Χαλίλ Γκιμπράν – Ο Κήπος του Προφήτη

Ο μεγάλος Λιβανέζος ποιητής Χαλίλ Γκιμπράν [1883-1931] μεταξύ των αριστουργημάτων που έγραψε, είναι και το έργο του “Ο Κήπος του Προφήτη”. Το ποίημα εκδόθηκε το 1923, λες και προφήτευε για την Ελλάδα του σήμερα.

Απόσπασμα από το ποίημα:

“Το έθνος να λυπάστε αν φορεί ένδυμα που δεν το ύφανε.

Ψωμί αν τρώει αλλά όχι απ’ τη σοδειά του.

Κρασί αν πίνει, αλλά όχι από το πατητήρι του.

Το έθνος να λυπάστε που δεν υψώνει τη φωνή παρά μονάχα στη πομπή της κηδείας.

Που δεν συμφιλιώνεται παρά μονάχα μες τα ερείπιά του.

Που δεν επαναστατεί παρά μονάχα σαν βρεθεί ο λαιμός του ανάμεσα στο σπαθί και την πέτρα.

Το έθνος να λυπάστε που έχει αλεπού για πολιτικό, απατεώνα για φιλόσοφο, μπαλώματα και απομιμήσεις είναι η τέχνη του.

Το έθνος να λυπάστε που έχει σοφούς από χρόνια βουβαμένους.”

Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία της

13.3. Αρχαιότητα και ζωγραφική

Στο Λούβρο γνώρισε και μελέτησε την πρώιμη ελληνική τέχνη ο Ανρί Ματίς (1869-1954). Το 1919 δημιούργησε το Ελληνικό τόρσο με μπουκέτο (Σάο Πάολο, Museu de Arte). Κυρίως όμως τον απασχόλησαν οι αρχαϊκοί κούροι «Κλέοβις» και «Βίτων» και μάλιστα απέκτησε γύψινο αντίγραφο του τελευταίου το 1909. «Επί 10 χρόνια περπατούσα γύρω από αυτό το γλυπτό στον κήπο μου. Οι δάσκαλοι των αρχαίων πολιτισμών είχαν μια γλώσσα που ήταν πλήρης, αλλά τόσο διαφορετική από τη δική μας, ώστε να μας εμποδίζει να τους μιμηθούμε κατά γράμμα. Μολονότι επηρεαζόμαστε από αυτούς, είμαστε υποχρεωμένοι να δημιουργήσουμε μια νέα γλώσσα, γιατί η δικιά τους γλώσσα μας αρνείται μια νέα πλήρη ανάπτυξη των ιδεών μας και πολύ γρήγορα μας κλείνει την πόρτα». Ο Ματίς είχε στο σπίτι του ανάμεσα στα προσχέδια για το Παρεκκλήσι της Vence ένα κυκλαδικό ειδώλιο. Η χαρτοκοπτική που χρησιμοποίησε για την προετοιμασία αυτού του έργου αντανακλά τη φρεσκάδα του αιγαιακού-μινωικού διακόσμου. Ο Ματίς με τη Χαρά της Ζωής και ο Πικάσο με τις Δεσποινίδες της Αβινιόν (κυβιστική εκδοχή για τις τρεις Χάριτες) δημιουργούν νέες αφετηρίες για την αντιμετώπιση της Αρχαιότητας στη ζωγραφική του 20ού αιώνα.

Στη μεταφυσική ζωγραφική του ο Τζόρτζιο ντε Κίρικο (1888-1978) χρησιμοποιεί τη δεκαετία 1910-1920 τόπους της Αρχαιότητας που υποβάλλουν το μυστήριο, το όνειρο, που ξαφνιάζουν ή αποπνέουν μελαγχολία και αβεβαιότητα και συχνά δημιουργούν απρόβλεπτους συσχετισμούς, όπως στους Αρχαιολόγους (Βενετία· 1927), όπου καθιστά ανδρείκελα κρατούν στην αγκαλιά τους αρχαία ερείπια, ή όπως στο Έκτορας και Ανδρομάχη. Ρωμαϊκά αγάλματα (Αριάδνη ανακεκλιμένη) σε έρημες αναγεννησιακές πλατείες ανήκουν σε έναν κόσμο συμβόλων για ένα μορφωμένο —και περιορισμένο— με κλασική παιδεία ευρωπαϊκό κοινό, όπως π.χ. στο έργο Ιταλική πλατεία του 1913. Μετά την εγκατάστασή του στο Παρίσι το 1911 ο Ντε Κίρικο δημιουργεί μερικές από τις πιο τολμηρές σύγχρονες αναβιώσεις της ελληνικής μυθολογίας —εμπνευσμένες από τις θέσεις του Νίτσε και τον μυστικοπαθή ιδεαλισμό των έργων του Μπέκλιν. Ο Ντε Κίρικο είχε βαθιά γνώση της ελληνικής μυθολογίας και της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Οι αναφορές του σε έργα της Αρχαιότητας, όπως στο κεφάλι του Απόλλωνα του Belvedere στο έργο Ερωτικό τραγούδι του 1914, αλλά και σε άλλα αρχαία πρότυπα, δεν αποτελούν ποτέ απλή διακόσμηση. Η Ελλάδα αντιπροσωπεύει γι᾽ αυτόν πάντα κάτι σπουδαίο. Δεν είναι τυχαίο ότι το έργο του θα επηρεάσει αρκετούς νεοέλληνες δημιουργούς.

Η τέχνη της Αρχαιότητας, αλλά και η πρωτόγονη τέχνη, αποτελούσαν πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς για τους σουρεαλιστές του 20ού αιώνα. Από τον Ντε Κίρικο και τις αναφορές του στην Αρχαιότητα επηρεάστηκε ο Βέλγος Ρενέ Μαγκρίτ (1898-1967), ιδίως τα χρόνια 1928-1930, σε έργα όπως Ο απειλητικός χρόνος (1928) ή η Ανάμνηση του 1938 καθώς και ο Πολ Ντελβό (1897-1994), ο οποίος δημιουργεί μυστηριακά τοπία με κλασικιστικά οικοδομήματα, όπου κυκλοφορούν τα μοιραία γυναικεία γυμνά του. Ο Σαλβαδόρ Νταλί (1904-1989) το 1936 γοητευμένος από την Αφροδίτη της Μήλου δηλώνει: «Είναι τόσο υπερπραγματική, όσο και πραγματική» και δημιουργεί το έργο Η Αφροδίτη με συρτάρια. Στη γοητεία της αρχαίας θεάς είχαν υποκύψει ήδη ποιητές και πεζογράφοι, κλασικιστές και ρομαντικοί, από τον Σατομπριάν, τον Λαμαρτίν, τον Ουγκό, τον Γκοτιέ, τον Α. ντε Μυσέ έως τους Χάινε, Θάκερεϊ, Τουργκένιεφ κ.ά. αφιερώνοντάς της ατέλειωτες σελίδες θαυμασμού. «Η Αφροδίτη είναι ένα από τα πιο ακτινοβόλα φυσικά ιδεώδη της ανθρωπότητας και η ευγενέστερη διάψευση του στερεότυπου ισχυρισμού της σύγχρονης κριτικής ότι το έργο τέχνης πρέπει να εκφράζει την εποχή του» παρατηρεί ο Κένεθ Κλαρκ.

Η γοητεία της αρχαίας θεάς όμως δεν τελειώνει εδώ. Σε άγρια δουλεμένο ξύλο με έντονο κόκκινο χρώμα πάνω σε ένα ξύλινο σκαμνί για βάθρο θα προσπαθήσει να την απομυθοποιήσει ο Τζιμ Ντάιν (1935). Ο Υβ Κλάιν (1928-1962) το 1962 στο ρεύμα του νέου ρεαλισμού, συνεχίζοντας την παράδοση των φουτουριστών, θα σχολιάσει την άλλη διάσημη αρχαία θεά του Λούβρου, τη Νίκη της Σαμοθράκης καλύπτοντάς τη με μπλε χρώμα, ενώ στη γοητεία της θα υποκύψει σε σειρά έργων του τη δεκαετία του 1990 και ο Γιώργος Λαζόγκας (γενν. 1945).

Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΤΕΧΝΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ

ΑΡΙΣΤ Ρητ 1393a23–1394a18

Η πρώτη από τις κοινές αποδείξεις για όλα τα είδη των ρητορικών λόγων: το παράδειγμα

Ο Αριστοτέλης, μετά τους ειδικούς, εξέτασε τους τόπους που είναι κοινοί (βλ. σχετικά και ΑΡΙΣΤ Ρητ 1358a36–1359a29) και στα τρία είδη του ρητορικού λόγου. Και συνεχίζει:

Λοιπὸν δὲ περὶ τῶν κοινῶν πίστεων ἅπασιν εἰπεῖν, ἐπείπερ
εἴρηται περὶ τῶν ἰδίων. εἰσὶ δ’ αἱ κοιναὶ πίστεις δύο τῷ γένει,
(25) παράδειγμα καὶ ἐνθύμημα· ἡ γὰρ γνώμη μέρος ἐνθυμήματός
ἐστιν. πρῶτον μὲν οὖν περὶ παραδείγματος λέγωμεν· ὅμοιον
γὰρ ἐπαγωγῇ τὸ παράδειγμα, ἡ δ’ ἐπαγωγὴ ἀρχή.

παραδειγμάτων δὲ εἴδη δύο· ἓν μὲν γάρ ἐστιν παραδείγμα-
τος εἶδος τὸ λέγειν πράγματα προγενόμενα, ἓν δὲ τὸ αὐτὸν
(30) ποιεῖν. τούτου δὲ ἓν μὲν παραβολὴ ἓν δὲ λόγοι, οἷον οἱ Αἰσώ-
πειοι καὶ Λιβυκοί. ἔστιν δὲ τὸ μὲν πράγματα λέγειν τοιόνδε
τι, ὥσπερ εἴ τις λέγοι ὅτι δεῖ πρὸς βασιλέα παρασκευάζεσθαι
καὶ μὴ ἐᾶν Αἴγυπτον χειρώσασθαι· καὶ γὰρ πρότερον Δαρεῖος
[1393b] οὐ πρότερον διέβη πρὶν Αἴγυπτον ἔλαβεν, λαβὼν δὲ διέβη, καὶ
πάλιν Ξέρξης οὐ πρότερον ἐπεχείρησεν πρὶν ἔλαβεν, λαβὼν
δὲ διέβη, ὥστε καὶ οὗτος ἐὰν λάβῃ, διαβήσεται, διὸ οὐκ ἐπι-
τρεπτέον. παραβολὴ δὲ τὰ Σωκρατικά, οἷον εἴ τις λέγοι ὅτι οὐ
(5) δεῖ κληρωτοὺς ἄρχειν· ὅμοιον γὰρ ὥσπερ ἂν εἴ τις τοὺς
ἀθλητὰς κληροίη μὴ οἳ δύνανται ἀγωνίζεσθαι ἀλλ’ οἳ ἂν
λάχωσιν, ἢ τῶν πλωτήρων ὅντινα δεῖ κυβερνᾶν κληρώσειεν,
ὡς δέον τὸν λαχόντα ἀλλὰ μὴ τὸν ἐπιστάμενον. λόγος δέ, οἷος
ὁ Στησιχόρου περὶ Φαλάριδος καὶ <ὁ> Αἰσώπου ὑπὲρ τοῦ δημα-
(10) γωγοῦ. Στησίχορος μὲν γὰρ ἑλομένων στρατηγὸν αὐτοκράτορα
τῶν Ἱμεραίων Φάλαριν καὶ μελλόντων φυλακὴν διδόναι τοῦ
σώματος, τἆλλα διαλεχθεὶς εἶπεν αὐτοῖς λόγον ὡς ἵππος
κατεῖχε λειμῶνα μόνος, ἐλθόντος δ’ ἐλάφου καὶ διαφθείροντος
τὴν νομὴν βουλόμενος τιμωρήσασθαι τὸν ἔλαφον ἠρώτα τινὰ
(15) ἄνθρωπον εἰ δύναιτ’ ἂν μετ’ αὐτοῦ τιμωρήσασθαι τὸν ἔλαφον,
ὁ δ’ ἔφησεν, ἐὰν λάβῃ χαλινὸν καὶ αὐτὸς ἀναβῇ ἐπ’ αὐτὸν
ἔχων ἀκόντια· συνομολογήσας δὲ καὶ ἀναβάντος ἀντὶ τοῦ
τιμωρήσασθαι αὐτὸς ἐδούλευσε τῷ ἀνθρώπῳ. «οὕτω δὲ καὶ
ὑμεῖς», ἔφη, «ὁρᾶτε μὴ βουλόμενοι τοὺς πολεμίους τιμωρή-
(20) σασθαι τὸ αὐτὸ πάθητε τῷ ἵππῳ· τὸν μὲν γὰρ χαλινὸν ἔχετε
ἤδη, ἑλόμενοι στρατηγὸν αὐτοκράτορα· ἐὰν δὲ φυλακὴν δῶτε
καὶ ἀναβῆναι ἐάσητε, δουλεύσετε ἤδη Φαλάριδι». Αἴσωπος δὲ
ἐν Σάμῳ δημηγορῶν κρινομένου δημαγωγοῦ περὶ θανάτου ἔφη
ἀλώπεκα διαβαίνουσαν ποταμὸν ἀπωσθῆναι εἰς φάραγγα, οὐ
(25) δυναμένην δὲ ἐκβῆναι πολὺν χρόνον κακοπαθεῖν καὶ κυνοραι-
στὰς πολλοὺς ἔχεσθαι αὐτῆς, ἐχῖνον δὲ πλανώμενον, ὡς εἶδεν
αὐτήν, κατοικτείραντα ἐρωτᾶν εἰ ἀφέλοι αὐτῆς τοὺς κυνοραι-
στάς, τὴν δὲ οὐκ ἐᾶν· ἐρομένου δὲ διὰ τί, «ὅτι οὗτοι μὲν» φάναι
«ἤδη μου πλήρεις εἰσὶ καὶ ὀλίγον ἕλκουσιν αἷμα, ἐὰν δὲ τούτους
(30) ἀφέλητε, ἕτεροι ἐλθόντες πεινῶντες ἐκπιοῦνταί μου τὸ λοιπὸν
αἷμα». «ἀτὰρ καὶ ὑμᾶς, ὦ ἄνδρες Σάμιοι, οὗτος μὲν οὐδὲν ἔτι
βλάψει (πλούσιος γάρ ἐστιν), ἐὰν δὲ τοῦτον ἀποκτείνητε, ἕτεροι
[1394a] ἥξουσι πένητες, οἳ ὑμᾶς ἀναλώσουσι τὰ λοιπὰ κλέπτοντες.»

εἰσὶ δ’ οἱ λόγοι δημηγορικοί, καὶ ἔχουσιν ἀγαθὸν τοῦτο,
ὅτι πράγματα μὲν εὑρεῖν ὅμοια γεγενημένα χαλεπόν, λόγους
δὲ ῥᾷον· ποιῆσαι γὰρ δεῖ ὥσπερ καὶ παραβολάς, ἄν τις
(5) δύνηται τὸ ὅμοιον ὁρᾶν, ὅπερ ῥᾷόν ἐστιν ἐκ φιλοσοφίας. ῥᾴω
μὲν οὖν πορίσασθαι τὰ διὰ τῶν λόγων, χρησιμώτερα δὲ πρὸς
τὸ βουλεύσασθαι τὰ διὰ τῶν πραγμάτων· ὅμοια γὰρ ὡς ἐπὶ τὸ
πολὺ τὰ μέλλοντα τοῖς γεγονόσιν.

δεῖ δὲ χρῆσθαι τοῖς παραδείγμασι οὐκ ἔχοντα μὲν ἐν-
(10) θυμήματα ὡς ἀποδείξεσιν (ἡ γὰρ πίστις διὰ τούτων), ἔχοντα
δὲ ὡς μαρτυρίοις, ἐπιλόγῳ χρώμενον τοῖς ἐνθυμήμασιν· προ-
τιθέμενα μὲν γὰρ ἔοικεν ἐπαγωγῇ, τοῖς δὲ ῥητορικοῖς οὐκ
οἰκεῖον ἐπαγωγὴ πλὴν ἐν ὀλίγοις, ἐπιλεγόμενα δὲ μαρτυρίοις,
ὁ δὲ μάρτυς πανταχοῦ πιθανός· διὸ καὶ προτιθέντι μὲν ἀνάγκη
(15) πολλὰ λέγειν, ἐπιλέγοντι δὲ καὶ ἓν ἱκανόν· μάρτυς γὰρ χρηστὸς
καὶ εἷς χρήσιμος.

πόσα μὲν οὖν εἴδη παραδειγμάτων, καὶ πῶς αὐτοῖς καὶ πότε
χρηστέον, εἴρηται.

***

Μας μένει λοιπόν να μιλήσουμε για τις αποδείξεις που είναι κοινές σε όλα τα είδη των ρητορικών λόγων, αφού έχουμε ήδη ολοκληρώσει τον λόγο μας για τις ειδικές αποδείξεις. Οι κοινές αποδείξεις είναι δύο ειδών: (25) παράδειγμα και ενθύμημα γιατί η γνώμη είναι μέρος ενθυμήματος. Ας μιλήσουμε λοιπόν πρώτα για το παράδειγμα γιατί το παράδειγμα μοιάζει με επαγωγή, και η επαγωγή είναι μια αρχή.

Παραδειγμάτων υπάρχουν δύο είδη: Ένα είδος παραδείγματος είναι να λέμε πράγματα που έγιναν στο παρελθόν, και ένα άλλο είδος είναι να τα πλάθουμε εμείς οι ίδιοι· (30) το δεύτερο αυτό είδος υποδιαιρείται σε παραβολή και σε λόγους, όπως είναι π.χ. οι Αισώπειοι και οι Λιβυκοί.

Όταν λέω «να λέμε πράγματα που έγιναν στο παρελθόν» εννοώ κάτι τέτοιο: να λέμε ότι πρέπει να κάνουμε πολεμικές προετοιμασίες εναντίον του βασιλιά των Περσών και να μη τον αφήσουμε να υποδουλώσει την Αίγυπτο· γιατί και ο Δαρείος παλιότερα [1393b] δεν πέρασε στην Ελλάδα, παρά αφού πρώτα κυρίεψε την Αίγυπτο, αφού όμως την κυρίεψε, πέρασε πια ύστερα στην Ελλάδα. Το ίδιο και ο Ξέρξης δεν εκστράτευσε εναντίον της Ελλάδας παρά μόνο αφού πρώτα κυρίεψε την Αίγυπτο, αφού όμως την κυρίεψε, πέρασε πια ύστερα στην Ελλάδα. Και αυτός, επομένως, αν κυριέψει την Αίγυπτο, θα περάσει στην Ελλάδα, και γιαυτό πρέπει να εμποδιστεί.

Παραβολή είναι ο τρόπος με τον οποίο μιλούσε ο Σωκράτης· αν, επί παραδείγματι, κάποιος έλεγε ότι οι άρχοντες δεν πρέπει να εκλέγονται με κλήρο· (5) γιατί θα ήταν το ίδιο σαν να διαλέγαμε με κλήρο τους αθλητές: δεν θα διαλέγαμε αυτούς που είναι σε θέση να αγωνιστούν, αλλά αυτούς που θα αναδείκνυε η κλήρωση; ή αν αυτόν που πρόκειται να κυβερνήσει το πλοίο τον διαλέγαμε μεταξύ των ναυτών με κλήρο: θα αναδεικνύαμε στη θέση αυτή αυτόν που θα είχε την εύνοια του κλήρου και όχι αυτόν που έχει τις ανάλογες γνώσεις;

Λόγοςείναι, π.χ., αυτά που είπε ο Στησίχορος για τον Φάλαρη και ο Αίσωπος για να υπερασπιστεί τον δημαγωγό: (10) Όταν κάποτε οι Ιμεραίοι εξέλεξαν στρατηγό τους με απόλυτη εξουσία τον Φάλαρη και σκόπευαν να του δώσουν και σωματοφυλακή, ο Στησίχορος τους είπε πολλά· ανάμεσα σ' αυτά και έναν λόγο: πως κάποτε ένα άλογο είχε ολόδικό του ένα λιβάδι, ώσπου ήρθε ένα ελάφι που άρχισε να του χαλάει τη βοσκή· θέλοντας λοιπόν να τιμωρήσει το ελάφι (15) ρώτησε έναν άνθρωπο αν θα μπορούσε να το βοηθήσει να τιμωρήσει το ελάφι· ο άνθρωπος απάντησε πως θα μπορούσε, με τον όρο όμως να περάσει χαλινάρι στο άλογο και ο ίδιος να ανεβεί επάνω του κρατώντας στα χέρια του ακόντια· το άλογο συμφώνησε, όταν όμως ο άνθρωπος ανέβηκε επάνω του, το άλογο αντί να τιμωρήσει το ελάφι, έγινε το ίδιο δούλος του ανθρώπου. «Έτσι κι εσείς τώρα», τους είπε, «προσέξτε μήπως, ενώ θέλετε να τιμωρήσετε τους εχθρούς σας, (20) πάθετε στο τέλος ό,τι και το άλογο. Γιατί το χαλινάρι το έχετε ήδη βάλει στο λαιμό σας από τη στιγμή που εκλέξατε στρατηγό με απόλυτη εξουσία· αν όμως του δώσετε και σωματοφύλακες και τον αφήσετε να σας καβαλικέψει, θα γίνετε, μια για πάντα, δούλοι πια του Φάλαρη». Ο Αίσωπος πάλι, μιλώντας στη Σάμο υπέρ ενός δημαγωγού σε δίκη που θα έκρινε τη ζωή του, είπε πως ήταν μια φορά μια αλεπού που ήθελε να περάσει ένα ποτάμι, την παρέσυρε όμως το ποτάμι και έτσι βρέθηκε αποκλεισμένη σε μια τρύπα ανάμεσα σε κάτι βράχια· (25) μη μπορώντας να βγει από εκεί καταβασανιζόταν για κάμποσο χρόνο· κοντά στα άλλα ήρθαν κι έπεσαν επάνω της και πλήθος τσιμπούρια· ένας σκαντζόχοιρος που τριγυρνούσε εκεί την είδε και την καταλυπήθηκε· τη ρώτησε λοιπόν αν θα ήθελε να της βγάλει τα τσιμπούρια από πάνω της, εκείνη όμως δεν τον άφηνε· κι όταν εκείνος τη ρώτησε γιατί, η αλεπού απάντησε: «γιατί αυτά ήπιαν ό,τι ήταν να πιουν και τώρα πια ρουφούν λίγο μόνο αίμα· αν λοιπόν τα διώξεις από πάνω μου, (30) θα 'ρθουν άλλα, πεινασμένα, και θα μου πιουν ό,τι αίμα μού έχει απομείνει». «Έτσι τώρα κι εσάς, Σαμιώτες, ο άνθρωπος αυτός δεν μπορεί πια να σας κάνει κανένα κακό· αυτός είναι πια πλούσιος· αν όμως τον θανατώσετε, [1394a] θα 'ρθουν άλλοι και, καθώς θα είναι φτωχοί, θα σας ρημάξουν: θα σας κλέψουν ό,τι σας έχει απομείνει».

Οι λόγοι ταιριάζουν στις δημηγορίες· έχουν μάλιστα τούτο το καλό, ότι ενώ το να βρει κανείς παρόμοια γεγονότα του παρελθόντος είναι δύσκολο, με τους λόγους το πράγμα είναι ευκολότερο: τους λόγους πρέπει κανείς να τους πλάσει, με τον ίδιο τρόπο που κάνει παραβολές ― με την προϋπόθεση, φυσικά, (5) ότι είναι σε θέση να διακρίνει την ομοιότητα, πράγμα που καταντάει ευκολότερο με την εξάσκηση στη φιλοσοφία. Μπορεί λοιπόν να είναι ευκολότερο να οργανώσει κανείς την επιχειρηματολογία του με τη βοήθεια των λόγων, για τους συμβουλευτικούς, όμως, λόγους η παραπομπή σε ιστορικά πράγματα είναι χρησιμότερη· γιατί τις περισσότερες φορές τα πράγματα που πρόκειται να γίνουν στο μέλλον μοιάζουν με αυτά που έχουν ήδη γίνει στο παρελθόν.

Αν ο ρήτορας δεν διαθέτει ενθυμήματα, θα πρέπει να χρησιμοποιεί ως αποδεικτικό υλικό παραδείγματα· (10) γιατί η πειθώ εξασφαλίζεται τότε μέσω αυτών· αν όμως διαθέτει ενθυμήματα, τότε θα πρέπει να χρησιμοποιεί τα παραδείγματα ως μαρτυρίες, σαν έναν επίλογο στα ενθυμήματα· γιατί αν προηγούνται, το πράγμα μοιάζει με επαγωγή, η επαγωγή όμως δεν ταιριάζει στους ρητορικούς λόγους παρά μόνο σε κάτι λίγες περιπτώσεις· αν, αντίθετα, έπονται, μοιάζουν με μαρτυρίες, και ο μάρτυρας είναι σε κάθε περίπτωση πειστικός· γιαυτό, αν ο ρήτορας αρχίσει με αυτά, (15) είναι υποχρεωμένος να πει πολλά παραδείγματα, ενώ αν τα χρησιμοποιήσει στο τέλος, και ένα μόνο είναι αρκετό· γιατί ο αξιόπιστος μάρτυρας, και ένας να είναι, είναι χρήσιμος.

Ολοκληρώθηκε έτσι ο λόγος μας για τα διάφορα είδη παραδειγμάτων, καθώς και για το πώς και πότε πρέπει αυτά να χρησιμοποιούνται.