ΡΗΤΟΡΙΚΗ: ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ - Κατὰ Μειδίου (56-61)

[56] Καὶ μὴν ἴστε γε τοῦθ᾽ ὅτι βουλόμενοι μηδέν᾽ ἀγωνίζεσθαι ξένον οὐκ ἐδώκαθ᾽ ἁπλῶς τῶν χορηγῶν οὐδενὶ προσκαλέσαντι τοὺς χορευτὰς σκοπεῖν, ἀλλ᾽ ἐὰν μὲν καλέσῃ, πεντήκοντα δραχμάς, ἐὰν δὲ καθέζεσθαι κελεύσῃ, χιλίας ἀποτίνειν ἐτάξατε. τίνος εἵνεκα; ὅπως μὴ τὸν ἐστεφανωμένον καὶ λῃτουργοῦντα τῷ θεῷ ταύτην τὴν ἡμέραν καλῇ μηδ᾽ ἐπηρεάζῃ μηδ᾽ ὑβρίζῃ μηδεὶς ἐξεπίτηδες.

[57] εἶτα τὸν μὲν χορευτὴν οὐδ᾽ ὁ προσκαλέσας κατὰ τὸν νόμον ἀζήμιος ἔσται, τὸν δὲ χορηγὸν οὐδ᾽ ὁ συγκόψας παρὰ πάντας τοὺς νόμους οὕτω φανερῶς δώσει δίκην; ἀλλὰ μὴν οὐδέν ἐστ᾽ ὄφελος καλῶς καὶ φιλανθρώπως τοὺς νόμους ὑπὲρ τῶν πολλῶν κεῖσθαι, εἰ τοῖς ἀπειθοῦσι καὶ βιαζομένοις αὐτοὺς ἡ παρ᾽ ὑμῶν ὀργὴ τῶν ἀεὶ κυρίων μὴ γενήσεται.

[58] Φέρε δὴ πρὸς θεῶν κἀκεῖνο σκέψασθε. παραιτήσομαι δ᾽ ὑμᾶς μηδὲν ἀχθεσθῆναί μοι, ἐὰν ἐπὶ συμφορᾶς τινῶν γεγονότων ὀνομαστὶ μνησθῶ· οὐ γὰρ ὀνειδίσαι μὰ τοὺς θεοὺς οὐδενὶ δυσχερὲς οὐδὲν βουλόμενος τοῦτο ποιήσω, ἀλλὰ δεῖξαι τὸ βιάζεσθαι καὶ ὑβρίζειν καὶ τὰ τοιαῦτα ποιεῖν ὡς ἅπαντες ὑμεῖς οἱ ἄλλοι φεύγετε. Σαννίων ἐστὶ δήπου τις ὁ τοὺς τραγικοὺς χοροὺς διδάσκων· οὗτος ἀστρατείας ἑάλω καὶ κέχρηται συμφορᾷ.

[59] τοῦτον μετὰ τὴν ἀτυχίαν ταύτην ἐμισθώσατό τις φιλονικῶν χορηγὸς τραγῳδῶν, οἶμαι, Θεοζοτίδης. τὸ μὲν οὖν πρῶτον ἠγανάκτουν οἱ ἀντιχορηγοὶ καὶ κωλύσειν ἔφασαν, ὡς δ᾽ ἐπληρώθη τὸ θέατρον καὶ τὸν ὄχλον συνειλεγμένον εἶδον ἐπὶ τὸν ἀγῶνα, ὤκνησαν, εἴασαν, οὐδεὶς ἥψατο, ἀλλὰ τοσοῦτον τῆς εὐσεβείας ἐν ἑκάστῳ τις ἂν ὑμῶν ἴδοι τὸ συγκεχωρηκὸς ὥστε πάντα τὸν μετὰ ταῦτα χρόνον διδάσκει τοὺς χοροὺς καὶ οὐδὲ τῶν ἰδίων ἐχθρῶν οὐδεὶς κωλύει· τοσοῦτ᾽ ἀπέχει τῶν χορηγῶν.

[60] ἄλλος ἐστὶν Ἀριστείδης Οἰνῇδος φυλῆς, ἠτυχηκώς τι καὶ οὗτος τοιοῦτον, ὃς νῦν μὲν καὶ γέρων ἐστὶν ἤδη καὶ ἴσως ἥττων χορευτής, ἦν δέ ποθ᾽ ἡγεμὼν τῆς φυλῆς [κορυφαῖος]. ἴστε δὲ δήπου τοῦθ᾽ ὅτι τὸν ἡγεμόν᾽ ἂν ἀφέλῃ τις, οἴχεται ὁ λοιπὸς χορός. ἀλλ᾽ ὅμως πολλῶν χορηγῶν φιλονικησάντων, οὐδεὶς πώποτε τοῦτ᾽ εἶδε τὸ πλεονέκτημα, οὐδ᾽ ἐτόλμησε τοῦτον ἐξαγαγεῖν οὐδὲ κωλῦσαι· διὰ γὰρ τὸ δεῖν αὐτὸν ἐπιλαβόμενον τῇ χειρὶ τοῦτο ποιῆσαι καὶ μὴ προσκαλέσασθαι πρὸς τὸν ἄρχοντ᾽ ἐξεῖναι, ὥσπερ ἂν εἰ ξένον τις ἐξαγαγεῖν ἐβούλετο, ἅπας τις ὤκνει τῆς ἀσελγείας ταύτης αὐτόχειρ ὀφθῆναι γιγνόμενος.

[61] οὔκουν δεινόν, ὦ ἄνδρες δικασταί, καὶ σχέτλιον τῶν μὲν νικᾶν ἂν παρὰ τοῦτ᾽ οἰομένων χορηγῶν, τῶν ἀνηλωκότων πολλάκις πάντα τὰ ὄντ᾽ εἰς τὰς λῃτουργίας, μηδένα τολμῆσαι πώποτε μηδ᾽ ὧν οἱ νόμοι διδόασιν ἅψασθαι, ἀλλ᾽ οὕτως εὐλαβῶς, οὕτως εὐσεβῶς, οὕτω μετρίως διακεῖσθαι ὥστ᾽ ἀναλίσκοντας, ἀγωνιῶντας ὅμως ἀπέχεσθαι καὶ προορᾶσθαι τὰς ὑμετέρας βουλήσεις καὶ τὴν περὶ τὴν ἑορτὴν σπουδήν, Μειδίαν δ᾽ ἰδιώτην ὄντα, μηδὲν ἀνηλωκότα, ὅτι τῳ προσέκρουσεν καὶ ἐχθρὸς ὑπῆρχεν, τοῦτον ἀναλίσκοντα, χορηγοῦντα, ἐπίτιμον ὄντα προπηλακίζειν καὶ τύπτειν, καὶ μήτε τῆς ἑορτῆς μήτε τῶν νόμων μήτε τί ὑμεῖς ἐρεῖτε μήτε τοῦ θεοῦ φροντίζειν;

***
[56] Γνωρίζετε επίσης ότι, παρά την επιθυμία σας να μην συμμετέχει κανένας ξένος στους αγώνες, δεν δώσατε σε κανένα χορηγό το απεριόριστο δικαίωμα να καλεί και να εξετάζει τους χορευτές, αλλά, αν τους καλέσει, του επιβάλλετε πρόστιμο 50 δραχμές, και αν τους διατάξει να καθίσουν ανάμεσα στους θεατές, 1.000 δραχμές. Για ποιό σκοπό; Για να προφυλαχθεί όποιος φοράει στεφάνι και κατά την ημέρα αυτή υπηρετεί επίσημα τον θεό από οποιαδήποτε εσκεμμένη κλήτευση, ενόχληση ή προσβολή.

[57] Δεν θα μείνει λοιπόν χωρίς τιμωρία εκείνος ο οποίος σύμφωνα με τον νόμο κάλεσε ένα χορευτή, ενώ θα μείνει ατιμώρητος εκείνος ο οποίος παραβαίνοντας όλους τους νόμους χτύπησε δυνατά δημοσία ένα χορηγό; Καμία όμως ωφέλεια δεν υπάρχει από τους νόμους αυτούς, οι οποίοι με πνεύμα δικαιοσύνης και ανθρωπισμού θεσπίσθηκαν για την προστασία των πολιτών, αν σεις, που κάθε φορά απονέμετε δικαιοσύνη, δεν οργισθείτε εναντίον όσων απειθούν και τους παραβιάζουν.

[58] Σας παρακαλώ τώρα, στο όνομα των θεών, να εξετάσετε και την εξής άποψη. Θα σας παρακαλέσω επίσης να μη δυσανασχετήσετε καθόλου εναντίον μου, αν κατονομάσω μερικούς οι οποίοι έπεσαν σε συμφορές· δεν θα το κάμω, μά τους θεούς, με την πρόθεση να κατηγορήσω και να λυπήσω κανέναν, αλλά για να σας δείξω ότι όλοι γενικά αποφεύγετε τη βία, τις προσβολές και όλες τις παρόμοιες πράξεις. Υπάρχει, για παράδειγμα, κάποιος Σαννίων, ο οποίος διδάσκει τους τραγικούς χορούς· αυτός καταδικάσθηκε για αποφυγή στρατιωτικής υπηρεσίας και έπεσε σε συμφορά.

[59] Μετά την ατυχία αυτή τον προσέλαβε στην υπηρεσία του ένας χορηγός τραγωδιών, ο οποίος, αν δεν απατώμαι, ονομαζόταν Θεοζοτίδης και επιθυμούσε πολύ να νικήσει στους αγώνες. Στην αρχή αγανακτούσαν οι αντίπαλοί του χορηγοί και απειλούσαν ότι θα τον απέκλειαν από τους αγώνες· όταν όμως γέμισε το θέατρο και είδαν συγκεντρωμένο τον λαό για τον αγώνα, δίστασαν και τον άφησαν να εργασθεί χωρίς να τον αγγίξει κανένας· αλλά, όπως μπορεί καθένας από σας να διακρίνει, η ανοχή που απορρέει από την ευσέβεια είναι τόσο μεγάλη ώστε ο Σαννίων από τότε συνεχώς διδάσκει τους χορούς χωρίς, να εμποδίζεται ούτε από τους προσωπικούς του εχθρούς, πολύ δε λιγότερο από τους χορηγούς.

[60] Ένας δεύτερος είναι ο Αριστείδης από την Οινηίδα φυλή, που και αυτός είχε παρόμοια ατυχία· σήμερα είναι γέρος και ίσως κατώτερος χορευτής, κάποτε όμως ήταν ο κορυφαίος στον χορό της φυλής του. Γνωρίζετε ασφαλώς και αυτό, ότι, αν κάποιος απομακρύνει τον κορυφαίο, ο υπόλοιπος χορός αχρηστεύεται. Παρά την έντονη όμως επιθυμία πολλών χορηγών να νικήσουν, κανένας μέχρι σήμερα δεν απέβλεψε στην προσωπική του ωφέλεια ούτε τόλμησε να τον απομακρύνει ή να τον εμποδίσει από την εργασία του· εφόσον έπρεπε να τον συλλάβουν οι ίδιοι και δεν επιτρεπόταν να τον φέρουν μπροστά στον άρχοντα, όπως θα γινόταν αν κάποιος ήθελε να απομακρύνει έναν ξένο, καθένας δίσταζε να επιχειρήσει δημοσία και με τα ίδια του τα χέρια αυτή τη βίαιη πράξη.

[61] Δεν είναι επομένως, κύριοι δικαστές, φοβερή και ανυπόφορη η κατάσταση αυτή; Χορηγοί, που πίστευαν ότι ήταν δυνατό με αυτόν τον τρόπο να νικήσουν και είχαν ξοδέψει συχνά όλη την περιουσία τους στις λειτουργίες, δεν τόλμησαν ποτέ μέχρι σήμερα να αγγίξουν κανέναν, ακόμη κι αν το επέτρεπε ο νόμος, αλλά έδειξαν τόσο σεβασμό, ευσέβεια και μετριοπάθεια ώστε παρά τις δαπάνες και τον συναγωνισμό συγκρατήθηκαν και σεβάστηκαν τις επιθυμίες και τον ζήλο σας για την εορτή· αντίθετα ο Μειδίας, ένας απλός ιδιώτης, που τίποτε δεν δαπάνησε, με την πρόφαση ότι ήλθε σε αντίθεση με προσωπικό του εχθρό, εξύβριζε και κτυπούσε έναν πολίτη με πλήρη δικαιώματα, ο οποίος ξοδεύει την περιουσία του στις χορηγίες, χωρίς να υπολογίζει ούτε την εορτή ούτε τους νόμους ούτε τη γνώμη σας ούτε τον θεό!

ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗ ΡΩΜΗ

Αθήνα-Σπάρτη

 

Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη της σύγχρονης σκέψης για την αρχαία Ελλάδα, η δημοκρατία προήλθε από την εξέλιξη της στρατιωτικής τακτικής: η εξέλιξη από τις αριστοκρατικές μονομαχίες των ομηρικών ηρώων στην Ιλιάδα στις εκ παρατάξεως μάχες της αρχαϊκής εποχής, οδήγησε στην αλλαγή όχι μόνο του στρατιωτικού αλλά και του πολιτικού βίου: περισσότεροι άνθρωποι μπορούσαν πλέον να αποκτήσουν πρόσβαση στον φθηνότερο οπλισμό του οπλίτη.² Οι οπλιτικές φάλαγγες οδήγησαν στη δημιουργία του πολιτικού σώματος των πολιτών της δημοκρατικής πόλης.

 

Αυτές οι εξελίξεις, όπως ήταν φυσικό, υποβάθμισαν τη θέση των γυναικών. 

   

Αυτό δεν σημαίνει ότι στους αιώνες που προηγήθηκαν οι γυναίκες απολάμ­βαναν πολιτικά δικαιώματα, αλλά ούτε και οι περισσότεροι άνδρες είχαν ενεργό δράση στην πολιτική, που ήταν προνόμιο των ολίγων, βασιλιάδων και αριστοκρα­τών. Οι γυναίκες όμως των βασιλικών οίκων και των αριστοκρατικών οικογε­νειών μπορούσαν να διαδραματίζουν έναν σημαντικό πολιτικό ρόλο καθώς ο «οίκος» ήταν το κέντρο των πολιτικών αποφάσεων. Επίσης, η σημασία της αναπαραγωγικής τους ικανότητας ήταν μεγάλη σε ένα πολιτικό σύστημα θεμελιωμένο στην κληρονομική διαδοχή.

 

Φυσικά οι παλαιές απόψεις περί μητριαρχίας, που έγιναν αποδεκτές ακόμη και από σπουδαίους ελληνιστές, όπως ο G. Thompson, δεν γίνονται πλέον απο­δεκτές από την πλειονότητα των σύγχρονων ελληνιστών.³

 

Επίσης, κάποιες θεωρίες περί ισχυρών γυναικών στα ομηρικά έπη δεν αντέ­χουν σε σοβαρή κριτική: στην Ιλιάδα, οι γυναικείοι χαρακτήρες είναι ελάχιστοι (Ανδρομάχη, Ελένη, Εκάβη), ο ρόλος τους είναι παθητικός, ικετεύουν, κάνουν προσφορές στους θεούς για τη σωτηρία της πόλης της Τροίας και, στη μοναδική περίπτωση όπου μια γυναίκα αποτολμά να δώσει συμβουλές στον άνδρα της, η Ανδρομάχη στον Έκτορα στη ραψωδία Ζ, δέχεται προσβλητική απάντηση, να πάει να επιβλέψει τις δούλες της στην ύφανση και να μην ανακατεύεται στις ανδρικές υποθέσεις. Στην Οδύσσεια, οι θνητές γυναίκες είναι συνήθως αδύνα­μες, και η Πηνελόπη δέχεται από το γιο της Τηλέμαχο προσβλητικά λόγια όταν επιχειρεί να του δώσει συμβουλές.

 

Υπάρχει όμως και η περίπτωση της βασίλισσας των Φαιάκων Αρήτης: η κόρη της Ναυσικά συμβουλεύει τον Οδυσσέα να προσπέσει ικέτης στα πόδια της μητέρας της κι όχι στα πόδια του πατέρα της (Οδύσσεια κ 63 κ.ε.). Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η Αρήτη ήταν ισχυρότερη από το βασιλιά και σύζυγό της Αλκίνοο, αλλά ότι όντας γυναίκα θα έδειχνε μεγαλύτερη ευσπλαχνία απέναντι σε έναν ικέτη.

 

Η προσέγγιση της γυναίκας ή της μητέρας του βασιλιά από έναν ικέτη ή από μια ομάδα ικετών είναι συνηθισμένο φαινόμενο στη φιλολογική παραγωγή του 5ου αι. π.Χ.: οι μητέρες των νεκρών στρατηγών, των επονομαζόμενων «Επτά επί Θήβας», προσεγγίζουν ως ικέτιδες τη μητέρα του Θησέα, την Αίθρα, πιστεύοντας ότι ως μητέρα θα νιώσει την ικε­σία τους και θα μεσολαβήσει στο γιο της υπέρ τους - το ίδιο συμβάν περιγράφεται στην αρχή της τραγωδίας του Ευριπίδη, Ικέτιδες. Επίσης στην τραγωδία Εκάβη του Ευριπίδη, η ηλικιωμένη βασίλισσα της Τροίας, στην προσπάθειά της να σώσει την κόρη της Πολυξένη από τη θυ­σία στον τάφο του Αχιλλέα, υπενθυμίζει στον Οδυσσέα ότι της χρωστάει μια χάρη γιατί σε μια κατασκοπευτική αποστολή του στην Τροία αναγνωρίσθηκε από την Ελένη και για να σωθεί προσέπεσε ικέτης σε αυτήν.

 

Αλλά και στους ιστορικούς χρόνους απαντούν ανάλογα παραδείγματα: Ο Θεμιστοκλής, εξόριστος από την Αθή­να, κυνηγημένος, κατέφυγε στο βασίλειο των Μολοσσών στην Ήπειρο, μολονότι ήταν εχθρός του βασιλιά Άδμητου: κατέφυγε ικέτης στη γυναίκα του βασιλιά, στη βασίλισσα Φθία, που τον συμβούλεψε να πάρει στην αγκαλιά του τον μικρό της γιο και να σταθεί στην εστία του ανακτόρου για να πετύχει να συγκινήσει το βασιλιά.⁴

 

Κατά την απουσία του βασιλιά, η βασίλισσα ασκούσε ένα είδος αντιβασιλεί­ας, αντικαθιστώντας τον στον κοινωνικό και πολιτικό του ρόλο: στην εισαγωγή της τραγωδίας του Ευριπίδη Υψιπύλη, η φιλολογική ομάδα των εκδόσεων Κάκτος αναφέρει ότι «Κάποιοι μελετητές υποστηρίζουν πως η Υψιπύλη αρνήθηκε να προσφέρει φιλοξενία στους γιους της. Το κυριότερο επιχείρημά τους είναι πως δεν επιτρεπόταν να γίνουν δεκτοί ξένοι σε ένα σπίτι απ' όπου έλειπε ο κύριός του. Εντούτοις, ο κανόνας αυτός δεν πρέπει να ήταν απαράβατος ούτε στους μυθικούς κύκλους ούτε και στην κοινωνία του 5ου αι. π.Χ. Η γυναίκα του Μολοσσού Άδμητου, για παράδειγμα, δέχτηκε τον Θεμιστοκλή εν απουσία του συζύγου της (Θουκυδίδης Α, 136). Και στις Χοηφόρους του Αισχύλου ο Ορέστης υπαινίσσεται πως η Κλυταιμνήστρα έχει την εξουσία να δεχτεί ξένους: εξελθέτω τις δωμάτων τελεσφόρος γυνή τόπαρχος, άνδρα δ' ευπρεπέστερον.

 

Η Κλυταιμνήστρα, πράγματι, δέχεται τον Ορέστη και τη συνοδεία του...

 

Η Ευρυδίκη στην Υψιπύλη (απ. 6ο, 23), όπως και η Ερμιόνη στην Ανδρομάχη (στ. 897), αποκαλείται δόμων άνασσα, καθώς ασκεί εξουσία κατά την απουσία του άν­δρα της. Έτσι και η Άτοσσα προσφωνείται ως άνασσα γης, άνασσατησδε, εφόσον λείπει ο Ξέρξης (Αισχύλος, Πέρσαι, στ. 155, 173)».⁵

 

Στον Αγαμέμνονα, το πρώτο μέρος της αισχύλειας Ορέστειας, ο χορός των γερό­ντων του Άργους υποδέχεται την Κλυταιμνήστρα ως αντιβασίλισσα: «Ηλθα να υποβάλω τα σέβη μου εις την εξουσία σου, Κλυταιμνήστρα. Είναι δίκαιο να τιμούμε την γυναίκα του αρχηγού, όταν αυτός απουσιάζει από τον θρόνο του».⁶

 

Πουθενά δεν φαίνεται ότι υπήρχε «γυναικοκρατία», απλά η γυναίκα ή η μητέρα του βασιλιά ασκούσε καθήκοντα τοποτηρητή του θρόνου κατά την απουσία του.

 

Ένα παράδοξο όμως συναντάμε στην τραγωδία του Ευριπίδη Ίων, όπου η συνέχεια του βασιλικού οίκου των Κεκροπιδών εξασφαλίζεται μέσω μιας πριγκίπισσας, της Κρέουσας, μοναδικής κόρης του βασιλιά Εριχθόνιου που γλίτωσε από τη θυσία που κάποιος χρησμός απαιτούσε για να σωθεί η Αθήνα: η Κρέουσα μαζί με τον άνδρα της, τον Ξούθο, που δεν ήταν Αθηναίος, είχαν πάει στο μαντείο των Δελφών για να ζητήσουν χρησμό για την ατεκνία τους. Ο Ξούθος δεν μπορούσε να χωρίσει τη στείρα Κρέουσα γιατί έγινε βασιλιάς μόνον ως σύζυγός της. Ήταν ανάγκη να γεννηθεί γιος από αυτήν αφού η Κρέουσα ήταν η διάδοχος του γένους των Κεκροπιδών ενώ ο ίδιος δεν ήταν παρά ένας ξένος.

 

Όπως επισημαίνει η γαλλίδα ελληνίστρια N. Loraux: «Τα πάντα στην ιστορία του Ίωνος οδηγούν προς την Κρέουσα. Προς μια γυναίκα. Μια γυναίκα-χορηγό της νομιμότητας, της αθηναϊκής ταυτό­τητας που αναγνωρίζει το παιδί και του μεταβιβάζει τη γη και την εξουσία των Αθηνών. Η κωμωδία έχει ξεχαστεί. Ξεχάστηκε και το αστικό δράμα. Η ηρωική μυθική παράδοση καταλύεται από τον κυρίαρχο ρόλο μιας γυναίκας κι απομακρύνεται, φαινόμενο που προσιδιάζει στην τραγωδία. Με την Κρέουσα, και πάνω στην τραγική σκηνή, το γυναικείο φύλο κατακτά τους αθηναϊκούς του τίτλους ευγένειας».⁷

 

Η Loraux πολύ σωστά επισημαίνει ότι η Κρέουσα είναι μια επίκληρος αλλά διαφέρει αρκετά από την επίκληρο της αθηναϊκής νομοθεσίας: ενώ η Κρέουσα είναι σύζυγος ενός ξένου, η αθηναϊκή νομοθεσία υποχρέωνε την επίκληρο να παντρευτεί τον πλησιέστερο αρσενικό συγγενή της. Επιπλέον, ενεργεί με μια αυτονομία που έλειπε από την τυπική αθηναία επίκληρο: ο σύζυγος βγαίνει από το παιχνίδι και μόνο η ίδια μεταβιβάζει το όνομα και την εξουσία του γένους των Ερεχθιδών.⁸

 

Δεν είναι τυχαίο ότι η Κρέουσα αναφωνεί, μόλις βεβαιώνεται για την ταυ­τότητα του γιου της, ότι ο Ερεχθεύς, ο πατέρας της, ξανανιώνει.⁹

 

Παρ' όλα αυτά, στην κλασική εποχή οι Αθηναίες δεν ονομάζονταν καν έτσι: δεν είχαν το δικαίωμα, δεν ήταν «πολίτιδες», τις ονόμαζαν «αστές», ή «Αττικές» (στην κωμωδία Λυσιστράτη του Αριστοφάνη). Στις επίσημες διατάξεις ήταν κόρες ή σύ­ζυγοι πολιτών, σχεδόν ποτέ δεν ονομάζονταν πολίτιδες. Ο αποκλεισμός τους από τον δημόσιο βίο ήταν απόλυτος.

 

Αλλά και στην πόλη-αντίποδα της Αθήνας, τη Σπάρτη, η κατάσταση μπορεί να ήταν καλύτερη για τις γυναίκες, ωστόσο μόνο στο κοινωνικό και οικονομικό πεδίο. Οι γυναίκες αποκλείονταν και εκεί από τον δημόσιο βίο, τουλάχιστον σε επίπεδο θεσμών: η γυναίκα στη Σπάρτη δεν μπορούσε να γίνει βασίλισσα ούτε αντιβασίλισσα, ούτε φυσικά να γίνει μέλος της γερουσίας ή του σώματος των εφόρων.¹⁰ Εκείνο που έκανε τον Αριστοτέλη να ονομάσει τη Σπάρτη «γυναικοκρατούμενη» ήταν το γεγονός ότι κατά τον 4ο αι. π.Χ. μεγάλος πλούτος είχε συ­γκεντρωθεί στα χέρια των γυναικών του βασιλικού οίκου, που μπορούσαν έτσι να διαδραματίσουν έναν έμμεσο πολιτικό ρόλο.

 

Τα φυλετικά κράτη (Θεσσαλία, Ήπειρος, Μακεδονία, Αιτωλία)

 

Εκεί όπου οι γυναίκες μπορούσαν να παίξουν έναν πιο άμεσο πολιτικό ρόλο ήταν στα φυλετικά κράτη στις παρυφές του ελληνικού κόσμου: τη Θεσσαλία, την Ήπειρο, τη Μακεδονία. Αυτές είναι πε­ριοχές, όπου οι γυναίκες μπορούσαν να γίνουν αρχηγοί ενός οίκου, ενός γένους ή ενός κράτους, ελλείψει ενήλικου άρρενα συγγενή.

 

Την εποχή των Περσικών Πολέμων, μια μιλήσια εταίρα, η Θαργηλία, κυβερνούσε τη Θεσσαλα ως χήρα του βασιλιά Αντίοχου. Βασίλεψε επί τριάντα χρόνια, ως τη δολοφονία της από έναν Αργείο, που τον είχε φυλακίσει. Το μοναρχικό καθεστώς της Θεσσαλίας επέτρεψε στη Θαργηλία, αν και ήταν γυναίκα, ξένη και εταίρα, να γίνει πρώτα βασιλική σύζυγος και ύστερα βασίλισσα «ιδίω δικαιώματι», ενώ η Ασπασία, επίσης Μιλήσια και εταίρα, δεν μπόρεσε ποτέ να γίνει ούτε καν νόμιμη σύζυγος του Περικλή, και τα παιδιά τους έπεσαν θύματα του νόμου του 451 π.Χ., περί «ιθαγένειας», που τον εισηγήθηκε ο ίδιος ο Περικλής.

 

Στην Αιτωλία, πρόσφατη προσωπογραφική/επιγραφική έρευνα, όχι μόνο επισημαίνει έναν μεγάλο αριθμό γυναικών που απελευθέρωσαν δούλους χωρίς «κύριο», άρα ως αυτόνομοι κύριοι περιουσιών αλλά, και αυτό είναι το σημαντικότερο, καταγράφει και μια γυναίκα, τη Λάνασσα, που ήταν κάτοχος ενός δημόσιου αξιώματος, εκείνου του ορφανοφύλακα, που σε άλλη επιγραφή μαρτυρείται να κατέχεται από άνδρα.¹¹ Αυτό σημαίνει ότι η Λάνασσα υπήρξε η επιλογή του σώματος των πολιτών της πόλης της, της Ναυπάκτου, για το συ­γκεκριμένο αξίωμα.

 

Σύμφωνα με το λεξικό Liddell-Scott, στην Αθήνα, ο κάτοχος αυτού του αξιώματος ήταν επίτροπος των ορφανών, που ο πατέρας τους σκοτώθηκε στον πόλεμο, ήταν επομένως ένα αξίωμα που είχε σχέση με την επίβλεψη παιδιών και των περιουσιών τους και μπορούσε άνετα να ασκηθεί και από γυναίκα σε κοινωνίες λιγότερο πατριαρχικές από εκείνη της Αθήνας.

 

Επίσης οι γυναίκες της Αιτωλίας πή­ραν, οικειοθελώς, μέρος στον αμυντικό πόλεμο εναντίον των κελτών εισβολέων το 279 π.Χ.

 

Αξιοσημείωτο είναι ακόμη ότι η γυναίκα ενός πρώην στρατηγού, του Πρόξενου, η Ορθοβούλη, αν και δολοφόνησε τον άντρα της, τιμωρήθηκε με εξορία μόνο, γεγονός που αποδεικνύει ότι η συζυγοκτονία δεν συγκαταλέγονταν ανάμεσα στα ειδεχθή εγκλήματα στην Αιτωλία.¹²

 

Στην Ήπειρο, η μελέτη των επιγρα­φών από τον C. Cabanes, απέδειξε ότι οι γυναίκες διαχειρίζονταν μόνες τους την περιουσία τους, μπορούσαν να γίνουν αρχηγοί οίκων, να συμμετέχουν ως μάρ­τυρες σε απελευθερώσεις δούλων.¹³

 

Επίσης, η γυναικεία διαδοχή δεν ήταν κάτι ασυνήθιστο στον οίκο των Μολοσσών: το 331 π.Χ., όταν πέθανε ο βασιλιάς Αλέξανδρος (342-331 π.Χ.), η χήρα του Κλεοπάτρα, κόρη της αδελφής του Ολυμπιάδας, που είχε ήδη αναλάβει την αντιβασιλεία κατά την απουσία του στην ιταλική του εκστρατεία, συνέχισε να κυβερνά την Ήπειρο, ως επίτροπος του ανήλικου γιου τους, του Νεοπτόλεμου.¹⁴

 

Η Κλεοπάτρα ασκούσε κανονικά τα καθήκοντα του ηγεμόνα της Ηπείρου: σε επιγραφικές μαρτυρίες αναφέρεται ως θεωροδόκος των Απειρατάν, δηλαδή ήταν υπεύθυνη για την υποδοχή των θε­ωρών, των ιερών πρέσβεων της πόλης του Άργους που στέλνονταν για να παρακολουθήσουν ιερές τελετές στο Κοινό των Ηπειρωτών.¹⁵ Υπήρχαν κι άλλες γυναίκες που ήταν επιφορτισμένες με το αξίωμα του θεωροδόκου στην ελληνιστική Ελλάδα: καταγράφηκαν άλλες τέσσερις, όλες σε πόλεις και περιοχές όπου η θέση της γυναίκας ήταν υψηλή, όπως η Λοκρίδα και η Κως, αλλά μόνο η Κλεοπάτρα δεν μοιραζόταν το αξίωμα με κάποιον άνδρα, πιθανώς γιατί ήταν βασίλισσα. Επίσης, μεταξύ του 334 και του 331 αναφέρεται ως εξαγωγέας σιτηρών στην Ελλάδα (Λυκούργος, Λεωκρ. 26).

 

Η μητέρα της, η τρομερή Ολυμπιάδα, φέρεται ως συν-αντιβασιλεύουσα με την κόρη της στην Ήπειρο. Σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς η Ολυμπιάδα παραμέρισε εντελώς την κόρη της και ασκούσε μόνη της τη βασιλική εξουσία στην Ήπειρο.

 

Αυτή τη θέση τους τη στηρίζουν σε ένα λόγο του Υπερείδη, τον «Υπέρ Ευξενίππου», στον οποίο η Ολυμπιάδα με επιστολές της απαγορεύει στους Αθηναίους να αφιερώσουν φιάλες στο ναό του Δωδωναίου Διός, ισχυριζόμενη ότι το ιερό, όπως και όλη η περιοχή των Μολοσσών, της ανήκει και ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν δικαίωμα να ασχοληθούν με τίποτα εκεί.¹⁶

 

Η ίδια όμως είχε αφιερώσει αργυρή φιάλη στη θεά Υγεία σε ιερό της Αττικής, γεγονός που την παρουσιάζει ως τυπική εκπρόσωπο της «τυραννίας».¹⁷

 

Ο τελευταίος ηγεμόνας της δυναστείας των Μολοσσών ήταν μια γυναίκα, η βασίλισσα Δηιδάμεια, κόρη του Πύρρου, που δολοφονήθηκε το 232 π.Χ.

 

Οι εξελίξεις κατά την ελληνιστική εποχή, 323-31 π.Χ.

 

Μια αναλυτική παρουσίαση της ιστορίας των ελληνιστικών βασιλείων αλλά και των πολυάριθμων βασιλισσών που έπαιξαν κάποιο πολιτικό ρόλο βρίσκεται εκτός των στόχων της παρούσας εργασίας: η πολιτική ιστορία των ελληνιστικών χρόνων απαιτεί τιτάνιες προσπάθειες για την αφήγησή της και οι πηγές της, μολονότι είναι πολυάριθμες, αφήνουν μεγάλα κενά.

 

Εκείνο που ενδιαφέρει τον γράφοντα είναι το κατά πόσο επηρεάστηκε η θέση της γυναίκας στην κοινωνία της εποχής από τις νέες συνθήκες: ο κοσμοπολιτισμός κυριάρχησε, μαζί με ένα συγκρητισμό στο θρησκευτικό και πολιτικό επίπεδο: ελληνικές και ανατολίζουσες ιδέες συγχωνεύτηκαν, ενώ η πολιτική αυτονομία της πόλης-κράτους, ύστερα από έναν περίπου αιώνα συνεχών πολεμικών συγκρούσεων, εξανεμίστηκε.¹⁸

 

Το χρήμα άρχισε να γίνεται η πρωταρχική κοινωνική αξία, ενώ οι οπλιτικοί στρατοί της αρχαϊκής και κλασικής εποχής έδωσαν τη θέση τους στους μισθοφόρους: οι πολίτες έχασαν ουσιαστικά κάθε πολιτική δύναμη, η εκκλησία του δήμου διατηρήθηκε, αλλά μόνο ως «διακοσμητικό στοιχείο».

 

Οι άνθρωποι στράφηκαν προς την ιδιώτευση: τα έργα της νέας κωμωδίας στην Αθήνα έχουν θέματα παρμένα από την ερωτική και οικογενειακή ζωή, τα μεγάλα πολιτικά ζητήματα απασχολού­σαν πλέον μόνο τους βασιλείς και τους «τυράννους».

 

Η θέση των γυναικών των βασιλικών οίκων αλλά και των τοπικών αρχοντικών οικογενειών αλλάζει. Οι γυναίκες αυτές γίνονται ορατές, υποβοηθούν συζύγους και πατέρες, ευεργετούν άτομα και πόλεις, τα οικονομικά τους δικαιώματα διευρύνονται.

 

Για να είναι κανείς άρχων δεν χρειάζεται πλέον ούτε τη στρατιωτική δύναμη

 

Επιπλέον, σε χώρες όπως η Αίγυπτος, οι ντόπιες γυναίκες απολάμβαναν το δι­καίωμα να διαχειρίζονται μόνες την περιουσία τους και να κληρονομούν όπως και οι άνδρες, ενώ σε περιοχές της Μ. Ασίας η άσκηση εξουσίας από γυναίκες ήταν κάτι το σύνηθες.

 

Πάνω από όλα όμως το πλαίσιο της κληρονομικής μοναρχίας που είχε πλέον επιβληθεί στα ελληνιστικά κράτη επέτρεψε σε κάποιες γυναίκες να παίξουν ένα ρόλο στον δημόσιο βίο.

 

Τι ακριβώς έκαναν οι βασίλισσες των ελληνιστικών χρόνων;

 

Κάποιες, όπως η βασίλισσα Λαοδίκη, σύζυγος του βασιλιά της Περγάμου Αντίοχου, επιδίδονταν σε ευεργεσίες για να υποβοηθήσουν την πολιτική του συζύγου τους. Η Λαοδίκη, έδωσε στον Στρουθίωνα, το διοικητή της πόλης της Ιασού, ένα μεγάλο χρηματικό ποσό για να προικιστούν οι κόρες «των ασθενούντων πολιτών».¹⁹

 

Τέτοιες ευεργεσίες ταίριαζαν ιδεολο­γικά στο γυναικείο φύλο. Είναι αξιοσημείωτο ότι στο κείμενο της επιγραφής η Λαοδίκη απευθύνεται η ίδια στον Στρου­θίωνα, υπογραμμίζοντας ένα είδος αυτονομίας στην ευεργετική της δράση.

 

Φυσικά, η απόλυτη αυτονομία στην πολιτική δράση αυτών των βασιλισσών ήταν αδύνατη. Ακόμα και στην Αίγυπτο, όπου υπήρχε ισχυρή παράδοση ανοχής στη γυναικεία εξουσία, το δίκαιο απαιτούσε τη συμμετοχή ενός άρρενα συμβασιλέα όταν βασίλευε γυναίκα: «Η Κλεοπάτρα Β', όμως, πράγμα πρωτοφανές στην ελληνιστική εποχή, δεν δίστασε να ανακυρηχθή μόνη βασίλισσα, χωρίς άρρενα συμβασιλέα».²⁰

 

Πρόκειται για ένα επεισόδιο, από τα πολλά, δυναστικής σύγκρουσης, ανάμεσα σε μέλη της πτολεμαϊκής δυναστείας, συγκεκριμένα ανάμεσα στον Πτολεμαίο Η' και την πρώτη σύζυγο και αδελφή του Κλεοπάτρα Β', το 132/1 π.Χ.

 

Η δεύτερη σύζυγος του Πτολεμαίου Η'(και ανιψιά του), η Κλεοπάτρα Γ, ανέλαβε την αντιβασιλεία μετά το θάνατό του, το 116 π.Χ., και ανάμεσα στις κυβερνητικές της πράξεις ήταν και η χρηματοδότηση της δεύτερης αποστολής του ναυτικού Εύδοξου στις Ινδίες.²¹

 

Όμως, μια ακόμη φορά, βασίλεψαν μόνες τους γυναίκες στην πτολεμαϊκή Αίγυπτο: Το 58 π.Χ., κατά την εξορία του Πτολεμαίου ΙΑ', του λεγόμενου «Αυλη­τή», η γυναίκα του Κλεοπάτρα Τρύφαινα και η κόρη του Βερενίκη Β' άσκησαν τη βασιλική εξουσία.

 

Ακόμα, και η γνωστή Κλεοπάτρα Ζ', στο διάστημα της βασιλείας της (48-31 π.Χ.), μοιράστηκε το θρόνο διαδοχικά με δύο αδελφούς της και τον ανήλικο γιο της Καισαρίωνα.

 

Εκτός από τις βασίλισσες υπήρξαν και άλλες γυναίκες που διαδραμάτισαν πολιτικό ρόλο κατά την ελληνιστική εποχή στον ελληνικό χώρο. Έτσι, η Κρατησίπολις κυβέρνησε ως τύραννος τη Σικυώνα, για επτά χρόνια, μετά το θάνατο του συ­ζύγου της. Επίσης, η κόρη του τυράννου Ζηνοφάνους, Άβα, έγινε βασίλισσα της πόλης Όλβης, πόλης της Κιλικίας, μετά το γάμο της με ένα μέλος της ιερατικής δυναστείας των Τευκριδών. Εδραίωσε τη βασιλεία της με τη «φιλία» της με τον Αντώνιο και την Κλεοπάτρα, δίνοντάς τους πλούσια δώρα και φυσικά εκθρονίστηκε μετά την πτώση των ισχυρών φίλων της.²²

 

Τι ρόλος αναλογούσε όμως στην πλειονότητα των γυναικών της ελίτ των ελληνιστικών πόλεων και κρατών;

 

Μια επιγραφή του 2ου αι. π.Χ., από τη Μεγαλόπολη της Αρκαδίας, που αναφέρεται σε μια αριστοκράτισσα της περιοχής, μας δίνει κάποιες ενδείξεις. Η επιγραφή αυτή τιμούσε την Ευξένια, απόγονο του Φιλοποίμενα, στρατηγού της Αχαϊκής Συμπολιτείας. «Για τον ισχυρό τοίχο γύρω από το ναό που έκτισε, για τη θεά και έναν οίκο για τους δημόσιους καλεσμένους. Ότι μια γυναίκα χρησιμοποιεί τον πλούτο της για την καλή φήμη δεν είναι κάτι που προκαλεί έκπληξη, δεδομένου ότι η προγονική δόξα παραμένει στα παιδιά κάποιου».²³ Αν και εγγονή του μεγάλου στρατηγού της Αχαϊκής Συμπολιτείας Φιλοποίμενα, η Ευξένια δεν μπορούσε να αναλάβει πολιτικό αξίωμα, λόγω φύλου, ανέλαβε όμως το θρησκευτικό αξίωμα της ιέρει­ας της Αφροδίτης στη Μεγαλόπολη. Επίσης χρησιμοποίησε τον πλούτο της για να οχυρώσει το ναό της θεάς και να προσφέρει προστασία στους δημόσιους καλεσμένους. Φάνηκε έτσι άξια διάδοχος του ένδοξου προγόνου της, μέσα στο πλαίσιο που της καθόριζε το φύλο της και η εποχή της.

 

Οι Έλληνες και οι βασίλισσες του βαρβαρικού κόσμου

 

Οι Έλληνες κατοικούσαν σε έναν κόσμο που συνόρευε με «βαρβαρικά» κράτη. Σκύθες, Πέρσες, Λύκιοι, Αιγύπτιοι, Αι­θίοπες ήταν οι γείτονές τους. Σε πολλά από αυτά τα κράτη και στις φυλές η δια­κυβέρνηση ήταν μοναρχική και η παρου­σία βασιλισσών που κυβερνούσαν οι ίδιες δεν ήταν σπάνιο φαινόμενο.

 

Η φαραωνική Αίγυπτος είχε τις βασίλισσές της, αλλά και οι Χετταίοι του 1ου αι. π.Χ. είχαν να επιδείξουν παρα­δείγματα γυναικείας διακυβέρνησης: ο αιγύπτιος ιερέας Ουεναμούν, σε ένα ταξίδι του, ζήτησε τη βοήθεια της πρι­γκίπισσας Χατίμπα, που κυβερνούσε την πόλη Αλάσια της Κύπρου.²⁴ Μπορεί ο θρόνος της Περσικής Αυτοκρατορίας να ήταν κληρονομικός μόνο στην ανδρική γραμμή (οι δυο βασίλισσες που κυβέρ­νησαν την Περσική Αυτοκρατορία για σύντομα χρονικά διαστήματα έζησαν τον 7ο αι. μ.Χ. και ανέβηκαν στο θρόνο μόνο γιατί όλοι σχεδόν οι βασιλικοί πρίγκιπες είχαν δολοφονηθεί), αλλά οι σατράπες (κυβερνήτες) των υποτελών κρατών ήταν συχνά γυναίκες, μέλη των τοπικών δυ­ναστειών.

 

Η αρχαία ελληνική σκέψη ταύτιζε τη γυναικεία διακυβέρνηση, τη «γυναικο-κρατία», με την τυραννία (εννοούμενη ως παράνομη και άδικη διακυβέρνη­ση) καθώς και με τη διακυβέρνηση των δούλων, δηλαδή ως κάτι στρεβλό και παράνομο. Στις τραγωδίες, η δαιμο­νική Κλυταιμνήστρα ενσαρκώνει την υπερφιλόδοξη και αρχομανή γυναίκα. Όπως παρατηρεί η Κ. Συνοδινού, «είναι ακριβώς η λέξη κράτος, εξουσία που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τη συνοδεύει σ' ολόκληρο το έργο. Αυτή η εξουσία ήταν απαγορευμένη στις γυναίκες και η Κλυταιμνήστρα πρώτα με την αποτελε­σματική άσκησή της κατά την απουσία του Αγαμέμνονα, και μετά με την επιθυ­μία της να τη διατηρήσει, φονεύοντας το νόμιμο κάτοχο του θρόνου, ανέτρεψε τα συμβατικά όρια του φύλου της».²⁵

 

Για τους περισσότερους αρχαίους έλ­ληνες διανοητές, η γυναίκα ήταν ακατάλ­ληλη για να κυβερνά. Όπως παρατηρεί η Μ. Lefkowitz, οι γυναίκες στην αρ­χαία Ελλάδα σπάνια κατείχαν την εξου­σία -τόσο στη λογοτεχνία όσο και στην ιστορία-, και όταν αυτό συνέβαινε ήταν για σύντομα χρονικά διαστήματα, για να αντιμετωπιστεί κάποια άμεση ανάγκη, ή, στην περίπτωση των μοναρχιών και των τυραννιών, αν συνέβαινε να συνδέονται με τον ηγεμόνα, αν κυβερνούσαν για να ικανοποιήσουν προσωπικές τους φιλο­δοξίες, τότε τόσο οι ίδιες όσο και οι γύρω τους έβρισκαν άσχημο τέλος.²⁶

 

Ο ιστορικός εκείνος που γέμισε τις σελίδες του έργου του με γυναικεία πρό­σωπα, που συχνά μοιάζουν περισσότερο με ηρωίδες μυθιστορήματος παρά με ιστορικούς χαρακτήρες, ήταν, φυσικά, ο Ηρόδοτος, που το ιστορικό του έργο έχει ανθρωπολογικές και λαογραφικές δια­στάσεις. Παλιότερα οι ιστορικοί αντιμε­τώπιζαν χωρίς καχυποψία τα πορίσματα των ιστορικών ερευνών του Ηροδότου, αλλά τα τελευταία είκοσι χρόνια η δια­σταύρωση των έργων του με επιγραφικά και αρχαιολογικά ευρήματα της αρχαίας Περσίας οδήγησε νεότερους ερευνητές να αμφισβητήσουν κάποια συμπεράσματά του και πρώτα απ' όλα τη δύναμη της Άτοσσας και των άλλων γυναικών της Περσικής Αυλής.

 

Έτσι, η H. Sancisi-Weerdenburg υπο­στήριξε ότι είναι επισφαλές να οδηγού­μαστε σε συμπεράσματα για την επιρροή των γυναικών στην ιρανική αυλή, κατά τον 5ο και 4ο αι. π.Χ., γιατί οι ελληνι­κές πηγές ηθελημένα παρουσίαζαν την Ανατολή ως αδύναμη, γυναικεία και παρακμιακή μέσα στο πλαίσιο της ιδεο­λογικής προπαγάνδας που επέβαλλε η μακρόχρονη ελληνοπερσική σύγκρου­ση: η ολλανδή ιστορικός αναφέρει ότι η μοναδική θηλυκή ύπαρξη που ανα­φέρεται στις βασιλικές επιγραφές των Αχαιμενιδών είναι η θεά Αναχίτα. Ούτε η Άτοσσα ούτε ο βασιλιάς πατέρας της, ο Μέγας Κύρος, αναφέρονται στα επίσημα περσικά έγγραφα - αξιοπερίεργο γιατί σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (VII, 2-3), η Άτοσσα έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην άνοδο του Ξέρξη στο θρόνο. Επίσης, κα­μία γυναίκα δεν απεικονίζεται στα βα­σιλικά ανάγλυφα της Περσέπολης.²⁷ H μορφή της Άτοσσας στον Ηρόδοτο αλλά και στην τραγωδία Πέρσες του Αισχύλου εξυπηρετεί περισσότερο λογοτεχνικές συμβάσεις παρά ιστορικές διαπιστώσεις. Μπορεί λοιπόν οι γυναίκες να έπαιζαν έναν παρασκηνιακό ρόλο στην περσική αυλή αλλά δεν είχαν θέση στις επίσημες πολιτικές δομές της αυτοκρατορίας.

 

Μια γυναίκα όμως στοίχειωσε τη σκέ­ψη των αρχαίων Αθηναίων γιατί τόλμη­σε να πάρει μέρος στην εκστρατεία του Ξέρξη εναντίον της Ελλάδας και να κυβερνήσει το στόλο της στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, το 48ο π.Χ.: πρόκειται για την Αρτεμισία Α', βασίλισσα της καρικής Αλικαρνασσού: η Αρτεμισία, κόρη του τυράννου Λύγδαμι, τον διαδέχτηκε και βασίλευε στην Αλικαρνασσό, την Κάλυ­μνο, την Κω και τη Νίσυρο. Πήρε μέρος στην εκστρατεία του Ξέρξη εναντίον της Ελλάδας αναγκαστικά ως υποτελής ηγε­μόνας. Ο Ηρόδοτος την παρουσιάζει ως θετικό χαρακτήρα: στο συμβούλιο των υποτελών ηγεμόνων παρουσιάζεται ως λογική σύμβουλος, προσπαθεί να απο­τρέψει τον Ξέρξη από τη ναυμαχία στη Σαλαμίνα. Όμως το επεισόδιο που κα­ταγράφει ο Ηρόδοτος στη ναυμαχία της Σαλαμίνας με ηρωίδα την Αρτεμισία, είναι αμφιλεγόμενο: η Αρτεμισία για να ξεφύγει από τον κλοιό των ελληνικών πλοίων βύθισε ένα περσικό πλοίο, που βρέθηκε μπροστά στο δικό της (Ηρόδο­τος VII.99, VIII.68). Αυτή της η πράξη δείχνει τόλμη αλλά όχι και πολεμική αρετή, τουλάχιστον όχι με τα ελληνικά μέτρα.

 

Ο Ηρόδοτος παρουσιάζει με θετικό τρόπο και μια άλλη πολεμική βασίλισ­σα, παρά την αγριότητα που επιδεικνύει απέναντι στο νεκρό του νικημένου αντι­πάλου της: πρόκειται για την Τόμυρι, τη βασίλισσα των Μασσαγετών Σκυθών. Η βασίλισσα αυτή σκότωσε τον πέρση βα­σιλιά Κύρο όταν επιτέθηκε εναντίον της σε μια ύπουλη ενέδρα (Ηρόδοτος Ι.214).

 

Δύο άλλες γυναίκες που κυβέρνησαν πόλεις της Μ. Ασίας ως υποτελείς ηγεμό­νες σκιαγραφούνται από τον Ξενοφώντα (4ος αι. π.Χ.) και από τον Στράβωνα (1ος αι. π.Χ.-1ος αι. μ.Χ.): η Μανία, χήρα του Ζεύξη, ήταν φοροεισπράκτορας για τον πέρση σατράπη Φαρνάβαζο. Το πορτρέτο της, στα Ελληνικά του Ξενοφώντα είναι το τυπικό ενός «τυράννου»: κάτοχος τερά­στιων κτηματικών εκτάσεων, αυταρχική κυβερνήτις, πέφτει θύμα δολοφονίας από το γαμπρό της, τον οποίο έκανε το λάθος να εμπιστευτεί, γιατί, όπως επισημαίνει ο Ξενοφών, οι τύραννοι δεν εμπιστεύονται παρά μόνο τους ανθρώπους του στενού τους περιβάλλοντος.

 

Η Άμαστρις έζησε στα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου: ήταν ανιψιά του τελευταίου βασιλιά των Περσών Δαρείου του Κοδομανού. Κατά τους ομαδικούς γάμους στα Σούσα μεταξύ των στρατηγών του Μ. Αλέξανδρου και περσίδων πριγκιπισσών δόθηκε ως σύζυγος στο στρατηγό Κρατε­ρό (325 π.Χ.). Όταν αυτός τη βαρέθηκε, την πάντρεψε με τον Διονύσιο, τύραννο της Ηράκλειας στη Βιθυνία το 322 π.Χ. Από το γάμο αυτό απέκτησε δυο γιους και, όταν χήρεψε το 306 π.Χ., εξασφά­λισε την υποστήριξη του Αντίγονου και ανέλαβε την τυραννική αρχή ως επίτρο­πος των γιων της. Το 302π.Χ., η παραμέ-λησή της από τον Αντίγονο την έκανε να στραφεί προς το στρατηγό του Αλέξαν­δρου Λυσίμαχο, τον οποίο και παντρεύ­τηκε, αλλά και αυτός την εγκατέλειψε και η Άμαστρις στράφηκε πάλι προς την πολιτική και την ίδρυση πόλεων. Το 298 π.Χ., η περσίδα ηγεμονίδα δολοφο­νήθηκε από τους γιους της, που ήθελαν να αναλάβουν την εξουσία.

 

Η ιστορία της Αμάστριδος παρουσι­άζει τα τυπικά στοιχεία της ιστορίας του τυράννου στη θηλυκή του εκδοχή: το καθεστώς της τυραννίας τής επέτρεψε να αναλάβει ταυτόχρονα την εξουσία στον «οίκο», αλλά και στην πόλη του άνδρα της. Μπόρεσε να αναλάβει την εξουσία χάρη στη σύνδεσή της με ισχυ­ρούς άνδρες, που την εγκατέλειπαν μόλις ανακάλυπταν κάποια άλλη γυναίκα που πρόσφερε μεγαλύτερες ευκαιρίες πολιτι­κής ανόδου και είχε το τυπικό τέλος του τυράννου, αρσενικού ή θηλυκού: δολο­φονήθηκε από τους γιους της.

 

Ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή: Οι γυναίκες γίνονται πολίτες

 

Στις επιγραφές της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής οι γυναίκες αναφέ­ρονται πλέον ως «πολίτιδες». Στην κλα­σική εποχή κάτι τέτοιο ήταν αδιανόητο. Π.χ. σε μια επιγραφή από τη Δοϊράνη της Μακεδονίας (ελληνιστική), κάποια Πολεμων ιανή Αντιγόνου αναφέρεται ως «η Αργεσταίων πολείτις». Ο σχολιαστής της επιγραφής, Δ. Κανατσούλης, ανέ­φερε ότι ο τίτλος πρέπει να ήταν μάλλον τιμητικός.²⁸ Σε άλλη επιγραφή επίσης από τη Μακεδονία, από τα Σέρβια, δύο γυναίκες αναφέρονται ως «πολίτειδες» της πολιτείας των Οβλοστίων.²⁹

 

Ακόμα πιο ενδιαφέρουσα φαίνεται μία αδημοσίευτη επιγραφή του 3ου αι­ώνα π.Χ., που βρέθηκε στις πρόσφατες ανασκαφές του καθηγητή Δ. Παντερ-μαλή, στην πόλη-θρησκευτικό κέντρο της Μακεδονίας, το Δίον: «Περί τα 70 ονόματα ... φέρει επιγραφή των ελληνι­στικών χρόνων του 3ου αιώνα π.Χ., που ανακαλύφθηκε στο Δίον. Το ενδιαφέρον εντοπίζεται στο γένος των ονομάτων. Για πρώτη φορά, ανάμεσα στα ονόματα ανδρών, εντοπίστηκαν και ονόματα τεσ­σάρων γυναικών που καταγράφονται ως "χήραι πολίτιδες". Αυτές οι χήρες, λοι­πόν, κατά ορισμένο ειδικό λόγο, είχαν καταστεί πολίτιδες και κατείχαν δημόσια αξιώματα τέτοια, ώστε να έχουν το δικαί­ωμα να θυσιάζουν και να καταγράφουν το όνομά τους σε επίσημους καταλόγους. Έχουμε δηλαδή την ένδειξη ότι τον 3ο αι­ώνα π.Χ., στην ιερή πόλη των Μακεδό­νων, κάποιες γυναίκες δεν είχαν μόνο πο­λιτικά δικαιώματα , αλλά προφανώς και εμπλοκή στα πολιτικά πράγματα».³⁰

 

Ήδη από τον 2ο αι. π.Χ., παρατηρείται το φαινόμενο της εκλογής γυναικών σε τοπικά πολιτικά αξιώματα, σε ελληνικές ή ελληνόφωνες πόλεις της Μ. Ασίας αλλά και των νησιών του Αιγαίου: πρό­κειται για αξιώματα που είναι συνήθως θρησκευτικής χροιάς ή επώνυμα (δηλ. το μόνο που κάνει ο φέρων το αξίωμα ή οι οικείοι του είναι να παραχωρήσουν κά­ποια χρηματικά ποσά, συνήθως μεγάλα, με αντάλλαγμα την παραχώρηση να γί­νεται η αναγνώριση ενός ή περισσότερων ετών από το όνομά του). Ενδεικτικό της συμβολικής σημασίας αυτών των αξιωμάτων-τίτλων που από πόλη σε πόλη είχαν διαφορετική ονομασία (στεφανηφόρος, αισυμνήτης, βασιλιάς, πρύτανις, ιερομνήμων, ίππαρχος) ήταν ότι παρα­χωρούνταν όχι μόνο σε γυναίκες αλλά και σε παιδιά, σε θεότητες, ακόμη και σε νεκρούς που οι συγγενείς τους ήθελαν να τιμήσουν με αυτό τον τρόπο.³¹

 

Επίσης, αξιώματα όπως η γυμνασιαρχία και η αγωνοθεσία είχαν μετατραπεί πλέον σε οικονομικές λειτουργίες, ο κάτοχος του αξιώματος δεν έκανε πολλά περισσότερα από το να χρηματοδοτεί διανομές λαδιού, επισκευές του γυμνασίου και τη διοργάνωση αγώνων.³²

 

Εκ πρώτης όψεως όλα αυτά δεν φαίνονται να έχουν μεγάλη σχέση με την πολιτική: και στην κλασική εποχή, π.χ., το έτος στο Άργος ονομαζόταν από την ιέρεια της Ήρας.

 

Έχουμε επίσης αναφερθεί στις λίγες -γυναίκες- θεωροδόκους της ελληνιστικής εποχής, καθώς και στη συμμετοχή των βασιλισσών από τους ομηρικούς έως τους κλασικούς χρόνους στο σύστημα της φιλοξενίας.

 

Αυτή η ανάμειξη του ιδιωτικού με το δημόσιο και η έντονη πολιτική διάσταση της φιλοξενίας έδωσε νέα ώθηση στην πολιτική επιρροή πολλών γυναικών της άρχουσας τάξης: στο μυθιστόρημα Λούκιος ή όνος του Ψευδο-Λουκιανού μια πλούσια κυρία που συναντάει τον Λούκιο στον κεντρικό δρόμο της θεσσαλικής πόλης Ύπατα, η Άβροια, τον προσκαλεί στο σπίτι της, όντας φίλη της μητέρας του (Λούκιος ή όνος, 4). Σε μια ακρωτηριασμένη επιγραφή από την Οινοάνδα της Λυκίας (2ος αι. μ.Χ.), ο φιλόσοφος Διογένης αναφέρει ότι στη Ρόδο φιλοξενήθηκε στο σπίτι μιας γυναίκας που του είχαν συστήσει οι φίλοι του.³³

 

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο επιγραφικός φάκελος της Ιουνίας Θεο­δώρας, περί το 43 μ.Χ., μιας πλούσιας γυ­ναίκας που ήταν κάτοχος της ρωμαϊκής υπηκοότητας: η κυρία αυτή απέκτησε την ιδιότητα του ανεπίσημου προξένου της Λυκιακής Ομοσπονδίας φιλοξε­νώντας στο σπίτι της όσους Λύκιους έρχονταν στην Κόρινθο, λιμάνι μεγάλης εμπορικής κίνησης και ασκώντας την επιρροή της στους τοπικούς άρχοντες για την προώθηση των υποθέσεών τους - έτσι εξασφάλισε μεγάλες τιμές.³⁴ Στην ελληνιστική εποχή, η προξενία δινόταν συχνά σε γυναίκες, π.χ. η κιθαρωδός Πολυγνώτα απέκτησε την προξενία μαζί με άλλα προνόμια και τιμές ως αμοιβή για τη νίκη της σε μουσικό αγώνα στους Δελφούς τον 1ο αι. π.Χ.³⁵

 

Στη ρωμαϊκή περίοδο οι επιγραφές είναι λιγότερες: μια κυρία από την Έφεσο, η Σκριβωνία Φιλωτέρα, τιμήθηκε από τους Μήλιους ως πρόξενος και ευεργέτις τους, και στην πόλη Ολόντους της Κρήτης μια γυναίκα τιμήθηκε μαζί με ένα συγγενή της με την πολιτεία, δηλ. την υπηκοότητα της πόλης, και με προξενιά.³⁶

 

Η κλασική εποχή με τον αποκλεισμό των γυναικών από την κληρονομική δι­αδοχή είχε παρέλθει: στις πόλεις της ρω­μαϊκής Ασίας κατά την αυτοκρατορική εποχή, η χήρα ή η κόρη ενός εξέχοντος άνδρα γινόταν κληρονόμος του ελλείψει αρσενικών απογόνων και κληρονομού­σε και τις οικονομικές υποχρεώσεις του απέναντι στην πόλη: π.χ., ο Μ. Αντώνι­ος Ρούφος, που είχε αναλάβει μια σειρά από πολιτικά αξιώματα και οικονομικές λειτουργίες στη μητρόπολη του Πόντου, τη Νεοκαισάρεια, αναφέρεται ότι «διά-δοχον και του γένους και των φιλοτειμιών του την εαυτού θυγατέρα Αντωνίαν Μάξιμα παρασχόμενον και ομώνυμον θυγατριδούν, εξ ανδρός πρωτεύοντος εν τηι μητροπόλει Αμασεία και παρ' ημίν Κορνηλίου Καπίτωνος».³⁷ Ελλείψει γιων, η κόρη, αφού παντρεύτηκε με έναν εξέχοντα άνδρα από γειτονική πόλη, γί­νεται διάδοχος του πατρικού γένους και εξασφαλίζει και έναν εγγονό με το ίδιο όνομα με εκείνο του παππού του.

 

Αυτό το κλίμα έντονης οικογενειοκρατίας επέτρεψε σε ορισμένες γυναίκες να γίνουν, παρά το φύλο τους, οι ισχυρότεροι τοπικοί άρχοντες, συγκεντρώνοντας έναν μεγάλο αριθμό αξιωμάτων, θρησκευτι­κών και πολιτικών, στα χέρια τους: έτσι μια γυναίκα στη Μίλητο, που το όνομά της δεν διασώθηκε στην επιγραφή, είχε συγκεντρώσει στα χέρια της τα εξής αξι­ώματα: α) θρησκευτικά: αρχιέρεια των Σεβαστών, δηλαδή των αυτοκρατόρων και των Ιώνων, υδροφόρος της Αρτέ­μιδος, β) πολιτικά/οικονομικά: στεφανηφόρος, γυμνασίαρχος των νέων, των πατέρων, των πολιτών, χορηγός πασών χορηγιών, παιδονόμος (η μόνη περίπτω­ση που μια γυναίκα κατέχει αυτό το αξίω­μα στην αρχαιότητα) και κωτάρχις, δηλ. επικεφαλής κώμης, επίσης μοναδική γυναίκα που έχει καταγραφεί να κατέχει αυτό το αξίωμα.³⁸

 

Σίγουρα, αυτή η γυναίκα, σε τοπικό επίπεδο, αποτελούσε υπολογίσιμη πο­λιτική δύναμη. Και η περίπτωσή της δεν ήταν μοναδική: η ευεργέτρια Μηνοδώρα, στη μικρή πόλη Σίλλυον της Παμφυλίας, τον 2ο αιώνα μ.Χ., κατείχε επίσης πλήθος αξιωμάτων, θρησκευτικών (αρχιέρεια των Σεβαστών, ιεροφάντις, ιέρεια της Δήμη­τρας και όλων των θεών) και πολιτικών (δημιουργός, επώνυμο αξίωμα, γυμνα­σίαρχος, ακόμη και δεκάπρωτος, μέλος δηλ. του σώματος των δέκα πιο εύπορων πολιτών που έπρεπε να συλλέξουν τους φόρους για λογαριασμό της κεντρικής εξουσίας και να πληρώσουν οι ίδιοι αν προέκυπταν κενά στις εισπράξεις).³⁹

 

Μια άλλη γυναίκα με πολλά αξιώμα­τα ήταν η Πλάνκια Μάγκνα, μέλος μιας εξελληνισμένης ρωμαϊκής οικογένειας που είχε εγκατασταθεί γενιές πιο πριν στην μικρή πόλη της Πέργης: ήταν, όπως μας αποκάλυψαν πρόσφατες επιγραφικές ανακαλύψεις, κάτοχος θρησκευτικών κυ­ρίως αξιωμάτων: ιέρεια της Περγαίας Αρτέμιδας, της Μεγάλης Μητέρας των θεών, αρχιέρεια της αυτοκρατορικής λατρείας. Επίσης διετέλεσε δημιουργός, δηλαδή ετή­σιος επώνυμος άρχοντας της πόλης και έδρασε ως ευεργέτρια, χρηματοδοτώντας οικοδομικά έργα (2ος αι. μ.Χ.).⁴⁰

 

Η Μηνοδώρα ανέλαβε πιο σημαντι­κά αξιώματα πολιτικής φύσης γιατί ήταν χήρα (είχε παντρευτεί τον εκ πατρός θείο της), και γιατί ο γιος της είχε πεθάνει, επομένως δεν έμεναν παρά η ίδια και η ανήλικη κόρη της για να συνεχίσουν την οικογενειακή παράδοση στον δημόσιο βίο. Αντίθετα, η Πλάνκια Μάγκνα είχε και εν ζωή γιο και αδελφό, και γι' αυτό τον λόγο περιορίστηκε σε δευτερεύοντα αξιώματα.

 

Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι η πολι­τική ζωή στον ελληνικό χώρο κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή ήταν «γυναικοκρατούμενη»: πρώτα απ' όλα οι γυναίκες αποκλείονταν από όσα αξι­ώματα απαιτούσαν το δικαίωμα ψήφου, αληθινή εκτελεστική εξουσία και μακρι­νά ταξίδια: δεν βρίσκουμε γυναίκες αγορανόμους, πρεσβευτές, γραμματείς.

 

Επίσης, το φαινόμενο ήταν περιορι­σμένο γεωγραφικά στη δυτική Μ. Ασία, σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου (Λέσβος, Χίος, Σάμος, Κυκλάδες). Αντίθετα, στον υπόλοιπο ελληνικό χώρο οι γυναίκες, αν και γίνονταν αρχιέρειες και ευεργέτριες, δεν μπορούσαν να γίνουν αξιωματούχοι.

 

Ρωμαϊκή επιρροή δεν φαίνεται να υπήρχε: το ρωμαϊκό δίκαιο απαγόρευε την εκλογή γυναικών σε δημόσια αξι­ώματα και η γυναικεία επιρροή στον δημόσιο βίο στο δυτικό τμήμα της Ρω­μαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν πολύ περι­ορισμένη.

 

Υπήρχαν βέβαια και κάποιες εξαιρέ­σεις στον κανόνα που ήθελε τις γυναίκες να αποκλείονται από τα σημαντικότερα αξιώματα και από τα πολιτικά σώματα:

 

Σε μια επιγραφή από την πόλη Σεβαστή της Μ. Ασίας, ανάμεσα στα νέα μέλη της τοπικής γερουσίας υπάρχουν τέσσερις γυναίκες: «οι εισελθόντες εις την γερουσίαν ... Ρωμαίς Απολλώνιου ... Κλαυδία Τευθραντίς ... Ιουλα Ιουλιανή ... Ιουλία Τευθραντίς» (183 μ.Χ.).⁴¹

 

Επίσης σε μια άλλη επιγραφή από την Ηράκλεια Σαλβακή μια ευεργέτρια τιμάται με είσοδό της στη γερουσία επειδή πλήρωσε τον κεφαλικό φόρο όλων των πολιτών (2ος αι. μ.Χ.). Τέλος, υπάρχει και η αμφιλεγόμενη περίπτωση της Φλαβίας Κλαυδίας Σιλβανής, της γερουσιάρχισσας.⁴² Ο Δ. Κανατσούλης την αναφέρει ως πρόεδρο της γερουσίας δεδομένου ότι ήταν γνωστό πως οι γυ­ναίκες γίνονταν μέλη αυτού του σώμα­τος, άλλοι όμως ιστορικοί, όπως ο J. H. Oliver, αρνούνται να αποδεχτούν ότι μια γυναίκα θα μπορούσε να είναι πρόεδρος ενός πολιτικού σώματος στην αρχαιότη­τα, και την παρουσιάζουν ως σύζυγο του γερουσιάρχη. Δεδομένου ότι οι επιγρα­φές δεν ρίχνουν περισσότερο φως στο συγκεκριμένο θέμα σίγουρη απάντηση δεν μπορεί να δοθεί.

 

Το ίδιο ισχύει για την περίπτωση της Λυκιάρχισσας Μ. Αυρηλίας Χρυσίον, που όμως ο σύζυγός της δεν ήταν Λυκιάρχης (πρόεδρος του Κοινού των Λυκίων). Η συγκεκριμένη κυρία ήταν ιέρεια της αυ­τοκρατορικής λατρείας και γυμνασίαρ­χος των δύο γυμνασίων των νέων καθώς και ευεργέτρια, καθώς δώρισε καλλιερ­γήσιμες εκτάσεις σε πολίτες στη μνήμη του γιου της.⁴³

 

Επίσης, υπήρχαν γυναίκες που έφε­ραν τον τίτλο της Μακεδονιάρχισσας σε μακεδονικές επιγραφές, όπως η Φλαβιανή Νεποτιανή, που ήταν σύζυγος μακεδονιάρχη και αρχιερέα.⁴⁴

 

Δεν έχει όμως σημασία να αναλώνεται κανείς σε αναλύσεις, δεδομένου ότι όλα αυτά τα αξιώματα ήταν απλοί τίτλοι τιμής χωρίς ιδιαίτερη πολιτική σημασία.

 

Στη ρωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή Αί­γυπτο, οι γυναίκες που κληρονομούσαν μεγάλες περιουσίες επιφορτίζονταν με αξιώματα, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι τη δουλειά που συνεπάγονταν την εκτελούσαν άνδρες βοηθοί.⁴⁵

 

Ο P.S. Sijpestein υποστήριξε ότι υπήρξε ακόμη και μια γυναίκα, η Θεοδότη, που ήταν βουλευτής.⁴⁶

 

Υπάρχει ακόμη και η περίπτωση της χήρας ενός κόμη που το 590 μ.Χ. οι αρχές της βυζαντινής Ιταλίας την υποχρέωσαν να αναλάβει το αξίωμα του νεκρού μό­νον όμως ως το τέλος του φορολογικού έτους.⁴⁷

 

Το φαινόμενο στο δυτικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας

 

Το φαινόμενο της γυναικείας συμ­μετοχής στον ευεργετισμό ήταν πολύ περιορισμένο στο δυτικό, λατινόφωνο τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τόσο χρονικά όσο και γεωγραφικά. Οι γυναίκες στη Δύση δεν μπορούσαν να γίνουν πλήρη μέλη των τοπικών βουλών παρά μόνον -σε σπανιότατες περιπτώσεις- επίτιμα ως patronae civitatis, δηλ. ως προστάτιδες κάποιας πόλης, κι αυτό γιατί τα ονόματα των προστατών συμπε­ριλαμβάνονταν στους καταλόγους των βουλευτών.⁴⁸

 

Οι γυναίκες που έπαιξαν αυτό το ρόλο ήταν ελαχιστότατες, είκοσι τέσσερις, από τις οποίες μόνο δεκατρείς θεωρείται βέ­βαιο ότι ήταν «πατρώνισσες», σε σύνολο χιλίων διακοσίων «πατρώνων».

 

Γεωγραφικά οι δέκα έδρασαν στη Β. Αφρική και οι τρεις στην Κεντρική Ιτα­λία. Χρονικά, έδρασαν κατά τον 3ο αιώνα και τις αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ.

 

Ο J. Nicols, συσχετίζει την εμφάνιση αυτών των λίγων γυναικών στον δημόσιο βίο με τη μεγάλη δύναμη των γυναικών της δυναστείας των Σεβήρων.

 

Εξάλλου μόνο ένα γυναικείο όνομα δι­ασώθηκε σε μια tabula patronatus: εκεί­νο της Nummia Varia, προστάτιδας της πόλης του Peltuinum, της Ιταλας.⁴⁹

 

Επιβεβαιώνεται έτσι ότι το φαινόμενο στην Ανατολή δεν είχε δεχτεί ρωμαϊκές επιδράσεις.

Τέλος, δεν θα πρέπει να αφήσουμε να πλανάται η υποψία ότι οι γυναίκες κυρι­αρχούσαν στα τοπικά έστω και ασήμα­ντα από πολιτική άποψη αξιώματα των πόλεων της ρωμαϊκής Μ. Ασίας και των γειτονικών νησιών της. Όλες οι ως τώρα στατιστικές δείχνουν ότι οι αξιωματού­χοι θηλυκού γένους δεν ξεπερνούσαν το 10-11% του συνόλου. Π.χ. στον κατάλογο των επώνυμων αρχόντων της Μιλήτου, το πρώτο γυναικείο όνομα, της Ιουλας Γλυκωνίδος, εμφανίζεται μόλις το 31/32 μ.Χ., ύστερα από 122 άρρενες άρχοντες dnschriflen von Miletos, Ι.ΙΙΙ. n. 128).

---------------- 

Σημειώσεις

1 P. Vidal-Naquet, Ο μαύρος κυνηγός, Αθήνα 1982.

2 Cl. Mosse, Η αρχαϊκή Ελλάδα. Από τον Όμηρο στον Αισχύλο (8ος-6ος π.Χ. αι.), Αθήνα 1987.

3 Βλ. S. Georgoudi, «Creating a myth of matriarchy», στο P. Schmitt-Pantel (επιμ.), A History ofWomen in the West, τόμ. 1, Cambridge-London 1992, σ. 449-462.

4 Θουκυδίδης, 1.136. Πλούταρχος, Θεμιστοκλής 24.

5 Ευριπίδης, Υψιπύλη, εκδ. Κάκτος, σ. 21-22.

6 Αισχύλος, Ορέστεια, εκδ. ΓΕΣ, Αθήνα 1973, σ. 34.

7 N. Loraux, Τα τέκνα της Αθηνάς, Αθήνα 1992, σ. 266-267.

8 Στο ίδιο, σ. 287.

9 Ευριπίδης,Ίων, στ. 1465.

10 Βλ. Κ. Μαντάς, «Αρχαία Σπάρτη: μύθος και πραγματικότητα», Αέροπος 45 (2002), σ. 18.

11 Βλ. J.D. Grainger, Aitolian ProsopographicalStudies, Leiden-Boston-Koln 2000, σ. 37.

12 Στο ίδιο, σ. 38.

13 C. Cabanes, LEpire de la morte de Pyrrhos a la Conquete Romaine (272-168 BC), Παρίσι 1976.

14 Βλ. G. McCurdy, Hellenistic Queens, Chicago 1932, σ. 33-35.

15 BCH 90 (1966), σ. 156.

16 Υπερείδης, Υπέρ Ευξενίππου, 18.19.

17 Στο ίδιο, 18.14.

18 Βλ. Κ. Μαντάς, «Η μεταμόρφωση της κλασικής πόλης κατά τη ρωμαϊκή εποχή», Αρχαιολογία και Τέχνες 64 (1997), σ. 89-92.

19 Inschriften von lasos, I n. 4, 3ος αι. π.Χ.

20 Γ. Χριστόπουλος / Ι. Μπαστιάς (επιμ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Ε: Ελληνιστικοί χρόνοι, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1974, σ. 185.

21 H. Uling, Ο δρόμος του μεταξιού, εκδ. Κονιδάρη, Αθήνα 1999, σ. 164.

22 Στράβων, 14, 672.

23 Βλ. R. van Bremen, «Women and wealth», στο A. Cameron / A. Kuhrt (επιμ.), Images ofWomen in Antiquity, μτφ. αποσπάσματος Κ. Μαντάς, Λονδίνο 1983, σ. 223.

24 Οι περιπέτειες του Ουεναμούν, μτφ. Κ. Μεγαλομμάτης, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 1992, σ. 59-70.

25 Κ. Συνοδινού, «Αιρετικές γυναικείες μορφές στην αρχαία ελληνική τραγωδία», Μορφές της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Ιωάννινα 1995, σ. 96.

26 M. Lefkowitz, influential Women», στο A. Cameron / A Kuhrt (επιμ.), Images of Women in Αntiquity, Λονδίνο 1983, σ. 49-64.

27 «Exit Atossa: Images of women in Greek historiography on Persia», στο A. Cameron /A. Kuhrt (επιμ.), Images ofWomen in Antiquity, Λονδίνο 1983, σ. 20-33.

28 Δ. Κανατσούλης, Μακεδονικά Ε (1963).

29 Θ. Ριζάκης / Ι. Τουράτσογλου, Επιγραφές Άνω Μακεδονίας, Αθήνα 1985, τόμ. 37.

30 Ρεπορτάζ της Β. Χαρισοπούλου, εφ. Τα Νέα, 10 Φεβρουαρίου 2001, σ. 33.

31 Κ. Μαντάς, Η θέση της γυναίκας στον ιδιωτικό και δημόσιο βίο στην ύστερη αρχαιότητα, εκδ. Βερέττα, Ρόδος 2009. Επίσης, το βιβλίο της R. van Bremen, The Limits of Participation, Amsterdam 1996.

32 Στο ίδιο. Για τις γυναίκες γυμνασίαρχους και αγωνοθέτες, βλ. το άρθρο του γράφοντος «Women and athletics in the Roman East», Nikephoros 8 (1995), σ. 125-144.

33 Βλ. M. Ferguson-Smith, Diogenes of Oinoanda:The Epicurean Inscriptions, Naples 1992, σ. 36.

34 Βλ. το άρθρο του γράφοντος, independent women in the Roman East», EIRENEXXXIII (1997), σ. 81-95.

35 FouillesdeDelphes, III 2, n. 249.

36 Mantas, independent Women...», σ. 89.

37 T. Mitford, «Inscriptiones Ponticae-Sebastopolis», ZPE 87 (1991), σ. 202.

38 Inschriften von Miletos, I, n. 265.

39 Inscriptiones Graecae ad Romanas Pertinentae, III, n. 800-802.

40 Μια εξαίρετη ανάλυση της περίπτωσης της Πλάνκιας Μάγνας στο M. Tagliafero-Boatwright, «Plancia Magna of Perge», στο S. Pomeroy (επιμ.), Women's History and Ancient History, Λονδίνο-Νέα Υόρκη 1991, σ. 249-272.

41 BCH (1883), σ. 454-455.

42 Βλ. Δ. Κανατσούλης, Μακεδονική προσωπογραφία, Ελληνικά 8 (1955), n. 1454.

43 Inscriptiones Graecae ad Romanas Pertinentae, III, n. 189.

44 Κανατσούλης, ό.π., n. 1422.

45 Βλ. Κ. Μαντάς, «Γυναίκες και οικονομική ζωή στην αρχαιότητα», Corpus 45 (2003), σ. 32-55.

46 «Α female βουλευτής», Boulletin of the American Society of Papyrologists 24/4 (1987), σ. 142.

47 Βλ. Μαντάς, «Γυναίκες και οικονομική ζωή...», ό.π., σ. 55.

48 Βλ. J. Nicols, «Patrona civitatis: Gender and civic patronage», στο C. Deroux (επιμ.), Studies in Latin Literature and Roman History, 1989, σ. 117-137.

49 Βλ. M. Kajava, «A New City Patroness?», TYCHE 5 (1990), σ. 31.