ΟΜΗΡΟΣ: Ὀδύσσεια (7.298-7.347)

Τὸν δ᾽ αὖτ᾽ Ἀλκίνοος ἀπαμείβετο φώνησέν τε·

«ξεῖν᾽, ἦ τοι μὲν τοῦτό γ᾽ ἐναίσιμον οὐκ ἐνόησε
300 παῖς ἐμή, οὕνεκά σ᾽ οὔ τι μετ᾽ ἀμφιπόλοισι γυναιξὶν
ἦγεν ἐς ἡμέτερον· σὺ δ᾽ ἄρα πρώτην ἱκέτευσας.»
Τὸν δ᾽ ἀπαμειβόμενος προσέφη πολύμητις Ὀδυσσεύς·
«ἥρως, μή μοι τοὔνεκ᾽ ἀμύμονα νείκεε κούρην·
ἡ μὲν γάρ μ᾽ ἐκέλευε σὺν ἀμφιπόλοισιν ἕπεσθαι·
305 ἀλλ᾽ ἐγὼ οὐκ ἔθελον δείσας αἰσχυνόμενός τε,
μή πως καὶ σοὶ θυμὸς ἐπισκύσσαιτο ἰδόντι·
δύσζηλοι γάρ τ᾽ εἰμὲν ἐπὶ χθονὶ φῦλ᾽ ἀνθρώπων.»
Τὸν δ᾽ αὖτ᾽ Ἀλκίνοος ἀπαμείβετο φώνησέν τε·
«ξεῖν᾽, οὔ μοι τοιοῦτον ἐνὶ στήθεσσι φίλον κῆρ
310 μαψιδίως κεχολῶσθαι· ἀμείνω δ᾽ αἴσιμα πάντα.
αἲ γάρ, Ζεῦ τε πάτερ καὶ Ἀθηναίη καὶ Ἄπολλον,
τοῖος ἐὼν οἷός ἐσσι, τά τε φρονέων ἅ τ᾽ ἐγώ περ,
παῖδά τ᾽ ἐμὴν ἐχέμεν καὶ ἐμὸς γαμβρὸς καλέεσθαι
αὖθι μένων· οἶκον δέ κ᾽ ἐγὼ καὶ κτήματα δοίην,
315 εἴ κ᾽ ἐθέλων γε μένοις· ἀέκοντα δέ σ᾽ οὔ τις ἐρύξει
Φαιήκων· μὴ τοῦτο φίλον Διὶ πατρὶ γένοιτο.
πομπὴν δ᾽ ἐς τόδ᾽ ἐγὼ τεκμαίρομαι, ὄφρ᾽ ἐῢ εἰδῇς,
αὔριον ἔς· τῆμος δὲ σὺ μὲν δεδμημένος ὕπνῳ
λέξεαι, οἱ δ᾽ ἐλόωσι γαλήνην, ὄφρ᾽ ἂν ἵκηαι
320 πατρίδα σὴν καὶ δῶμα, καὶ εἴ πού τοι φίλον ἐστίν,
εἴ περ καὶ μάλα πολλὸν ἑκαστέρω ἔστ᾽ Εὐβοίης,
τήν περ τηλοτάτω φάσ᾽ ἔμμεναι οἵ μιν ἴδοντο
λαῶν ἡμετέρων, ὅτε τε ξανθὸν Ῥαδάμανθυν
ἦγον ἐποψόμενον Τιτυόν, Γαιήϊον υἱόν.
325 καὶ μὲν οἱ ἔνθ᾽ ἦλθον, καὶ ἄτερ καμάτοιο τέλεσσαν
ἤματι τῷ αὐτῷ καὶ ἀπήνυσαν οἴκαδ᾽ ὀπίσσω.
εἰδήσεις δὲ καὶ αὐτὸς ἐνὶ φρεσὶν ὅσσον ἄρισται
νῆες ἐμαὶ καὶ κοῦροι ἀναρρίπτειν ἅλα πηδῷ.»
Ὣς φάτο, γήθησεν δὲ πολύτλας δῖος Ὀδυσσεύς,
330 εὐχόμενος δ᾽ ἄρα εἶπεν ἔπος τ᾽ ἔφατ᾽ ἔκ τ᾽ ὀνόμαζε·
«Ζεῦ πάτερ, αἴθ᾽ ὅσα εἶπε τελευτήσειεν ἅπαντα
Ἀλκίνοος· τοῦ μέν κεν ἐπὶ ζείδωρον ἄρουραν
ἄσβεστον κλέος εἴη, ἐγὼ δέ κε πατρίδ᾽ ἱκοίμην.»
Ὣς οἱ μὲν τοιαῦτα πρὸς ἀλλήλους ἀγόρευον,
335 κέκλετο δ᾽ Ἀρήτη λευκώλενος ἀμφιπόλοισι
δέμνι᾽ ὑπ᾽ αἰθούσῃ θέμεναι καὶ ῥήγεα καλὰ
πορφύρε᾽ ἐμβαλέειν, στορέσαι τ᾽ ἐφύπερθε τάπητας
χλαίνας τ᾽ ἐνθέμεναι οὔλας καθύπερθεν ἕσασθαι.
αἱ δ᾽ ἴσαν ἐκ μεγάροιο δάος μετὰ χερσὶν ἔχουσαι·
340 αὐτὰρ ἐπεὶ στόρεσαν πυκινὸν λέχος ἐγκονέουσαι,
ὄτρυνον Ὀδυσῆα παριστάμεναι ἐπέεσσιν·
«Ὄρσο κέων, ὦ ξεῖνε· πεποίηται δέ τοι εὐνή.»
ὣς φάν· τῷ δ᾽ ἀσπαστὸν ἐείσατο κοιμηθῆναι.
ὣς ὁ μὲν ἔνθα καθεῦδε πολύτλας δῖος Ὀδυσσεὺς
345 τρητοῖς ἐν λεχέεσσιν ὑπ᾽ αἰθούσῃ ἐριδούπῳ·
Ἀλκίνοος δ᾽ ἄρα λέκτο μυχῷ δόμου ὑψηλοῖο,
πὰρ δὲ γυνὴ δέσποινα λέχος πόρσυνε καὶ εὐνήν.

***
Τον λόγο παίρνοντας του αντιμίλησε ο Αλκίνοος:
«Ξένε, δεν συμφωνώ πως ήταν αξιέπαινη αυτή η απόφαση
300 της κόρης μου, που δεν σε οδήγησε με τις ακόλουθές της
στο παλάτι, μόλο που πρόλαβες εσύ να την παρακαλέσεις.»
Αμέσως τότε του ανταπάντησε ο Οδυσσέας πολυμήχανος:
«Ευγενικέ μου άρχοντα, δεν πρέπει να κατηγορείς γι᾽ αυτό
την άψογή σου κόρη· εκείνη με παρότρυνε ν᾽ ακολουθήσω
τις ακόλουθες, όμως εγώ το αρνήθηκα διστάζοντας κι από ντροπή,
μήπως εξοργιζόσουν, αν μαζί τους μ᾽ έβλεπες, κι εσύ·
φιλύποπτοι είμαστε όλοι οι άνθρωποι σ᾽ αυτή τη γη.»
Τώρα τον λόγο ξαναπήρε ο Αλκίνοος, να του μιλήσει:
«Ξένε, στα στήθη αυτά δεν κρύβεται καρδιά που να θυμώνει
310 δίχως λόγο· καλύτερο το μέτρο, πάντοτε και παντού.
Άμποτε να ᾽ταν, Δία, Αθηνά κι Απόλλων,
όμοιος μ᾽ εσένα, ίδιος στο φρόνημα μ᾽ εμένα, εκείνος
που την κόρη μου θα πάρει ταίρι· θα τον ονόμαζα γαμπρό
σε τούτο το παλάτι — έχω και σπίτι κι αγαθά να παραδώσω,
αν ήθελες εδώ να μείνεις. Αλλά δεν πρόκειται άθελά σου
κανείς να σε κρατήσει από τους Φαίακες — μη δώσει ο Δίας
τ᾽ άδικο αυτό να γίνει.
Και για να δεις, την αναχώρησή σου ορίζω: θα σε ξεπροβοδίσουμε
αύριο· και θα βρεθείς εσύ στον ύπνο βυθισμένος, ενώ μες
στη γαλήνη του πελάγου εκείνοι τα κουπιά τους θα χτυπούν,
320 ωσότου φτάσεις στην πατρίδα και στο σπίτι σου,
όπου ποθεί η ψυχή σου· έστω κι αν είναι κι απ᾽ την Εύβοια
μακρύτερα, που λεν πως βρίσκεται τόσο μακριά όσοι
την είδαν από μας. Τότε που τον ξανθό Ραδάμανθη
ταξίδεψαν, να επισκεφθεί τον Τιτυό, της Γης τον γιο·
δίχως να κουραστούν καθόλου, φτάνουν εκεί
και, πετυχαίνοντας τον στόχο τους, αυθημερόν γύρισαν πίσω.
Θα δεις και μόνος σου, θα το παραδεχτείς πως είναι τα πλεούμενά μου
τα καλύτερα, κι οι νέοι ναυτικοί μας άριστοι, καθώς ψηλά
πετούν με τα κουπιά το κύμα.»
Τον άκουσε με φανερή χαρά, βασανισμένος ο Οδυσσέας και θείος,
330 κι ύψωσε ευθύς ευχή, ονόματα και λέξεις ξεχωρίζοντας:
«Πατέρα Δία, όλες ας γίνουν οι υποσχέσεις του Αλκινόου
πράξη· στην καρπερή του χώρα άσβηστη δόξα ν᾽ απλωθεί,
κι εγώ ας γυρίσω πίσω στην πατρίδα.»
Κι όπως αυτοί μιλούσαν, τα λόγια μεταξύ τους συναλλάσσοντας,
όμορφη και λευκή η Αρήτη δίνει εντολή στις παρακόρες·
να στρώσουν για τον ξένο σε μέρος σκεπαστό,
απλώνοντας στρωσίδια πορφυρά κι ωραία, πάνω τους
μαλακές ζεστές κουβέρτες κι ακόμη τις σγουρές φλοκάτες,
να τις έχει κλινοσκέπασμα.
Βγήκαν εκείνες από τη μεγάλη σάλα με δαδιά στα χέρια,
340 κι όταν με πρόθυμη φροντίδα ετοίμασαν τη σταθερή του κλίνη,
τον Οδυσσέα πλησίασαν και τον παρακινούσαν:
«Έλα να πέσεις, ξένε· το στρώμα σου σε περιμένει.»
Κι όπως του μίλησαν, ένιωσε μέσα του αγαλλίαση
που τον καλούσαν να κοιμηθεί.
Εκεί λοιπόν κοιμήθηκε, βασανισμένος ο Οδυσσέας και θείος,
σε κλίνη τρυπητή, σε μέρος σκεπαστό που αντιλαλεί τη μέρα.
Έγειρε τότε κι ο Αλκίνοος στο βάθος του ψηλόστεγου μεγάρου,
με τη γυναίκα του στο πλάι, σε κλίνη και σε στρώμα που τα φρόντιζε
η δέσποινα του παλατιού.

Γιατί φοβόμαστε τόσο τα λάθη μας αφού κανείς δεν είναι τέλειος;

Η «αλήθεια» ανέκαθεν ήταν μια παρεξηγημένη έννοια. Γιατί; Γιατί ναι μεν την αποζητάμε σε κάθε σχέση μας, είτε είναι ερωτική, είτε φιλική, είτε επαγγελματική αλλά κι από την άλλη, τη φοβόμαστε ή τέλος πάντων δε θέλουμε να την αντιμετωπίσουμε κατάματα. Ο λόγος; Θα πονέσουμε; Θ’ αναθεωρήσουμε όσα μέχρι πρότινος είχαμε δεδομένα; Θ’ αλλάξει κάτι μέσα μας; Κι όταν εμείς κάνουμε λάθη τι μας οδηγεί στο να την αποκρύπτουμε απ’ όλους, ίσως κι από τον ίδιο μας τον εαυτό;

Αφού όπως λένε, τα λάθη είναι ανθρώπινα και μας κάνουν καλύτερους, γιατί εξακολουθούμε να φοβόμαστε την παραδοχή τους; Αλήθεια, πόσοι από ‘σας, έχετε παραδεχθεί ειλικρινά κι έντιμα -αρχικά στον ίδιο σας τον εαυτό και στη συνέχεια στον αποδέκτη τους- λάθη που έχετε κάνει και πόσοι από ‘σας νιώσατε ανακούφιση με την παραδοχή και την εξομολόγησή τους;

Ανεξαρτήτως του αν η παραπάνω ερώτηση έχει θετική ή αρνητική χροιά, είναι βασικό να γίνουμε όσο το δυνατόν πιο ειλικρινείς με τους εαυτούς μας κι ιδίως όσον αφορά τα λάθη μας. Και δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να γίνει αυτό από το ν’ αποδεχτούμε το κλισέ που λέει ότι κανείς δεν είναι τέλειος. Η παραδοχή αυτή είναι τουλάχιστον λυτρωτική.

Η παραπάνω διαδικασία όμως, δεν υπήρξε ποτέ κι ούτε θα γίνει εύκολη, αφού όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με κάποιο λάθος μας ή την υπόνοιά του, αμέσως ο εγκέφαλός μας, από άμυνα, μπαίνει στη διαδικασία να μας προστατεύσει συναισθηματικά. Ακριβώς επειδή αισθανόμαστε ηττημένοι, απελπισμένοι κι αγχωμένοι -κι ας το κρύβουμε πολλές φορές- γεννιούνται σκέψεις οι οποίες, οδηγούμενες από τον εγωισμό που ο καθένας έχει, έχουν σκοπό να μας απαλλάξουν από οποιαδήποτε ευθύνη. Κι έτσι καταλήγουμε να χρησιμοποιούμε γνωστές σε όλους φράσεις και δικαιολογίες όπως «Δεν ήταν δικό μου λάθος», «Δεν είχα άλλη επιλογή», «Με ανάγκασαν να το κάνω», «Δε φέρω όλη την ευθύνη».

Η αλήθεια είναι επίσης ότι, πριν μπει ο εγκέφαλος μας στη διαδικασία να παραδεχθεί που έχουμε σφάλει κι έτσι να εκτεθούμε συναισθηματικά, θα πρέπει να νιώσουμε κάποιον κίνδυνο. Κίνδυνο για παράδειγμα ότι θα χάσουμε τη δουλειά μας ή τη σχέση μας. Κίνδυνο ότι με την αποφυγή του λάθους, θα φανούμε αναξιόπιστοι ή λυπηροί, στα μάτια κάποιου άλλου.

Αυτό που ίσως δεν έχουμε κατανοήσει είναι ότι οι παραπάνω κίνδυνοι ελλοχεύουν σε κάθε λάθος μας, απλώς άλλες φορές εντονότερα κι άλλες λιγότερο. Μόλις το κατανοήσουμε αυτό θα μας είναι ευκολότερη η παραδοχή τους, σε ‘μας τους ίδιους τουλάχιστον. Κατά συνέπεια κι αφού φάμε τα μούτρα μας αρκετές φορές, θα είμαστε σε θέση να συγχωρήσουμε σιγά-σιγά τον εαυτό μας, αν όχι για όλα, για τα περισσότερα απ’ αυτά. Θα συνειδητοποιήσουμε ότι το να αυτομαστιγωνόμαστε, δεν οδηγεί κάπου κι ότι ουσιαστικά βλάπτουμε εμάς, πρωτίστως.

Και μ’ αυτόν τον τρόπο έρχεται η αποδοχή και τότε και μόνο τότε είμαστε σε θέση να εξομολογηθούμε τα λάθη μας στους αποδέκτες, ζητώντας συγχώρεση -με τον δικό του ίσως τρόπο ο καθένας. Μια συγχώρεση ειλικρινή που έχει σκοπό την προσπάθεια βελτίωσης από πλευράς μας κι όχι την αποφυγή περεταίρω προβλημάτων.

Μάλιστα τα οφέλη είναι πολύ περισσότερα απ’ ότι πιστεύουμε, αφού όντες ειλικρινείς με τα λάθη μας, κερδίζουμε την εμπιστοσύνη και τον σεβασμό των γύρω μας και κάνουμε ένα βήμα πιο κοντά στην αυτογνωσία, καθώς γνωρίζουμε πότε κινδυνεύουμε να υποκύψουμε σε κάποιο λάθος. Νιώθουμε επίσης πιο δυνατοί και σίγουρα πιο σωστοί, τόσο απέναντι στον εαυτό μας όσο και στους υπόλοιπους.

Ας κρατήσουμε λοιπόν αρχικά ότι κανείς δεν είναι τέλειος και γιατί να είναι άλλωστε; Το τέλειο είναι βαρετό κι ανησυχητικό.

Ίσως ο έρωτας να είναι το κατασταλτικό του εγωισμού

Έρωτας, αγάπη κι εγωισμός, τρίπτυχο που θα μπορούσε ν’ αποτελεί και σκηνή από θρίλερ κι ερωτική κομεντί παράλληλα. Συστατικά που λίγο πολύ βρίσκονται σε όλες τις ανθρώπινες σχέσεις, σε διαφορετικό βαθμό, ένταση ή συχνότητα. Μπορεί όμως τελικά να συνυπάρξει ο έρωτας, η αγάπη και ο εγωισμός σε μια σχέση κι αυτό να λειτουργεί για όλους;

Αν το ζυγίσουμε μαθηματικά το ζήτημα θα δούμε πως πρακτικά και μόνο, ο εγωισμός κι η αγάπη είναι αντιστρόφως ανάλογοι όροι· όπου αναπτύσσεται το ένα, μειώνεται το άλλο. Είναι σχεδόν αδύνατον να μπορέσουν αυτά τα δύο να συνυπάρξουν, είναι από τη φύση τους τόσο ισχυροί όροι, που η σύγκρουση είναι αναπόφευκτη και κάποιος πάντα βγαίνει χαμένος. Όταν όμως η αγάπη υπερισχύει, τότε ο εγωισμός μπορεί να μουδιάσει. Το «εγώ έτσι είμαι και σ’ όποιον αρέσω» μπορεί να γίνει «θα προσπαθήσω» και κάπου εκεί γίνεται αντιληπτό το ποιος υπερίσχυσε και κερδίζει στο παιχνίδι του ανταγωνισμού τους.

Είναι οριακά μαγικό πώς μπορεί να σ’ αλλάξει ως οντότητα ο έρωτας για κάποιον άλλον άνθρωπο. Ξαφνικά μπορείς να κάνεις πράγματα που νόμιζες πως δεν μπορούσες, αντέχεις περισσότερα, τσαλακώνεσαι για τον άλλον, παλεύεις και συγχωρείς καταστάσεις και συμπεριφορές που άλλοτε δε σήκωνες στο σπαθί σου ούτε για πλάκα. Είναι η φάση που η ανάγκη να έχεις και να νοιάζεσαι, είναι μεγαλύτερη από την ανάγκη να βρίσκεις τα λάθη ή να περνάει απλώς το δικό σου. Είναι το να μην μπορείς μια κατάσταση, αλλά να την υπομένεις, γιατί μακριά από εκείνο το άτομο είναι χειρότερα, γιατί δε μιλάμε για τον οποιονδήποτε, αλλά για τον άνθρωπο υψίστης σημασίας σου.

Πρόκειται για την ουσιαστική αντικατάσταση του «εγώ» μου με το «εμείς» μας. Μια διαδικασία που μαζί με τον άλλον θα βρεις κάθε τρόπο να το κάνεις να δουλέψει. Μια ανάγκη πιο βαθιά κι ουσιαστική απ’ όσο φαίνεται εκ πρώτης, που δύσκολα αντιλαμβάνεσαι πως σου γεννιέται. Έχει να κάνει με τις άμυνες του ανθρώπου που ξεκινούν και πέφτουν, σημαίνει πως εγκαταλείπεις την ασφάλεια του εαυτού σου και παρουσιάζεσαι χωρίς κάλυμμα, δε φοβάσαι πια να χάσεις τον έλεγχο κι αφήνεσαι, γιατί όλα τα άλλα γύρω σου είναι πιο σημαντικά από κάθε τι άλλο.

Δεν ξέρω αν είναι κάτι που μπορεί να κρατήσει για πάντα, ή αν απλώς είναι η τύφλα του έρωτα που μεθάει τον εγωισμό μας και σίγουρα δε λειτουργεί πάντα με ανιδιοτέλεια γι’ αυτό πονάει περισσότερο. Έχει ξανά ειπωθεί όμως πως όποιος δεν έχει νιώσει στο πετσί του τη συντριπτική ήττα του εγωισμού, δεν μπορεί να μιλά για έρωτες κι αγάπες. Η ζωή είναι μικρή και στο τέλος της μέρας είναι ωραίο ν’ αγαπάς χωρίς περισπασμούς κι άμυνες κι ας πονάει πιο πολύ. Κι αντί για το «σ’ όποιον αρέσω» θα έχουμε ζήσει το «για σένα θα έκανα τα πάντα». Καμιά φορά δε γίνεται αλλιώς, παρά να αγαπήσουμε τόσο που να υπερβούμε τον εαυτό μας. Κι αυτό είναι κατάρα αλλά και τύχη μαζί. Αδιανόητη τύχη.

Η άγνοια είναι ευτυχία;

Έχω κάνει ατελείωτες συζητήσεις με φίλους και συναδέλφους για τη σχέση νοημοσύνης και ευτυχίας.

Μια υπερευφυής φίλη ευχόταν, σε μια φάση όπου η πολυπλοκότητα της ζωής φάνταζε ακόμα πιο μεγεθυμένη μέσα από το πολυδαίδαλο υπερευφυές μυαλό της, να ήταν «πτωχή τω πνεύματι» (για να το θέσω κομψά), ώστε να μην τα βλέπει όλα τόσο περίπλοκα και δύσκολα, να είναι πιο χαρούμενη αλλά και να μη βιώνει τον πόνο τόσο έντονα.

Και έρχονταν τα ερωτηματικά, και παλεύαμε να τα απαντήσουμε.

Τώρα που η επιστήμη μου μου διαθέτει κάποια εφόδια γνώσεων, για να μπορέσω να μελετήσω πιο διεξοδικά και με πραγματικά στοιχεία αυτές τις φιλοσοφικές ως τώρα έννοιες, τα ερωτηματικά πολλαπλασιάζονται αλλά και κάνουν το θέμα αυτό ακόμα πιο γοητευτικό...

Σε ένα ερώτημα ο ένας δίνει μια απλή, πρακτική και γρήγορη απάντηση, ενώ ο άλλος αναλύει το ερώτημα, το προσεγγίζει δημιουργικά αλλά ενδεχομένως δε θα δώσει τη σωστή απάντηση ή θα αργήσει υπερβολικά να απαντήσει. Ποιος είναι πιο έξυπνος;

Ένα άτομο σε όλη του τη ζωή είχε μέτριες επιδόσεις, και σήμερα έχει κάνει οικογένεια, έχει μια φυσιολογική δουλειά με μέτριες αποδοχές, φίλους και γενικά περνάει καλά.

Ένα άλλο άτομο στερήθηκε πολλά για να αφοσιωθεί στην επιστήμη του, έχει πάρει πολλά βραβεία, υποτροφίες και θεωρείται κορυφή στον τομέα του- ωστόσο δυσκολεύεται να κάνει σχέσεις και είναι αρκετά αντικοινωνικός.

Ποιος είναι πιο επιτυχημένος;

Ένα άτομο έχει μέτρια ως χαμηλή νοημοσύνη, δε φαίνεται να προβληματίζεται ιδιαίτερα για τη ζωή, είναι χαρούμενο και διάγει με απλό τρόπο τη ζωή του, απροβλημάτιστα και απλοϊκά.

Ένα άλλο άτομο είναι υπερευφυές, τα βλέπει όλα περίπλοκα, δύσκολα και σπάνια νιώθει ευτυχισμένο, αλλά όταν πιστεύει ότι αγγίζει την ευτυχία, τη βιώνει ολοκληρωτικά και την απολαμβάνει στο έπακρο.

Ποιος είναι πιο ευτυχισμένος;

Καταλαβαίνουμε ότι δεν υπάρχουν απόλυτες και αντικειμενικές απαντήσεις.

Αν το δούμε με ακόμα μεγαλύτερη ευαισθησία και λεπτομερή σκοπιά το θέμα, καταλαβαίνουμε ότι μπορεί να υπάρχουν και πολλοί άλλοι παράγοντες που να μεσολαβούν στο αν κάποιος κατακτά την ευφυΐα, την επιτυχία, την ευτυχία.

Και ότι τελικά η ευφυΐα δεν αποτελεί απαραίτητα το αποκλειστικό διαβατήριο- πολλές φορές μάλιστα μπορεί να αποτελέσει τροχοπέδη, ιδίως αν συντρέχουν και κάποιοι άλλοι παράγοντες.

Για να κατανοήσουμε σε μεγαλύτερο βάθος το ζήτημα, ας ξεκινήσουμε ένα μικρό ταξίδι στον κόσμο της ευφυΐας, για να διεξάγουμε μετά κάποια συμπεράσματα.

Περί νοημοσύνης...

Πριν γεννηθούν οι πρώτες σκέψεις σχετικά με το θέμα, είναι απαραίτητο να κοιτάξουμε τί ακριβώς είναι η ευφυία/νοημοσύνη. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι να ορίσουμε κατ'αρχήν την ευφυία.

Ορισμένοι μάλιστα θεωρητικοί έχουν επιχειρήσει να δώσουν το δικό τους περιεχόμενο στην πολυδιάστατη λέξη «ευφυία» ή «νοημοσύνη» (φυσικά αυτές οι δύο λέξεις διαφοροποιούνται μεταξύ τους εννοιολογικά, αλλά έχει επικρατήσει να χρησιμοποιούνται ως συνώνυμα). Σήμερα θα δούμε την ψυχομετρική προσέγγιση, που είναι και αυτή που γνωρίζει ο περισσότερος κόσμος.

Από τη μια μεριά υπάρχει το ψυχομετρικό στρατόπεδο, όπου η γενική νοημοσύνη ορίζεται ως ένα σύνολο γνωσιακών λειτουργιών με ισχυρή αλληλεξάρτηση μεταξύ τους.

Επίσης αυτή η προσέγγιση υποστηρίζει ότι η νοημοσύνη είναι μετρήσιμη και αξιολογείται αξιόπιστα μέσα από τα γνωστά τεστ νοημοσύνης, αρκεί αυτά να είναι σταθμισμένα, έγκυρα και δοκιμασμένα επιστημονικά μέσα από διάφορες τεχνικές στατιστικής (όπως είναι η παραγοντική ανάλυση).

Συνήθως το περιεχόμενο των τεστ αυτών ελέγχει ικανότητες όπως το λεξιλόγιο, οι γνώσεις, μνήμη αριθμών, αφαιρετική σκέψη, οπτική αντίληψη, ταχύτητα επεξεργασίας, κτλ.

Υπάρχουν διάφορα τεστ, με πολύ δημοφιλή τα WISC-IV (το οποίο δε σταθμίστηκε στη χώρα μας, με αποτέλεσμα να χορηγείται ακόμα το WISC-III!!) για παιδιά, το WAIS για ενήλικες, το Stanford-Binet test, Raven Matrices, κτλ. Πρόκειται για- αναθεωρημένες έστω- εκδόσεις πολύ παλιών τεστ, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό.

Για πολλά χρόνια οι ειδικοί εκφράζουν την προτίμηση ή την αντίθεσή τους στα τεστ αυτά. Πιο συγκεκριμένα, ενώ από τη μια μεριά δίνουν χρήσιμες ενδείξεις για συγκεκριμένες ικανότητες, η απόδοση ενός αριθμού που θα χαρακτηρίσει τη γενική νοημοσύνη ενός ατόμου έχει συναντήσει διαφωνίες είτε ως διαδικασία per se είτε ως προς το περιεχόμενο των ικανοτήτων που αξιολογούνται (ουσιαστικά διαφωνίες ως προς τον ορισμό και το περιεχόμενο της νοημοσύνης στα οποία βασίζονται τα τεστ αυτά).

Πιο συγκεκριμένα, μερικά επιχειρήματα:

Βασίζονται σε μια πολύ συγκεκριμένη και περιορισμένη αντίληψη του τί είναι νοημοσύνη, εστιάζοντας κυρίως σε γνωσιακές ικανότητες μερικών μόνο πεδίων

Είναι κατασκευασμένα με βάση δυτικά μοντέλα προσέγγισης του ανθρώπου και δε λαμβάνουν υπόψη τις πολιτιστικές διαφοροποιήσεις (π.χ. αν ρωτήσουμε ένα παιδί από μια απομακρυσμένη αγροτική κοινωνία από τί είναι κατασκευάζεται το αλουμίνιο, πιθανότατα δε θα γνωρίζει- όπως και ένα παιδί της πόλης δε θα γνωρίζει τις διαφοροποιήσεις ανάμεσα στα αυγά που κάνουν διάφορα είδη πουλερικών!)

Αδικούν σημαντικά τα άτομα με μαθησιακές δυσκολίες, τα οποία δε σημαίνει απαραίτητα ότι έχουν χαμηλή νοημοσύνη!

Δεν αξιολογούν άλλες πιο πρακτικές πτυχές της νοημοσύνης, όπως οι κοινωνικές δεξιότητες, η προσαρμοστικότητα, η διαχείριση συναισθημάτων, κτλ.

Έχουν χρησιμοποιηθεί με έναν τρόπο που οδηγεί στην ετικετοποίηση των ατόμων και την χονδρική κατηγοριοποίηση των ανθρώπων, παραμερίζοντας το ότι ο καθένας είναι ένας μοναδικός συγκερασμός χαρακτηριστικών.

Χαρακτηριστικά είναι όσα μας λέει ο Sternberg σχετικά με την παλαιότητα των τεστ: "η σχέση του WISC-III με την επόμενη έκδοσή του είναι η σχέση που έχει η ταινία Rocky III με το Rocky II (...), αυτό είναι λοιπόν το μέλλον της σειράς τεστ νοημοσύνης WISC, μια ατελείωτη έκδοση επαναλήψεων;"

Όπως οι Shaw, Swerdlik & Laurent (1993): "To WISC-III αναπαριστά τo status quo και μόνο ένα ελάχιστο βήμα στην εξέλιξη της αξιολόγησης της νοημοσύνης. Αν και έχουν περάσει περισσότερα από 50 χρόνια στην εξέλιξη της θεωρίας της νοημοσύνης, η φιλοσοφία του Weschler [δημιουργού του τεστ], που αποτυπώθηκε το 1939, παραμένει η επικρατέστερη, άρα η τελευταία ενσάρκωση του τεστ του ίσως να μην είναι τίποτα παραπάνω από έναν νέο και βελτιωμένο...δεινόσαυρο".

Έτσι, βλέπουμε ότι η κλασσική και δυστυχώς η συνηθέστερη προσέγγιση της θεωρίας της νοημοσύνης δεν έχει εξελιχθεί επαρκώς ως προς τα εργαλεία αξιολόγησης-καταμέτρησης της μεταβλητής αυτής, πράγμα που πρέπει να μας γεννά επιφυλάξεις, αφού αν μη τι άλλο η ψυχομετρική προσέγγιση της γενικής νοημοσύνης είναι βασισμένη σε παμπάλαιες θεωρίες και έκτοτε η έννοια της νοημοσύνης έχει διευρυνθεί πολύ και η πρόοδος της τεχνολογίας μας μαθαίνει διαρκώς νέα πράγματα για τη φύση και τη λειτουργία της ευφυίας, που σαφώς είναι πολυπλοκότερη από αυτή στην οποία βασίστηκαν τα τεστ αυτά.

Πολλά ακόμα είναι τα επιχειρήματα που ώθησαν πολλούς στο να προτιμήσουν ή και να κατασκευάσουν άλλες θεωρίες για την ανθρώπινη νοημοσύνη. Έτσι, από νωρίς γεννήθηκαν και άλλα μοντέλα που έδιναν μια διαφορετική διάσταση.

Για παράδειγμα, η πολύ εύστοχη κατ'εμέ θεωρία των Cattell-Horn υποστηρίζει ότι έχουμε μια ρευστή νοημοσύνη (δυνατότητα επίλυσης νέων προβλημάτων), η οποία γίνεται όλο και πιο αδύναμη στο πέρασμα του χρόνου (αρζίζει αποδυναμώνεται από την μέση νεανική ηλικία κι έπειτα), και μια αποκρυσταλλωμένη, η οποία ενδυναμώνεται μέσα από τη γνώση και την εμπειρία και φυσικά αυξάνεται με το χρόνο και την ηλικία.

Άλλες θεωρίες παρουσίασαν πιο πολυδιάστατες πτυχές της νοημοσύνης, με μια από τις γνωστότερες τη θεωρία του Gardner, τη θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης.

Ο Gardner θεώρησε ότι δεν υπάρχει μόνο μια νοημοσύνη, αλλά επτά (αργότερα εμπλούτισε το μοντέλο του με άλλες δύο): γλωσσική, λογική-μαθηματική, χωρική, σωματική-κιναισθητική, μουσική, διαπροσωπική και ενδοπροσωπική (και αργότερα φυσιοκρατική και υπαρξιστική).

Μάλιστα υποστήριξε ότι οι νοημοσύνες αυτές μπορούν να είναι εντελώς ανεξάρτητες μεταξύ τους και βάσισε τα συμπεράσματά του αυτά σε υποτιθέμενες νευροβιολογικές μελέτες.

Οι επικριτές της θεωρίας του διατείνονται ότι παραείναι «βολική» και ταιριάζει υπερβολικά τυχαία με το σχολικό πρόγραμμα (η θεωρία αυτή είναι ιδιαίτερα δημοφιλής στους εκπαιδευτικούς) και επίσης δεν υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία για τα υποτιθέμενα πειράματα και τις μελέτες στις οποίες λέει ότι βάσισε τα συμπεράσματά του.

Άλλωστε τα τελευταία χρόνια με την πρόοδο της τεχνολογίας, όπως έχουμε δει κατά καιρούς σε αυτό το μπλογκ, διαπιστώθηκε η πολύ μεγαλύτερη πολυπλοκότητα της λειτουργίας του εγκεφάλου μας.

Πολύ πριν τον Gardner όμως κάποιοι θεωρητικοί είχαν αρχίσει να ενδιαφέρονται και για μια άλλη εφαρμογή της νοημοσύνης, ένα άλλο πεδίο, αυτό που αφορά την ικανότητα διαχείρισης συναισθημάτων (για παράδειγμα, η κοινωνική νοημοσύνη του Thorndike-1920).

Στη δεκαετία του '80 άρχισαν και οι πρώτες επιστημονικές μελέτες της λεγόμενης συναισθηματικής νοημοσύνης, η οποία έγινε πιο γνωστή με το βιβλίο του Goleman, για το οποίο απέδωσα μια κριτική προσέγγιση σε πρόσφατο ποστ (ίσως αξίζει μια λεπτομερέστερη αναφορά στο μέλλον για το τί είναι η συναισθηματική νοημοσύνη).

Υπάρχει λοιπόν ένα ανεξάρτητο γενικής νοημοσύνης πεδίο ευφυΐας που να αφορά τα δια/ενδοπροσωπικά; Ή μήπως όλα αυτά είναι θέμα προσωπικότητας ή ανατροφής και όχι ικανότητας; Και έστω ότι ένα άτομο έχει πολύ υψηλές κοινωνικές δεξιότητες ή εξαιρετικά καλή επαφή με τα συναισθήματά του.

Είναι αυτά τα διαβατήρια για την επιτυχία στη ζωή και για τη βίωση της ευτυχίας; Επίσης, καλλιεργούνται αυτά τα χαρακτηριστικά;

Οι νευροεπιστήμες ολοένα και περισσότερο εμβαθύνουν στη σχέση ανάμεσα στο συναίσθημα και τα άλλα μέρη του εγκεφάλου. Φάινεται ότι πρόκειται τελικά για μια περίπλοκη λειτουργία και έχουμε πολλά να ανακαλύψουμε στο μέλλον.

Τα πρώιμα συμπεράσματα δείχνουν ότι το να είναι κάποιος εξαιρετικά ευφυής (γενικά ή εξειδικευμένα σε ένα πεδίο) δε σημαίνει απαραίτητα ότι μπορεί να είναι και κοινωνικά επιτυχημένος ή να εξασφαλίζει την ψυχική του υγεία.

Ωστόσο, αναγνωρίζουμε ότι η ευφυΐα μπορεί να βοηθήσει σε αυτούς τους τομείς, όπως π.χ. με την επίλυση προβλημάτων, την ενθάρρυνση, την εκλογίκευση, την έκφραση.

Για να το δούμε μεταφορικά, στα συναισθηματικά προβλήματα, η ευφυΐα δεν είναι ασπίδα, αλλά ένα όπλο. Και αυτό θα το δούμε αργότερα όταν μιλήσουμε για το τί συμβαίνει στην περίπτωση των υπερευφυών ατόμων.

Τί γίνεται όμως στην περίπτωση της υψηλής ευφυΐας;

Όσοι έχουν ερευνήσει το θέμα της χαρισματικότητας, συμφωνούν ότι δεν αρκεί η υψηλή νοητική λειτουργία για να εκδηλωθεί μια υψηλότερη του μέσου όρου ικανότητα σε έναν τομέα ή περισσότερους.

Χρειάζονται υψηλά κίνητρα, δημιουργικότητα και φυσικά περιβαλλοντικοί παράγοντες. Έτσι, η συνταγή για την επιτυχία φαίνεται να είναι πολυπαραγοντική.

Είναι όμως τα άτομα αυτά επιτυχημένα και στο ενδοπροσωπικό και διαπροσωπικό επίπεδο;

Η παγκόσμια βιβλιογραφία και έρευνα μας καταδεικνύει ότι τα άτομα αυτά που έχουν επιδόσεις υψηλότερες από τον μέσο όρο ενδέχεται να παρουσιάσουν και προβλήματα ή δυσκολίες στο συναισθηματικό και κοινωνικό πεδίο, όπως για παράδειγμα:

-τελειομανία, υπερβολική αυστηρότητα

-υπέρμετρη κριτική τάση στον εαυτό και τους άλλους

-τάση για ανεξάρτητη εργασία

-υπερευαισθησία ως προς τις αισθήσεις

-υπερευαισθησία για κοινωνικά ζητήματα (π.χ. δικαιοσύνη)

-περιέργεια

-ανταγωνιστική τάση

-ιδεαλισμός

-πλήξη και απόσυρση, αν δεν έχουν διανοητικές προκλήσεις

-τάση για απόκρυψη των ταλέντων, για ευκολότερη ενσωμάτωση με το σύνολο.

Το να είσαι διαφορετικός από το υπόλοιπο σύνολο οπωσδήποτε επιφέρει δυσκολίες στο συναισθηματικό κόσμο και στον κοινωνικό βίο ενός ανθρώπου.

Ας σκεφτούμε πώς θα νιώθαμε αν μας τοποθετούσαν σε 1-2 μικρότερες τάξεις στο σχολείο, ανάμεσα σε παιδιά πιο ανώριμα από εμάς, γενικώς ή σε κάποιους τομείς.

Η εξωτερικευμένη συμπεριφορά ή η απομόνωση θα ήταν εξαιρετικά πιθανό να συμβεί.

Ωστόσο, το να είναι κάποιος εξαιρετικά καλός σε κάτι δε σημαίνει απαραίτητα ότι θα είναι κοινωνικά δυσλειτουργικός ή με εσωτερικά προβλήματα, ενδέχεται να έχει την ικανότητα να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του πολύ αποτελεσματικά.

Άρα, παρατηρούμε ότι η ύπαρξη κάποιου ταλέντου, χαρίσματος ή γενικότερα υψηλότερης νοημοσύνης δεν προστατεύει από τα ενδεχόμενα προβλήματα (ίσα ίσα η διαφορετικότητα αυτή μπορεί να δημιουργεί προβλήματα ή τέλοσπάντων να τα μεγενθύνει).

Παρ' όλα αυτά, όπως είδαμε και νωρίτερα, η χρήση λογικής σκέψης μπορεί να βοηθήσει στην ενίσχυση της αυτοπεποίθησης και στην αντιμετώπιση ενός σχετικού προβλήματος- χωρίς να εννοούμε βέβαια ότι η νοημοσύνη κρατάει τα κλειδιά της ψυχικής υγείας. Μάλιστα συχνά τα άτομα αυτά, καθώς βλέπουν τα πράγματα πιο περίπλοκα και με μεγαλύτερη ευαισθησία, μπορεί να ξεπερνούν τα προβλήματα με πιο αργό ρυθμό από ένα άτομο μέτριας νοημοσύνης.

Έτσι, καταλήγουμε ότι οι υπερευφυείς άνθρωποι δεν έχουν ανοσία στα προβλήματα και η ύπαρξη μιας ανώτερης ικανότητας δεν εξυπακούεται και συναισθηματική ευτυχία.

Δε χρησιμοποιούν όλοι τη νοημοσύνη τους για τα πρακτικά ζητήματα της ζωής. Έτσι, ενδέχεται να δούμε έναν επιστήμονα φυσικής- ιδιοφυία, που όμως να μην έχει αρκετές κοινωνικές δεξιότητες ώστε να κάνει φίλους.

Ή έναν καταπληκτικά ταλαντούχο πιανίστα με προβλήματα αυτοπεποίθησης.

Προς το παρόν δεν μπορούμε να διεξάγουμε ακόμα συμπεράσματα, μέχρι να αποκρυπτογραφήσουμε πλήρως τη λειτουργία των συναισθημάτων, κάτι το οποίο, παρ'όλη την πρόοδο της τεχνολογίας (ανιχνευτές νευροδιαβιβαστών, πολύπλοκοι τομογράφοι, κτλ). Τότε θα καταλάβουμε περισσότερο τη σχέση ανάμεσα στη νόηση και το συναίσθημα.

Υπάρχει όμως ένα άλλο είδος ευτυχίας που αξίζει να δούμε στο τελευταίο μας μέρος, ένα είδος που είναι ανεξάρτητο από την κοινωνική ζωή και τα συναισθήματα: η δημιουργική αυτοπραγμάτωση.

Πριν κλείσουμε το παρόν θέμα όμως, ας δούμε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα επιστημονική ανακάλυψη για τη σχέση ανάμεσα στη δημιουργικότητα, την ευφυΐα και την ψυχοπαθολογία:

Όπως αναφέρεται σε δημοσίευμα του επιστημονικού περιοδικού NewScientist, μετά από έρευνες, ο Σζάμπολκς Κέρι από το Semmelweis University της Βουδαπέστης εντόπισε ένα γονίδιο που σχετίζεται με την ανάπτυξη του εγκεφάλου, την επονομαζόμενη νεουρεγκιουλίνη 1, η οποία έχει αποδειχθεί ότι αυξάνει ελαφρώς τον κίνδυνο εκδήλωσης σχιζοφρένειας.

Η μετάλλαξη του συγκεκριμένου γονιδίου επηρεάζει την πρωτεΐνη της νεουρεγκιουλίνης 1 που εκκρίνεται στον εγκέφαλο και ευθύνεται για την εκδήλωση ψυχώσεων, την ασθενή μνήμη και την ευαισθησία στην κριτική.

Το 50% περίπου των υγιών Ευρωπαίων διαθέτουν ένα αντίτυπο του μεταλλαγμένου αυτού γονιδίου, ενώ το 15% διαθέτουν δύο.

Μετά από έρευνα στην οποία συμμετείχαν 200 φοιτητές, ο Κέρι διαπίστωσε ότι τα άτομα που διέθεταν δύο αντίτυπα της νεουρεγκιουλίνης 1 έτειναν να έχουν καλύτερες επιδόσεις στα τεστ δημιουργικότητας σε σύγκριση με τους υπόλοιπους.

Περισσότερο δημιουργικοί αποδείχθηκαν και όσοι είχαν ένα αντίτυπο σε σύγκριση με αυτούς που δεν διέθεταν κανένα. Ωστόσο, δεν είναι ακόμη γνωστός ο ακριβής τρόπος με τον οποίο η νεουρεγκιουλίνη επηρεάζει τη δημιουργικότητα.

Οι εθελοντές με δύο αντίτυπα του μεταλλαγμένου γονιδίου δεν είχαν περισσότερες πιθανότητες από τους υπόλοιπους να εκδηλώσουν διάφορες ψυχώσεις.

Αυτό σημαίνει ότι η συσχέτιση της μετάλλαξης με την ψυχική ασθένεια δεν εξηγεί πλήρως τη συσχέτισή της με τη δημιουργικότητα, υποστηρίζει ο Κέρι. Αυτό που υποθέτει ο Κέρι είναι ότι το μεταλλαγμένο γονίδιο επηρεάζει τον προμετωπιαίο φλοιό, μια περιοχή του εγκεφάλου που καθορίζει τη διάθεση και τη συμπεριφορά.

Η μεταβολή αυτή είναι δυνατόν να πυροδοτήσει σε άλλους τη δημιουργικότητα και σε άλλους τα ψυχωτικά παραληρήματα.

Η ευφυΐα φαίνεται να είναι ένας από τους παράγοντες που καθορίζουν εάν η μετάλλαξη της νεουρεγκιουλίνης 1 θα οδηγήσει σε εκδήλωση δημιουργικών ή ψυχωτικών τάσεων. Οι συμμετέχοντες στην έρευνα του Κέρι είχαν σε γενικές γραμμές υψηλότερο δείκτη ευφυΐας από το μέσο όρο.

Αντίθετα, μια μελέτη οικογενειών με ιστορικό σχιζοφρένειας έδειξε ότι η ίδια μετάλλαξη σχετίζεται με χαμηλότερο δείκτη ευφυΐας και ψυχωτικά συμπτώματα.


"Μέσα από την κλινική μου εμπειρία έχω διαπιστώσει ότι τα άτομα με υψηλότερο IQ έχουν μεγαλύτερες διανοητικές δυνατότητες για να αντεπεξέλθουν στις ψυχωτικές τους εμπειρίες, καθώς δεν αρκεί μόνο να νιώθεις αυτά τα συναισθήματα, πρέπει να μπορεί και να τα επικοινωνείς" επισημαίνει ο Κέρι.

“Η επίδραση του παρευρισκόμενου” (Bystander Effect): Γιατί όταν συμβαίνει κάτι στο δρόμο οι περισσότεροι μένουν απαθείς;

Αδιαφορία, απάθεια, αμηχανία, φόβος…

Πολλές φορές προσπαθούμε να εξηγήσουμε για ποιο λόγο δεν απουσιάζει η αναμενόμενη παρέμβαση-βοήθεια σε μια επείγουσα κατάσταση που συμβαίνει μπροστά στα μάτια μας.

Η απάντηση βρίσκεται στον αριθμό των ατόμων που βρίσκονται δίπλα μας, οι οποίοι, σύμφωνα με τους επιστήμονες, επηρεάζουν την συμπεριφορά μας.

Ο λόγος για το “bystander effect” η την «επίδραση του παρευρισκόμενου», που αναφέρεται στο φαινόμενο κατά το οποίο όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των ατόμων που βρίσκονται μπροστά στο έκτακτο συμβάν, τόσο μικρότερη είναι η πιθανότητα να λάβει βοήθεια το άτομο που βρίσκεται σε κίνδυνο.

Όσο λιγότεροι δηλαδή είναι οι άνθρωποι που βρίσκονται γύρω από ένα έκτακτο συμβάν, τόσο πιθανότερο είναι να αναλάβουν δράση οι παρόντες.

Η αίσθηση ότι το άτομο αποτελεί μέρος μιας ομάδας αποτελεί παράγοντα ανάσχεσης στην ευθύνη που πρέπει να αναλάβει για να βοηθήσει τον συνάνθρωπό του.

Οι βασικοί παράγοντες που επιδρούν στο “bystander effect” είναι δύο

Ο πρώτος είναι ότι η παρουσία άλλων ανθρώπων δημιουργεί διάχυση της ευθύνης. Πιο απαλά η παρουσία και άλλων παρατηρητών κάνει την ευθύνη που νιώθει κανείς να μοιράζεται και κατά συνέπεια την πίεση να μειώνεται.

Ο δεύτερος λόγος συνδέεται με τη σωστή και κοινωνικά αποδεκτή συμπεριφορά. Η αδράνεια των άλλων παρατηρητών εκλαμβάνεται ως μήνυμα ότι η βοήθεια δεν είναι αναγκαία.

Επιπλέον θα πρέπει να λάβει κανείς υπόψη του και τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούν κατά τη διάρκεια μιας επείγουσας κατάστασης, κατά τις οποίες οι άνθρωποι που βρίσκονται γύρω αναζητούν το κατάλληλο πρόσωπο να αντιδράσει. Όταν αυτό δεν βρίσκεται τότε το μήνυμα που λαμβάνουν είναι ότι δεν χρειάζεται να αναλάβουν δράση.

Τι πρέπει να κάνουμε για να μην πέσουμε στον φαύλο κύκλο της αδράνειας;

Οι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι κατανοώντας τον μηχανισμό του “bystander effect” και τι ακριβώς μας συμβαίνει και «φρενάρουμε» την αντίδρασή μας , μπορούμε στη συνέχεια λάβουμε συνειδητά μέτρα για να βοηθήσουμε.

Εάν βρεθούμε στην πλευρά του ανθρώπου που ζητά βοήθεια, είναι καλύτερο να εστιάσουμε σε έναν άνθρωπο από πλήθος, χρησιμοποιώντας και τη βλεματική επαφή. Με τον τρόπο αυτό η έκκληση για βοήθεια αποκτά προσωπικό χαρακτήρα και είναι δύσκολο να απορριφθεί…

Ας μεταμφιεστούμε σε άνθη και οι μέλισσες θα έρθουν

Ας μεταμφιεστούμε σε άνθη και οι μέλισσες θα έρθουν.

Τι υπέρτατος σκοπός της δημιουργίας, τι λέω, της ίδιας της πράξης χάριν της οποίας απαιτείται ένας γελοίος Θεός. Τα πάντα να στοχεύουν στην καταγγελία της βλακείας του κόσμου.

Πώς μπορεί η ζωή να είναι τόσο γενναιόδωρη και να προσφέρει μια τόσο μεγαλειώδη ανταμοιβή στη μετριότητα.

Δεν λέμε ότι η ιστορία είναι ένα ματωμένο και παράφρον αίνιγμα; Δεν είναι δυνατόν, θα πρέπει να υπάρχει κάποιο σχέδιο. Θα πρέπει να υπάρχει κάποιος Νους. Αυτός είναι ο λόγος που άνθρωποι καθ’ όλα συνετοί μέσα στην πορεία των αιώνων σκέφτηκαν τους Άρχοντες ή τον Βασιλιά του Κόσμου, ίσως όχι ένα άτομο με σάρκα και οστά, μα ένα ρόλο, ένα συλλογικό ρόλο, την εκάστοτε πρόσκαιρη ενσάρκωση μιας Σταθερής Πρόθεσης. Κάτι με το οποίο σίγουρα βρίσκονταν σε επαφή τα μεγάλα ιερατικά και ιπποτικά τάγματα που χάθηκαν.

Είχατε δίκιο. Το κάθε στοιχείο γίνεται σημαντικό αν συνδεθεί μ’ ένα άλλο. Ο συνδυασμός τους αλλάζει το σημείο οράσεως. Μας ωθεί στη σκέψη ότι κάθε φαινόμενο του κόσμου, κάθε φωνή, κάθε λέξη που γράφτηκε ή ειπώθηκε δεν έχει το νόημα που δείχνει, αλλά μας μιλάει για ένα Μυστικό. Το κριτήριο είναι απλό: έσο καχύποπτος, έσο διαρκώς καχύποπτος. Μπορείς να διαβάσεις ακόμα και το μυστικό νόημα μιας οδικής πινακίδας που λέει μονόδρομος.

Η φυλή ή, αν θέλετε, ο πολιτισμός, αποτελούν τμήμα του υποσυνειδήτου μας. Κι ένα άλλο τμήμα του κατοικείται από αρχέτυπες μορφές, κοινές για όλους τους ανθρώπους, και όλους τους αιώνες. Η ατμόσφαιρα και το περιβάλλον άμβλυναν απόψε την επαγρύπνιση όλων μας, το νιώσατε κι εσείς ο ίδιος. Με έχετε ακούσει να μιλώ με σεβασμό γι’ αυτές τις υπερφυσικές ενέργειες που πάλλονται ολόγυρά μας σ’ αυτή τη χώρα. Ωστόσο μην πιστέψετε ότι βλέπω με ιδιαίτερη συμπάθεια αυτές τις εφαρμογές του δαιμονισμού. Δεν είναι το ίδιο να είσαι μύστης και να είσαι μυστικιστής. Η μυσταγωγία, η διαισθητική κατανόηση των μυστηρίων που η λογική αδυνατεί να εξηγήσει, είναι μια αβυσσαλέα διαδικασία, μια αργή μεταμόρφωση του πνεύματος και του σώματος που μπορεί να οδηγήσει στην άσκηση ανώτερων χαρισμάτων, και τέλος στην κατάκτηση της αθανασίας, ωστόσο είναι κάτι ενδόμυχο, απόκρυφο. Δεν εκδηλώνεται εξωτερικά, είναι σεμνή, και πάνω απ’ όλα αποτελείται από διαύγεια και αντικειμενικότητα.

Σε εκείνους που δεν σε θέλησαν όταν σε είχαν δεν χρειάζεται να γυρίσεις πίσω

Άνθρωποι και ανθρωπάκια.

Μπαινοβγαίνουν στη ζωή μας, άλλοι μένουν άλλοι όχι.

Κάποιοι σε διώχνουν και από κάποιους φεύγεις. Όπως και να έχει παίρνεις μαθήματα ζωής και τα κρατάς σαν φυλαχτό για τα όποια υπόλοιπα είναι να έρθουν στη ζωή σου.

Για κάποιος κάνουμε και για άλλους όχι. Σε όλους δίνουμε και απλά περνώντας ο χρόνος καταλαβαίνουμε που άξιζε τον κόπο και που όχι.

Το μόνο σίγουρο είναι πως ο χρόνος μας γυρνάει πίσω ότι δώσαμε!

Το ακόμα πιο σίγουρο είναι πως κάποιοι από εκείνους που έφυγαν θα θελήσουν να γυρίσουν πίσω.

Η απόφαση είναι δική σου. Εσύ θα κρίνεις κατά πόσο αξίζουν δεύτερη ευκαιρία.

Όμως να αναρωτηθείς γιατί έφυγαν και γιατί γύρισαν τελικά.

Αξίζει όμως να βάλεις πάλι στην ζωή σου εκείνους που δεν θέλησαν να μείνουν με την πρώτη;

Δεν αξίζουν όσοι αμφέβαλαν για εσένα. Για όσους έδωσες το είναι σου για να τους κάνεις ευτυχισμένους. Για να τους δεις να χαμογελούν και μόνο, στα απλά αλλά και στα δύσκολα της ζωής.

Άφησέ τους εκεί που τους αξίζει, πίσω από την πλάτη σου να σε βλέπουν να φεύγεις με την καρδιά λαβωμένη αλλά με το κεφάλι πάντα ψηλά και απλά προχώρα δίχως να γυρίσεις να κοιτάξεις πίσω.
Δεν σου χρειάζονται εκείνοι που δεν ξέρουν να αγαπούν, εκείνοι που δεν έμαθαν ποτέ να εκτιμούν.

Σε εκείνους που δεν σε θέλησαν όταν σε είχαν, δεν χρειάζεται να γυρίσεις πίσω.

Ότι κι αν έχει συμβεί, σήκω και ζήσε

Τι να σου πω….

Για την κούραση μου (σωματική).

Για τους πόνους μου (ψυχικούς).

Για τις φοβίες μου.

Για τα λάθη μου.

Για τα άγχη μου.

Για τις αδυναμίες μου.

Μα πάνω απ’ όλα για το κενό που αισθάνομαι τόσα χρόνια μέσα μου. Κάτι μου λείπει. Δε μπορώ να το προσδιορίσω ακόμα. Το μόνο που ξέρω είναι ότι αυτό (ΤΟ ΚΕΝΟ) με κάνει πολύ δυστυχισμένο.

Πάλι έχω τάσεις για φυγή. Αν δεν είχα τις φοβίες μου, ίσως είχα εξαφανιστεί. Δεν ξέρω για που. Απλά μήπως έτσι νιώσω ελεύθερος.

«Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασε η ώρα. Δώδεκα και μισή. Πως πέρασαν τα χρόνια.» -ΚΑΒΑΦΗΣ

Η ζωή περνάει και χάνεται. Τα λεπτά, οι μέρες, τα χρόνια….

Από τη μια στιγμή στην άλλη. Και ‘συ μένεις εκεί. Στο ίδιο σημείο. Σαν να μην άλλαξε τίποτα. Σαν να μην πέρασε ούτε ένα λεπτό.

Εεεειι! ΞΥΠΝΑ!!! Ο χρόνος κυλάει, τρέχεις. Τι κάνεις;

Θα μείνεις άπραγος, ακίνητος. Δε θα κάνεις κάτι;

Ότι κι αν έχει συμβεί, πάρε το χρόνο σου. Θρήνησε το όσο χρειαστεί. Αλλά, μετά σήκω και ζήσε. ΖΗΣΕ!!!

Εκμεταλλεύσου και το τελευταίο λεπτό, έτσι όπως εσύ θες. Και πιστεύω ότι με τον καιρό θα βρεις τη δύναμη να κλείσεις όλες σου τις πληγές.

Γίνε πρωταγωνιστής στην ταινία της ζωής σου, και όχι ένας απλός θεατής.

Κρ. Χίτσενς: Ο Θεός δεν είναι μεγάλος

Σε όλα τα θρησκευτικά κείμενα απαντά ο αρχέγονος φόβος πως η μισή ανθρώπινη φυλή είναι διεφθαρμένη και ακάθαρτη, η επιθυμία για μικροδιευθετήσεις αντιδικιών σε αγροτικά ζητήματα και η δικαιολογία για δουλεμπόριο και εθνοκάθαρση, γράφει ο Χίτσενς στο βιβλίο του, ο Θεός δεν είναι μεγάλος.

Η σχέση θρησκευτικής βαρβαρότητας και σεξουαλικής καταπίεσης είναι άμεση, Το σεξ πρέπει να χάσει την απολαυστική του πλευρά. Αναρωτιέται όμως κανείς τι είδους θεοί είναι εκείνοι που αφού ποίησαν τα πάντα εν σοφία έδωσαν την σεξουαλική ορμή στον άνθρωπο κι ύστερα την καταδίκασαν. Όταν οι νεαροί μουσουλμάνοι στερούνται κάθε σχέση με το αντίθετο φύλο και μαθαίνουν να προτιμούν το μαρτύριο της αποχαυνωτικής μηχανικής απαγγελίας του Κορανίου, το πρόβλημά τους, γράφει ο Χίτσενς, δεν είναι ότι επιθυμούν παρθένους αλλά ότι οι ίδιοι είναι παρθένοι.

Η εμπλοκή της θρησκείας στην πολιτική είναι εξίσου καταστροφική. Μπέλφαστ, Βηρυτός, Βελιγράδι, Ιερουσαλήμ, Βαγδάτη, Ρουάντα. Η ισραηλινοπαλαιστινιακή διένεξη θα είχε λυθεί με ευκολία αν δεν είχαν ανακατευτεί ραβίνοι και μουλάδες. Οι ορθόδοξοι έκαναν γαργάρα τους αμέτρητους ομαδικούς τάφους των ομόδοξων Σέρβων εγκληματιών πολέμου Κάραζιτς και Μλάντιτς. Οι εκκλησιαστικές αρχές πάντα είναι απρόθυμες να καταδικάσουν γεγονότα όπως οι δολοφονίες των μεταφραστών του Ράσντι (ενώ αντίθετα καταδίκασαν το έργο του!) και σπάνια παρεμβαίνουν σε περιπτώσεις παιδικής κακοποίησης, δουλείας ή γενοκτονίας. Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, Γκάντι, Μορμόνοι, ψευτομεσσίες: η θρησκεία πάντα χρησιμοποιήθηκε για εδραίωση εξουσίας.

Πάντως ο Χίτσεν δεν υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι δεν θα πρέπει να ιδρύουν ή να ακολουθούν τη θρησκεία που τους ταιριάζει ή τους ικανοποιεί. Αρκεί να μην κάνουν τόση φασαρία οι ιεροκήρυκες που ισχυρίζονται ότι ο δικός τους Μεσσίας και κανενός άλλου είναι εκείνος που οφείλει να δέχεται ο κόσμος με δουλοπρέπεια και δέος. Αρκεί να αφήσουν ήσυχους εκείνους που δεν πιστεύουν - πράγμα που ποτέ δεν κάνουν, όπως σχολιάζει. Όσο για την ανάγκη για θαυμασμό και μυστήριο, ικανοποιείται άριστα με μουσική, τέχνη, λογοτεχνία, ανθρώπινη επικοινωνία, φιλία, ψυχαγωγία. Η μελέτη της λογοτεχνίας μπορεί να αντικαταστήσει την παθητική εμμονή στα παραποιημένα και χαλκευμένα ιερά κείμενα και στις φανταστικές ηθικολογικές ιστορίες τους.

Οι καλοί άνθρωποι δεν αλλάζουν επειδή σκέφτονται με την καρδιά τους

Κακά πράγματα συμβαίνουν και στους καλούς ανθρώπους. Αυτό γίνεται επειδή το πεπρωμένο δεν είναι αυθαίρετο, ο τυφλός κόσμος και ο εγωισμός είναι συχνά συνδεδεμένοι. Ωστόσο, οι ευγενείς άνθρωποι δεν απαρνιούνται ποτέ τις ρίζες τους παρά τις παραπλανήσεις, επειδή αυτοί που σκέφτονται με την καρδιά τους δεν καταλαβαίνουν από αδυναμίες ούτε από ψυχρή λογική σκέψη.

Όλοι γνωρίζουμε άτομα που ταιριάζουν στην παραπάνω περιγραφή. Επιπλέον, κάθε φορά που βλέπουμε μια καλή πράξη, από αφιλοκερδή αλτρουισμό ή από ηρωισμό, οι περισσότεροι από εμάς αισθανόμαστε εμπνευσμένοι ή ακόμα και συμφιλιωμένοι με τον κόσμο. Κάτι παρόμοιο είχε συμβεί, με την δυσάρεστη επίθεση που συνέβη στο κέντρο του Λονδίνου.

«Μια ουγγιά καλοσύνης αξίζει περισσότερο από ένα τόνο νοημοσύνης.» -Alejandro Jodorowsky

Ο Tobias Ellwood, υφυπουργός στην υποεπιτροπή του Υπουργείου Εξωτερικών Σχέσεων, δεν δίστασε να αφήσει το Κοινοβούλιο του Westminster παρόλο που τον προέτρεψαν να μην το κάνει. Ήθελε να βοηθήσει. Σε αρκετά λεπτά έκανε ότι μπορούσε για να σώσει την ζωή ενός πληγωμένου αστυνομικού, καλύπτοντας τον και κάνοντας του καρδιοαναπνευστική αναζωογόνηση, μέχρι να φτάσει το ελικόπτερο. Αλλά δεν ήταν να γίνει. Οι χειρονομίες αδυναμίας και απόγνωσης επειδή δεν μπόρεσε να τον σώσει κυκλοφόρησαν σε όλο τον κόσμο.

Μπορούμε όλοι να συνειδητοποιήσουμε τον πόνο του. Την επόμενη μέρα, ολόκληρο το πολιτικό φάσμα επαινούσε την ικανότητα του να αντιδρά στην τραγωδία και στην αποφασιστικότητα του που ξεπέρασε τον φόβο, τον τρόμο ή τον δισταγμό που τον έκαναν να δράσει με την αποφασιστικότητα κάποιου που είναι πρόθυμος να βοηθήσει, κάποιου που πάνω από όλα βάζει τους άλλους πρώτα.
Τι είναι καλύτερο; Να νιώθεις καλά ή να κάνεις καλό;

Αυτό το ερώτημα ακούγεται λίγο περίεργο. Τι θα ήταν καλύτερο; Να επενδύουμε στην δική μας ευημερία ή να έχουμε ως προτεραιότητα την ευημερία κάποιου ξένου; Πιθανόν, πολλοί από τους αναγνώστες μας να πουν στον εαυτό τους πως η απάντηση είναι απλή, το να κάνεις κάτι τόσο απλό, όπως το να κάνεις καλό θα επαναφέρει την ισορροπία και την προσωπική ικανοποίηση. Ωστόσο, το συμπέρασμα αυτό δεν είναι τόσο σαφές για τους ειδικούς. Στην πραγματικότητα, αυτή η ιδέα έχει απασχολήσει ειδικούς στην ανθρώπινη συμπεριφορά για πολλά χρόνια.
Τι λένε οι έρευνες

Ερευνητές του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας έκαναν μια ενδιαφέρουσα μελέτη όπου συμπέραναν πως υπάρχουν δύο ζωτικοί σκοποί μέσα σε ένα ανθρώπινο ον και ο καθένας έχει βιολογικές επιπτώσεις.

Αυτά είναι τα δεδομένα:

• Πρώτα, υπάρχουν οι άνθρωποι που χαρακτηρίζονται από την φιλοδοξία τους για ηδονική ευημερία. Αυτός είναι ένας τύπος ευτυχίας που προέρχεται αποκλειστικά από την αυτό-ικανοποίηση, στην ζωτική αναζήτηση για την προσωπική μας ευημερία.
• Από την άλλη, αυτό που χαρακτηρίζεται ως ευδαιμονική ευημερία επίσης αναγνωρίστηκε. Μιλάμε για ένα άλλο είδος σκοπού, πιο βαθύ και ανυψωμένο όπου κάποιος προσπαθεί να αναπτυχθεί και να ωριμάσει σαν άνθρωπος ώστε να δώσει τον καλύτερο εαυτό του στους άλλους.

Συμπεράσματα

Στην έρευνα, ανακαλύφθηκε πως τα άτομα με ξεκάθαρη ευδαιμονική διάθεση (αυτοί που βάζουν τους άλλους ως προτεραιότητα) έχουν δυνατότερο ανοσοποιητικό σύστημα. Αποδείχθηκε πως έχουν λιγότερη φλεγμονή και υψηλότερο αριθμό αντισωμάτων, συνώνυμα με ένα ισχυρό ανοσοποιητικό σύστημα.

Επιπλέον, σε ψυχολογικό επίπεδο, το προφίλ τους έδειξε πως έχουν δυνατή πίστη. Δεν έχει σημασία πόσες φορές η ζωή τους έριξε κάτω, πόσες φορές εξαπατήθηκαν ή πόσες απώλειες υπέστησαν. Συνέχισαν να σκέφτονται με την καρδιά τους, συνέχισαν να έχουν ως προτεραιότητα τους άλλους και να εμπιστεύονται την ευγένεια των ανθρώπινων όντων.

Τα ηδονικά άτομα αποδείχθηκε πως είχαν χαμηλότερο αριθμό αντισωμάτων, πιο αδύναμο ανοσοποιητικό σύστημα και πιο ασταθή και μεταβλητή προσωπικότητα.

Παρόλα αυτά η σκέψη και η δράση με την καρδιά αξίζει την προσπάθεια και αξίζει την ευτυχία

Είναι πολύ πιθανό πως πολλοί από εμάς έχουν περάσει μια περίοδο όπου ο ζωτικός σκοπός μας ήταν μόνο ηδονικός. Δεν το βλέπουμε σαφώς σαν εγωιστική πράξη, το έχουμε κατανοήσει απλά ως μια ακόμα ευκαιρία για προσωπική ανάπτυξη. Κάποιες φορές, είμαστε απλώς εξερευνητές. Θέλουμε να πειραματιστούμε, να αγκαλιάσουμε την ζωή, να την εισπνεύσουμε, να ικανοποιηθούμε και να την καταναλώσουμε.

«Το μόνο σύμβολο υπεροχής που ξέρω είναι η καλοσύνη.» -Beethoven

Ωστόσο, λίγο-λίγο σκαρφαλώνουμε την πυραμίδα των αναγκών μας μέχρι να καταλάβουμε πως είμαστε όλοι διασυνδεδεμένοι, ένα θαυμάσιο και σύνθετο δίκτυο αλληλένδετων όπου οι πράξεις μας επανέρχονται στους άλλους. Το να κάνουμε καλό και να πράττουμε με την καρδιά μας συμβάλλει στην αρμονία μέσα στο χάος, είναι ένας φάρος στο σκοτάδι της καταστροφής, όπως έκανε και ο υφυπουργός Ellwood που προσπάθησε να σώσει την ζωή του Keith Palmer, του αστυνομικού που μαχαιρώθηκε από ένα τρομοκράτη.

Είτε το πιστεύετε είτε όχι, το να είσαι καλός άνθρωπος δεν σημαίνει ότι πρέπει να είσαι ήρωας, δεν απαιτεί το να βάζουμε τον εαυτό μας σε επικίνδυνες καταστάσεις για τους άλλους ή να μας ζητείται να προσπαθήσουμε να κερδίσουμε όλη την ανθρωπότητα. Οι καλοί άνθρωποι βρίσκονται κάθε μέρα, διακριτικοί αλλά φωτεινοί, ήσυχοι αλλά χαρούμενοι, ταπεινοί αλλά τεράστιοι όπως η καρδιά μας.

Αφήστε μας να δείξουμε καλοσύνη και σεβαστείτε τις καθημερινές πράξεις, ας σκεφτούμε τα μικρά πράγματα. Με αυτόν τον τρόπο, όταν η ευκαιρία για μεγάλες αλλαγές παρουσιαστεί η αδράνεια που έχουμε δημιουργήσει θα μας βοηθήσει. Βρίσκεται στον ορίζοντα της καθημερινής δουλειάς όπου η ευδαιμονική ευημερία είναι πολύ πιο πάνω από τον απλό ηδονισμό και όπου μπορούμε να είμαστε η πηγή έμπνευσης η οποία θα είναι μεταδοτική στον κόσμο.

ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ: Ο κύριος πρόξενος της ταραχής στη ζωή ενός ανθρώπου είναι η άγνοια του καλού και του κακού

Ο Επίκουρος παρατηρεί πως η ευτυχία κι η αρετή συνδέονται ακατάλυτα μεταξύ τους:

Είναι αδύνατο να ζήσεις ηδονικά χωρίς φρόνηση, ομορφιά και δικαιοσύνη κι είναι αδύνατο να ‘χει η ζωή σου ομορφιά, δικαιοσύνη και φρόνηση, αν δεν έχει και ευχαρίστηση. Όποιος δεν τα διαθέτει αυτά, δεν μπορεί να ζει ευτυχισμένα.

Δεν είναι όλοι οι ηθικοί αναμορφωτές τόσο καίριοι όσο ο Eπίκουρος, στον τρόπο με τον οποίο συνδέει την ευτυχία με την αρετή. Πολλοί ηθικολόγοι θα ήθελαν να πιστέψουμε πως το να ακολουθούμε το μονοπάτι της αρετής είναι «αυτοσκοπός». Αν τους ρωτήσουμε γιατί θα πρέπει να συμπεριφερόμαστε ενάρετα, ο λόγος που προβάλλουν είναι πως το να ασκούμε την αρετή είναι κάτι που από μόνο του μας ανταμείβει. Αυτή η ταυτολογία υποδηλώνει ότι κάθε σκοπούμενη «αρετή» θα πρέπει να επιδιώκεται, ανεξάρτητα που οδηγεί τελικά –ακόμη κι αν δεν οδηγεί πουθενά. Μ’ αυτό το είδος «κυκλικής επιχειρηματολογίας», διαφωνεί ο Επικούρειος συνομιλητής του Κικέρωνα, στο έργο του De Finibus:

Όσοι ταυτίζουν το Ύψιστο Αγαθό αποκλειστικά με την αρετή έχουν παραπλανηθεί από τη λαμπρότητα μιας λέξης και δεν κατανοούν τις αληθινές απαιτήσεις της φύσης.

Αν δεχτούν να ακούσουν τον Επίκουρο, θα απαλλαγούν από το πιο χονδροειδές λάθος. Η σχολή σας μιλάει πολύ για την υπέρτατη ομορφιά των αρετών αν όμως οι αρετές δεν έφερναν την ηδονή, ποιος θα τις θεωρούσε αξιέπαινες ή επιθυμητές;

Την ιατρική την εκτιμούμε, όχι επειδή παρουσιάζει επιστημονικό ενδιαφέρον μα επειδή συμβάλλει στην υγεία.

Την τέχνη της ναυσιπλοΐας την επαινούμε για την πρακτική της αξία όχι την θεωρητική, επειδή εφαρμόζει κανόνες που είναι απαραίτητοι για το ασφαλές ταξίδι.

Έτσι και η Φρόνηση, που θα πρέπει να τη θεωρούμε ως τέχνη του ζην, αν δεν έφερνε αποτελέσματα δεν θα ήταν επιθυμητή όμως είναι μια επιθυμητή αρετή, επειδή εξασφαλίζει και παράγει την ηδονή. Όσο για το νόημα που δίνω στην ηδονή, ήδη θα πρέπει να σας είναι ξεκάθαρο και δεν πρέπει να ‘στε προκατειλημμένοι εναντίον μου εξαιτίας του ότι η λέξη συσχετίζεται με την προστυχιά.

Ο κύριος πρόξενος της ταραχής στη ζωή ενός ανθρώπου είναι η άγνοια του καλού και του κακού, οι λαθεμένες αντιλήψεις μας πάνω σ’ αυτά συχνά μας αποστερούν τις μεγαλύτερες ηδονές και μας βασανίζουν με τους πιο σκληρούς πόνους της ψυχής. Άρα χρειαζόμαστε τη Φρόνηση, για να μας απαλλάξει από τους φόβους και τις ορμές μας, να ξεριζώσει όλα τα λάθη και τις προκαταλήψεις και να μας υπηρετήσει σαν αλάνθαστος οδηγός για την επίτευξη της ηδονής.

Και μόνο η Φρόνηση μπορεί να αποδιώξει τη θλίψη απ’ τις καρδιές και να μας προστατέψει από την ανησυχία και το φόβο. Αν την αφήσεις να σε δασκαλέψει, θα μπορέσεις να ζήσεις γαλήνια και να σβήσεις τις πυρακτωμένες φλόγες της επιθυμίας. Γιατί οι επιθυμίες είναι ανίκανες να βρουν ικανοποίηση και δεν καταστρέφουν μόνο μεμονωμένα άτομα μα οικογένειες ολόκληρες, και μάλιστα συχνά ταρακουνούν τα θεμέλια του κράτους. Αυτές είναι η πηγή του μίσους, των καυγάδων, των ανταγωνισμών, των πολεμικών συγκρούσεων. Κι όχι μόνο δείχνουν το πρόσωπό τους προς τα έξω, όχι μόνο επιτίθενται τυφλά εναντίον άλλων, μα ακόμα κι όταν είναι φυλακισμένες μες στην καρδιά μαλώνουν και τρώγονται μεταξύ τους κι αυτό δε μπορεί παρά να φαρμακώνει τη ζωή στο σύνολό της.

Επομένως, μόνο ο Σοφός, που κλαδεύει την οργιώδη βλάστηση της ματαιοδοξίας και των λαθών, έχει τη δυνατότητα να ζήσει ανενόχλητος από τη θλίψη και το φόβο, ευχαριστημένος μέσα στα όρια που έχει θέσει η φύση των πραγμάτων. Τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι πιο χρήσιμο για το ευ ζην, από τη διδασκαλία του Επίκουρου σχετικά με τις επιθυμίες.

Αν προσέξουμε ότι η άγνοια και το λάθος υποβιβάζουν το σύνολο της ζωής σε μια σύγχυση, ενώ η Φρόνηση από μόνη της είναι ικανή να μας προστατέψει από τις επιθέσεις της βουλιμίας και τις συμφορές του φόβου, μιας και μας διδάσκει πώς να αντιμετωπίζουμε ακόμα και τα χτυπήματα της τύχης με μετριοπάθεια, και μας δείχνει όλα τα μονοπάτια που οδηγούν στην ηρεμία και τη γαλήνη, τότε γιατί να μην ομολογήσουμε, δίχως δισταγμό, ότι η Φρόνηση είναι επιθυμητή για τις ηδονές που προσφέρει, κι ότι η Αφροσύνη πρέπει να αποφεύγεται λόγω των τραυματικών συνεπειών της;

Όμως μπορείς να είσαι ευτυχισμένος αν δεχτείς τις τέσσερις βασικές αλήθειες του επικουρισμού:

1. Δεν μας απειλεί καμιά θεϊκή δύναμη
2. Δεν υπάρχει μετά θάνατο ζωή
3. Εύκολα αποκτιέται ό,τι πραγματικά χρειαζόμαστε-
4. Ό,τι μας κάνει να υποφέρουμε εύκολα μπορούμε να το υπομείνουμε.

Αυτή είναι η λεγόμενη τετραφάρμακος: η επικούρεια συνταγή ενάντια στην επιδημική ασθένεια που ονομάζεται ανθρώπινο άγχος.

Το ίδιο συμβάν που σε ένα αναπτυγμένο πνεύμα παρουσιάζεται σαν ενδιαφέρον, ένα ρηχό κοινό μυαλό το βλέπει σαν μια ανιαρή σκηνή

Απέναντι στα γνήσια προσωπικά προτερήματα, το μεγάλο πνεύμα, τη μεγάλη καρδιά, φαίνονται όλα τα προτερήματα που απορρέουν από αξιώματα, καταγωγή, ακόμα και βασιλική, πλούτο και τα παρόμοια όπως οι βασιλείς που μας παρουσιάζει το θέατρο απέναντι στους πραγματικούς.

Σε κάθε περίπτωση, το σημαντικότερο για τη διάθεση του ανθρώπου, για τη γενικότερη ψυχική στάση της ύπαρξής του είναι προφανώς αυτό που υπάρχει και συμβαίνει μέσα του. Εδώ βρίσκεται άμεσα η ευχαρίστηση ή η δυσφορία που μπορεί να νιώθει, και οι οποίες καταρχήν είναι το αποτέλεσμα των αισθημάτων του, της βούλησής του και της σκέψης του, ενώ όλα όσα βρίσκονται έξω από αυτόν μόνο έμμεσα τις επηρεάζουν.

Γι’ αυτό οι ίδιες εξωτερικές καταστάσεις και γεγονότα επιδρούν εντελώς διαφορετικά στον καθένα, και μέσα στο ίδιο περιβάλλον, καθένας ζει σε έναν άλλο κόσμο. Γιατί μόνο με τις ιδέες του, τα αισθήματά του και τους στόχους της βούλησής του έχει κάποιος άμεση επαφή- τα εξωτερικά πράγματα τον επηρεάζουν μόνο έμμεσα στο μέτρο που επιδρούν στις ιδέες του, τα αισθήματά του και τη βούλησή του. 

Ο κόσμος στον οποίο ζει εξαρτάται καταρχήν από την αντίληψη που έχει αυτός για τον κόσμο, εξαρτάται από τη διαφορετικότητα της οπτικής του νου καθενός. Σύμφωνα με αυτή, ο κόσμος μπορεί να είναι φτωχός, άνοστος και ρηχός, ή πλούσιος, ενδιαφέρων και σημαντικός. Ενώ, για παράδειγμα, κάποιος ζηλεύει τον άλλον για τα ενδιαφέροντα πράγματα που του συνέβησαν στη ζωή του, θα έπρεπε πιο πολύ να τον ζηλεύει για την αντιληπτικότητα η οποία δίνει στα πράγματα αυτά τη σπουδαιότητα που τους αποδίδει εκείνος – γιατί το ίδιο συμβάν που σε ένα αναπτυγμένο πνεύμα παρουσιάζεται σαν ενδιαφέρον, ένα ρηχό κοινό μυαλό θα το έβλεπε σαν μια ανιαρή σκηνή από την καθημερινή ζωή.

Όλα αυτά βασίζονται στο γεγονός ότι κάθε πραγματικότητα, δηλαδή κάθε πλήρες παρόν, αποτελείται από δύο ξεχωριστά μισά, το υποκείμενο και το αντικείμενο, αν και σε τόσο αναγκαία και στενή σχέση μεταξύ τους όπως το οξυγόνο και το υδρογόνο στο νερό. Με εντελώς το ίδιο αντικειμενικό μισό, αλλά με διαφορετικό το άλλο μισό, το υποκειμενικό, όπως και αντίστροφα, η παρούσα πραγματικότητα είναι εντελώς άλλη: το πιο ωραίο και το πιο καλό αντικειμενικό μισό, σε συνάρτηση με ένα μη αισθαντικό, κακό υποκειμενικό, δίνει μόνο μια κακή πραγματικότητα, ένα κακό παρόν.

Ο Σόλωνας στον Επιμενίδη

Ο Σόλωνας στον Επιμενίδη

Φαίνεται πως ούτε οι δικοί μου νόμοι επρόκειτο να ωφελήσουν πολύ την πόλη μου ούτε και εσύ την ωφέλησες καθαρίζοντάς την. Οι θεοί και οι νομοθέτες δεν μπορούν από μόνοι τους να ωφελήσουν τις πόλεις· αυτό μπορούν να το κάνουν εκείνοι που γίνονται πάντοτε οι οδηγοί του κόσμου με το μυαλό και τα σχέδια που έχουν.

Αν η διακυβέρνηση είναι σωστή, οι θεοί και οι νόμοι είναι ωφέλιμοι· αν, αντίθετα, είναι κακή, θεοί και νόμοι δεν ωφελούν σε τίποτε.

Ούτε είναι καλύτεροι από άλλους οι δικοί μου νόμοι και όσα εγώ νομοθέτησα· αυτοί που έκαναν υποχωρήσεις ήταν που έκαναν κακό στην πόλη, αυτοί που δεν εμπόδισαν τον Πεισίστρατο να πάρει την τυραννίδα. Κανένας δεν με πίστευε, όταν έκανα τις προβλέψεις μου· εκείνος, κολακεύοντας τους Αθηναίους, θεωρήθηκε πιο άξιος να του χαρίσουν την εμπιστοσύνη τους από ότι εγώ που τους έλεγα την αλήθεια.

Αποθέτοντας τα όπλα μου μπροστά στο οίκημα του στρατηγού, είπα πως είμαι πιο έξυπνος από εκείνους που δεν καταλάβαιναν ότι ο Πεισίστρατος θέλει να γίνει τύραννος και πιο γενναίος από αυτούς που διστάζουν να του αντισταθούν – κι αυτοί έλεγαν ότι ο Σόλωνας είναι τρελός.

Στο τέλος έβαλα μάρτυρα την πατρίδα μου: “Πατρίδα, εγώ ο Σόλωνας είμαι έτοιμος να σε υπερασπισθώ με λόγια και με έργα, αυτοί όμως με θεωρούν τρελό. Φεύγω λοιπόν από τη μέση ως ο μόνος εχθρός του Πεισίστρατου· κι αυτοί, αν έτσι θέλουν, ας γίνουν και σωματοφύλακές του”.

Γιατί, να ξέρεις, φίλε μου, ο άνθρωπος κυνήγησε την τυραννίδα με όλες τις δυνάμεις του.

Άρχισε με δημαγωγίες· ύστερα, αφού αυτοτραυματίστηκε, παρουσιάστηκε στην Ηλιαία και, φωνάζοντας ότι τα τραύματα του τα έκαναν οι εχθροί του, ζητούσε να του δώσουν φρουρά από τετρακόσιους νεότατους άντρες· κι εκείνοι, παρακούοντάς με, του έδωσαν τους άντρες που ζήτησε – άντρες που κρατούσαν ρόπαλα. Αμέσως μετά κατέλυσε τη δημοκρατία.

Αλήθεια, άδικα αγωνιζόμουν να απαλλάξω τους φτωχούς Αθηναίους από τη δουλεία τους· δες τους τώρα που έγιναν όλοι τους δούλοι ενός, του Πεισίστρατου.

Σόλων Ἐπιμενίδη

Οὔτε οἱ ἐμοί θεσμοί ἄρα Ἀθηναίους ἐπιπολύ ὀνήσειν ἔμελλον, οὔτε σύ καθήρας τήν πόλιν ὤνησας· τό τε γάρ θεῖον καί οἱ νομοθέται οὐ καθ’ ἑαυτά δύνανται ὀνῆσαι τάς πόλεις, οἱ δέ ἀεί τό πλῆθος ἄγοντες ὅπως ἄν γνώμης ἔχωσιν. οὕτω δέ καί τό θεῖον καί οἱ νόμοι, εὖ μέν ἀγόντων, εἰσίν ὠφέλιμοι· κακῶς δέ ἀγόντων, οὐδέν ὠφελοῦσιν…

Αριστοτέλης: η φιλία και το μίσος

Στο δεύτερο βιβλίο ο Αριστοτέλης προσπαθεί να εφοδιάσει τους ρήτορες με τα εργαλεία πειθούς που απευθύνονται στο θυμικό του ακροατηρίου τους. Ο ρήτορας οφείλει να γνωρίζει πώς θα διεγείρει ή θα κατευνάσει στην ψυχή των ακροατών του τα λεγόμενα πάθη (ως πάθη θεωρεί ο φιλόσοφος όσα προκαλούν μεταβολές στην ψυχική, σωματική και νοητική κατάσταση των ανθρώπων και συνοδεύονται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια). Μετά την οργή και την πραότητα εξετάζονται η φιλία και το μίσος.

Ας πούμε τώρα ποιους αγαπούν οι άνθρωποι και θέλουν να τους έχουν φίλους τους και ποιους μισούν, καθώς και για ποιον λόγο ― αφού όμως πρώτα δώσουμε τον ορισμό της φιλίας και της αγάπης. Ας δεχτούμε λοιπόν ότι αγαπώ κάποιον και θέλω να τον έχω φίλο μου θα πει θέλω γι’ αυτόν καθετί που το θεωρώ καλό, όχι για να κερδίσω κάτι ο ίδιος, αλλά αποκλειστικά για χάρη εκείνου· [1381a] κάνω μάλιστα και ό,τι μπορώ για να αποκτήσει αυτά τα καλά εκείνος. Φίλος είναι το πρόσωπο που αγαπά με τον τρόπο που είπαμε και αγαπιέται με τον ίδιο τρόπο: όσοι πιστεύουν ότι η σχέση τους είναι αυτού του είδους, θεωρούν ότι είναι φίλοι. Με όλα αυτά να τα έχουμε δεχτεί, καταλήγουμε πια ―υποχρεωτικά― στο ότι φίλος είναι αυτός που χαίρεται με τα καλά και λυπάται με τα δυσάρεστα που συμβαίνουν στον φίλο του (5) ― και αυτό όχι για κανέναν άλλο λόγο παρά μόνο για χάρη εκείνου. Αλήθεια, δεν υπάρχει άνθρωπος που να μη χαίρεται όταν πραγματοποιούνται όλα όσα επιθυμεί και να μη λυπάται όταν του συμβαίνουν τα αντίθετα· αυτό θα πει ότι σημάδι αυτού που επιθυμούμε είναι, κάθε φορά, οι λύπες και οι χαρές μας.

Φίλοι γίνονται επίσης αυτοί που ό,τι θεωρεί καλό ο ένας, το θεωρεί καλό και ο άλλος· και ό,τι θεωρεί κακό ο ένας, το θεωρεί κακό και ο άλλος. Επίσης αυτοί που έχουν τους ίδιους φίλους και τους ίδιους εχθρούς· ο λόγος είναι ότι αναγκαστικά οι άνθρωποι αυτοί έχουν τις ίδιες επιθυμίες, (10) και φυσικά όποιος επιθυμεί για τον άλλο αυτά που επιθυμεί για τον ίδιο τον εαυτό του, δεν μπορεί παρά να είναι φίλος αυτού του ανθρώπου. Αγαπούν επίσης οι άνθρωποι και κάνουν φίλους τους αυτούς από τους οποίους έχουν ευεργετηθεί, ή οι ίδιοι ή αυτοί για τους οποίους οι ίδιοι ενδιαφέρονται, και αν το καλό που τους έγινε ήταν μεγάλο, ή έγινε με προθυμία, ή κάτω από ορισμένες συνθήκες, και πάντως αποκλειστικά για χάρη τους ― και αυτούς όμως για τους οποίους πιστεύουν πως έχουν τη θέληση να τους ευεργετήσουν. Φίλους τους κάνουν επίσης οι άνθρωποι τους φίλους των φίλων τους, καθώς και αυτούς που αγαπούν όσους αγαπούν και οι ίδιοι· (15) επίσης όσους έχουν κερδίσει την αγάπη εκείνων που έχουν κερδίσει τη δική τους αγάπη. Με τον ίδιο τρόπο: φίλους τους κάνουν αυτούς που έχουν γίνει μισητοί σ’ αυτούς στους οποίους έγιναν μισητοί και οι ίδιοι, αυτούς που μισούν όσους μισούν και οι ίδιοι, τέλος αυτούς που μισούνται από αυτούς που μισούν οι ίδιοι: είναι φανερό ότι σε όλες αυτές τις περιπτώσεις οι άνθρωποι αυτοί πιστεύουν ότι καλά είναι τα ίδια ακριβώς που θεωρούν καλά και οι ίδιοι, και έτσι επιθυμούν αυτά που είναι καλά για τους ίδιους· αυτό δεν ήταν το κύριο γνώρισμα του φίλου; Αγαπούν επίσης οι άνθρωποι και κάνουν φίλους τους αυτούς που έχουν τη θέληση και τη δύναμη να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στους άλλους, είτε σε χρήμα είτε για να τους σώσουν· (20) αυτός είναι ο λόγος που τιμούν τους γενναιόδωρους, τους ανδρείους και τους δίκαιους (δίκαιους θεωρούν οι άνθρωποι αυτούς που δεν ζουν σε βάρος άλλων· τέτοιοι είναι όσοι κερδίζουν τη ζωή τους από τη δουλειά τους· αυτή είναι, κατά κύριο λόγο, η περίπτωση των γεωργών και, από όλους τους άλλους, η περίπτωση αυτών που ασκούν χειρωνακτικά επαγγέλματα). Αυτούς, επίσης, που μπορούν να ελέγχουν τον εαυτό τους ― γιατί αυτοί δεν μπορούν να είναι άδικοι. Για τον ίδιο λόγο και αυτούς που δεν ανακατεύονται στις ξένες υποθέσεις.

(25) Αγαπούμε επίσης και κάνουμε φίλους μας αυτούς με τους οποίους επιθυμούμε να γίνουμε φίλοι (αν δείχνουν καθαρά ότι το επιθυμούν και αυτοί)· τέτοιοι είναι οι ενάρετοι άνθρωποι και αυτοί που έχουν καλό όνομα ― είτε ανάμεσα σε όλους τους ανθρώπους, είτε ανάμεσα στους πιο διαλεχτούς, είτε ανάμεσα σε αυτούς που θαυμάζουμε, είτε ανάμεσα σε αυτούς που μας θαυμάζουν. Επίσης αυτούς που είναι μια ευχαρίστηση να περνάς παρέα τη μέρα σου μαζί τους· (30) τέτοιοι είναι οι βολικοί άνθρωποι, αυτοί που δεν ζητούν να ελέγχουν τα σφάλματα των άλλων, αυτοί που δεν τα βάζουν με όλους και δεν τσακώνονται με όλους (όσοι τα κάνουν όλα αυτά είναι άνθρωποι εριστικοί, και οι εριστικοί άνθρωποι φαίνεται να έχουν επιθυμίες αντίθετες με τις δικές μας)· τέτοιοι είναι επίσης οι άνθρωποι που ξέρουν να πειράζουν, αλλά και να δέχονται το πείραγμα: και των δύο αυτών κατηγοριών τα άτομα στοχεύουν στο ίδιο πράγμα, αφού έχουν τη δύναμη και να δέχονται το πείραγμα και να πειράζουν τους άλλους με χάρη. (35) Αγαπούμε επίσης και κάνουμε φίλους μας αυτούς που επαινούν τις καλές μας ιδιότητες, ιδίως εκείνες που φοβούμαστε πως δεν τις έχουμε. [1381b] Όπως και αυτούς που έχουν καθαρή εξωτερική εμφάνιση, καθαρά ρούχα, καθαρό γενικά τρόπο ζωής. Αυτούς, επίσης, που δεν σπεύδουν να κάνουν τα σφάλματά μας ή τις ευεργεσίες που μας έχουν κάνει αφορμή για να μας ψέξουν: και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για ανθρώπους που τους αρέσει να ελέγχουν και να επικρίνουν τους άλλους. Αγαπούν, επίσης, οι άνθρωποι και κάνουν φίλους τους αυτούς που δεν μνησικακούν και δεν φυλάγουν μέσα τους παράπονα για το κακό που τους έχει γίνει, (5) αλλά έχουν εύκολη τη συμφιλίωση: όπως τους βλέπουν να συμπεριφέρονται στους άλλους, ίδιοι, λένε, θα είναι και σ’ αυτούς. Επίσης αυτούς που δεν κακολογούν ούτε καταγράφουν τις ελλείψεις ―των αλλωνών ή των φίλων τους― αλλά μόνο τα καλά τους: έτσι κάνουν οι καλοί άνθρωποι. Επίσης αυτούς που δεν αντιμιλούν στον θυμωμένο ή στον σοβαρά απασχολημένο με κάτι: (10) όσοι δεν συμπεριφέρονται με αυτόν τον τρόπο είναι άνθρωποι εριστικοί. Επίσης αυτούς που τους δείχνουν, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, αισθήματα σεβασμού και ευλάβειας· που τους θαυμάζουν, λ.χ., ή τους θεωρούν καλούς ανθρώπους και ευχαριστιούνται μαζί τους και μάλιστα όταν τους δείχνουν τέτοια αισθήματα για πράγματα για τα οποία οι ίδιοι επιθυμούν να τους θαυμάζουν οι άλλοι ή να τους θεωρούν καλούς ή ευχάριστους ανθρώπους. (15) Κάνουν επίσης φίλους τους αυτούς που τους μοιάζουν και έχουν τις ίδιες με αυτούς ασχολίες ― φτάνει να μη γίνονται ενοχλητικοί στους ίδιους και να μη κερδίζουν με τον ίδιο τρόπο τη ζωή τους γιατί τότε γίνεται αυτό που λέμε «ο κανατάς μισεί τον κανατά». Επίσης αυτούς με τους οποίους έχουν τις ίδιες επιθυμίες ― με τον όρο, βέβαια, ότι μπορούν να τις ικανοποιήσουν και οι δύο· αλλιώς θα συμβεί ό,τι και στην προηγούμενη περίπτωση. Επίσης αυτούς με τους οποίους έχουν τέτοιου είδους σχέσεις, ώστε να μη ντρέπονται να κάνουν μπροστά τους πράγματα που δεν συνάδουν με το καλό όνομα (20) ― με τον όρο, φυσικά, ότι η διαγωγή αυτή δεν οφείλεται σε περιφρόνηση. Επίσης αυτούς μπροστά στους οποίους ντρέπονται να κάνουν πράγματα που είναι πράγματι κακά. Αυτούς επίσης με τους οποίους έχουν τη φιλοδοξία να αναμετριούνται, ή αυτούς των οποίων θέλουν να προκαλούν τη ζηλοτυπία, όχι όμως τον φθόνο: όλους αυτούς ή τους αγαπούν ή θέλουν να τους έχουν φίλους τους. Επίσης αυτούς που οι ίδιοι είναι πρόθυμοι να τους βοηθήσουν να πετύχουν κάτι καλό ― φτάνει να μη προκύψουν για τους ίδιους κακά μεγαλύτερα από το καλό που θα κερδίσουν εκείνοι. Επίσης αυτούς που όποιον αγαπούν, (25) τον αγαπούν το ίδιο παρόντα ή απόντα· να γιατί όλοι αγαπούν και θέλουν φίλους τους αυτούς που δείχνουν τέτοιου είδους αισθήματα απέναντι σε πρόσωπα που έχουν πια πεθάνει.

Γενικά αυτούς που αγαπούν πάρα πολύ τους φίλους τους και δεν τους εγκαταλείπουν στις δύσκολες στιγμές τους· ο λόγος είναι ότι από όλους τους καλούς οι άνθρωποι αγαπούν πολύ περισσότερο αυτούς που είναι καλοί φίλοι. Επίσης αυτούς που δεν υποκρίνονται μπροστά τους· τέτοιοι είναι οι άνθρωποι που δεν διστάζουν να τους μιλούν και για τα ελαττώματά τους· (30) το είπαμε πιο πριν: μπροστά στους φίλους μας δεν ντρεπόμαστε να κάνουμε πράγματα που δεν συνάδουν με το καλό όνομα· αν λοιπόν αυτός που ντρέπεται δεν είναι φίλος, θα πρέπει λογικά να είναι φίλος αυτός που δεν ντρέπεται. Επίσης αυτούς που δεν μας προκαλούν κανέναν φόβο, αλλ’, ίσα ίσα, ένα αίσθημα ασφάλειας· ποιος, αλήθεια, αγαπάει και θέλει για φίλο του έναν άνθρωπο που του προκαλεί φόβο;

Είδη φιλίας: η φιλία των συντρόφων, η φιλία των μελών μιας οικογένειας, η φιλία των συγγενών, και άλλα παρόμοια.

(35) Τη φιλία τη γεννάει το να κάνει κανείς μια χάρη, το να την κάνει δίχως να του τη ζητήσουν, και αφού την κάνει να μη την κοινολογήσει· γιατί τότε φαίνεται ότι έγινε για τον φίλο και όχι για κάποιον άλλο λόγο.

[1382a] Όσο για την έχθρα και το μίσος, είναι φανερό ότι μπορούμε να τα αναλύσουμε ως αντίθετα προς όσα είπαμε. Την έχθρα τη γεννούν η οργή, η κακεντρεχής εναντίωση στη θέλησή μας, η διαβολή. Η οργή γεννιέται από πράγματα που στρέφονται προσωπικά εναντίον μας, ενώ μίσος υπάρχει και όταν τα πράγματα δεν στρέφονται προσωπικά εναντίον μας: μόλις σχηματίσουμε τη γνώμη πως ένας άνθρωπος έχει τον τάδε χαρακτήρα, (5) τον μισούμε. Έπειτα η οργή στρέφεται εναντίον συγκεκριμένων προσώπων, του τάδε ή του τάδε, π.χ. εναντίον του Καλλία ή εναντίον του Σωκράτη, ενώ το μίσος το αισθανόμαστε και για κατηγορίες ανθρώπων: όλοι μας μισούμε τους κλέφτες ή τους συκοφάντες. Την οργή τη θεραπεύει ο χρόνος, ενώ το μίσος δεν έχει γιατρειά. Η οργή επιθυμεί να προξενήσει προσωρινή στενοχώρια, ενώ το μίσος μόνιμη βλάβη: ο θυμωμένος θέλει να γίνει αντιληπτός από τον άλλον, ενώ αυτός που μισεί δεν δίνει καμιά σημασία σ’ αυτό. (10) Τα οδυνηρά πράγματα γίνονται αντιληπτά με τις αισθήσεις, ενώ τα μέγιστα κακά (η αδικία, ας πούμε, ή η παραφροσύνη) ελάχιστα γίνονται αντιληπτά με τις αισθήσεις· πραγματικά, η παρουσία της κακίας δεν προκαλεί καμία λύπη. Η οργή συνοδεύεται από λύπη, το μίσος όχι: όλοι το ξέρουμε πως ο θυμωμένος είναι στενοχωρημένος, ενώ δεν είναι εκείνος που μισεί. Εκτός αυτού, ο θυμωμένος μπορεί κάποτε, ύστερα από πολλά, να νιώσει συμπόνια γι’ αυτόν με τον οποίο ήταν θυμωμένος· ο άλλος σε καμιά περίπτωση· (15) ο θυμωμένος ένα μόνο θέλει: να υποφέρει με τη σειρά του και αυτός με τον οποίο ο ίδιος είναι θυμωμένος, ενώ αυτός που μισεί επιθυμεί να πάψει να υπάρχει ο άλλος.

Είναι λοιπόν ―από αυτά που είπαμε― φανερό ότι είναι δυνατό από τη μια να αποδείξει ο ρήτορας ότι τα τάδε άτομα είναι πράγματι εχθροί μεταξύ τους ή φίλοι, και αν δεν είναι, να τους παρουσιάσει ως εχθρούς ή φίλους, και αν οι ίδιοι ισχυρίζονται πως είναι, να ανατρέψει τους ισχυρισμούς τους, και από την άλλη, σ’ αυτούς που από θυμό ή έχθρα παίρνουν αντίπαλη θέση, να αναγάγει την αντίπαλη θέση τους σε όποιον από τους δύο λόγους προτιμήσει.

ΑΡΙΣΤ, Ρητ 1380b35–1383b10: Λόγος περὶ παθῶν

Ο μόνος φόβος που θα’ θελα να νιώθεις μπροστά σε μια αλλαγή, είναι μήπως δεν μπορείς ν’ αλλάξεις

Κατά τον Χέγκελ, ολόκληρη η ιστορία της ανθρωπότητας διαθέτει μια δυναμική διαλεκτική. Η πραγματικότητα είναι ουσιαστικά αντιφατική, και η ανθρώπινη συνείδηση εν μέρει μόνο μπορεί να τη συλλάβει, και αυτό σε διαδοχικές φάσεις, που εγώ ονομάζω “αφυπνίσεις”. Η πραγματικότητα δεν υπάρχει όλη μέσα σ’ έναν δεδομένο χρόνο, ούτε μπορεί κανείς να τη γνωρίσει ολόκληρη σε μια στιγμή μόνο, αλλά εξελίσσεται μέσα στο χρόνο. Κατά βάση, η γνώση και η πραγματικότητα είναι ένα και το αυτό, είναι κίνηση προς ένα τελικό σημείο, το απόλυτο, το οποίο δεν είναι απλώς το τέλος, αλλά το όλον, το ον που ολοκληρώνεται μέσω της εξέλιξής του.

Ο Χέγκελ περιγράφει τη διαλεκτική κίνηση ως μια σειρά διεργασιών οι οποίες διεξάγονται κατά ορισμένες φάσεις- ή, στιγμές διαλεκτικής- που ονομάζονται: θέση, αντίθεση και σύνθεση. Η θέση είναι κατάφαση, επιβεβαίωση κάποιου πράγματος. Η άρνηση- ή αντίθεση-, σημαίνει αντίθεση μαζί και σύγκρουση. Η διαλεκτική ώθηση οδηγεί στο όραμα του συνόλου, σε μια τρίτη στιγμή παρέμβασης ή πρόθεση λύσης της αντίφασης. Όλα αυτά καταλήγουν σε μια νέα θέση, η οποία περιλαμβάνει και συγχρόνως υπερβαίνει το αρχικό σημείο της αφετηρίας, και από κει μπορεί και πάλι ν’ αρχίσει η διαλεκτική διαδικασία.

Η διαδικασία πρέπει να τελειώνει με την πλήρη κατανόηση της πραγματικότητας και του εαυτού μας ως ολοκληρωτικής, απόλυτης γνώσης, χωρίς σύγκρουση. Στο κορυφαίο σημείο, της σύνθεσης (της ευτυχίας;), έχουν ξεπεραστεί οι αντιφάσεις, και οι στιγμές που μας επέτρεψαν να φτάσουμε ως εδώ, σ’ αυτή τη νέα φάση, τώρα πια μας αποκαλύπτονται ως αναγκαίες.

Κοιτάζουμε πίσω και συνειδητοποιούμε πως οι στιγμές εκείνες που θα θέλαμε να μην είχαμε ζήσει ποτέ, μας έκαναν να φτάσουμε στην απόλυτη ικανοποίηση που αισθανόμαστε τώρα.

Θέση: Συνάντηση με τον εαυτό μου και τους άλλους. Αγάπη.
Αντίθεση: Θάνατος, χωρισμός, απώλεια.
Σύνθεση: Ευτυχία, υπέρτατη φάση, ολοκλήρωση του ατόμου.

Οι δυσκολίες, λοιπόν, μας αποκαλύπτονται
ως θετικές φάσεις στη ζωή μας,
αφού αυτές είναι που μας επιτρέπουν
να φτάσουμε στην ευτυχία.

Νομίζουμε συχνά ότι η σύγκρουση και η ματαίωση σηματοδοτούν την απώλεια της ευτυχίας. Το δίχως άλλο, αυτό συμβαίνει μόνο αν ταυτίζει κανείς την ευτυχία με μια παιδαριώδη στάση απέναντι στη ζωή, μια στάση που διέπεται από την επιθυμία της απέραντης ικανοποίησης, λειτουργώντας με την αρχή της ευχαρίστησης.

Οι απώλειες οδηγούν πάντα το άτομο σε συνθήκες κρίσης, όχι όμως αναγκαστικά και στην απώλεια της ευτυχίας.

Η λέξη κρίση- το λέω πάντα- είναι ένας όρος που συνδέεται αδικαιολόγητα με κάτι αρνητικό. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι “κρίση” σημαίνει, κατά βάση, “αλλαγή”, και η κοινωνία μας φοβάται την αλλαγή- προτιμά να μένει στη σιγουριά της σταθερότητας.

Το διαφορετικό το φοβόμαστε και το απορρίπτουμε.

Ασφαλώς, προχωρώ σημαίνει: “αφήνω πίσω αυτό που δεν υπάρχει πια, κι έρχομαι αντιμέτωπος με κάτι άλλο.”

Ο μόνος φόβος που θα’ θελα να νιώθεις μπροστά
σε μια αλλαγή, είναι μήπως δεν μπορείς ν’ αλλάξεις.
Να νομίζεις πως είσαι δεμένος στο παρελθόν
και να συνεχίζεις όπως παλιά, απαράλλαχτος.

Η Δύση νομίζει πως η ζωή είναι μικρή. Λένε πως από την ώρα που γεννιόμαστε, κάθε λεπτό, ερχόμαστε και λίγο πιο κοντά στον θάνατο, κι αυτό φέρνει ένταση, άγχος, αγωνία.

Όλα τα καλά, κάθε πολυτέλεια, όλα τα πλούτη χάνουν το νόημά τους, αφού δεν μπορούμε να τα πάρουμε μαζί μας.

Στη Δύση, προχωράει κανείς μόνο προς τον θάνατο.

Η Ανατολή, αντίθετα, είναι πιο χαλαρή. Πρώτον, γιατί δεν δίνει τόση σημασία στον θάνατο. Τον θεωρεί, απλώς, μια αλλαγή μορφής. Δεύτερον, μιας και δεν υπάρχει τέλος (παρά μόνο αλλαγή), μπορεί κανείς να ζει χαλαρός, έχοντας συναίσθηση του εσωτερικού του πλούτου που θα τον συνοδεύει όπου κι αν πάει- ακόμη και πέρα απ’ τη ζωή. Ο θάνατος δεν μπορεί να του τον αφαιρέσει.

Μια παροιμία των Σούφι λέει:

Το μόνο που πραγματικά έχεις, είναι αυτό
που δεν μπορείς να χάσεις σ’ ένα ναυάγιο.

NASA: Ανακάλυψε τον πιο αρχαίο γαλαξία του σύμπαντος

Το τηλεσκόπιο James Webb της NASA εξακολουθεί να μας προσφέρει άπλετη, σπουδαία νέα γνώση, με βάση τις παρατηρήσεις του.

Μετά τον μεγαλύτερο (γνωστό) γαλαξία του σύμπαντος, το διαστημικό τηλεσκόπιο ανακάλυψε και τον παλαιότερο γαλαξία!

Πρόκειται για μια συλλογή των αστεριών που ονομάζεται GLASS-z13 και χρονολογείται μόλις 300 εκατομμύρια χρόνια μετά τo Big Bang.

Κατά τη διερεύνηση της περιοχής κοντά στο GN-z13, το James Webb εντόπισε επίσης τον γαλαξία GN-z11 και επιστήμονες από το Κέντρο Αστροφυσικής του Χάρβαρντ και του Σμιθσόνιαν στη Μασαχουσέτη σημειώνουν ότι και οι δύο γαλαξίες είναι πολύ μικροί, όπως αναφέρει το New Scientist.

Το GN-z13 έχει διάμετρο περίπου 1.600 έτη φωτός και το GLASS z-11 είναι 2.300 έτη φωτός.

Και οι δύο γαλαξίες έχουν μάζα ισοδύναμη με 1 δισ. ήλιους, κάτι που η ομάδα επιστημόνων προτείνει ότι είναι αυτό που θα περίμεναν από γαλαξίες ηλικίας 500 εκατομμυρίων ετών και που θα μπορούσε να υποδεικνύει ότι τα αστέρια σχηματίστηκαν ακόμη νωρίτερα από ό,τι πιστεύουν οι επιστήμονες.

«Βρήκαμε δύο πολύ συναρπαστικούς υποψηφίους για εξαιρετικά μακρινούς γαλαξίες», λέει ο Rohan Naidu, μεταπτυχιακός φοιτητής στο τμήμα αστρονομίας του πανεπιστημίου, δήλωσαν στο New Scientist.

Είναι πιθανό το διαστημικό τηλεσκόπιο James Webb να μπορεί να «δει» πιο πίσω και να ανακαλύψει γαλαξίες ηλικίας μόλις 200 εκατομμυρίων ετών και θα μπορούσε –όπως λένε οι ερευνητές στα ευρήματά τους, να αποτελέσει ένα «κρίσιμο βήμα στην εκπλήρωση της αποστολής του για τη χαρτογράφηση της κοσμικής αυγής».

Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ, ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΡΟΔΙΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

ΔΗΜ 15.14–20

(ΔΗΜ 15. Πίστις: §5–34) Το συμφέρον της πόλης, και όχι η μνησικακία, οδηγός για ορθή απόφαση – Ο κίνδυνος από την εξάπλωση των ολιγαρχικών πολιτευμάτων

[14] Οὐ μὴν οὐδ’ ἂν εἰ δι’ αὑτῶν εἶχον τὴν πόλιν οἱ νῦν ὄντες
ἐν αὐτῇ Ῥόδιοι, παρῄνεσ’ ἂν ὑμῖν τούτους ἑλέσθαι, οὐδ’ εἰ
πάνθ’ ὑπισχνοῦνθ’ ὑμῖν ποιήσειν. ὁρῶ γὰρ αὐτοὺς τὸ μὲν
πρῶτον, ὅπως καταλύσωσι τὸν δῆμον, προσλαβόντας τινὰς
τῶν πολιτῶν, ἐπειδὴ δὲ τοῦτ’ ἔπραξαν, πάλιν ἐκβαλόντας
τούτους· τοὺς οὖν μηδετέροις πιστῶς κεχρημένους οὐδ’ ἂν
ὑμῖν βεβαίους ἡγοῦμαι γενέσθαι συμμάχους. [15] καὶ ταῦτ’
οὐδεπώποτ’ εἶπον ἄν, εἰ τῷ Ῥοδίων δήμῳ μόνον ἡγούμην
συμφέρειν· οὔτε γὰρ προξενῶ τῶν ἀνδρῶν οὔτ’ ἰδίᾳ ξένος
αὐτῶν οὐδείς ἐστί μοι. οὐ μὴν οὐδ’ εἰ ταῦτ’ ἀμφότερ’ ἦν,
εἰ μὴ συμφέρειν ὑμῖν ἡγούμην, εἶπον ἄν, ἐπεὶ Ῥοδίοις γε, εἰ
οἷόν τε τοῦτ’ εἰπεῖν τῷ συναγορεύοντι τῇ σωτηρίᾳ αὐτῶν,
συγχαίρω τῶν γεγενημένων. τοῦ κομίσασθαι γὰρ τὰ ὑμέτερ’
ὑμῖν φθονήσαντες τὴν ἑαυτῶν ἐλευθερίαν ἀπολωλέκασι, καὶ
παρὸν αὐτοῖς Ἕλλησι καὶ βελτίοσιν αὐτῶν [ὑμῖν] ἐξ ἴσου
συμμαχεῖν, βαρβάροις καὶ δούλοις, οὓς εἰς τὰς ἀκροπόλεις
παρεῖνται, δουλεύουσιν. [16] ὀλίγου δὲ δέω λέγειν, ἐὰν αὐτοῖς
ὑμεῖς ἐθελήσητε βοηθῆσαι, ὡς καὶ συνενήνοχε ταῦτ’ αὐτοῖς·
εὖ μὲν γὰρ πράττοντες οὐκ οἶδ’ εἴ ποτ’ ἂν εὖ φρονῆσαι
ἠθέλησαν, ὄντες Ῥόδιοι, ἔργῳ δὲ πειραθέντες καὶ διδαχθέντες
ὅτι πολλῶν κακῶν ἡ ἄνοι’ αἰτία τοῖς πολλοῖς γίγνεται, τάχ’
ἄν, εἰ τύχοιεν, σωφρονέστεροι πρὸς τὸν λοιπὸν τοῦ χρόνου
γένοιντο. τοῦτο δ’ οὐ μικρὰν ὠφέλειαν αὐτοῖς ἡγοῦμαι.
φημὶ δὴ χρῆναι πειρᾶσθαι σῴζειν τοὺς ἄνδρας καὶ μὴ
μνησικακεῖν, ἐνθυμουμένους ὅτι πολλὰ καὶ ὑμεῖς ὑπὸ τῶν
ἐπιβουλευσάντων ἐξηπάτησθε, ὧν οὐδενὸς αὐτοὶ δοῦναι δίκην
δίκαιον ἂν εἶναι φήσαιτε.

[17] Ὁρᾶτε δὲ κἀκεῖν’, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, ὅτι πολλοὺς ὑμεῖς
πολέμους πεπολεμήκατε καὶ πρὸς δημοκρατίας καὶ πρὸς
ὀλιγαρχίας. καὶ τοῦτο μὲν ἴστε καὶ αὐτοί· ἀλλ’ ὑπὲρ ὧν
πρὸς ἑκατέρους ἔσθ’ ὑμῖν ὁ πόλεμος, τοῦτ’ ἴσως ὑμῶν οὐδεὶς
λογίζεται. ὑπὲρ τίνων οὖν ἐστίν; πρὸς μὲν τοὺς δήμους ἢ
περὶ τῶν ἰδίων ἐγκλημάτων, οὐ δυνηθέντων δημοσίᾳ διαλύ-
σασθαι ταῦτα, ἢ περὶ γῆς μέρους ἢ ὅρων ἢ φιλονικίας ἢ τῆς
ἡγεμονίας· πρὸς δὲ τὰς ὀλιγαρχίας ὑπὲρ μὲν τούτων οὐδενός,
ὑπὲρ δὲ τῆς πολιτείας καὶ τῆς ἐλευθερίας· [18] ὥστ’ ἔγωγ’ οὐκ
ἂν ὀκνήσαιμ’ εἰπεῖν μᾶλλον ἡγεῖσθαι συμφέρειν δημοκρατου-
μένους τοὺς Ἕλληνας ἅπαντας πολεμεῖν ὑμῖν ἢ ὀλιγαρχου-
μένους φίλους εἶναι. πρὸς μὲν γὰρ ἐλευθέρους ὄντας οὐ
χαλεπῶς ἂν εἰρήνην ὑμᾶς ποιήσασθαι νομίζω, ὁπότε βουλη-
θείητε, πρὸς δ’ ὀλιγαρχουμένους οὐδὲ τὴν φιλίαν ἀσφαλῆ
νομίζω· οὐ γὰρ ἔσθ’ ὅπως ὀλίγοι πολλοῖς καὶ ζητοῦντες
ἄρχειν τοῖς μετ’ ἰσηγορίας ζῆν ᾑρημένοις εὖνοι γένοιντ’ ἄν.

[19] Θαυμάζω δ’ εἰ μηδεὶς ὑμῶν ἡγεῖται Χίων ὀλιγαρχουμένων
καὶ Μυτιληναίων, καὶ νυνὶ Ῥοδίων καὶ πάντων ἀνθρώπων
ὀλίγου δέω λέγειν εἰς ταύτην τὴν δουλείαν ὑπαγομένων,
συγκινδυνεύειν τι τὴν παρ’ ἡμῖν πολιτείαν, μηδὲ λογίζεται
τοῦθ’ ὅτι οὐκ ἔστιν ὅπως, εἰ δι’ ὀλιγαρχίας ἅπαντα συστή-
σεται, τὸν παρ’ ὑμῖν δῆμον ἐάσουσιν. ἴσασι γὰρ οὐδένας
ἄλλους πάλιν εἰς ἐλευθερίαν <ἂν> τὰ πράγματ’ ἐξάγοντας·
ὅθεν δὴ κακὸν αὑτοῖς ἄν τι γενέσθαι προσδοκῶσι, τοῦτ’
ἀνελεῖν βουλήσονται. [20] τοὺς μὲν οὖν ἄλλους τοὺς ἀδικοῦντάς
τινας αὐτῶν τῶν κακῶς πεπονθότων ἐχθροὺς ἡγεῖσθαι χρή·
τοὺς δὲ τὰς πολιτείας καταλύοντας καὶ μεθιστάντας εἰς ὀλι-
γαρχίαν κοινοὺς ἐχθροὺς παραινῶ νομίζειν ἁπάντων τῶν
ἐλευθερίας ἐπιθυμούντων.

***
[14] Αλλ' όμως και αν ακόμη οι ισχύοντες τώρα εις την Ρόδον είχον την πόλιν εις την εξουσίαν των διά της ιδίας δυνάμεώς των, δεν θα σας συνεβούλευον να τους λάβετε ως συμμάχους, ακόμη και αν υπισχνούντο ότι θα κάμουν όλα προς χάριν σας. Διότι βλέπω, ότι αυτοί πρώτον μεν διά να καταλύσουν το δημοκρατικόν πολίτευμα έλαβον με το μέρος των μερικούς πολίτας δημοκρατικούς συντηρητικούς, αφού δε κατώρθωσαν τούτο, πάλιν εξεδίωξαν τούτους. Εκείνοι λοιπόν, οι οποίοι δεν εφάνησαν πιστοί ούτε προς τον ένα ούτε προς τον άλλον, νομίζω ότι ουδέ προς σας ήθελον φανή σταθεροί σύμμαχοι. [15] Και ταύτα ουδέποτε θα έλεγον, εάν ενόμιζον, ότι ταύτα μόνον εις τους δημοκρατικούς εκ των Ροδίων είναι συμφέροντα· διότι ούτε ως αντιπρόσωπος των Ροδίων ενεργώ ούτε κανείς εξ αυτών μου είναι φίλος. Αλλ' όμως, και αν και αυτά τα δύο συνέβαινον, δεν θα τα έλεγον, εάν δεν ενόμιζον, ότι αυτά συμφέρουν εις σας, διότι βέβαια χαίρουν μαζί σας δι' όσα έχουν συμβή εις τους Ροδίους, εάν επιτρέπεται εις εμέ τον συνηγορούντα υπέρ της σωτηρίας αυτών να ομιλήσω τοιουτοτρόπως. Διότι θελήσαντες να σας στερήσουν εκείνων τα οποία σας ανήκον, έχουν χάσει την ελευθερίαν των, διότι ενώ ήτο εις την εξουσίαν των να είναι σύμμαχοι με ίσους όρους με σας που είσθε Έλληνες και καλύτεροι αυτών, είναι δούλοι βαρβάρων και δούλων, τους οποίους έχουσι δεχθή εις τας ακροπόλεις. [16] Πλησιάζω δε να λέγω, εάν σεις θελήσετε να τους βοηθήσετε, ότι η δυστυχία αυτή έχει αποβή προς όφελός των· διότι ευτυχούντες μεν δεν γνωρίζω εάν ποτέ ήθελον φανή σώφρονες, όντες Ρόδιοι, εμπράκτως δε αποκτήσαντες πείραν και διδαχθέντες, ότι η ασύνετος πολιτική γίνεται αιτία πολλών κακών εις τας δημοκρατίας, ίσως, αν έχουν κάποιαν τύχην, ήθελον γίνει σωφρονέστεροι κατά τον υπόλοιπον χρόνον. Τούτο δε δεν νομίζω μικράν ωφέλειαν δι' αυτούς. Λέγω λοιπόν, ότι πρέπει να προσπαθήτε να σώζετε τους άνδρας και να μη μνησικακήτε, ενθυμούμενοι, ότι και σεις πολλάκις έχετε εξαπατηθή από εκείνους οι οποίοι σας επεβουλεύθησαν και όμως ηθέλετε είπει ότι δεν είναι δίκαιον να τιμωρηθούν αυτοί διά τας απάτας ταύτας.

[17] Προσέξατε όμως και εκείνο, ω άνδρες Αθηναίοι, ότι πολλούς πολέμους σεις έχετε διεξαγάγει και προς δημοκρατίας και προς ολιγαρχίας. Και τούτο μεν γνωρίζετε και σεις οι ίδιοι· αλλά διά ποιαν αιτίαν επολεμήσατε προς ένα έκαστον των δύο τούτων, τούτο ίσως κανείς από σας δεν σκέπτεται· προς μεν τας δημοκρατίας επολεμήσατε ή ένεκα ιδιωτικών συμφερόντων, διότι δεν ηδυνήθησαν να τακτοποιήσουν ταύτα διά κοινής συναινέσεως ή ένεκα μέρους γης ή ένεκα συνόρων ή ένεκα αντιζηλίας ή ηγεμονίας· προς δε τας ολιγαρχίας επολεμήσατε διά κανέν μεν απ' αυτά, αλλά διά την υπεράσπισιν της πολιτείας και της ελευθερίας· [18] ώστε εγώ δεν ήθελον διστάσει να είπω, ότι πρέπει να νομίζετε, ότι σας συμφέρει μάλλον να πολεμήτε εναντίον όλων των Ελλήνων εχόντων ως πολίτευμα την δημοκρατίαν, παρά να είναι φίλοι έχοντες ως πολίτευμα την ολιγαρχίαν. Διότι, εάν μεν είναι ελεύθεροι, νομίζω, ότι ουχί δυσκόλως ηθέλετε κάμει ειρήνην, προς εκείνους δε που ολιγαρχούνται ουδέ την φιλίαν νομίζω ασφαλή· διότι δεν είναι δυνατόν να είναι συμπαθείς οι ολίγοι εις τους πολλούς και εκείνοι που ζητούν να άρχουν εις εκείνους που προτιμούν να ζουν εν ισότητι. [19] Παραξενεύομαι δε, διότι κανείς από σας δεν νομίζει, ότι, αφού οι Χίοι και οι Μυτιληναίοι έχουν ολιγαρχικόν πολίτευμα και όλαι σχεδόν αι πόλεις πλησιάζουν να περιπέσουν εις την δουλείαν ταύτην, κινδυνεύει μαζί με αυτάς και αυτή η πολιτεία μας και διότι δεν σκέπτεται, ότι, αν γίνη είς ολιγαρχικός σύνδεσμός των πόλεων, ούτος δεν θα αφήση την δημοκρατουμένην πόλιν μας κυρίαν εαυτής. Διότι γνωρίζουν, ότι κανείς άλλος από ημάς δεν αποκαθιστά την ελευθερίαν πανταχού· διά τούτο λοιπόν, αν προσδοκώσι να γίνη κάτι κακόν εις αυτούς, τούτους θα θελήσουν να καταστρέψουν. [20] Τους μεν λοιπόν άλλους τους αδικούντας μερικούς απ' αυτούς πρέπει να νομίζωμεν εχθρούς εκείνων οι οποίοι έχουν πάθει κακά, αλλά εκείνους οι οποίοι καταλύουν τα δημοκρατικά πολιτεύματα διά να εγκαθιδρύσουν ολιγαρχικά συμβουλεύω να νομίζετε κοινούς εχθρούς όλων εκείνων που επιθυμούν την ελευθερίαν των.