1. "Εὐθανασία": Ο εννοιολογικός προσδιορισμός του όρου στην αρχαιότητα.[1]
Ο θάνατος, ως ξεχωριστό χαρακτηριστικό, αλλά και αδιαχώριστο από την ανθρώπινη φύση, αποτελεί τη δεύτερη - και συμμετρικά ισοδύναμη με τη ζωή - δύναμη του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού.
Ένα επιτάφιο επίγραμμα από την Αυτοκρατορική Εποχή θέτει το αξίωμα ότι "οὐ μόνον εἶναι τόν θάνατον θνητοῖς οὐ κακόν, ἀλλ’ ἀγαθόν", για τους θνητούς ο θάνατος όχι μόνο δεν είναι κακό, αλλά καλό.[2] Ένα άτομο δεν μπορεί να ζει σε απομόνωση· εξαρτάται από την κοινωνική ομάδα από την οποία προήλθε· έτσι, ο θάνατος του ατόμου είναι αναπόσπαστο μέρος της κοινωνικής ζωής.
Ο κανονικός θάνατος, που οφείλεται είτε σε φυσικές αιτίες είτε σε δολοφονία, είναι αναπότρεπτος. Ένα παράδοξο είδος θανάτου είναι η αυτοκτονία. Η αυτοκτονία ορίζεται ως θάνατος τραγικός, τον οποίον επιλέγουν εκείνοι, που, πιεσμένοι από την ανάγκη, τους βρίσκει "ο αβάσταχτος πόνος μιας αδιέξοδης δυστυχίας".[3] Κανείς δεν έχει κανέναν έλεγχο πάνω στο θάνατο· η αυτοκτονία, όμως, δίνει τη δυνατότητα στον αυτόχειρα να καθορίζει το χρόνο του θανάτου του. Με την αυτοκτονία του κανείς τιμωρεί, ανακουφίζει, δημιουργεί ή βάζει τέλος σε μίασμα, σώζει ή καταστρέφει κοινότητες, διαφυλάσσει ή όχι το κύρος της προσωπικότητάς του. Η αυτοκτονία δε λαβαίνει χώρα σε απομόνωση* μάλλον απορρέει ευθέως από τη θέση, πραγματική ή υποθετική, κάποιου στην κοινωνία. Όταν ένα σφάλμα διαταράσσει τους κοινωνικούς κανόνες, τότε ακολουθεί η αυτοκτονία. Το σφάλμα μπορεί να οφείλεται στην κοινωνία ή στο άτομο, αλλά σε κάθε περίπτωση η αυτοκτονία το διορθώνει.[4]
Η ορολογία, που χρησιμοποιήθηκε από Έλληνες και Ρωμαίους για την αυτοκτονία, είναι αποκαλυπτική των διαθέσεών τους. Η ποικιλία της ελληνικής γλώσσας επιτρέπει τη φραστική απεικόνιση όλων των συναισθηματικών αποχρώσεων - τρόμο, έκπληξη, εκτίμηση προς το όργανο που εκτελεί την αυτοχειρία, δηλ. το χέρι -"χεῖρας ἑαυτῷ ἐπι/προσφέρω"-· αλλά και η πλούσια ρητορική χρήση κυριαρχείται από σύγχυση, έγκριση και θαυμασμό, κυρίως, όμως, από το στοιχείο της εθελοντικής ενέργειας με βάση το πρόθεμα "αὐτο-": "αὐθαιρετός θάνατος, αὐτοθελεί, ἐλεύθερος πότμος, ἑκούσιος θάνατος", (Λατινικά: "mors voluntaria"), ενώ η φιλοσοφική θεώρηση της αυτοκτονίας εκφράζεται με το "εξάγω" και το "εύλογος έξαγωγη", της οποίας δημιουργός θεωρείται ο Αντισθένης, μαθητής του Σωκράτη.[5] Το γενικό χαρακτηριστικό του κλασικού λεξιλογίου είναι η απουσία μιας εντελώς εχθρικής χρήσης της αυτοχειρίας. Οι ευφημισμοί "ἀπαλλαγή βίου, ἀπαλλάττω έαυτόν τοῦ ζῆν, καταστροφή τοῦ βίου" εκφράζουν το θαυμασμό για μια τέτοια επίδειξη προσωπικής αυτονομίας και ελεύθερης θέλησης του αυτόχειρα. Ας μην ξεχνάμε ότι τα επίθετα "αὐτοθάνατος", "αὐτοκτόνος" και "αὐτοφόνος" χρονολογούνται κατ' αρχήν από τον 1ο αι. μ. X.[6]
Η "εὐθανασία", μια λέξη που προέρχεται από τα ελληνικά, χρησιμοποιείται ως έκφραση, για να διασαφηνισθεί ο θάνατος και η σημασία του. Το πρόθεμα "ευ" είναι το επίρρημα "εὖ" ή το επικό ”ἐΰ" (το ουδέτερο του "ἐΰς"),[7] που σημαίνει "καλός, ωραίος, γενναίος, ευγενής". Το δεύτερο μέρος της λέξης αποδίδει την ελληνική έκφραση για το φυσικό θάνατο, "θάνατος".[8] Αντίθετα, ο πριν της ώρας του, ο αφύσικος και οδυνηρός θάνατος αποδίδεται με την ελληνική λέξη "κήρ" [9] "Εὐθανασία", λοιπόν, σημαίνει τον ωραίο θάνατο, το "καλῶς θανεῖν" της Αντιγόνης του Σοφοκλή,[10] το "θάνατο για την αρετή", "ένας αξιοζήλευτος θάνατος στην Ελλάδα".[11] "Ευθανασία", όμως, είναι και ο γενναίος θάνατος, η ηρωική αυτοκτονία στο πεδίο της μάχης, δηλαδή το Σπαρτιατικό ιδεώδες θανάτου, (Λεωνίδας), που οικοδομήθηκε πάνω στον ηρωικό κώδικα τιμής, που διέπει την αρχαία κοινωνία και παραπέμπει στον "καλό" και "ευκλεή θάνατό' του Ομηρικού Έκτορα.[12]
Οι λέξεις που παράγονται από το θέμα ευθανατ- χρησιμοποιούνται στην αρχαία Γραμματεία από την κλασική αρχαιότητα και μετά, ενώ η λέξη ευθανασία εμφανίζεται για πρώτη φορά κατά την Ελληνιστική εποχή, τόσο στην ελληνική γραμματεία, όσο και σε λατινικό κείμενο (στον Κικέρωνα).
Η έννοια, που αποδίδεται στον αρχαιοελληνικό όρο "ευθανασία" από τις γραμματειακές πηγές,[13] σε αντίθεση με τη σημερινή του χρήση, δε σήμαινε ποτέ το πρόωρο τέλος μιας αναξιοπαθούς ή μιας απελπισμένης και επώδυνης ζωής. Ο όρος "ευθανασία" δεν εξισωνόταν ποτέ με τη σημερινή έννοια της "βοήθειας προς θάνατο". Ασφαλώς, υπήρχε ιατρική βοήθεια κατά την ώρα του θανάτου και για το θάνατο, βοήθεια παρακινούμενη από ανθρώπινη αλληλεγγύη. "Εὐθανασία" στην αρχαιότητα σήμαινε τον "καλό θάνατο". Ποιος θάνατος, όμως, χαρακτηρίζεται ως "καλός" στα αρχαία κείμενα;
Χρονολογικά ο όρος "εὐθανασία" παρουσιάζεται με τους εξής γραμματικούς τύπους: α) το επίρρημα εὐθανάτως, β) το επίθετο εὐθάνατος, γ) το ρήμα εὐθανατέω, (εὐθανατεῖν, τοῦ εὐθανατοῦντος, εὐθανατῆσαι, εὐθανατοῦσιν), και εὐθανατίζειν, και δ) τα ουσιαστικά εὐθανασία και τό εὐθάνατον.
α) το επίρρημα εὐθανάτως
Το "εὐθανάτως ἔχειν", που συναντάται ήδη κατά τον 5ο αι. π. X. στον εκπρόσωπο της αρχαίας Κωμωδίας Κρατίνο,[14] σημαίνει "το να έχει κανείς καλό θάνατο".
Στη Νέα Κωμωδία, στο Μένανδρο, (340- 290 π. X.), το "εὐθανάτως ἀπέρχεσθαι" έχει την ίδια έννοια, και πιο συγκεκριμένα ο θάνατος, που συμβαίνει στο σωστό χρόνο κι ακόμη αυτός, που έρχεται νωρίς.
"οὐκ εὐθανάτως ἀπῆλθεν ἐλθών εἰς χρόνον ".
Μετάφραση: "δεν πέθανε με καλό θάνατο, αυτός που έζησε επί μακρόν".[15]
β) το επίθετο εὐθάνατος
Η λέξη "εὐθάνατος" στον πρώιμο Ελληνισμό σημαίνει τον "καλό θάνατο". Ο εκπρόσωπος της Νέας Κωμωδίας Μένανδρος χρωματίζει με αυτήν τη σημασία το επίθετο "εὐθάνατος", με την ιδιαίτερη έννοια του θανάτου από πλήρη ατομική χαρά ζωής.[16]
"μόνος μοι θάνατος οὗτος φαίνεται
εὐθάνατος, ἔχοντα πολλάς χολλάδας κεῖσθαι παχόν,
ὕπτιον, μόλις λαλοῦντα και τό πνεῦμ’ ἔχοντ ἄνω,
ἐσθίοντα καί λέγοντα "σήπομ’ ὑπό τής ἡδονῆς".
Μετάφραση: "αυτός μόνο μου φαίνεται καλός θάνατος: ‘όταν λιώνω από την ηδονή’".
Ο αστρολόγος Παύλος Αλεξανδρινός (2ο μισό του 4ου αι. μ. X.) μιλάει επίσης για έναν "καλό θάνατο".[17] "γῆρας ἄμοχθον καί εὐθάνατον".
Μετάφραση: "γηρατιά χωρίς βάσανα και με καλό θάνατο".
γ) το ρήμα εὐθανατέω
Ο Ηρόδοτος[18] με τη λέξη "ἐδυσθανάτει” καθορίζει έναν άσχημο θάνατο.
Κατά τη φιλοσοφική Σχολή των Στωϊκών, "εὐθανασία" σημαίνει την εκπλήρωση της ζωής, χαρακτηρίζεται ως "ἡ εὔλογος ἐξαγωγή". Ο εκπρόσωπός της Χρύσιππος (3ος αι. π. X.) πρεσβεύει ότι το εὐθανατεῖν έχει την έννοια του να τύχει κανείς έναν καλό και αξιοπρεπή θάνατο.[19] "Εὐγηρεῖν τε μόνον καί εὐθανατεῖν τόν σπουδαῖον·
εὐγηρεϊν γάρ εἶναι τό μετά ποιοῦ γήρως διεξάγειν κατ’ ἀρετήν, εὐθανατεῖν δε
τό μετά ποιοῦ θανάτου κατ’ ἀρετήν τελευτᾶν".
Μετάφραση: "Καλό γήρας σημαίνει να περάσει κανείς τα γηρατειά του με αρετή, και καλός θάνατος (εὐθανατεῖν) σημαίνει ένα τέλος με αρετή".
Ο Πολύβιος[20] στις "Ιστορίες" του (200 - 115 π. X.) με τη λέξη "εὐθανατέω" επαινεί το αγωνιστικό τέλος του τελευταίου Σπαρτιάτη βασιλιά, Κλεομένη. Η έννοια του ρήματος είναι: να τύχει κανείς έναν τιμητικό, ευγενικό θάνατο. Η σημασία του χωρίου του Πολύβιου έγκειται στο ότι πουθενά αλλού στην αρχαία Γραμματεία ο όρος "ευθανασία" δε βρίσκεται σε τόσο στενή σχέση νοηματικά με την "αυτοκτονία", όσο εδώ.[21]
"τό δέ πλεῖον εὐθανατῆσαι σπουδάζων καί μηδέν ἀνάξιον ὑπομεῖναι τῆς περί
αὐτόν προγεγενημένης τόλμης".
Μετάφραση: "αλλά μάλλον επιθυμώντας (ο Κλεομένης) να πεθάνει με ένα ένδοξο θάνατο, χωρίς να υπομείνει τίποτε ανάξιο της τόλμης που είχε επιδείξει στο παρελθόν".
Ο Φλάβιος Ιώσηπος[22] στο έργο του " Ἰουδαϊκή Ἀρχαιολογία” (37/ 38 - 100 μ. X.) χρησιμοποιεί τη λέξη, για να δηλώσει την εκπλήρωση μέσω του θανάτου, που επέρχεται κατά τον αγώνα με τους εχθρούς.
"παραδοῦναι τοῖς πολεμίοις αὐτούς ἔκριναν ὡς εἰ
μέν φείσαιντο αὐτῶν ζησόμενοι, εἰ δ’ ἀναιρεθεῖεν εὐθανατήσοντες".
Μετάφραση: "και έτσι απεφάσισαν να παραδοθούν στους εχθρούς, με την ελπίδα, αν αυτοί τους χαρίσουν τη ζωή τους, θα ζούσαν και ότι εάν καταδικάζονταν σε θάνατο, θα πέθαναν χωρίς να υποφέρουν πολύ".
Το "εὐθανατήσοντες" σημαίνει το να έχουν έναν ελαφρύ θάνατο, πιθανώς με κάποια βοήθεια για την πραγματοποίησή του. Τον εύκολο θάνατο εννοεί και ο Μάρκος Αυρήλιος στο έργο του "Τά εἰς ἑαυτόν" με το "τοῦ εὐθανατοῦντος",[23] "ἐπι τοῦ εὐθανατοῦντος
ευκόλως τό ψυχάριον ἀπό τοῦ σώματος ἐξελεῖται".
Μετάφραση: "σε αυτόν που έχει έναν εύκολο θάνατο, εύκολα βγαίνει η ψυχή από το σώμα".
Το ρήμα χρησιμοποιείται και από τον Vettius Valens.[24] Τέλος, ο ρηματικός τύπος "εὐθανατίζειν" εμφανίζεται στον Ωριγένη (184/ 185 - 254/ 255 μ. X.).[25] "προθύμως καί γενναίως ὑπέρ τῶν σεμνῶν καί ἁγίων νόμων εὐθανατίζειν".
δ) το ουσιαστικό ευθανασία
Πρωτοσυναντάται στην Ελληνιστική εποχή.
Η λέξη "εὐθανασία" στους στίχους του Ποσείδιππου [26] (300 π. X.), εκπροσώπου της Νέας Κωμωδίας, έχει τη σημασία του εύκολου και καλού θανάτου,
"Ὧν τοῖς θεοῖς ἄνθρωπος εὔχεται τυχεῖν
τῆς εὐθανασίας κρεῖττον οὐδέν εὔχεται".
Μετάφραση: "ό,τι κυρίως ένας άνθρωπος εύχεται να κερδίσει από τους
θεούς. Τίποτε άλλο καλύτερο δεν εύχεται από την ευθανασία."
όπως και στο Φίλωνα Αλεξανδρέα (γενν. 10 π. X.).[27]
"ευγηρία και ευθανασία μέγιστα των ἀνθρωπείων ἀγαθῶν έστιν,
ὧν οὐδετέρου κοινωνός ἡ φύσις ἀγήρως τε καί ἀθάνατος οὖσα";
Μετάφραση: "Ας εξετάσουμε, λοιπόν, μεταξύ αυτών που ονομάζονται "καλά" πράγματα, εκείνα που κατά την κρίση μας είναι τα πιο θαυμαστά, που για όλα αυτά προσευχόμαστε να τα αποκτήσουμε την κατάλληλή τους εποχή, και που με την απόκτησή τους λογαριαζόμαστε ως οι πιο ευτυχείς. Ποιος, λοιπόν, αγνοεί ότι η ευτυχισμένη γεροντική ηλικία και ένας ευτυχισμένος θάνατος είναι τα πιο σημαντικά από τα ανθρώπινα αγαθά, που σε κανένα από αυτά δεν συμμετέχει η φύση, όντας αγήρατη και αθάνατη";
Ο Κικέρων[28] σε απάντησή του σε γράμμα του φίλου του Αττικού, το 43 π. X., λέγει: έχεις δίκιο, που αναζητείς έναν αξιοπρεπή θάνατο ("εὐθανασίαν").
"Bene igitur tu, qui ευθανασίαν, bene! relinque patriam".
Μετάφραση: "Καλώς μιλάς για έναν ευγενικό θάνατο, καλώς ! Εγκατάλειψε τη χώρα σου."
Η λέξη "ευθανασία" χρησιμοποιείται επίσης στο exitus του Καίσαρα Αύγουστου στη βιογραφία του από τον ιστορικό Σουητώνιο[29] (70 - 140 μ. X.): "sortitus exitum facilem et qualem semper optaverat. nam fere quotiens audisset cito et nullo cruciatu defunctum quempiam, sibi et suis ευθανασίαν similem - hoc enim oerbo uti solebat-precabatur".
Μετάφραση: "έτσι ευλογημένος με έναν εύκολο θάνατο και τέτοιον, που πάντα επιθυμούσε. Γιατί πάντα μαθαίνοντας ότι κάποιος είχε πεθάνει γρήγορα και ανώδυνα, προσευχόταν να μπορούσε να τύχει και αυτός μια τέτοια ‘ευθανασία’ - γιατί αυτός ήταν ο όρος, που ήθελε να χρησιμοποιεί."
Στον Κλήμη Αλεξανδρέα[30] η ευθανασία είναι ένα από τα δώρα του Θεού στους ανθρώπους,
”ὡς μυρία ὅσα δεδώρηται ἡμῖν ὁ θεός, ὧν αυτός
ἀμέτοχος, γένεσιν μέν ἀγένητος ὤν, τροφήν δέ ἀνενδεής ὤν, καί αὔξησιν ἐν ἰσότητι ὤν, εὐγηρίαν τε καί εὐθανασίαν ἀθάνατός τε καί ἀγήρως ὑπάρχων"; ενώ ο Κων/νος VII Πορφυρογέννητος[31] χαρακτηρίζει την ευθανασία ως "τό τῶν ἀγαθῶν ἀνδρῶν ἆθλον".
"«τό» τῶν ἀγαθῶν ἀνδρῶν ἆθλον, τήν εὐθανασίαν, τοῖς χειρίστοις ἐνίοτε περιτίθησιν".
Μετάφραση: "το βραβείο των γενναίων άνδρών, δηλαδή τον καλό θάνατο". Κατά τον ρήτορα Aelius Theon η ευθανασία είναι ένα αγαθό στους ανθρώπους.[32]
"τρία ἄν εἴη ταῦτα, ἐξ ὧν εὐπορήσομεν ἐγκωμιάζειν. ἔστι δέ τῶν ἔξωθεν πρῶτον μέν εὐγένεια ἀγαθόν, διττή δέ ἡ μέν πόλεως καί ἔθνους καί πολιτείας ἀγαθῆς, ἡ δέ γονέων καί τῶν ἄλλων οἰκείων, ἔπειτα δέ παιδεία, φιλία, δόξα, ἀρχή, πλοῦτος, εὐτεκνία, εὐθανασία".
τό εὐθάνατον
Συναντάται μόνο στον νεοπλατωνικό Δαμάσκιο (γενν. 458 μ. X).[33]
"ποιεῖ δέ τό ἄνοσον καί τό εὐθάνατον καί τό μή ταχυθάνατον ἡ τῶν ὡρῶν καί
τῶν στοιχείων εὐκρασία".
Μετάφραση: "δημιουργεί δε την ανοσία και τον καλό θάνατο και την μη γρήγορη θανή η ευκρασία των εποχών και των στοιχείων".
II. Το πρόβλημα της "Ευθανασίας" στην αρχαία Ελλάδα [34]
Οι σειρές 15 και 16 του Ιπποκρατικού Όρκου: "οὐ δώσω δέ οὐδέ φάρμακον οὐδενί αἰτηθείς θανάσιμον οὐδέ ὑφηγήσομαι ξυμβουλίην τοιήνδε·" [35], (Μετάφραση: δεν θα δώσω σε κανέναν θανάσιμο φάρμακο, όταν το ζητήσει, ούτε θα συμβουλεύσω κάτι τέτοιο) αποτέλεσαν πηγή αμφιβολιών, ήδη από το 1920, στη διεθνή έρευνα,[36] για το εάν αναφέρονται στην αυτοκτονία ή στην ευθανασία.
Οι σύγχρονες ερμηνείες κι απόψεις πάνω σε αυτό το θέμα ακολουθούν γενικά δύο διχασμένες κατευθύνσεις, θετική και αρνητική:
α) Κατ’ αρχήν, έχει υποστηριχθεί ότι ο Ιπποκρατικός όρκος αναφέρεται σε ενδεχόμενη μεσολάβηση του γιατρού για την αυτοκτονία αρρώστου με δηλητήριο, που πάσχει από ανίατη και επώδυνη ασθένεια· άρα το πρόβλημα της ευθανασίας, όπως απασχολεί το σημερινό άνθρωπο, ήταν στην αρχαιότητα άγνωστο (Κ. Deichgraber).[37]
Όμως, ο όρκος εδώ υπονοεί την αυτοκτονία, η οποία στην αρχαιότητα ήταν γενικά κάτι το αυτονόητο. Ο εθελούσιος θάνατος έδινε τέλος στα ατελείωτα βάσανα πολλών ανθρώπων αυτός ο τύπος "ευθανασίας" ήταν στην αρχαιότητα μια καθημερινή πραγματικότητα. Έτσι, η απάντηση στην αποφασιστική ερώτηση, αν ο γιατρός βοηθούσε να επιταχυνθεί ο θάνατος, είναι θετική· επομένως, εφαρμοζόταν η ενεργητική ευθανασία ως ιατρική υποστήριξη στην αυτοκτονία (L. Edelstein). [38]
Η παρέμβαση των γιατρών παρατηρείται στις "ορθολογικές" αυτοκτονίες, ιδιαίτερα όταν το κίνητρο ήταν η υγεία, και μάλιστα σε αυτές με δηλητήριο· κυρίως χρησιμοποιούσαν τα ἀπολυτικά [39] (=τα θανάσιμα φάρμακα, που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν στην Ευθανασία, όπως π. χ. το κώνειο),[40] (D. Gourevitch).[41] Τα Ιπποκρατικά συγγράμματα διαφοροποιούσαν την κοινή γνώμη: οι θρησκευτικοί άνεμοι έσπρωχναν τους ασθενείς προς τη μεριά των θεραπευτών θεών,[42] ενώ τα διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα προς την αυτοκτονία. Σε όλες, όμως, τις περιπτώσεις ο γιατρός δεν είχε κανένα λόγο να αισθάνεται ενοχή ότι εγκατέλειψε τον ασθενή του. Τελικά, υπάρχει στην αρχαιότητα μια άλλη, οικεία σε μας, έννοια της ευθανασίας, δηλαδή ο θάνατος των απελπισμένων ασθενών ή των ανάξια ζώντων, χωρίς τη συγκατάθεση των θιγομένων προσώπων.[43]
Άρα, η διάθεση του αρχαίου κόσμου προς την αυτοκτονία ήταν ευνοϊκή και υπήρχε ενεργητική ευθανασία.
β) Άλλοι αρνούνται την παραπάνω ερμηνεία και δεν αποδέχονται ότι μερικές φορές με τη μεσολάβηση του γιατρού επιταχυνόταν ή μπορούσε να προξενηθεί ο θάνατος του ασθενή. Οι αρχαίοι γιατροί μπορεί να εφάρμοζαν την παθητική ευθανασία ως ελάφρυνση θανάτου, χωρίς όμως την επιτάχυνση ή την πρόκλησή του (F. Kudlien).[44] Υποστηρίζεται ότι ο αρχαίος γιατρός δεν έφθανε στο σημείο να σκοτώσει θεληματικά άνθρωπο, γιατί θα διέπραττε ύβρη, που θα επέσυρε την εκδίκηση των θεών (Ch. Lichtenthaeler).[45]
Ακόμη, στην ελληνική αρχαιότητα "ευθανασία" σήμαινε την ψυχική προετοιμασία για ένα φιλοσοφικό τέλος ή όπως ορίζεται στα Λατινικά "ars moriendi" [46] (Η. Schadewaldt). Έτσι, ενώ από το γιατρό της αρχαιότητας πρακτικά δε γίνεται λόγος για μια παθητική ή ενεργητική ευθανασία, αυτοί που μιλούσαν για μια σύντμηση της ανάξιας ζωής ήταν οι φιλόσοφοι και οι πολιτικοί.
Υπάρχουν και δύο άλλα κείμενα, που συσχετίζονται με το προηγούμενο παράθεμα του Ιπποκρατικού Όρκου.
Το πρώτο, ένα δεοντολογικό κείμενο στο Corpus Medicorum Graecorum, προφανώς ένας όρκος με αντικείμενο όμοιο με εκείνο του Ιπποκρατικού Όρκου, απαγορεύει τη χορήγηση βλαβερών φαρμάκων σε οποιονδήποτε:
"οὔτε τις ἄν δώροις με παραιβασίην ἀλεγεινήν
ἐκτελέειν πείσειε καί ἀνέρι φάρμακα δοῦναι
λυγρά, τάπερ κακότητα θυμοφθόρον οἶδεν ὀπάζειν" [47]
Μετάφραση: "ούτε κανείς θα με έπειθε με δώρα να εκτελέσω οδυνηρή παράβαση και να δώσω σε άνθρωπο φάρμακα θανάσιμα, τα οποία, ως γνωστόν, επιφέρουν καταστρεπτική συμφορά".
Το άλλο κείμενο, από το έργο "Metamorphoseis” του Απουλήϊου, (γενν. 123 μ. X.), τονίζει την αναμφισβήτητη ακεραιότητα του γιατρού στην απαίτηση να χορηγήσει δηλητήριο. 0 αρχαίος γιατρός, στο κείμενο αυτό, προσεγγίζεται από έναν σκλάβο, που του ζητάει δηλητήριο· υποψιαζόμενος, του δίνει ένα ακίνδυνο φάρμακο. Όμως, δεν είναι έκπληκτος από την απαίτηση, ούτε σε γενικές γραμμές την αντιμετωπίζει με άρνηση. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι εκείνοι που υπέφεραν από ανίατες ασθένειες ήταν καταδικασμένοι να πεθάνουν οπωσδήποτε· το μόνο ζήτημα ήταν, εάν αυτοί θα καταδικάζονταν σε μια μη αναγκαία παρατεταμένη συμφορά. Επιπλέον, ο θάνατος έμοιαζε να είναι επιθυμητός από τον άρρωστο, και έτσι το Ιπποκρατικό αξίωμα "ὠφελεῖν ἤ μηδέν βλάπτειν" [48] δε θα ήταν ανασχετικό για τον αρχαίο γιατρό, όταν ερχόταν αντιμέτωπος με εκείνους, που πίστευαν ότι μάλλον θα βοηθιούνταν, παρά θα βλάπτονταν με αφανισμό. Προφανώς, με την ιδιότητα του γιατρού, ο αρχαίος Ιπποκρατικός δεν είχε καμία τύψη να χορηγήσει το ζητούμενο από τον ασθενή δηλητήριο.
Η διάλεξη, όμως, αυτή μας δίνει την ευκαιρία να ανακοινώσουμε, για πρώτη φορά, το εξής σημαντικό για τη βιβλιογραφία πάνω στο θέμα της ευθανασίας: [49] Είναι αξιοσημείωτο ότι στην Ελλάδα δημοσιεύτηκε στα μέσα του 19ου αι. μια σύντομη μελέτη του Ευγενίου Βουλγάρεως με θέμα την Ευθανασία, όπου ο συγγραφέας προσπαθεί να ισορροπήσει μεταξύ αρχαιότητας και χριστιανικής παράδοσης για την αντιμετώπιση του θανάτου με καρτερία: Ευγένιος Βούλγαρις, Διατριβή περί Εὐθανασίας ἤ περί τῆς περί τόν θάνατον καρτερίας (Έν Άθήναις, 1846).
Η πιο πρόσφατη συνοπτική μελέτη του θέματος είναι το βιβλίο του Thomas Potthoff, Euthanasie in der Antike, ιδιαίτερα το κεφ. VI.[50] Με βάση το αξίωμα ότι: "Το δικαίωμα του καθενός για το θάνατό του" συνεπάγεται την "Ελευθερία στο θάνατο", ο Potthoff εξετάζει κυρίως την ιατρική πρακτική της ευθανασίας κατά την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα.
Ο Potthoff διακρίνει την ευθανασία σε α) παθητική και β) ενεργητική.
Τα ειδοποιά χαρακτηριστικά της παθητικής ευθανασίας είναι:
1) η ελάφρυνση του θανάτου, χωρίς να συντμηθεί η ζωή, και 2) η ελάφρυνση του θανάτου με κίνδυνο να συντμηθεί η ζωή.
Η ενεργητική ευθανασία εφαρμόζεται, όταν: 1) αφήνεις κάποιον να πεθάνει, με αποκοπή των μέσων επιμήκυνσης της ζωής, και 2) γίνεται σκόπιμη επιτάχυνση θανάτου.
Έχει υποστηριχθεί ότι, τόσο στους πρωτόγονους λαούς της αρχαιότητας, όσο και στους πολιτισμένους, η Ευθανασία, με τη σημασία της βοήθειας κατά την ώρα του θανάτου και για το θάνατο, ήταν κανόνας για τους γέρους, αρρώστους, φυσικώς αδύναμους και ανάπηρα παιδιά· ο Potthoff, με βάση αυτή τη σημασία της Ευθανασίας, εξετάζει αν εφαρμοζόταν η ευθανασία κατά την αρχαιότητα, με ποια μορφή και ποιες προθέσεις, και κίνητρα. 0 Potthoff καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η απάντηση της αρχαιότητας στο πρόβλημα της ευθανασίας ήταν ομόφωνη. Όλες οι μορφές ενεργητικής και παθητικής ευθανασίας, που σήμερα βρίσκονται στο επίκεντρο των συζητήσεων από την ιατρική άποψη, συναντώνται στην αρχαιότητα.[51] Επίσης, ο Potthoff θεωρεί ότι ο αρχαιοέλληνας γιατρός συμμετέχει στη μοίρα του ασθενή μέσω παθητικής ευθανασίας, με την έννοια ότι γινόταν ο θάνατος ευκολότερος, χωρίς αυτό να σημαίνει σύντμηση της ζωής. Αυτός ο τύπος ευθανασίας θάπρεπε να μην είναι αμφισβητήσιμος από κανέναν. Αυτή η παθητική ευθανασία έδινε τη δυνατότητα στον αρχαίο Ιπποκρατικό, σε αναφορά με τον "Κανόνα της μη παρέμβασης" (σειρές 15-16 του Ιπποκρατικού όρκου), να εφαρμόσει ενεργητική ευθανασία,[52] με το να αφήσει τον ασθενή να πεθάνει. Ακόμη, όταν ο ασθενής με την καταστροφή της ζωής του βοηθείται παρά βλάπτεται, με βάση το Ιπποκρατικό αξίωμα "ώφελεϊν η μηδέν βλάπτειν", τότε αυτή η ιατρική αρχή πρέπει να θεωρηθεί ως ενεργητική ευθανασία, με σύντμηση της ζωής.[53]
Όμως, στον άρρωστο με θανατερή ασθένεια, στον οποίο ο γιατρός δεν μπορεί να προσφέρει καμία ανακούφιση, απομένει η δυνατότητα της αυτοκτονίας, δηλαδή η αυτό- ευθανασία, ως λύση από τις οδύνες του. Εξάλλου, η γενική στάση της αρχαιότητας απέναντι στην αυτοκτονία δεν ήταν καθ’ ολοκληρίαν αρνητική.
Η κοινή πρακτική στην αρχαιότητα δείχνει ότι ο γιατρός οδηγεί ένα συνειδητό, σκεπτόμενο και λογικό άτομο στο θάνατό του, ενώ, για το γιατρό της εποχής μας, όταν παρουσιάζεται μια μη αναστρέψιμη κατάσταση, αυτό που πρέπει να επανεξετασθεί είναι αυτή καθεαυτή η έννοια του θανάτου. Αν ο αρχαίος γιατρός αρνείται τη συνεργασία στην αυτοκτονία του ασθενή, που θα τον απαλλάξει από ανυπόφορα βάσανα, αυτό οφείλεται μάλλον σε λόγους καιροσκοπισμού παρά σε λόγους αρχής.
Συνοψίζοντας την ιατρική πρακτική της ευθανασίας κατά την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα, παρατηρούμε ότι ένας αρχαίος ασθενής είχε τις εξής δυνατότητες για έναν αξιοπρεπή θάνατο: α) να του χορηγηθεί κάποιο δηλητήριο από γιατρό, (ενεργητική ευθανασία) β) να τον αφήσει ο γιατρός να πεθάνει (παθητική ευθανασία) και γ) να αυτοκτονήσει (αυτό- ευθανασία).
III. Η πρακτική της "Ευθανασίας" στην αρχαιότητα. [54]
Η αυτοκτονία (αυτό- ευθανασία) στην αρχαία Ελλάδα. [55]
α. Κίνητρα
Η πράξη της αυτοκτονίας στην αρχαιότητα ήταν ελεύθερη και άμεση. Μεγάλη σημασία έχουν τα κίνητρα, που ωθούσαν στην αυτοκτονία· οι αρχαίοι αυτοκτονούσαν:
1) για να αποφύγουν τη δυσφήμιση ("δύσκλεια") και να διατηρήσουν μια έντιμη φήμη ("εὔκλεια"),
2) για να αποφύγουν περαιτέρω βάσανα - η αυτοκτονία γίνεται εγγυήτρια της προσωπικής ελευθερίας,
3) για να δώσουν ένα τέλος στο άλγος, και
4) για να θυσιαστούν για το κοινό καλό, επιτελώντας το καθήκον ("χρέος”), δηλαδή αυτοκτονούν για χάρη ανώτερων, υψηλών, πατριωτικών ιδεωδών.
Τα κίνητρα αυτά απορρέουν κατά κύριο λόγο από δύο έννοιες, βαθύτατης σημασίας για την ελληνική σκέψη, την αιδώ και την τιμή, και δίνουν απάντηση στην ερώτηση, που απασχολούσε το αρχαιοελληνικό ηθικό σύστημα: "πῶς ζῆν χρῆν". Οι Έλληνες θεωρούσαν την αυτο-θυσία, που έσωζε την κοινωνία, ως χρηστή· η υποταγή μέχρι αυτοκτονίας στις διαταγές σε καιρό μάχης ήταν επαινετή. Η θεσμοθετημένη αυτοκτονία, παρά την πολυπλοκότητά της, δε φέρει κανένα στίγμα. Η αυτοκτονία λόγω αιδούς ή ενοχής ή φόβου δύσκλειας είναι ηρωικό μέσο για την απόσεισή της και αξιέπαινη, ενώ η αυτοκτονία λόγω ανανδρίας και δειλίας είναι κατακριτέα. Η αυτοκτονία, που αποσκοπεί στην αποκατάστηση της τιμής κάποιου, είναι γενικά και κοινωνικά αποδεκτή. Η αρχαιοελληνική θρησκεία δεν απεκήρυσσε την αυτοκτονία και δεν έθετε καμία αιώνια τιμωρία σε εκείνους, που εθελούσια πέθαιναν.[56] Στα δόγματά της δεν περιέχεται η πίστη για μια αθάνατη ψυχή, για την οποία οι άνθρωποι πρέπει να δίνουν λογαριασμό στο δημιουργό τους.[57] Έτσι, νόμοι και θρησκεία άφηναν τον αρχαίο γιατρό ελεύθερο να πράξει σύμφωνα με τη συνείδησή του.
β. Τρόποι αυτοκτονίας[58]
Τρεις (3) τρόποι αυτοκτονίας ήταν γενικώς αποδεκτοί και εφαρμόζονταν στην αρχαιότητα: η αγχόνη, το κώνειον, και το βάραθρο, ενώ αναφέρονται ως "συνεργούντα προς τον θάνατον” τα ξίφος, αγχόνη, κρημνός.[59] Το ρίξιμο στην πυρά είναι ένας άλλος τρόπος θανάτου, ένας τρόπος που σηματοδοτεί εξαιρετικές περιπτώσεις θανάτου.
Οι μέθοδοι της αγχόνης και του κρημνού θεωρούνται γενικά ως βάση· αλλά, μόνο το μέταλλο (ξίφος) αντιπροσωπεύει την ανδρεία. Η αποχή από τροφή ("καρτερία”) είναι ιδιαίτερα ένας ελληνο-ρωμαϊκός τρόπος αυτοκτονίας. Το ρίξιμο στην πυρά έχει την ευωδιά ανατολικού λιβανιού. Η κατάποση δηλητηρίου θεωρούνταν μια έμμεση μέθοδος, με την οποία εξασθένιζε το στοιχείο της ελευθερίας του αυτόχειρα.
γ. Η αυτοκτονία (αυτό-ευθανασία) ηλικιωμένων και ασθενών
Το γήρας και η ανίατη ασθένεια θεμελιώνουν αιτία αυτοκτονίας στην αρχαιότητα.
1. Αυτοκτονία (αυτο-ευθανασία) λόγω ανίατης ασθένειας.[60]
Από τους Λατίνους συγγραφείς ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος[61] [62] και από τους Έλληνες ο Διογένης Λαέρτιος στις Βιογραφίες των Φιλοσόφων62 αναφέρουν την ασθένεια ως σοβαρό επιχείρημα αυτοκτονίας, ενώ στον κανόνα των Στωϊκών φιλοσόφων (ιδρυτής ο Ζήνων) η ανίατη ασθένεια αποτελεί έναν από τους τρεις λόγους, που δικαιολογούν την αυτοκτονία ("σκληροτέρα ἀλγηδών, (=αδυσώπητος πόνος) πηρώσεις, (=τύφλωση ματιών και γενικά ανικανότης αισθήσεων, πρβ. "γῆρας ὁλόκληρός ἐστι πήρωσις"), και ἀνίατοι νόσοι").
Μια χρόνια αρώστεια είναι για τους αρχαίους ως κίνητρο αυτοκτονίας πλήρως αποδεκτό. Επομένως, δικαιολογεί την αυτοκτονία και κατά συνέπεια, επίσης, την ιατρική βοήθεια για την πραγματοποίησή της.
Βλ. το μυθολογικό παράδειγμα του Φιλοκτήτη:
"ὦ θάνατε παιάν, μή μ’ ἀτιμάσης μολεῖν
μόνος γάρ εἰ σύ τῶν ἀνηκέστων κακῶν ἰατρός, ἄλγος δ’ οὐδέν ἅπτεται νεκροῦ" (Φιλοκτήτης) (Αισχ., Απ. 99).
"ἀλλ’ ἔσθ’ ὁ θάνατος λῷστος ἰατρός νόσων" (Φιλοκτήτης) (Σοφ., Απ. 635).
Πολλές φορές γίνεται λόγος γενικά για μια "ανυπόφορη ασθένεια" ή, όπως στην περίπτωση του Κυνικού Αντισθένη, για "μακρά και δυσανάληπτο ἀρρωστία".[63]
Στους φιλόσοφους ο ρόλος της ασθένειας, ως εξωτερική αιτία για αυτοευθανασία, γίνεται ιδιαίτερα σαφής στην περίπτωση του Στωϊκού φιλόσοφου Ζήνωνα και του μαθητή του Κλεάνθη.
2. Αυτοκτονία (αυτο-ευθανασία) λόγω γήρατος.[64]
"Θάνατος γερόντων." Ένας θεσμός χωρίς σύνορα.
Κατά τον Πλάτωνα, (”Τίμαιος”) οι γέροντες πρέπει να έχουν έναν ειρηνικό και ανώδυνο θάνατο.[65]
Μετάφραση: "γιατί ό,τι είναι αντίθετο στη φύση προξενεί πόνο, ενώ αυτό που λαβαίνει χώρα κατά φυσικό τρόπο είναι ευχάριστο· κατά την ίδια αρχή, ο θάνατος, που προκύπτει από αρρώστια ή τραύματα, είναι οδυνηρός και βίαιος, ενώ αυτός, που έρχεται ως φυσικό τέλος με τα γηρατειά είναι από όλους τους θανάτους ο λιγότερο οδυνηρός και μάλλον συνοδεύεται από ευχαρίστηση παρά λύπη."
Η αποφυγή ενός οδυνηρού θανάτου κατά τη γεροντική ηλικία ήταν ο σκοπός της αυτοχειρίας γερόντων στην αρχαιότητα, γεγονός, που επιβεβαιώνεται από τις λογοτεχνικές μαρτυρίες και αφορά ομαδικές ή ατομικές περιπτώσεις. Η αρχαία παράδοση δεν αφήνει καμία αμφιβολία ότι στους ιστορικούς χρόνους, σε ορισμένα μέρη, οι ηλικιωμένοι ωθούνταν στην αυτοκτονία.[66]
Οι φιλόσοφοι, ως φορείς των ύψιστων αξιών, γνώριζαν ποιό τέλος να επιφυλάξουν στον εαυτό τους.[67] Στις Βιογραφίες των Φιλοσόφων από το Διογένη Λαέρτιο, η αυτοκτονία των γηραιών διανοουμένων μοιάζει να είναι μία υποχρεωτική τελευταία πράξη. 0 τρόπος θανάτου του γηραιού φιλοσόφου είναι η έκφραση των βιοθεωριών του, για τις οποίες γίνεται πειστικός μέσω αυτού. Η μέθοδος, που χρησιμοποιούσαν οι φιλόσοφοι και που τη συνιστούσαν ως πλέον αρμόζουσα για ένα αξιοπρεπές τέλος, είναι η ασιτία, η εθελούσια άρνηση τροφής. 0 ελληνικός όρος "καρτερία" (Λατ. "inedia") και το ρήμα "ἀποκαρτερεῖν" δηλώνουν ότι ο θεληματικός θάνατος από ασιτία θεωρούνταν στην αρχαιότητα ως μία μέθοδος, που χαρακτηριζόταν από ανώτερη αποφασιστικότητα. Σε πολλές περιπτώσεις στην εφαρμογή αυτής της μεθόδου συντελούσε και η λύπη. Ακόμη, η ασιτία ήταν αποτέλεσμα ανυπόφορης αρρώστειας. Ο θάνατος μέσω "καρτερίας" λογιζόταν ως μια επίδειξη προσωπικής αυτονομίας. Η αποχή από τροφή ήταν μάλλον ο τέλειος τρόπος του "ἐξάγειν ἐκ τοῦ βίου".[68]
Στις Βιογραφίες Φιλοσόφων του Διογένη Λαέρτιου αναφέρεται μία σειρά φιλοσόφων, που αυτοκτόνησαν υπέργηροι, όπως οι:
Πυθαγόρας,[69] Αναξαγόρας,[70] Εμπεδοκλής,[71] Ζήνων ο Στωϊκός, (ασιτία)[72] Διονύσιος Επικούρειος (ασιτία)[73] κ. α.
Αυτοκτονίες σαν κι αυτές, ενεργούμενες από γέροντες, άνδρες σοφούς, ανώτερης τάξης, μπορούν να θεωρηθούν ως περιπτώσεις κομψής ευθανασίας, ("stylish euthanasia").[74]
Δύο κίνητρα κυριαρχούν στην αυτοκτονία ιστορικών προσώπων: η αιδώς (συχνότερα, ως βασική παράμετρος του ηθικού κώδικα της αρχαιοελληνικής κοινωνίας) και η απελπισία. Η αυτοκτονία δεν δημιουργούσε ηθική αντίδραση, αποστροφή, αλλά έδινε στους ανθρώπους μια τιμητική απαλλαγή και απελευθέρωση από μια ανεπιθύμητη και ανυπόφορη ζωή, λόγω ατιμίας, δηλαδή εξαιτίας μιας δυσμενούς κοινωνικής αντίληψης.[75]
Εάν πρόκειται για απελπισμένες ομάδες, οι μέθοδοι είναι ποικίλες. Το κώνειον χρησιμοποιήθηκε στο "Κεϊον νόμιμον" [76] δηλαδή στην εξαναγκαστική με νόμο αυτοκτονία των άνω των εξήντα χρόνων ηλικιωμένων του νησιού Κέα, με σκοπό την εξοικονόμηση πόρων ζωής για τους νεότερους. Ομαδική αυτοκτονία αναφέρεται και στη Μασσαλία.[77]
3. Η ηρωική αυτοκτονία-ευθανασία στο πεδίο της μάχης.
" Ὁ καλόξ' και "εὐκλεής θάνατος" είναι ο τύπος κινήτρου στον οποίο υπάγονται οι περιπτώσεις της ηρωικής αυτοκτονίας στο πεδίο της μάχης και θυμίζουν πόσο μαχητική αρετή λογαριαζόταν η ανώτατη αρετή από τους αρχαίους. Το αξίωμα αυτό αποτελούσε πρωταρχικά το Σπαρτιατικό ιδεώδες θανάτου.[78] Σε μια κοινωνία διαποτισμένη από τον ηρωικό κώδικα του θανάτου επί της ατιμίας, η τυπική ώθηση κάποιου προς την αυτοκτονία σε ώρα μάχης είναι απόλυτα σύμφωνη με τον κώδικα αυτόν. Η αυτοκτονία, που προ- τιμάται από την υποταγή στον εχθρό, είναι μια δικαιολογημένη αυτοκτονία, εφόσον πρόκειται να αποφευχθεί μια ανυπόφορη δύσκλεια.
Ο Παυσανίας επαινεί τη γενναιότητα του Αθηναίου ιππάρχου Καλλίστρατου, όταν η Σικελική εκστρατεία έβαινε προς το οδυνηρό της τέλος, το Σεπτέμβριο του 413 π. X. 0 Καλλίστρατος, επικεφαλής του ιππικού του, είχε το θάρρος να διασπάσει τον εχθρό και να φέρει με ασφάλεια τον στρατό του στην Κατάνη· κατόπιν, επέστρεψε στις Συρακούσες, όπου ο ίδιος και το άλογό του χάθηκαν θερίζοντας τους εχθρούς. 0 εθελούσιος θάνατος του Καλλίστρατου του χάρισε την παντοτινή εύκλεια.
Ο Αναξίβιος και οι δώδεκα Λακεδαιμόνιοι αρμοστές με την εθελοθυσία τους ακολουθούν το παράδειγμα του Ομηρικού Έκτορα, όταν έπεσαν στην ενέδρα του Αθηναίου Ιφικράτη το 388 π. X. στην Άβυδο του Ελλησπόντου.[79]
Συμπέρασμα.
Συμπερασματικά, ο άνθρωπος της αρχαιότητας, με ελάχιστες θρησκευτικές εξαιρέσεις, (κυρίως οι Πυθαγόρειοι), είχε το δικαίωμα να αποφασίζει ελεύθερα για τη ζωή του και ιδιαίτερα για το τέλος της ζωής του. Στις σωματικές και ψυχικές οδύνες βρήκε ο αρχαίος άνθρωπος ένα ισχυρό επιχείρημα, για να διακόψει τη ζωή του αυθαίρετα και αυτεξούσια.[80] Οι μαρτυρίες από την ελληνική κλασική αρχαιότητα φωτίζουν τα προσωπικά κίνητρα και αποδεικνύουν ότι ακόμη και υποψήφιοι αυτόχειρες επιθυμούσαν να θεωρηθεί η αυτοκτονία τους ως εθελούσια ορθολογική πράξη.[81] Περαιτέρω, οι απεικονίσεις αυτοκτονίας στην κλασική τέχνη επιβεβαιώνουν την άποψη που εκφράζεται από τις γραμματειακές πηγές, ότι δηλαδή στον Ελληνο-Ρωμαϊκό κόσμο η αυτοκτονία θεωρούνταν ως μια σκόπιμη, αποφασιστική και ηρωική πράξη. [82]
Ο αρχαίος γιατρός και η αρχαία κοινωνία στις μεταξύ τους σχέσεις είχαν θέσει το θέμα του θανάτου και είχαν αναπτύξει τη θεώρηση και την αντιμετώπισή του, θεμελιώνοντας έτσι το ίδιο "μοντέλο για το μέλλον" [83] Η θέση της αρχαιότητας πάνω σ’ αυτό το πρόβλημα αποδεικνύεται για το παρόν πολυσήμαντη,[84]
----------------------
[1] Για μια πολύ γενική θεώρηση της έννοιας της Ευθανασίας κατά την αρχαιότητα και στους νεότερους χρόνους μπορεί κανείς να ανατρέξει στο άρθρο του Joseph Vogt, "EYTHANASIA - antik und modern", Saeculum 33 (1) (1982): 68-73, όπου και στη σελ. 68, σημ. 3 παρατίθεται μια γενική βιβλιογραφία του θέματος. Η σημασία του όρου στη σύγχρονη εποχή είναι αντικείμενο έρευνας στο δοκίμιό μου του προγράμματος ΠΕΝΕΔ (βλ. σημ. 84).
[2] IG, 11/ ΙΙΙ2, 3661,5- 6. Βλ. Walter Burkert, Homo Necans (αγγλ. έκδ. Μπέρκλεϊ / Λος Άντζελες, Λονδίνο: Univ. of California Press, 1983): 295 για τη σημασία του "θανάτου" στα Μυστήρια.
[3] Nicol Loraux, Fagons tragiques de tuer une femme (Hachette, 1985)· ελλ. μτφ.: Βίαιοι θάνατοι γυναικών στην τραγωδία, Αγγ. Ροβάτσου, (Αθήνα: εκδ. Αλεξάνδρεια, 1995): 47.
[4] Elise Ρ. Garrison, Groaning Tears. Ethical and dramatic aspects of suicide in Greek Tragedy, Mnemosyne, Suppl., τόμ. 147 (Λάϊντεν/ N. Topκη/ Κολωνία: έκδ. E. J. Brill, 1995): 178- 179. Κατά την Garrison, αφορούν τους τραγικούς χαρακτήρες που αυτοκτονούν, αλλά βρίσκουν εφαρμογή σε κάθε περίπτωση αυτοκτονίας.
[5] Αθην., Δειπνοσοφ. 4,157 Β. Βλ. David Daube, "The Linguistics of Suicide", Philosophy and Public Affairs 1/4 (1972): 399- 411 σχετικά με την ελληνική ορολογία για την αυτοκτονία. Επίσης, Anton J. L. van Hoof, From Autothanasia to Suicide. Self- killing in Classical Antiquity (Λονδίνο / Νέα Τόρκη: έκδ. Routledge 1990) κυρίως σελ. 135-141 και Appendix C. Suicidal vocabulary of Greek and Latin: 243- 246.
[6] Ένα προσγειωμένο, περιεκτικά όνομα, όπως το "αυτοκτονία" πρωτοαναφέρεται σε ένα ποίημα, που, ενώ περιέχει υλικό από τον 2ο αι. μ. X., στην παρούσα του μορφή ανήκει στον 4ο αι. μ. X.: Clementine Homilies 12.14 (PG 2,312 C). Βλ. Daube, 403 και van Hoof, προηγούμενη σημ.
[7] LSJλήμμα: ἐύς.
[8] LSJ λήμμα: θάνατος.
[9] LSJ λήμμα: κήρ.
[10] Σοφ.,Άντ. 96 κ. ε.
[11] Δίδυμος, Σχόλ. στον Δημ., col. 6,15: σάς πέρι, παρθένε, μορφάς xal θανεϊν ζηλωτός εν Έλλάδι πότμος. Werner Jaeger, Aristoteles (Βερολίνο 1923): 118 κ. ε.· Ε. R. Sandvoss, Aristoteles (Στουτγάρδη 1981): 26.
[12] Ομ.,/Λ. 22,250 κ. ε.
[13] Th. Potthoff, Euthanasie in der Antike, (Διατρ. δακτυλ., Wilhelms- Universitat Munster 1982): 2123.
[14] Κρατίνος, Άποσπ.413 (Th. Kock, Fragmenta,x0\L. 1, σ. 124. A. Meineke, Fragments Λ ,σ. 69): εἴη δ’ ἄν τοότοις καί έπιθανάτως ἔχειν και ὡς Ηρόδοτος ἐδυσθανάτει, οὐ τό ἐναντίον εὐθανάτως Κρατϊνος λέγει.
[15] Μένανδρος, Άπόσπ. 416 b, 9 (=Σχο$.,Άνθολόγ. 4,53,7 (10)).
[16] Μένανδρος, Άπόσπ. 21,22,23,(4)· (Αθψ.,Δειπνοσοφισται 12 (Kaibel § 72,35).
[17] Παύλος Αλεξ., Μ 3, (έκδ. Schato 1586).
[18] Ηρόδ.9,72,2.
[19] Χρύσιππος, Frg. moralia, Άπόσπ. 601,3 (= Stoicorum veterum fragmenta III, 156, nr. 601 = Στοβ., Άνθολόγ. 2,7,11 q).
[20] Πολύβ., Ίστορίαι 5, 38, 9. Βλ. επίσης Πλούτ., Βίοι Παράλληλοι, Κλεομένης, 31, 2- 6. Επίσης, Πολύβ., Ίστορίαι 32,4,3.
[21] Κατά τον Potthoff, Euthanasie: 17 υπάρχει στο χωρίο αυτό εσωτερικός σύνδεσμος μεταξύ "Sterbehilfe" (= βοήθεια προς θάνατον) και "Selbstmord" (= αυτοκτονία). Αυτά τα δύο ενώνονται στη λέξη "Selbsttotung" (= αυτοθανή),που στέκεται δίπλα στο "Selbst- Euthanasie" (= αυτο-ευθανασία).
[22] Ιώσ., Ίουδ. Άρχ. 9,75,5. Επίσης, Ιώσ., Ίουδ. Άρχ. 6,3,5.
[23] Marcus Aurelius, Τά εις έαυτόν 10,36,1.
[24] Vettius Valens, Anthol.9,18,4. Και ιδίου, Anthol. 9,126,27.
[25] Ωριγένης, Exhortatio ad martyrium 22,20.
[26] Ποσείδιππος,Άποσπ. 18,2 (= "Μύρμηξ", Άπόσπ. 1,2 = Στοβ.,Ανθολόγ. 4,51,16).
[27] Φίλων Αλεξ.,ΰε sacrificiis Abelis et Caini 100,1.
[28] Cic., Att. 16,7,3.
[29] Suet., Aug.2,99,2.
[30] Κλήμης Αλεξ., Στρώματα 5,11,68.
[31] Κων/νος VII Πορφυρογέννητος,De sententiis 199,23.
[32] Aelius Theon, Progymnasmata 110,5.
[33] Δαμάσκιος, Ιη Phaedonem (versio 2) 137,3.
[34] Th. Potthoff, Euthanasie: 4-11.
[35] Ιπποκράτης, Opera, στο Corpus Medicorum Graecorum, (Λειψία/ Βερολίνο: Teubner, έκδ. I. L. Heiberg, 1927): τόμ. 1,1, σελ. 4:1. (3), 15- 16.
[36] Louis Lewin, Die Gifte in der Weltgeschichte (Βερολίνο 1920): 75.
[37] Karl Deichgraber, "Die arztliche Standesethik des hippokratischen Eides", Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin III (1932): 36 και στο Helmut Flashar (εκδ.) Antike Medizin (Ντάρμσταντ 1971): 107- 108.
[38] Ludwig Edelstein, Der Hippokratische Eid (Ζυρίχη/Στουτγάρδη: έκδ. v. K. Bartels 1969), (μτφ. του The Hippokratic Oath, Ancient Medicine, έκδ. 0. και L. C. Temkin, Βαλτιμόρη: The John Hopkins Press 1967): 12, 13- 14. 0 Edelstein, ό. π., 53- 54 συμπεραίνει ότι ο Όρκος είναι Πυθαγόρειος, επειδή αυτή η σχολή ήταν κατηγορηματικά αντίθετη στην αυτοκτονία.
[39] 0 Γαληνός στο έργο του Περί άντιδότων (Opera, τόμ. 14, σελ. 144- 145, έκδ. C. G. Kiihn, 1965) παραθέτει επτά εξαμέτρους του προοιμίου από το έργο του Αθηναίου Ηλιόδωρου (2ο μισό του 1ου αι. μ. X.) Προς Νικόμαχον Άπολυτικά. Potthoff, Euthanasie: 109-114.
[40] Θεόφρ., Ίστ. Φυτ. 9, 8, 3* 15, 8 και 16, 8. Plin. (πρεσβ.), Hist. Nat. XX, LXXVI, 199. Επίσης, Πλούτ.,Δημήτρ. 12. Ξζν.,Έλλ. 2,3,56. Λυσίας,Κατ’ Έρατοσθένους 17.
[41] Danielle Gourevitch, "Suicide among the sick in Classical Antiquity", αγγλ. μτφ. από C. Lilian Temkin, στο Bulletin of the History of Medicine 43 (1969): 505 κ. ε., 509,512.
[42] Για την αναζήτηση θρησκευτικής βοήθειας από τους ανθρώπους σε απέλπιδες περιπτώσεις, βλ. L. Edelstein, "Greek Medicine in its Relation to Religion and Magic", Bulletin of the history of Medicine V (1937), 238 κ. ε., και στο Ancient Medicine.
[43] H. Schadewaldt, "Euthanasie",ό. π.: 16,24.
[44] Fridolf Kudlien, "Der antike Arzt vor der Frage des Todes" στο Der Grenzbereich zwischen Leben und Tod, έκδ. J. Jungius - Gesell. d. Wiss. Hamburg, (Γκέττινγκεν 1976): 75,77.
[45] Ch. Lichtenthaeler, Der Eid des Hippokrates. Ursprung und Bedeutung, (Κολωνία 1984): 135- 141.
[46] Hans Schadewaldt, "Euthanasie. Eine medizinhistorische Einfuhrung" στο Hans - Dieter Hiersche (.ζχδ.), Euthanasie. Probleme der Sterbehilfe, (Μόναχο/Ζυρίχη 1975): 12.
[47] Ιπποκράτης,Opera, όπ. π.,τόμ. I, Ι,σελ. 5: II. 15-17.
[48] Ιπποκράτης, Έπιδημίαι 1,11. (έκδ. Η. Kuhlewein, Opera,τόμ. 1,1894, σελ. 190).
[49] Ευχαριστώ την κ. Βάσω Τσιγκούνη, της Εθνικής Βιβλιοθήκης Ελλάδος, για-την επισήμανση του βιβλίου αυτού.
[50] Potthoff, Euthanasie: 26.
[51] Potthoff, Euthanasie, Κεφ. IX, 5: σελ. 165 κ. ε.
[52] Potthoff, Euthanasie, Κεφ. VII Aktive Euthanasie als arztliche Beihilfe zum Suizid: 108 κ. ε.
[53] Potthoff, Euthanasie: 196-197.
[54] Potthoff, Euthanasie, Κεφ. VI Der Suizid als Selbst- Euthanasie bei Alten und Kranken: 89 κ. ε. Βλ. επίσης R. Hirzel, "Selbstmord": 84- 85,433 σημ. 2,453,460 σημ. 1 και D. Gourevitch, Suicide (1969): 510-518.
[55] Βασική βιβλιογραφία για την αυτοκτονία στην αρχαία Ελλάδα: Pauly- Wissowa, Real - Encyclopaedic (Στουτγάρδη 1923), II. A. 1134- 1135," Selbstmord", (Thalheim). Der kleine Pauly, τόμ. V, 81- 82, "Selbstmord", (E. B.). Encyclopaedia of Religion and Ethics, τόμ. XII (1921), 26- 31, "Suicide (Greek and Roman)", (A. W. Mair). K. A. Geiger, Der Selbstmord im klassischen Altertum (Άουκσμπουργκ 1888). R. Hirzel, "Der Selbstmord", Archwfur Religionswissenschaft 11 (Λειψία 1908): 75 κ. ε., 243 κ. ε., 17 κ. ε. ( ανατύπ. Ντάρμσταντ 1966). Anton J. L. van Hoof, From Autothanasia to Suicide. Selfkilling in Classical Antiquity (Λονδίνο / Νέα Τόρκη: έκδ. Routledge 1990). Elise P. Garrison, Groaning Tears, Ethical and dramatic aspects of suicide in Greek Tragedy, Mnemosyne, Suppl. 147 (Λάϊντεν/ N. Τόρκη/ Κολωνία: έκδ. E. J. Brill, 1995).
[56] Όπως έχει καταδειχθεί από τον Hirzel,o. π., 76 κ. ε. και 276.
[57] Βλ. F. J. Dolger, Antike und Christentum, IV, 1934,15 κ. ε.
[58] Βλ. κυρίως συνοπτικά Ε. Fraenkel, "Selbstmordwege", Ph 87 (1932): 470- 473.
[59] Πίνδ., Σχόλ. e) στον Όλ. 1,97: τριών ούσών... βασάνων δί ών τις άπώλλυτο, βρόχου, κώνειου, βαράθρου· Πίνδ., Σχόλ. f) στον ΌΤΙ. 1,97: τρία λέγεται καί κοινῶς τά πρός τόν θάνατον συνεργοῦντα, ξίφος, ἀγχόνη, κρημνός. Τα ίδια μέσα - ξίφος, αγχόνη, κρημνός- και από τους Λατίνους Οράτιο: Epod. 17, 70- 73* Lucan: 9,106 ενώ από τον Οράτιο, Cam. 3,27, 58 κ. ε. μόνο αγχόνη, κρημνός. Στον Hercules του Σενέκα: 845, 858, 868 ο Οιτεύς συστήνει στη Δηϊάνειρα το ξίφος, και στο στ. 860 τον κρημνό.
[60] Potthoff, Euthanasie: 97 κ. ε. και 132 κ. ε.
[61] Plin. (πρεσβ.), Hist. Nat. XXV, VII, 23,24. Στα δηλητηριώδη φυτά βλέπει ο Πλίνιος ένα σημαντικό βοήθημα για την αυτοκτονία: Hist. Nat. XXV, VII, 25,28.
[62] Διογ. Λαέρτ. 7,1,130.
[63] Ιουλιανού αοτοχρ.,Είςτους άπαιδεύτους Κύνας, VI, 181 Α. Διογ. Λαέρτ. 6,18-19.
[64] Potthoff, Euthanasie: 93 κ. ε. Βλ. επίσης, Jacob Burckhardt, Griechische Kulturgeschichte (Μόναχο 1977), (επανεκτ. της έκδ. από Schwabe & Co. Βασιλεία/ Στουτγάρδη 1930- 31), τόμ. 2: 394. Geoffrey Seidel, "Suicide in the Elderly in Antiquity", International Journal of Geriatric Psychiatry 10 (1995): 1077- 1084.
[65] Πλατ., Τίμ. 81 E. Βλ. Encyclopaedia of Religion and Ethics,τόμ. IX (1917): λήμμα "Old Age (Greek), 469 κ. ε. (W. J. Woodhouse),για τη διάθεση απέναντι στη γεροντική ηλικία κατά την αρχαιότητα.
[66] Potthoff, Euthanasie: 174 κ. ε.
[67] Για την αυτοκτονία των φιλοσόφων βλ. J. Μ. Rist, Stoic philosophy (Καίμπριτζ 1969): 233- 255.
[68] "Inedia"στα Λατινικά. Το βιβλίο του Ηγεσία "Άποχαρτερών" στην Πτολεμαϊκή Αίγυπτο έπαιξε ένα σημαντικό ρόλο στη "jactatio”των φιλοσόφων. Στο φιλοσοφικό πάπυρο του Φιλόδημου μνημονεύεται το "άποκαρτερεϊν". Ο ρόλος που έπαιξε στην Επικούρεια άποψη ζωής φαίνεται από το φιλόσοφο Δημόκριτο: Αθην., Δειπνοσοφ. 2,46.
[69] Διογ. Λαέρτ. 8, 40. κἀχεϊ τόν βίον χαταστρέψαι ἀσιτία, μή βουλόμενον περαιτέρω ζῆν. = Δικαίαρχος,Άποσπ. 35 b W. Πορφ.,Βίος Πυθ. 57.
[70] Διογ. Λαέρτ. 2,13. = Πλούτ.,/Ιερ. 16,8. Κυρίως, Πλούτ.,iVumu 21.
[71] Διογ. Λαέρτ. 8, 74. Διάφορες παραλλαγές γύρω από το θάνατο του Εμπεδοκλή, που εμπίπτει στο pattern of exhibionism, επιδειξιομανία, Λατιν.: jactatio. Ο Εμπεδοκλής πήδησε μέσα στην Αίτνα. Άλλα παραδείγματα που ανήκουν στο ίδιο pattern είναι ο Περεγρίνος, με τον διά πυράς θάνατό του κατά μίμηση του Ηρακλή, ο Κάλανος, που κάθισε πάνω στην πυρά και ο Ζάρμαρος, ο Ινδός, που εθελούσια πυρπολήθηκε στην Αθήνα.
[72] Ασιτία κατά ΑΠ 7,118. Διογ. Λαέρτ. 7,28 κ. ε.: καί παραχρῆμα ἐτελεύτησεν, ἀποπνίξας ἑαυτόν. = Κουχ.,Μαχρ. 19. Sen., De prov. 6.
[73] Διογ. Λαέρτ. 7,167.
[74] Βλ. D. Gourevitch, Le triangle hippocraticjue dans le monde Greco- Romain. he malade, sa maladie et son medicin (Παρίσι/Ρώμη 1984): 172: "Le suicide rationnel du malade se presente done essentiellement comme une conduite de vieux". Για το στυλιζάρισμα του θανάτου από τους φιλόσοφους, βλ. Johannes Hahn, DerPhilosoph und die Gesellschaft (Στουτγάρδη 1989): κυρίως 201- 203 για τη σημασία ενός αξιοπρεπούς τέλους.
[75] Βλ. Garrison, Groaning Tears: 24 και Appendix A.
[76] Θεόφρ., Φυτ. Ίστ. 9,16· Μένανδρος, Άπόσπ. 797 στον Στράβ. 10,486· Στέφ. Βυζ., Έθνιχά, λήμμα Ίουλίς· Ηρακλείδ., Πολιτ. 9· ΑΠ 7,470· Aelian, VH 3,37· Val. Max. II, 6. Βλ. Bernhard Schmidt, "Der Selbstmord der Greise von Keos", Neue Jahrbiicher fiir das klassische Altertum 9 (1903): 617- 628.
[77] Val. Max. 11,6.
[78] Βλ. Nicol Loraux, "La ‘belle mort’ spartiate", Ktema 2 (1977): 105 κ. ε. Peter Walcot, "Suicide, A Question of Motivation", Studies in honour ofT. B. L. Webster, (Bristol Classical Press, 1986): τόμ. 1:231.
[79] Ξεν., Έλλ. 4, 8, 38 x. ε.: και παρά τού ύπασπιστοΰ λαβών την άσπίδα έν χώρα αυτού μαχόμενος αποθνήσκει. και τών Λακεδαιμονίων δε των πόλεων άρμοστήρων ώς δώδεκα μαχόμενοι συναπέθανον.
[80] Potthoff, Euthanasie: 107.
[81] Anton J. L. van Hoof, "Suicide and Parasuicide in Ancient Personal Testimonies", Crisis 14/ 2 (1993): 76- 82.
[82] Anton J. L. van Hoof, "Icons of Ancient Suicide: Self- killing in Classical Art", Crisis 15/ 4 (1994): 179- 186.
[83] Potthoff, Euthanasie: 210- 211.
[84] Θα ήθελα να δηλώσω ότι το παρόν κείμενο είναι μέρος της ερευνάς μου, που πραγματοποιήθηκε μέσα στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος ΠΕΝΕΔ στο ΚΕΡΑ με θέμα την "Ευθανασία στην αρχαία Ελλάδα και τους άλλους λαούς της Βαλκανικής", και του δοκιμίου με τίτλο "Θάνατος εύθάνατος: Η ελευθερία για έναν ωραίο και γενναίο θάνατο στην αρχαία Ελλάδα", που έχει παραδοθεί στις 28-12-1998 στην επιστημονική υπεύθυνο του προγράμματος κ. Α. Πετροπούλου. Με την ευκαιρία αυτή ευχαριστώ τον Πρόεδρο του ΕΙΕ κ. I. Σιώτη, το Δ.Σ. του ΕΙΕ, την κ. Ε. Γραμματικοπούλου, και όσους υπερασπίστηκαν με θέρμη την ιδέα μου, αλλά και τον κόπο μου για την πραγματοποίηση του κύκλου ομιλιών με κεντρικό θέμα: ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ: Η σημαντική του “καλοϋ” θανάτου. Από καρδιάς εκφράζω την εκτίμησή μου στο Διευθυντή και σε όλο το έμψυχο ΚΕΡΑ για την υποστήριξή τους εδώ και χρόνια. Θα ήμουν αγνώμων αν παρέλειπα να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου σε πρόσωπα έστω και απόντα, όπως στο δάσκαλό μου Καθηγητή Walter Burkert, που είχε την ψυχική ανωτερότητα να μου στείλει από τη Ζυρίχη,το Φεβρουάριο του 1998, προσωπικό του υλικό, καθώς και στο γιατρό από τη Λεμεσσό της Κύπρου Δόκτορα κ. Ανδρέα Προκοπίου, ο οποίος με μέγιστη προθυμία έθεσε στη διάθεσή μου Πρακτικά Συνεδρίων Βιο-ιατρι- κής Ηθικής. Επίσης, ευχαριστώ τον Δρα κ. Μανώλη Γαλανάκη, Λέκτορα της Ιατρικής Σχολής του Παν/μίου Ιωαννίνων, ο οποίος με μεγάλη ευγένεια μου έστειλε τη δακτ. διατριβή του με τίτλο: "Η λυτρωτική θανάτωση στην αρχαία ελληνική Γραμματεία: αυτοκτονία, ευθανασία, βρεφοκτονία", Ιωάννινα 1996, (αδημοσίευτη), τον Απρίλιο του 2000. Ακόμη, όσους είχαν ένα παρηγορητικό λόγο να μου πουν, όταν άκουγαν ότι ασχολούμαι με ένα τέτοιο "ψυχοφθόρο" θέμα, που δεν σας κρύβω ότι, κατά της διάρκεια της έρευνάς του, με έφερε και μένα αντιμέτωπη με ερωτήματα, διλήμματα, και αλγεινά συναισθήματα απέναντι σε ένα τέλος, που θα πρέπει να έχει μια αξιοπρεπής και γενναία ζωή.
