Διαβάστε τι λέει, για παράδειγμα, ο Πλάτωνας στην ιδανική
«Πολιτεία» του, ο οποίος διέταζε την έκτρωση για κείνες τις γυναίκες που θα
είχαν μείνει έγκυες μετά από την προτεινόμενη απαγορευτική ηλικία των σαράντα
χρόνων ή πώς ο Αριστοτέλης πρότεινε ένα παρόμοιο σχέδιο στα «Πολιτικά» του. Πώς
μετά από μια εισήγηση στο θέμα του και συζητώντας τις πολιτικές πραγματικότητες
ο φιλόσοφος αποκαλύπτει τις «ιδανικές» πολιτικές του ιδέες «την πιο επιθυμητή
μορφή ζωής» για το άτομο και το κράτος!..
M. J. Gorman
Η έκτρωση μπορεί να μην ήταν εύκολη και
ασφαλής για τη γυναίκα στους αρχαίους χρόνους, ωστόσο ήταν σε πλατιά εφαρμογή.
Στο άρθρο που ακολουθεί εξετάζεται το
νομικό και φιλοσοφικό φόντο όπως
βρίσκεται σε αρχαίες ελληνικές πηγές.
Στην Αρχαία Ελλάδα
Η
έκτρωση αποτέλεσε θέμα του ελληνικού νομικού, ιατρικού, φιλοσοφικού και
θρησκευτικού ενδιαφέροντος. Δυστυχώς λίγα από αυτά τα γραπτά έχουν διασωθεί
και μερικές από τις σχετικές απόψεις έχουν διατηρηθεί μόνο σε έργα
μεταγενέστερων συγγραφέων, συνεπώς μια ακριβής κατανόηση της ελληνικής αντίληψης
και εφαρμογής είναι αρκετά δύσκολη.
Ενδείξεις αναφορικά με την αρχαιοελληνική νομική σκέψη
και πράξη είναι δυστυχώς σπάνιες. Μόνο μια πηγή μνημονεύει σαφώς αντιεκτρωτική
νομοθεσία στην Ελλάδα της κλασικής εποχής, ενώ υπάρχουν λόγιοι που διαφωνούν
για την αξιοπιστία της. Σύμφωνα μ' αυτό το κείμενο, που λανθασμένα αποδίδεται
στον Ρωμαίο γιατρό Γαληνό -του β' μ.Χ. αιώνα-τόσο ο Λυκούργος (ο μυθικός
νομοθέτης της Σπάρτης -9ος π.Χ. αιώνας) όσο και ο Αθηναίος νομοθέτης Σόλωνας
(6ος π.Χ. αιώνας) απαγόρευαν τις εκτρώσεις1. Αν και το ψευδεπίγραφο αυτό κείμενο
του Γαληνού ίσως δεν βασίζεται σε άμεση γνώση των αρχαίων νομικών κωδίκων,
μπορεί όμως να αντανακλά μεταγενέστερους κώδικες βασισμένους σε αρχαιότερους
θεσμούς2. Είναι επίσης πιθανό ένα μεταγενέστερο κείμενο στωικής προέλευσης, να
ανατρέχει σε αρχαίες νομοθεσίες3.
Επειδή όμως η έκθεση νεογέννητων ήταν πολύ κοινή στην
Ελλάδα και όχι μόνο δεν απαγορεύονταν αλλά ήταν κάτι που το περίμενε κανείς σε
αρκετές περιπτώσεις, είναι πολύ απίθανο να πει κανείς ότι μια έκτρωση θα
ήταν αντικείμενο τιμωρίας4. Φαίνεται ότι κι αν ακόμη υπήρχαν κάποιοι νόμοι
κατά της έκτρωσης στην αρχαία Ελλάδα, αυτοί θα έγιναν μάλλον από ενδιαφέρον
για την ασφάλεια της μητέρας ή για την προάσπιση των δικαιωμάτων του
συζύγου.
Με
την εξάπλωση του ελληνικού πολιτισμού στο Μεσογειακό χώρο, οι πολιτισμοί άλλων
βαρβαρικών λαών άρχισαν να επιδρούν αμοιβαία στην ελληνική σκέψη και ζωή.
Αιγυπτιακοί νόμοι που προστάτευαν το αγέννητο παιδί ίσως να έχουν επηρεάσει
την ελληνική και ιουδαϊκή νομοθεσία στην Αλεξάνδρεια, αν και τα επιχειρήματα
για μια τέτοια επιρροή δεν είναι εντελώς πειστικά5.
■
Οι ενδείξεις για την αρχαιοελληνική ιατρική άποψη στο θέμα μας είναι επίσης
σπάνιες. Ο Όρκος του Ιπποκράτη (460 -357 π.Χ.) όμως, περιέχει μια συγκεκριμένη
υπόσχεση για άρνηση εκτέλεσης εκτρώσεων:
«Ορκίζομαι στον Ιατρό Απόλλωνα και στον Ασκληπιό και την
Υγεία και την Πανάκεια και σ' όλους τους θεούς και τις θεές, που τους
επικαλούμαι μάρτυρες, ότι θα τηρήσω με όλη μου τη δύναμη και κρίση αυτόν τον
όρκο (...) Και δε θα δώσω σε κανέναν που θα μου ζητήσει φάρμακο θανατηφόρο ούτε
θα δώσω παρόμοια συμβουλή, ούτε και σε γυναίκα θα δώσω φάρμακο για έκτρωση
(«ουδέ γυναικί πεσσόν φθόριον δώσω»)6.
Σχετικά με τον Όρκο αυτό οι σύγχρονοι μας λόγιοι δεν
είναι σε θέση να μιλήσουν με βεβαιότητα ούτε για την προέλευση του, ούτε για
τον συντάκτη του και, το σπουδαιότερο, ούτε για το ποιοι έδιναν αυτόν τον όρκο.
Το τελευταίο ερώτημα είναι σημαντικό ακόμη κι αν το κείμενο είναι έργο του
ίδιου του Ιπποκράτη: η σοβαρότητα με την οποία ο Όρκος γράφονταν και δίνονταν
υπήρξε αντικείμενο έρευνας από μερικούς που βρήκαν αλλού ενδείξεις ότι ο ίδιος ο
Ιπποκράτης έδινε συνταγές για εκτρωτικά μέσα, σ' εκείνους που του ζητούσαν7.
Πάντως, είναι γενικά παραδεκτό ότι οι περισσότεροι Έλληνες γιατροί ήταν
αντίθετοι με κάθε έκτρωση, εκτός από κείνες που γίνονταν για θεραπευτικούς
λόγους8. Ένα εκτρωτικό υπόθετο αντιμετωπίζονταν σαν δηλητήριο και
απορρίπτονταν σαν επικίνδυνο όχι τόσο για το έμβρυο όσο για την ίδια τη
γυναίκα.
Οποιαδήποτε όμως κι αν είναι η πηγή και η ακεραιότητα του
Όρκου, έγινε αποδεκτός και από τους Ιουδαίους, τους Χριστιανούς και τους
Άραβες- ακόμη είχε την επιδοκιμασία των ανθρώπων της Αναγέννησης και του
Διαφωτισμού και μένει ως τις μέρες μας σαν μια μαρτυρία, αν όχι της μοναδικής,
τουλάχιστον της κύριας ελληνικής άποψης9.
Όμως, κι αν ακόμη η ιατρική ηθική ήταν αντίθετη στην
έκτρωση, η κοινωνική και η φιλοσοφική ηθική -σε κάποιο μέτρο- την
υποστήριζαν.
«Οι Έλληνες δικαιούνται την όχι και τόσο τιμητική
διάκριση του να είναι οι πρώτοι [στον αρχαίο μεσογειακό χώρο] που θετικά
συμβούλευαν κι ακόμη απαιτούσαν την έκτρωση σε ορισμένες
περιπτώσεις»10.
Συζητώντας το ρόλο της γυναίκας στην ιδανική
«Πολιτεία» του ο Πλάτωνας (427 - 347 π.Χ.) διέταζε την έκτρωση για
κείνες τις γυναίκες που θα είχαν μείνει έγκυες μετά από την προτεινόμενη
απαγορευτική ηλικία των σαράντα χρόνων:
«Για τη γυναίκα, είπα εγώ, ν' αρχίζει να δίνει παιδιά
στην πόλη από το εικοστό έτος ως το τεσσαρακοστό. (...) Όλα όμως αυτά, αφού
τους προστάξουμε να παίρνουν κάθε προφύλαξη, ώστε πρώτα απ' όλα να μη φέρνουν
στο φως κανέναν καρπό τεκνογονίας, αν συμβεί σύλληψη, αν όμως τους συμβεί κάτι,
να έχουν υπόψη τους ότι δε θα επιτραπεί η διατροφή του»11.
Εδώ ο Πλάτωνας συνιστά τόσο την έκτρωση όσο και την
βρεφοκτονία, όταν αυτό κρίνονταν «αναγκαίο». Αν και πίστευε πως το έμβρυο
είναι ένα ζωντανό πλάσμα12, έδινε ιδιαίτερη προτεραιότητα στα ιδανικά και τις
ανάγκες της Πολιτείας έναντι της ζωής και των δικαιωμάτων του
αγέννητου13.
Ο
Αριστοτέλης (384 - 322 π.Χ.) πρότεινε ένα παρόμοιο σχέδιο στα
«Πολιτικά»του. Μετά από μια εισήγηση στο θέμα του (βιβλία 1-3) και
συζητώντας τις πολιτικές πραγματικότητες (βιβλία 4-6) ο φιλόσοφος αποκαλύπτει
τις «ιδανικές» πολιτικές του ιδέες (βιβλία 7-8) «την πιο επιθυμητή μορφή ζωής»
για το άτομο και το κράτος14. Για να δημιουργηθεί το καλύτερο ανθρώπινο
υλικό, το κράτος πρέπει να ρυθμίζει το γάμο: την ηλικία τέλεσης του, τον αριθμό
των παιδιών, καθώς και την χρονική απόσταση ανάμεσα στα παιδιά, τις φυσικές
συνθήκες για τη γεννητικότητα και την εγκυμοσύνη, καθώς και για την ποιότητα
των παιδιών. Μέσα σ' αυτό το πλαίσο γράφει:
«Ως προς την έκθεση των βρεφών που γεννιούνται και τη
διατροφή τους, πρέπει να υπάρχει νόμος, που να ορίζει να μη διατρέψουν κανένα
βρέφος ανάπηρο. Για να μη πληθαίνουν όμως τα τέκνα που γεννιούνται, αν ο
κανονισμός των εθίμων εμποδίζει να τα εκθέτουν, πρέπει να προσδιοριστεί ο
αριθμός της τεκνοποίησης' αν δε, παρά τα ορισμένα από το νόμο, η σύζυγος μείνει
έγκυος, σ' αυτή την περίπτωση πρέπει να κάνουν άμβλωση, μόνο πριν το έμβρυο
αρχίσει να έχει αίσθηση και ζωή-διότι, μ' αυτό τον τρόπο θα προσδιορίζεται το
θεμιτό και το αθέμιτο της άμβλωσης, ανάλογα με την αίσθηση και τη ζωή του
εμβρύου» '5.
Ο
Αριστοτέλης απαιτεί την αποδεκτή συνήθεια της έκθεσης βρεφών (παράδοσή τους στο
θάνατο) αλλά αναγνωρίζει πως κάποιοι άλλοι δε θα 'ταν πάντοτε σύμφωνοι μ' αυτή
τη λύση" οπωσδήποτε όμως απαιτεί ένα όριο στο μέγεθος της ιδανικής οικογένειας.
Αν όμως αυτό το όριο ξεπερνιόταν με μια νέα εγκυμοσύνη, η εφαρμογή της
έκτρωσης γίνεται αναγκαστική στην ιδανική κοινωνία του.
Αν
και ο Αριστοτέλης κάνει διάκριση στα «Πολιτικά» του ανάμεσα σε «νόμιμες» και
«παράνομες» εκτρώσεις, βασιζόμενος στο αν το έμβρυο ήταν ή όχι ζωντανό, σ'
αυτό το σημείο δεν παρέχει κριτήρια προσδιορισμού. Σύμφωνα μ' ένα άλλο έργο
του, όμως, η ζωή υπάρχει σ' ένα έμβρυο όταν πια έχουν διαμορφωθεί ξεχωριστά
όργανα και πιο συγκεκριμένα σαράντα μέρες μετά τη σύλληψη για τ' αγόρια και
ενενήντα για τα κορίτσια16. Η διάκριση που κάνει ανάμεσα σ' ένα έμβρυο με
αισθήσεις και ζωή και σ' ένα άλλο χωρίς αυτά τα χαρακτηριστικά έχει το
παράλληλό της σε άλλους φιλόσοφους αλλά και στην ελληνική μετάφραση της Παλαιάς
Διαθήκης των Εβδομήκοντα (Ο'), στο χωρίο Έξοδος κα/ 22-23, και οπωσδήποτε αυτές
οι πηγές επηρέασαν μερικά μεταγενέστερα κείμενα χριστιανικής προέλευσης. Η
διάκριση αυτή του Αριστοτέλη όμως, έγινε κατά βάθος από μια νομική προοπτική
και όχι από ηθική προοπτική, όπως αυτή παρουσιάστηκε ανάμεσα στους
Χριστιανούς που επηρέασε.
Γιατί τόσο ο Πλάτωνας όσο και ο Αριστοτέλης
υποστήριξαν την έκτρωση; Είναι πολύ απίθανο και για τους δύο φιλόσοφους να
συγχωρούσαν την έκτρωση χωρίς καμιά διάκριση ή για την προσωπική μόνο ευκολία.
Μάλλον, καθένας τους διατηρούσε μια ωφελιμιστική θεώρηση του ατόμου σαν να
υπήρχε μόνο για το κράτος. Κανένα δικαίωμα παραχωρημένο στο άτομο δεν ήταν
απόλυτο. Όλα τα δικαιώματα -ακόμη κι αυτό της ζωής- ήταν υποταγμένα στο καλό
του κράτους (ή της οικογένειας, της θρησκείας ή της φυλής) και έπρεπε να
θυσιάζονται αν το απαιτούσε το γενικό καλό. Επειδή η επικράτεια των ελληνικών
πόλεων - κρατών ήταν περιορισμένη, κύριο μέλημά τους ήταν και το πρόβλημα του
υπερπληθυσμού και η φτώχεια κι η αδυναμία που συνεπάγονταν. Αυτή η υπόθεση
εξηγεί, μερικά τουλάχιστον, την ωφελιμιστική θεώρηση των φιλόσοφων, για το
άτομο και ιδιαίτερα για το νεογέννητο ή το αγέννητο παιδί, ώστε να προτρέπουν
την έκθεση ή την έκτρωση για κείνα τα άτομα που μάλλον θα ήταν άχρηστα ή
βλαπτικά για το κράτος.
Ενδείξεις για τις θέσεις άλλων φιλοσοφικών σχολών είναι
ισχνές. Ένα ενδιαφέρον γεγονός που έχει διατηρηθεί είναι ότι οι Στωικοί
πίστευαν πως το έμβρυο είναι τμήμα της μητέρας του και πως η ζωή αρχίζει
μόνο όταν το πλήρως αναπτυγμένο νεογέννητο πάρει την πρώτη του αναπνοή17. Με
δεδομένη αυτή την άποψη, κάποιος θα περίμενε από τους Στωικούς πως δε θα ήταν
αντίθετοι προς την έκτρωση. Αλλά κάποιο σχόλιο στωικής προέλευσης, του α' μ.Χ.
αιώνα, που αντανακλά προγενέστερες απόψεις, μας κάνει να πιστέψουμε ακριβώς το
αντίθετο. Ο Musonius Rufus αναφέρονταν στην έκτρωση σαν «επιζήμια στο
γενικό καλό» και μια ασεβή πράξη· ήταν μάλιστα σύμφωνος με τους νόμους
εναντίον της18. Γνωρίζουμε πως τόσο αυτός όσο κι οι προκάτοχοι του υποστήριζαν
τις μεγάλες οικογένειες, γεγονός που εξηγεί την αντίθεση τους στην έκτρωση,
ακόμη κι αν δεν πίστευαν ότι το έμβρυο ήταν πρόσωπο. Αν και οι Στωικοί είχαν
διαφορετικές απόψεις από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, όλοι μοιράζονταν μια
κοινή άποψη : το καλό της οικογένειας και του κράτους -όχι τα δικαιώματα ή τη
ζωή του αγέννητου- σαν βασικό κριτήριο για την υπόθεση της έκτρωσης και την
προτεραιότητα της. Παρά την αντιεκτρωτική τους θέση, η άποψη των Στωικών για
την έναρξη της ανθρώπινης ζωής, συνδυασμένη με τη φιλοσοφική υποστήριξη της
έκτρωσης, στάθηκε πρόκληση για Χριστιανούς διανοητές της εποχής
μας19.
Οι
τελευταίοι από τους Στωικούς Ίσως να είχαν επηρεαστεί από τις θρησκευτικές
πεποιθήσεις των Ορφικών, των πρώτων Ελλήνων που ενδιαφέρθηκαν για τη
μοίρα του αγέννητου. Αυτό το ενδιαφέρον παρακινήθηκε από μια εσχατολογία
βασισμένη στην ιδέα ότι υπάρχει ένας κανονικός κύκλος ζωής και θανάτου που
τον διαδέχεται μια ασώματη ύπαρξη της ψυχής. Άνθρωποι που πέθαιναν πρόωρα —όπως
και τα έμβρυα που υφίσταντο έκτρωση-καταδικάζονταν σε μια κακή μοίρα μετά το
θάνατο. Αυτή η πίστη οδήγησε σε καταδίκη της έκτρωσης, της έκθεσης και της
βρεφοκτονίας20.
Μόνο άλλη μια ελληνική θρησκευτική άποψη για την έκτρωση
μάς είναι γνωστή. Αρκετές ελληνικές επιγραφές που βρέθηκαν σε δημόσιους
και ιδιωτικούς ναούς σε διάφορες μεσογειακές χώρες, μνημονεύουν τη γέννα,
την αποβολή και την έκτρωση σαν αίτια που προκαλούσαν τελετουργική -αν όχι και
ηθική- ακαθαρσία. Ύστερα από αυτά τα γεγονότα, μια περίοδος καθαρισμού και
αποχής από τη λατρεία ήταν επιβεβλημένη21. Εκτός από το χώρο της νομοθεσίας,
της φιλοσοφίας, ίσως και της ιατρικής, κανένα άλλο ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το
αγέννητο παιδί δεν εκδηλώνεται.
Η έκταση στην οποία η έκτρωση εφαρμόζονταν πρακτικά
στην Αρχαία Ελλάδα είναι δύσκολο να οριστεί, υπάρχουν όμως λόγοι να πιστεύουμε
πως δεν ήταν σπάνια. Και μόνο το γεγονός της αναφοράς σ' αυτή, σε μια
ποικιλία περιστάσεων, η ανάγκη ν' αποφευχθεί ο υπερπληθυσμός και η συχνότητα
της βρεφοκτονίας και της έκθεσης βρεφών (αυτής της τελευταίας με ελάχιστη
μόνο αποδοκιμασία) υποδηλώνει την πλατιά εφαρμογή της. Αν και ίσως η έκθεση ήταν
η μέθοδος που προτιμούσαν οι αρχαίοι Έλληνες για να ελέγχουν την ποιότητα και
τον αριθμό του πληθυσμού των πόλεων τους, η έκτρωση ήταν επίσης
χρήσιμη.
______________________
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1.
Harold Ο. J. Brown, «What the Supreme Court Didn't Know», Human Life Eeview 1,
no. 2 1975:11 ; Roger Huser, Crime of Abortion in Canon Law (Washington 1942),
p. 4.
2.
R. Crahay, «Les Moralistes Anciens et L 'Avortement», L'Antiquité Classique 10
(1941): 11-12.
3.
Musonius Rufus Discourse 15 in Cora Ε. Lutz, Musonius Rufus: The Roman Socrates
(New Haven 1947), p. 97. A.C. van Geytenbeek Musonius Rufus and Greek Diatribe
(Assen: 1963), pp. 78-79.
4.
Aristotle Politics 2. 6; 7. 16; Πλάτωνα «Πολιτεία» 5; Α. Cameron, «The Exposure
of Children and Greek Ethics», The classical Review 46, no. 3 (1932):
105-14.
5.
Aelian Variae Historiae 2.7. Franz Dölger, «Das Lebenstreechtdes ungeborenen
kindes und die Fruchtabteibung in der Bewertung der heidnischen und christlichen
Antike», in Antike und Christentum, Band IV (Munster: 1934), pp.
14-15.
6.
Ιπποκράτη «Έργα» Τομ. 3, Loeb Classical Library (London, 1923-27),
1:291-92.
7.
Huser, Canon Law, pp. 4-5 ιδιαίτερα σημ.
8.
See Cameron, «Exposure», p. 110.
9.
Brown, «Supreme Court», pp. 12-13.
10. Huser, Canon Law, pp. 4-5.
11. Πλάτωνα «Πολιτεία» 5. 9.
12. Plutarch De placitis philosophorum 5.15.
13. Waszink, «Abtreibung», 56 and Crahay, «Les
Moralists», p. 23.
14. Αριστοτέλη «Πολιτικά», 7.1. 1.
15. Αριστοτέλη «Πολιτικά», 7.14.10.
16. Αριστοτέλη «Φυσικής Ιστορίας», 7. 3.
17. Hardon, «Euthanasia and Abortion», p. 93, Επίσης
Dölger, «Das Lebensrecht», p. 21.
18. Musonius Rufus Discorse 15.
19. Hardon, «Euthanasia and Abortion», p.
93.
20. Waszink, «Abtreibung» col. 55. Cameron, «Exposure»
pp. 109-11.
21. Dölger, «Das Lebensrecht», pp. 15-20; Αυτές οι
επιγραφές χρονολογούνται αρκετούς αιώνες π.Χ. και μ.Χ.
ΠΗΓΗ: Περιοδικό «Επιστήμη και Πίστη», Τόμος ΙΙ, αριθμός 3
Γενάρης-Φλεβάρης-Μάρτης 1985, σελ.19-22.
.jpg)
