ΑΙΣΩΠΟΣ - Μῦθοι (231.1-235.1)

231. ΑΛΩΠΕΚΕΣ ΠΑΡΑ ΜΑΙΑΝΔΡΩΙ[231.1] ποτὲ ἀλώπεκες ἐπὶ τὸν Μαίανδρον ποταμὸν συνηθροίσθησαν πιεῖν ἐξ αὐτοῦ θέλουσαι. διὰ δὲ τὸ ῥοιζηδὸν φέρεσθαι τὸ ὕδωρ ἀλλήλας προτρεπόμεναι οὐκ ἐτόλμων εἰσελθεῖν. μιᾶς δὲ αὐτῶν διεξιούσης ἐπὶ τῷ εὐτελίζειν ταῖς λοιπαῖς καὶ δειλίαν καταγελώσης ἑαυτὴν ὡς γενναιοτέραν προκρίνασα θαρσαλέως εἰς τὸ ὕδωρ ἐπήδησεν. τοῦ δὲ ῥεύματος ταύτην εἰς μέσον κατασύραντος καὶ τῶν λοιπῶν παρὰ τὴν ὄχθην τοῦ ποταμοῦ ἑστηκυιῶν πρὸς αὐτὴν εἶπον· «μὴ ἐάσῃς ἡμᾶς, ἀλλὰ στραφεῖσα ὑπόδειξον τὴν εἴσοδον, δι᾽ ἧς ἀκινδύνως δυνησόμεθα πιεῖν», ἐκείνη ἀπαγομένη ἔλεγεν· «ἀπόκρισιν ἔχω εἰς Μίλητον καὶ ταύτην ἐκεῖσε ἀποκομίσαι βούλομαι· ἐν δὲ τῷ ἐπανιέναι με ὑποδείξω ὑμῖν».
πρὸς τοὺς κατὰ ἀλαζονείαν ἑαυτοῖς κίνδυνον ἐπιφέροντας.

232. ΠΡΟΒΑΤΟΝ ΚΕΙΡΟΜΕΝΟΝ
[232.1] πρόβατον ἀφυῶς κειρόμενον ἔφη· «εἰ μὲν ἔρια ἐπιζητεῖς, ἀνωτέρω τέμνε, εἰ δὲ κρεῶν ἐπιθυμεῖς, ἅπαξ με καταθύσας τοῦ κατὰ μικρὸν βασανίζειν ἀπάλλαξον».
πρὸς τοὺς ἀφυῶς ταῖς τέχναις προσφερομένους ὁ λόγος ἁρμόδιος.

233. ΡΟΙΑ, ΜΗΛΕΑ ΚΑΙ ΒΑΤΟΣ
[233.1] ῥοιὰ καὶ μηλέα περὶ εὐκαρπίας ἤριζον. πολλοῦ δὲ τοῦ νείκους ἀναφθέντος βάτος ἐκ τοῦ πλησίον φραγμοῦ ἀκούσασα εἶπεν· «ἀλλ᾽, ὦ φίλαι, παυσώμεθά ποτε μαχόμεναι».
οὕτω παρὰ τὰς τῶν ἀμεινόνων στάσεις καὶ οἱ μηδενὸς ἄξιοι πειρῶνται δοκεῖν τινες εἶναι.

234. ΣΠΑΛΑΞ
[234.1] σπάλαξ —ἔστι δὲ τοῦτο τὸ ζῷον τυφλόν— λέγει τῇ μητρὶ αὐτοῦ ὅτι «βλέπω». κἀκείνη πειράζουσα αὐτὸν χόνδρον λιβανωτοῦ δοῦσα αὐτῷ ἐπηρώτα, τί ποτε εἴη. τοῦ δὲ εἰπόντος ψηφῖδα ἔφη· «ὦ τέκνον, οὐ μόνον τοῦ βλέπειν ἐστέρησαι, ἀλλὰ καὶ τὰς ὀσφρήσεις ἀπώλεσας».
οὕτως ἔνιοι τῶν ἀλαζόνων τὰ ἀδύνατα κατεπαγγέλλονται καὶ ἐν τοῖς ἐλαχίστοις ἐλέγχονται.

235. ΣΦΗΚΕΣ, ΠΕΡΔΙΚΕΣ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΟΣ
[235.1] σφῆκές ποτε καὶ πέρδικες δίψει συνεχόμεναι ἧκον πρὸς γεωργὸν καὶ παρὰ τούτου ποτὸν ᾔτουν, ἐπαγγελλόμεναι ἀντὶ τοῦ ὕδατος οἱ μὲν πέρδικες περισκάψειν τὰς ἀμπέλους καὶ τοὺς βότρυας εὐπρεπεῖς ποιήσειν, αἱ δὲ σφῆκες κύκλῳ περιστᾶσαι τοῖς κέντροις τοὺς κλέπτας ἀπώσεσθαι. κἀκεῖνος ὑπολαβὼν εἶπεν· «ἀλλ᾽ ἔμοιγέ εἰσι δύο βόες, οἵτινες μηδέν μοι κατεπαγγελλόμενοι πάντα ποιοῦσιν· οἷς ἄμεινόν ἐστιν ἢ ὑμῖν τὸ ποτὸν παρασχεῖν».
πρὸς ἄνδρα ἀχάριστον ὁ λόγος εὔκαιρος.

***
231. Οι αλεπούδες στον ποταμό Μαίανδρο.
[231.1] Ήταν μια φορά κάτι αλεπούδες που μαζεύτηκαν στις όχθες του ποταμού Μαίανδρου και ορέγονταν να πιουν νερό από εκεί. Παρακινούσαν λοιπόν η μία την άλλη για αυτόν τον σκοπό. Έλα όμως που το ρεύμα κυλούσε τόσο ορμητικά, ώστε δεν έβρισκαν το κουράγιο να βουτήξουν μέσα. Με τα πολλά, μία από την παρέα πρόβαλε μπροστά, με την πρόθεση να ντροπιάσει τις υπόλοιπες. Τις περιγέλασε όλες για τη δειλία τους και, εξαίροντας η ίδια τη δική της γενναιότητα, έδωσε έναν πήδο και ρίχτηκε τολμηρά μέσα στα νερά. Φυσικά, το ρεύμα την τράβηξε παρευθύς καταμεσής στο ποτάμι και την παρέσυρε. Οι συντρόφισσές της τότε, έτσι καθώς έστεκαν στις όχθες, βάλθηκαν να της φωνάζουν: «Βρε συ, μη μας αφήνεις έτσι! Γύρνα πίσω και δείξε μας πού έχει ασφαλές μέρος για να κατεβούμε και να πιούμε δίχως κίνδυνο». Και η πονήρω, καθώς τα νερά την τράβαγαν μακριά, τους έκραξε σε απάντηση: «Ξέρετε, έχω ένα μήνυμα για τη Μίλητο και επείγομαι να πάω και να το παραδώσω εκεί πέρα. Μόλις επιστρέψω, όμως, υπόσχομαι να σας τα δείξω όλα».
Ο μύθος απευθύνεται σε ανθρώπους που θέτουν τον εαυτό τους σε κίνδυνο με τις καυχησιές τους.

232. Το πρόβατο που το κούρευαν.
[232.1] Μια φορά κάποιος κούρευε το πρόβατό του με τελείως άγαρμπο τρόπο. Γι᾽ αυτό εκείνο το καημένο τού έκανε παρατήρηση: «Κοίτα, αν είναι το μαλλί μου που γυρεύεις, κόβε πιο πάνω, όχι τόσο βαθιά. Αν πάλι θέλεις το κρέας μου, σφάξε με μια και καλή, μη με βασανίζεις έτσι λίγο-λίγο».
Ο μύθος αυτός ταιριάζει για όποιον καταπιάνεται με κάποια τέχνη δίχως επιδεξιότητα.

233. Η ροδιά, η μηλιά και ο βάτος.
[233.1] Μια φορά μάλωναν μεταξύ τους η ροδιά και η μηλιά, ποιά κάνει ωραιότερους καρπούς. Ο καυγάς τους, που λέτε, άναψε και κόρωσε πολύ, ώσπου τις άκουσε και ο αγκαθωτός βάτος από μια συστάδα εκεί παραδίπλα. Τούτος λοιπόν επενέβη με τα εξής λόγια: «Βρε καλές μου, βρε χρυσές μου, ας σταματήσουμε καμιά φορά να τσακωνόμαστε».
Έτσι συμβαίνει γενικά: Κατά τις διενέξεις μεταξύ σπουδαίων ανθρώπων ανακατώνονται και οι τιποτένιοι, για να δείξουν τάχα πως έχουν αξία.

234. Ο τυφλοπόντικας.
[234.1] Ήταν ένας τυφλοπόντικας —ξέρετε, το πλάσμα αυτό είναι ολότελα τυφλό— που ανακοίνωσε μια φορά στη μάνα του: «Μαμά μου, βλέπω!». Τότε εκείνη, για να τον δοκιμάσει, του έφερε έναν κόκκο λιβάνι και τον ρώτησε τί μπορεί να είναι. Ο γιος της, που λέτε, αποκρίθηκε πως είναι βοτσαλάκι. Πάνω εκεί, λοιπόν, η μάνα στέναξε: «Αχ παιδάκι μου! Όχι μόνο δεν βλέπεις το παραμικρό, αλλά από πάνω έχασες και την όσφρησή σου».
Έτσι συμβαίνει και με ορισμένους τσαρλατάνους: Υπόσχονται απίστευτα κατορθώματα, αλλά τους προδίδουν οι πιο μικρές λεπτομέρειες.

235. Οι σφήκες, οι πέρδικες και ο αγρότης.
[235.1] Ήταν μια φορά κάτι σφήκες και κάτι πέρδικες που τις βασάνιζε φοβερή δίψα. Πήγαν λοιπόν σε έναν αγρότη και του γύρευαν να τους δώσει να πιουν. Σε αντάλλαγμα για το νερό, του υπόσχονταν υπηρεσίες: Οι μεν πέρδικες θα έσκαβαν γύρω-γύρω από τα κλήματα στο αμπέλι του, έτσι ώστε τούτα να παραγάγουν ωραιότατα σταφύλια. Οι σφήκες, από την άλλη, θα έστεκαν φρουροί τριγύρω τους και θα έδιωχναν μακριά τούς κλέφτες με τα κεντριά τους. Όμως ο χωρικός δεν τις άφησε να συνεχίσουν: «Γιά ακούστε», τους είπε, «εγώ έχω ήδη δυο βόδια, τα οποία κάνουν τα πάντα για μένα, δίχως να παζαρεύουν σαν του λόγου σας. Καλύτερα να δώσω το νερό σε εκείνα παρά σε εσάς».
Ο μύθος αυτός ταιριάζει σε άνθρωπο αχάριστο.

Μεγάλος Αδελφός: Ποιός σε παρακολουθεί πραγματικά;

«Κανείς δεν γλίτωνε ποτέ από την παρακολούθηση, και δεν υπήρχε κανείς που να μην ομολογούσε στο τέλος. Αφού είχες διαπράξει έγκλημα σκέψης, ήταν σίγουρο πως μια μέρα θα βρισκόσουν νεκρός». – George Orwell 1984

Υπάρχει ένα βιβλίο εκεί έξω που γνωρίζουμε οι περισσότεροι. Ένα βιβλίο που αρκετές δεκαετίες πριν “προέβλεψε” πως ο άνθρωπος θα ελέγχεται από παντού, πως το μυαλό του θα χειραγωγείται και θα παίρνει αποφάσεις που δεν θέλει! Μιλάμε φυσικά για το 1984 του George Orwell, ένα προφητικό μυθιστόρημα που αντί να γίνει παράδειγμα προς αποφυγή μετατράπηκε στην Βίβλο όσων θέλουν να μας κρατήσουν στην άγνοια! Πόσο μέσα έπεσε όμως το αριστούργημα του Όργουελ; Υπάρχει στην πραγματικότητα ο Μεγάλος Αδελφός; και αν υπάρχει τότε μήπως να αρχίσουμε να φοβόμαστε πως τα πάντα τριγύρω μας παρακολουθούν και καταγράφουν την κάθε μας κίνηση;

Το Σκάνδαλο του Facebook και ο Μεγάλος Αδελφός!

Μόλις πριν μερικές ημέρες το Facebook δέχτηκε το μεγαλύτερο πλήγμα στην ιστορία του αφού το Σκάνδαλο της Cambridge Analytica απέδειξε πως η μεγαλύτερη σελίδα κοινωνικής δικτύωσης μαζί με μία εταιρεία που λειτουργούσε για το επιτελείο του Τραμπ, λίγο πριν γίνει κυβέρνηση, χειραγώγησαν ένα πολύ μεγάλο μέρος της Αμερικάνικης κοινής γνώμης χωρίς κανείς να καταλάβει τίποτα. Πως συνέβη όμως κάτι τέτοιο;

Σε αυτό βοήθησε η νέα “Κοινωνική Μηχανική”, όπως ονομάζεται. Μία μελέτη που καταγράφει την καθημερινότητα,τις συνήθειες, τις επιθυμίες ή ακόμη και τις “σκέψεις” χιλιάδων ή εκατομμυρίων ανθρώπων, με σκοπό να καταλάβει πως μπορεί να τους ελέγξει. Με αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκαν κάποιες φαινομενικά αθώες και απίστευτες ειδήσεις που κυκλοφόρησαν στο twitter και κυρίως στο Facebook. Αυτές οι ιστορίες ήταν τα περίφημα Fake News, δηλαδή ψεύτικες ειδήσεις που χειραγώγησαν τον κόσμο. Μέσα από ερωτηματολόγια τύπου “ποιο ροκ συγκρότημα είστε” και σκοτεινά post που δεν είχαν καμία σχέση με την αλήθεια, η Cambridge Analytica κατάφερε στην μεγαλύτερη κλίμακα που κάτι τέτοιο έχει πραγματοποιηθεί ποτέ, να διαμορφώσει τις αποφάσεις των Αμερικανών Ψηφοφόρων αφού γνώριζε πια τα πάντα για αυτούς.

Μάλιστα οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους αφού σύμφωνα με τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν, χρειάζονταν μόνο 10 likes ώστε να γνωρίζουν τον χαρακτήρα του ατόμου καλύτερα από ένα συνεργάτη του, 70 likes για να τον γνωρίζει καλύτερα από τον φίλο του, 150 likes για να τον μάθει καλύτερα από τους γονείς του και πάνω από 300 likes για να γνωρίζει τα πάντα για αυτόν καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο!! Σαν να μην έφτανε αυτό, διαπιστώθηκε επίσης πως όσοι χρήστες android που χρησιμοποιούσαν την έκδοση 4.1 Jelly Bean ή προγενέστερη έπεφταν θύματα καταγραφής δεδομένων αφού το messenger τραβούσε όλα τα δεδομένα μηνυμάτων και κλήσεων! Μέσα από το σκάνδαλο αυτό αλλά και άλλα παραδείγματα που θα δούμε αργότερα καταλαβαίνουμε λοιπόν πως κάποιος με την απαραίτητη γνώση μπορεί με συγκεκριμένες διαδικασίες να ελέγξει ίσως την κάθε μας απόφαση χωρίς καν να το πάρουμε χαμπάρι!!

Το Internet των πραγμάτων!

«Οι παλιοί πολιτισμοί ισχυρίζονταν πως βασίζονταν πάνω στην αγάπη και τη δικαιοσύνη. Ο δικός μας βασίζεται στο μίσος. Στο δικό μας κόσμο δε θα υπάρχουν άλλα συναισθήματα εκτός από τον φόβο, την οργή, τη θριαμβολογία και την ταπείνωση. Όλα τα άλλα θα τα καταπνίξουμε –όλα»! – George Orwell 1984

Λέγεται πως μέχρι το 2020 θα υπάρχουν πάνω από 30 Δις συνδεδεμένες συσκευές στο διαδίκτυο. Αυτές οι συσκευές που γίνονται ολοένα και εξυπνότερες θα σε κάνουν να ζεις μια εξ’ολοκλήρου online ζωή! Τι εννοούμε με αυτό; Ας δούμε μερικά παραδείγματα. Το Smartwatch καταγράφει αρκετές από τις ζωτικές σου λειτουργίες. Χτύπους καρδιάς, πόσα βήματα περπάτησες, την ακριβή διαδρομή που έκανες κρατώντας ιστορικό για τα πάντα. Το “Έξυπνο ψυγείο” σου θα αποθηκεύει λίστα με τα τρόφιμα και θα σημειώνει πότε θα χαλάσουν, ο θερμοστάτης θα ρυθμίζει την θερμοκρασία του νερού σύμφωνα με τις προτιμήσεις σου, τα “έξυπνα φώτα” θα ενεργοποιούνται όταν θα βλέπουν ύποπτη δραστηριότητα και πάει λέγοντας.

Όσοι ασχολούνται για να κατασκευάσουν μία online ζωή που θα εξυπηρετεί τις δικές μας ανάγκες σύμφωνα με τον τρόπο που βιώνουμε την καθημερινότητά το ονομάζουν Internet των πραγμάτων. Το internet των πραγμάτων θα είναι μία αστείρευτη βάση δεδομένων και πληροφοριών. Που θα προέρχονται από τις δικές μας ζωές. Σίγουρα οι περισσότεροι γνωρίζουμε ήδη πως σχεδόν όλα όσα κάνουμε στο ίντερνετ καταγράφονται. Όμως στο κοντινό μέλλον ακόμα και η αληθινή καθημερινότητα, μέσα από το δίκτυο των συσκευών θα καταγράφεται. Έτσι οτιδήποτε κάνετε στο αυτοκίνητο, στα μαγαζιά, στο σπίτι ή ακόμα και μέσα στην πόλη που ζείτε θα καταγράφεται και θα αναλύεται με όλους τους τρόπους.

Αυτός ο κίνδυνος είναι υπαρκτός και θα δώσουμε ένα παράδειγμα. Πριν μερικά χρόνια ο Βρετανός Blogger Doctorbeet ανακάλυψε πως η LG Smart τηλεόρασή του τον κατασκόπευε, αφού κάθε φορά που άλλαζε κανάλι η δραστηριότητά του καταγραφόταν. Στην συνέχεια η συσκευή έστελνε τα δεδομένα στην LG. Ο Doctorbeet έλεγξε τις ρυθμίσεις και ανακάλυψε πως “η συλλογή δεδομένων” ήταν ενεργοποιημένη και την απενεργοποίησε, όμως αυτό δεν είχε κανένα αποτέλεσμα αφού οι πληροφορίες συνέχισαν να στέλνονται στην εταιρεία!

Έλεγχος από παντού ή μία καλύτερη πραγματικότητα;

Φυσικά η ανάπτυξη τέτοιας τεχνολογίας αλλά και το Internet των πραγμάτων έχει την δυνατότητα να προσφέρει και μεγάλα προνόμια στην ανθρωπότητα αν χρησιμοποιηθεί με τον σωστό τρόπο προς όφελος όλων μας. Όμως αν δούμε τριγύρω θα διαπιστώσουμε πως εξυπηρετεί και εμάς, αλλά και κακόβουλους οργανισμούς που επιθυμούν να ελέγξουν όσα κάνουμε και κυρίως όσα καταναλώνουμε.

Κανείς δεν θα πρέπει να απορρίψει την εξέλιξη της ζωής και της τεχνολογίας μόνο και μόνο επειδή υπάρχουν οι υπαρκτοί κίνδυνοι του ελέγχου μας. Όμως είναι καλό να γνωρίζουμε που και πως μοιράζουμε τα προσωπικά μας δεδομένα και τα στοιχεία της καθημερινής μας ζωής. Σε μία εποχή κατά την οποία όλοι είμαστε συνδεδεμένοι συνεχώς στο internet και τα κοινωνικά δίκτυα, πρέπει απλά να φιλτράρουμε συνεχώς κάθε πληροφορία που μας δίνεται. Εύκολα μπορούμε να χαθούμε στο ψέμα, ακόμη ευκολότερα μπορούμε να παραπλανηθούμε. Και να παραδώσουμε εθελοντικά τις σκέψεις μας, τις συνήθειές μας, κάθε τί που υπάρχει στην καθημερινότητά μας σε όσους θέλουν να ορίσουν τι θα συμβεί αύριο για εμάς χωρίς εμάς.

 

Αν αποφεύγεις να βιώσεις τα «δύσκολα» συναισθήματα, δεν τα αποδέχεσαι και δεν τα ξεπερνάς ποτέ

Πολλές φορές αποφεύγω να βιώσω τα συναισθήματά μου. Νιώθω το θυμό να με κυριεύει, αλλά ντρέπομαι να πω πώς νιώθω. Νιώθω άσχημα που θυμώνω. Τον κρατάω μέσα μου και το ρίχνω στο φαγητό, στο ποτό, στον ύπνο για να ανακουφιστώ. Κάνω ευχάριστα πράγματα για να ξεχαστώ. Μπορεί να κάνω κάτι χειρότερο, να ξεσπάω στα παιδιά μου, στο σύντροφό μου ή στον εαυτό μου, να με επικρίνω, να νιώθω ότι εγώ φταίω. Για να γλιτώσω απ’ όλο αυτό, μπορεί και να σταματήσω να έρχομαι σ’ επαφή με τον θυμό μου.

Το ίδιο μπορεί να συμβεί και με τη θλίψη. Όταν χάνω κάτι, όταν περνάω ένα χωρισμό, όταν αντιμετωπίζω ένα πρόβλημα στη δουλειά ή με την υγεία μου, δικαιούμαι να νιώθω θλίψη. Επειδή όμως δεν αντέχω να νιώθω στεναχώρια, να την αποδέχομαι, να τη βιώνω και να κάνω υπομονή, πολεμώ το αρνητικό μου συναίσθημα. Το καταχωνιάζω βαθιά στην ψυχή μου και πιέζω τον εαυτό μου να είναι χαρούμενος ή να κάνει ευχάριστα πράγματα. Η θλίψη όμως παραμένει βαθιά μέσα στην ψυχή μου και τη ροκανίζει… Και κάποια στιγμή μπορεί να γίνει κατάθλιψη, ν’ αρχίσω δηλαδή να βιώνω μια παρατεταμένη κατάσταση θλίψης που δεν ανταποκρίνεται στις δυσκολίες που αντιμετωπίζω στη ζωή.

Ο φόβος που νιώθω είναι κι αυτός φυσιολογικός. Όταν νιώθω ότι απειλούμαι, ότι κινδυνεύω, ο φόβος με βοηθά να παλέψω ή να το βάλω στα πόδια για να προστατέψω τον εαυτό μου. Αν έχω μάθει να μην έρχομαι σ’ επαφή με τα συναισθήματά μου, να τα αφουγκράζομαι και να τα αποδέχομαι, εκείνα μπορούν να πάρουν μια νευρωτική μορφή. Στην περίπτωση του φόβου είναι η φοβία. Όταν έχω φοβία για το ύψος, το αεροπλάνο, το ασανσέρ, τα σκυλιά κτλ αντιλαμβάνομαι ότι δεν υπάρχει αντικειμενικός κίνδυνος, αλλά εγώ δεν μπορώ να ελέγξω τις αντιδράσεις μου. Με πιάνει πανικός, ιδρώνω, η καρδιά μου χτυπάει σαν τρελή, νιώθω να χάνω το έδαφος κάτω απ’ τα πόδια μου, νιώθω ότι πεθαίνω.

Ένα άλλο συναίσθημα που μπορεί να βιώνω είναι η ενοχή. Όταν κάνω κάτι κακό, μη ηθικό, νιώθω άσχημα για τον εαυτό μου, νιώθω ντροπή και ενοχές. Οι ενοχές μπορούν να είναι προς όφελός μου γιατί με βοηθούν να ελέγχω τις παρορμήσεις και τα ένστικτά μου, ώστε να μπορώ να συνυπάρχω με τους άλλους ανθρώπους. Όταν κάνω κάτι λάθος, μπορώ να δεχτώ ότι είμαι άνθρωπος και έσφαλα, μπορώ να μετανιώσω και να ζητήσω συγνώμη. Αν δεν παραδεχτώ το λάθος μου και δεν με συγχωρήσω, ασυνείδητα αρχίζω να κατηγορώ τον εαυτό μου. Η αυτοεπίκριση δημιουργεί ενοχικά συναισθήματα, και σιγά σιγά με οδηγεί στο να χάνω ολοένα και περισσότερο την αυτοεκτίμησή μου και ν’ ασπάζομαι έναν ενοχικό τρόπο σκέψης, να νιώθω δηλαδή ότι δεν αξίζω και ότι πάντα φταίω χωρίς να έχω κάνει κάτι κακό.

Ας αφεθώ λοιπόν στο να βιώνω τα αρνητικά συναισθήματα. Να μην τα διώχνω μακριά. Μπορώ να τα αποδεχτώ. Να νιώσω ότι είναι ανθρώπινα. Να αφήσω το χρόνο να τα μετριάσει, να τα γλυκάνει.

Να αφουγκραστώ τον εαυτό μου, να κατανοήσω γιατί νιώθει θυμό, μήπως έχει δίκιο; Μήπως νιώθει πληγωμένος;

Να μου δώσω το δικαίωμα στη λύπη και στο πένθος, να πάρω το χρόνο μου, να κλάψω, να θρηνήσω.

Να ακούσω τους φόβους μου, μήπως μου λένε ότι πρέπει να προστατέψω τον εαυτό μου;

Να δεχτώ τα λάθη μου, να νιώσω ότι είναι ανθρώπινα, και ότι έχω τη δυνατότητα να μετανιώσω και να ζητήσω συγχώρεση, ή να με συγχωρέσω που δεν είμαι τέλειος.

Χρειάζομαι να αφουγκραστώ, ν’ αγκαλιάσω, να κατανοήσω, να συγχωρέσω τον εαυτό μου για να μπορέσω να τον αγαπήσω έτσι όπως είναι, όπως νιώθει, με τα λάθη και τις ατέλειές του, κι έτσι μόνο θα ζω με γαλήνη και ψυχική ισορροπία.

Επιθυμώντας σε πείσμα των ψευδαισθήσεων

Γιατί επιμένουμε στο σφάλμα; Γιατί επιμένουμε να επιδιώκουμε απατηλούς σκοπούς, να τρέφουμε ανέφικτες ή καταστροφικές επιθυμίες; Γιατί παραμένουμε μέσα σε σχέσεις αλλοτριωτικών και εξουθενωτικών συναισθηματικών εξαρτήσεων; Γιατί αφήνουμε τον εαυτό μας έρμαιο ανάμεσα στις συμπληγάδες του μίσους, του φθόνου, της ζήλιας, των ενοχών, των τύψεων, της χαμηλής αυτοεκτίμησης;

Υπάρχει ένα κόκκινο νήμα που διατρέχει όλες τις συναισθηματικές περιπλανήσεις μας: Ο άνθρωπος έχει ανάγκη να πιστεύει σε κάτι, έστω κι αν αυτό είναι εσφαλμένο. Έχει επίσης ανάγκη να επιθυμεί κάτι, οτιδήποτε, έστω κι αν αυτή η επιθυμία είναι μια ψευδαίσθηση. Κατά τον ίδιο τρόπο ο άνθρωπος έχει ανάγκη να αγαπά κάτι, να συνδέεται με κάτι, έστω κι αν στην πραγματικότητα αυτό το κάτι τον καταστρέφει περισσότερο παρά τον προάγει, τον θλίβει παρά τον χαροποιεί. Να πώς θέτει ο Σπινόζα αυτή την αρχή:

«Το Πνεύμα, όσο μπορεί, προσπαθεί να φαντάζεται όσα αυξάνουν ή επικουρούν τη δύναμη ενέργειας του Σώματος».

Καθώς η σωματική κατάσταση αντανακλά την ψυχική μας κατάσταση και αντιστρόφως, προτιμάμε να σκεφτόμαστε ό,τι ενδυναμώνει το σώμα μας δίνοντάς του περισσότερη ενέργεια. Η παρουσία ορισμένων πραγμάτων μας δίνει χαρά, άρα αυξάνει την ενέργεια, την αυτοπεποίθηση, τις ικανότητες, με άλλα λόγια τη δύναμή μας. Έτσι ακόμη κι όταν λείπουν αυτά τα πράγματα, εμείς δεν μπορούμε να μη φανταζόμαστε μια κάποια αιτία χαράς, πραγματική ή φανταστική.

Όλοι το έχουμε ζήσει. Μια ευτυχής ερωτική γνωριμία, μια αρμονική οικογενειακή ζωή, μια φιλία που φαινόταν στέρεη μας είχαν δώσει την εντύπωση ότι επικεντρωνόμασταν στον εαυτό μας, είχαν ενισχύσει τη διάθεσή μας για ζωή, την εμπιστοσύνη στον εαυτό μας και στους άλλους, μας είχαν κάνει πιο δραστήριους και αποτελεσματικούς. Στη σχέση με τον σύντροφό μας για παράδειγμα είχαμε νιώσει να γινόμαστε διαφορετικοί: πιο δυνατοί, πιο συγκεντρωμένοι, ικανοί να αντλούμε από πηγές που μέχρι τότε ήταν ανεξερεύνητες για εμάς. Όταν η σχέση μας άρχισε να φθείρεται και ο σύντροφός μας να μας δίνει περισσότερη λύπη και λιγότερη χαρά, εμείς συνεχίσαμε παρ’ όλα αυτά να τον φανταζόμαστε σαν μια αιτία χαράς που αύξανε τη δύναμή μας. Ακόμη και όταν επέρχεται η ρήξη και βρισκόμαστε μόνοι, εξακολουθούμε να φανταζόμαστε μια παρόμοια αιτία χαράς, είτε νοσταλγώντας το πρόσωπο που χάσαμε είτε προβάλλοντας τα ίδια συναισθήματα και επιθυμίες σε πρόσωπα που συναντάμε τυχαία. Ανεξάρτητα από το αν το αντικείμενο είναι λάθος ή φανταστικό, εμείς εξακολουθούμε να έχουμε ανάγκη να προβάλλουμε τα συναισθήματά μας επάνω σε κάτι.

Δεν μπορούμε να κάνουμε διαφορετικά, κι αυτό επειδή πρόκειται για τη ζωτική μας δύναμη, για την ισορροπία των εσωτερικών μας δυνάμεων. Για να σταθούμε απέναντι στα εμπόδια και τους κινδύνους της ζωής, για να έχουμε το κουράγιο να τα ξεπερνάμε, φανταζόμαστε κάτι το οποίο πιστεύουμε ότι μπορεί να μας ενδυναμώσει. Και, αντιστρόφως, προσπαθούμε να αρνιόμαστε την ύπαρξη όποιου πράγματος νομίζουμε ότι μας απειλεί· να γιατί ορισμένοι έχουν ανάγκη να μισούν πάση θυσία, να αντιτίθενται σε κινδύνους ανύπαρκτους, να δίνουν φανταστικές μάχες….

Ο Σπινόζα και η τέχνη της ευτυχίας

Πέρασα πολλές καταιγίδες για να φτάσω στη σημερινή μου γαλήνη

Είναι γνωστό ότι πως είναι αδύνατον να βρείτε γαλήνη μέσα στον κόσμο αν πρώτα δεν βρείτε γαλήνη μέσα στο νου και στην καρδιά σας.

Μάλιστα, στην καθημερινή ζωή σας δεν προσπαθείτε να λύσετε τα προβλήματα του υπόλοιπου κόσμου. Αρκεί εσείς να είστε «εντάξει» και η συγκεκριμένη ηρεμία συνδέεται άμεσα με την έννοια της γαλήνης.

Γαλήνη σημαίνει ότι βλέπετε αντικειμενικά τα ζητήματα που σας απασχολούν και ότι δίνετε τέλος στις έμμονες σκέψεις. Βάζετε στην άκρη ό,τι σας προκαλεί δυστυχία, ενόχληση ή δυσφορία για να επιτύχετε μια εσωτερική αρμονία που συνδέεται τόσο με τον εαυτό σας όσο και με ό,τι σας περιβάλλει.

Δεν είναι εύκολη η επίτευξη αυτής της κατάστασης επειδή, σε πολυάριθμες περιπτώσεις, η αντιμετώπιση πολλών προσωπικών καταιγίδων είναι κάτι για το οποίο οι άνθρωποι μπορεί να μην είναι πάντα προετοιμασμένοι.

Θα εξηγήσουμε παρακάτω πώς θα φτάσετε στην κατάσταση της γαλήνης.

Η γαλήνη που έρχεται μετά από πολλές καταιγίδες
Αναμφισβήτητα σε περισσότερες από μία περιπτώσεις έχετε βιώσει το εξής: συνειδητοποιείτε ότι δεν μπορείτε να συνεχίσετε τη σχέση με κάποιον/α και τελικά πρέπει να του/της πείτε πώς αισθάνεστε.
Οι καταστάσεις αυτές αποτελούν φυσιολογικές διεργασίες στον κύκλο της ζωής. Πρόβλημα προκύπτει όταν αρνείστε να τις αντιμετωπίσετε και τους επιτρέπετε να παρατείνονται ενώ παράλληλα παρεμβάλλονται πρόσθετα προβλήματα.
Αν δεν μπορείτε ή δεν ξέρετε πώς να θέσετε σε προτεραιότητα τις ανάγκες σας, η ζωή σας σταδιακά μετατρέπεται σε ιστό αράχνης που σας παγιδεύει. Πολλές καταιγίδες σας περιβάλλουν κλέβοντας την ευτυχία σας.
Δώστε προσοχή στα βήματα που πρέπει να ακολουθήσετε για να φτάσετε σε μια κατάσταση εσωτερικής -και εξωτερικής- γαλήνης.

Μάθετε να σκέφτεστε
Μπορείτε να το ονομάσετε στοχασμό, διαλογισμό ή απλά σκέψη. Είτε το πιστεύετε είτε όχι, θα πρέπει να περνάτε τουλάχιστον μία ώρα τη μέρα μόνοι σας στη σιωπή για να μπορείτε να συνδεθείτε με τον εαυτό σας -είναι κάτι πολύ θεραπευτικό.
Το ιδανικό είναι να έχετε μία ώρα το πρωί για να αναλύσετε πού βρίσκεστε, τι ανάγκες έχετε, τι σας ενοχλεί, τι σας ανησυχεί και τι μπορείτε να κάνετε γι’ αυτά.
Κατά τη διάρκεια της μέρας είναι πιο δύσκολο να σκεφτούμε με ησυχία και ηρεμία, επομένως είναι καλή ιδέα να κλείνετε καθημερινά ένα ραντεβού με τον εαυτό σας για να διαλογιστείτε και να είστε συνεπείς πάντα. Κάντε το μέρος της καθημερινής ρουτίνας σας.

Μάθετε να απλοποιείτε τη ζωή σας
Τι σημαίνει να απλοποιείτε πραγματικά τη ζωή σας; Όταν κάποιος αρχίζει να διαλογίζεται, να αναλογίζεται ή να σκέφτεται τις προτεραιότητές του, συνειδητοποιεί ότι υπάρχουν πολλά πράγματα που δεν χρειάζεται.
Απλοποίηση σημαίνει να καταλάβετε τι είναι σημαντικό για σας και έπειτα να το θέτετε σε προτεραιότητα.
Αν υπάρχουν άνθρωποι που φέρνουν μόνο συγκρούσεις, παράπονα, ανησυχίες ή φόβους στη ζωή σας, είναι καιρός να απομακρυνθείτε από αυτούς.
Αν υπάρχει κάτι σε σας που δεν σας αρέσει, ήρθε η στιγμή να το αλλάξετε ή τουλάχιστον να ξεκινήσετε τη διαδικασία.
Σκεφτείτε την απλότητα στη ζωή σαν κάτι ευχάριστο, όταν όλοι μπορούν να είναι ευτυχισμένοι με ό,τι τους περιβάλλει, χωρίς τεχνάσματα ή περιπλοκές.

Αποφύγετε την κριτική, δοκιμάστε την αποδοχή
Μόλις μπορέσετε να βάλετε στην άκρη τα πράγματα που σας πληγώνουν, είναι καιρός να προχωρήσετε προς τα μπρος χωρίς να αναζητάτε ενόχους στη ζωή σας.
Αν αισθάνεστε υποχρεωμένοι να αφήσετε το/τη σύντροφό σας ή κάποιο φιλικό σας πρόσωπο, μην περιπλέκετε αυτή την ήδη δύσκολη στιγμή αναζητώντας ενόχους ή συσσωρεύοντας θυμό και πικρία.
Τα αρνητικά συναισθήματα είναι το αντίθετο της εσωτερικής γαλήνης. Δεν μπορείτε ποτέ να είστε γαλήνιοι όταν αισθάνεστε φόβο ή μίσος. Πρέπει να μάθετε και να δέχεστε και να αποφεύγετε την κριτική.

Δείξτε ευγνωμοσύνη
Ξέρετε ότι δεν είναι πάντα εύκολο να αισθάνεστε ευγνώμονες όταν είστε απογοητευμένοι, προδομένοι ή απλώς βιώνετε περισσότερη λύπη από ό,τι χαρά.
Ωστόσο, κάτι τόσο απλό όσο το να προσεγγίζετε τη ζωή σας από μια πιο γαλήνια προοπτική και μια στάση ευγνωμοσύνης θα σας φέρει αναμφισβήτητα μια βαθύτερη εσωτερική ισορροπία.
Η έκφραση ευγνωμοσύνης είναι επίσης ένας τρόπος να απελευθερώσετε τον εαυτό σας και να γαληνέψετε πολλές καταιγίδες. Σας βοηθάει να αναγνωρίσετε το καλό που κάνετε στους άλλους και το γεγονός ότι η ζωή είναι γεμάτη όμορφα πράγματα που μπορείτε να απολαύσετε.
Ένας γαλήνιος νους είναι ένας ευγνώμων νους, που γνωρίζει πώς να θέτει προτεραιότητες, να δείχνει σεβασμό και να ζει μια απλή και ταπεινή ζωή.

Η γαλήνη δεν έχει τίποτα να κάνει με την ελαχιστοποίηση των καθημερινών δραστηριοτήτων σας. Έχει να κάνει απλώς με την επίτευξη εκείνης της θαυμάσιας ισορροπίας στα πλαίσια της οποίας τίποτα δεν είναι περιττό και τίποτα δεν λείπει -είναι το να πείτε αντίο στις πολλές καταιγίδες που κάποτε σκοτείνιαζαν το νου σας.

Είναι εκείνη η στιγμή στη ζωή σας που επιτέλους μπορείτε να πείτε στον εαυτό σας: «Είμαι εντάξει. Δεν χρειάζομαι τίποτε άλλο».

Η άφιξη σε αυτό το σημείο είναι κάτι υπέροχο και αξίζει την προσπάθεια. Σας προτείνουμε να ξεκινήσετε σήμερα το εσωτερικό σας ταξίδι προς τη γαλήνη.

Παραιτηθείτε από το ψεύτικο και θα αναδυθεί το αληθινό

Ανάμεσα στην ανάμνηση και στο τωρινό υπάρχει μια βασική διαφορά, η οποία μπορεί να παρατηρηθεί κάθε στιγμή. Σε κανένα σημείο του χρόνου δεν ταυτίζεται το τωρινό με την ανάμνηση. Ανάμεσα σε αυτά τα δυο υπάρχει μια διαφορά ως προς το είδος και όχι μόνο ως προς την ένταση. Το τωρινό είναι αναμφισβήτητα τέτοιο. Με καμία προσπάθεια θέλησης ή φαντασίας δεν μπορείτε να εναλλάξετε αυτά τα δυο.

Τώρα, τι είναι εκείνο που δίνει αυτή τη μοναδική ιδιότητα στο τωρινό; Το τωρινό είναι πραγματικό, ενώ υπάρχει μια αβεβαιότητα γύρω απ’ την ανάμνηση. Και αυτό γιατί, μια στιγμή πριν, η ανάμνηση ήταν τωρινή, μια στιγμή μετά και το τωρινό θα αποτελεί ανάμνηση.

Τι είναι αυτό που καθιστά το τωρινό μοναδικό; Προφανώς, είναι η αίσθηση ότι είστε παρών. Στη μνήμη και στην προσδοκία υπάρχει ένα ξεκάθαρο αίσθημα, ότι πρόκειται για μια νοητική κατάσταση που παρατηρείται, ενώ στο τωρινό, το αίσθημα είναι κυρίως ότι είστε παρών και σε επίγνωση.

Όπου κι αν πάτε, την αίσθηση του εδώ και τώρα την κουβαλάτε μαζί σας, διαρκώς. Αυτό σημαίνει ότι είστε ανεξάρτητος από χώρο και χρόνο, ότι ο χώρος και ο χρόνος είναι μέσα σε εσάς, κι όχι εσείς μέσα σε αυτά.

Η ταύτιση του εαυτού σας με το σώμα, που είναι φυσικά περιορισμένο σε χώρο και χρόνο, είναι αυτή που σας δίνει το αίσθημα του πεπερασμένου. Στην πραγματικότητα είστε άπειρος και άχρονος.

Μόνο με την άρνηση μπορεί κανείς να ζήσει. Η βεβαίωση είναι σκλαβιά. Το να αμφισβητείτε και να αρνείστε, είναι αναγκαίο. Είναι η ουσία της εξέγερσης και χωρίς εξέγερση δεν μπορεί να υπάρξει καμία ελευθερία. Δεν υπάρχει κανένας άλλος, δεύτερος ή ανώτερος Εαυτός, για να τον αναζητήσετε. Εσείς είστε ο ύψιστος Εαυτός, μόνο που πρέπει να εγκαταλείψετε τις ψεύτικες ιδέες που έχετε για τον εαυτό σας.

Και η πίστη και η λογική σας λένε ότι δεν είστε ούτε το σώμα, ούτε οι επιθυμίες και οι φόβοι του, ούτε είστε ο νους με τις φανταχτερές ιδέες του, ούτε ο ρόλος που η κοινωνία σας εξαναγκάζει να παίξετε. Παραιτηθείτε από το ψεύτικο και το αληθινό θα αναδυθεί από μόνο του.

Tα γονίδια είναι άκρως συνεργατικά …για τον εαυτό τους

Ο εγωιστικός συνεργάτης

Η αναζήτηση… και όχι κάποια προσδοκία ωφέλειας από τις ανακαλύψεις της, είναι η πρώτη αρχή που ωθεί την ανθρωπότητα στην μελέτη της Φιλοσοφίας, της επιστήμης που φιλοδοξεί να αποκαλύψει τις απόκρυφες σχέσεις που συνδυάζουν τις διάφορες εκφάνσεις της φύσεως. Άνταμ Σμιθ , “The History of Astronomy” (1795)

 

Οι συλλογές μεσαιωνικών μύθων για τα ζώα υπήρξαν η συνέχεια μιας προγενέστερης παράδοσης που χρησιμοποιεί τη φύση ως πηγή ηθοπλαστικών ιστοριών. Η ίδια αυτή παράδοση, στη σύγχρονη μορφή της για την ανάπτυξη των εξελικτικών ιδεών, αποτελεί τη βάση μιας από τις πιο σκανδαλώδεις μορφές κακής ποιητικής επιστήμης.

 

Αναφέρομαι στην ψευδαίσθηση ότι υπάρχει μια απλή αντίθεση μεταξύ κακού και καλού, κοινωνικού και αντικοινωνικού, εγωιστικού και αλτρουιστικού, σκληρού και ήπιου· ότι αυτά τα δυαδικά ζεύγη αντιθέτων αντιστοιχούν όλα στα άλλα ζεύγη και ότι η ιστορία της εξελικτικής διαμάχης σχετικά με την κοινωνία περιγράφεται από την κίνηση ενός εκκρεμούς που ταλαντεύεται διαρκώς πέρα δώθε ανάμεσα σε αυτά τα αντίθετα.

 

Δεν αρνούμαι ότι εδώ γύρω υπάρχουν ενδιαφέροντα θέματα συζήτησης. Αυτό που κατακρίνω είναι η «ποιητική» ιδέα ότι υπάρχει μοναδική συνέχεια και ότι άξια λόγου επιχειρήματα πρέπει να υπάρχουν μεταξύ πλεονεκτικών σημείων κατά μήκος της. Για να επικαλεσθώ και πάλι τους βροχοποιούς, δεν υπάρχει μεγαλύτερη σύνδεση μεταξύ εγωιστικού γονιδίου και εγωιστή ανθρώπου, απ’ ό,τι μεταξύ βράχου και νέφους βροχής.

 

Για να εξηγήσω την ποιητική συνέχεια την οποία κατακρίνω, μπορώ να δανειστώ το στίχο ενός αληθινού ποιητή, του Τένισον, «Φύση, με νύχια και με δόντια κόκκινα», που προέρχεται από το In Memonam (1850), το οποίο γενικώς θεωρείται ότι εμπνεύσθηκε από την Καταγωγή των ειδών, αλλά που στην πραγματικότητα δημοσιεύθηκε εννέα χρόνια νωρίτερα.

 

Στο ένα άκρο της ποιητικής συνέχειας υποτίθεται ότι βρίσκονται ο Τόμας Χομπς, ο Άνταμ Σμιθ, ο Κάρολος Δαρβίνος, ο Τ. X. Χάξλεχ και όλοι εκείνοι που, όπως ο διακεκριμένος Αμερικανός ειδικός της εξέλιξης Τζορτζ Ουίλιαμς και οι σημερινοί υπέρμαχοι του «εγωιστικού γονιδίου», δίνουν έμφαση στο ότι η φύση πραγματικά έχει τα νύχια και τα δόντια κόκκινα.

 

Στο άλλο άκρο της συνέχειας βρίσκεται ο πρίγκιπας Πιότρ Κροπότκιν (Peter Kropotkin), ο Ρώσος αναρχικός και συγγραφέας του βιβλίου Mutual Aid (1902), η αφελής αλλά τεράστιας επιρροής Αμερικανίδα ανθρωπολόγος Μάργκαρετ Μιντ (Margaret Mead) και σήμερα πληθώρα συγγραφέων που αντιδρούν αγανακτισμένα στην ιδέα ότι η φύση είναι εγωιστική από γενετικής απόψεως, με αντιπροσωπευτικό εκπρόσωπο τον Φρανς ντε Βάαλ (Frans de Waal), συγγραφέα του βιβλίου Good Natured (1996).

 

Ο ντε Βαλ, ένας ειδικός στους χιμπαντζήδες, που είναι κατανοητό ότι αγαπά τα ζώα του, θλίβεται από αυτό που εσφαλμένος βλέπει ως νεοδαρβινική τάση, να τονίζει κανείς την «κακία του πιθηκίσιου παρελθόντος μας». Ορισμένοι από εκείνους που μοιράζονται τη ρομαντική του ψευδαίσθηση, άρχισαν πρόσφατα να συμπαθούν τον πυγμαίο χιμπαντζή του είδους Bonobo, ως ένα πιο καλοκάγαθο πρότυπο κοινωνικής συμπεριφοράς.

 

Εκεί που οι κοινοί χιμπαντζήδες συχνά καταφεύγουν στη βία, μέχρι και στον κανιβαλισμό, οι Bonobo έχουν ως απάντηση το σεξ. Φαίνεται να συνουσιάζονται με όλους τους δυνατούς συνδυασμούς και με κάθε ευκαιρία. Εκεί που εμείς θα δίναμε χειραψία, εκείνοι συνουσιάζονται. Το σύνθημά τους είναι «κάντε έρωτα, όχι πόλεμο». Η Μάργκαρετ Μιντ θα ενθουσιαζόταν μαζί τους. Ωστόσο, η ίδια η ιδέα τού να πάρει κανείς παράδειγμα τα ζώα ως πρότυπα συμπεριφοράς, όπως συμβαίνει στις συλλογές μεσαιωνικών μύθων, είναι δείγμα κακής ποιητικής επιστήμης. Τα ζώα δεν βρίσκονται εδώ για να γίνουν πρότυπα συμπεριφοράς, βρίσκονται εδώ για να επιβιώσουν και για να αναπαραχθούν.

 

Οι ηθικολόγοι θιασώτες των Bonobo έχουν την τάση να συνδυάζουν αυτό το λάθος με μια συνολική εξελικτική ανακρίβεια. Πιθανώς λόγω του ισχυρού «παράγοντα καλοσύνης» που τους χαρακτηρίζει, οι Bonobo θεωρούνται συχνά ως πιο στενοί πρόγονοί μας απ’ ό,τι οι κοινοί χιμπαντζήδες. Αυτό όμως δεν μπορεί να ισχύει εφόσον δεχόμαστε, όπως όλοι κάνουν, ότι οι Bonobo και οι κοινοί χιμπαντζήδες έχουν μεγαλύτερη σχέση μεταξύ τους παρά καθένας τους χωριστά με τον άνθρωπο.

 

Δεν απαιτείται τίποτε άλλο, εκτός από αυτή την απλή και αδιαμφισβήτητη προϋπόθεση, για να συμπεράνει κανείς ότι τόσο οι Bonobo όσο και οι κοινοί χιμπαντζήδες έχουν ακριβούς την ίδια κοντινή συγγένεια με εμάς. Συνδέονται με εμάς μέσω ενός κοινού δικού τους προγόνου, και όχι δικού μας. Ενδέχεται να μοιάζουμε σε ένα από τα δύο είδη λίγο περισσότερο για ορισμένα πράγματα (και είναι πολύ πιθανό να μοιάζουμε στο άλλο είδος για κάποια άλλα πράγματα), αλλά τέτοιες συγκρίσεις δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να είναι κρίσεις που αντικατοπτρίζουν σκέψεις πάνω στη διαφορική εξελικτική συγγένεια.

 

Το βιβλίο του ντε Βάαλ βρίθει ανεκδοτικών αποδείξεων (που δεν θα έπρεπε να εντυπωσιάζουν κανέναν) ότι τα ζώα είναι πολλές φορές ευγενικά μεταξύ τους, ότι συνεργάζονται για το κοινό καλό, ότι φροντίζουν για την αμοιβαία ευημερία, ότι παρηγορούν το ένα το άλλο όταν βρίσκονται σε δύσκολη θέση, ότι μοιράζονται την τροφή και ότι κάνουν κι άλλα συγκινητικά καλά πράγματα.

Έχω και είχα πάντοτε τη θέση ότι, στο μεγαλύτερο μέρος της, η ζωική φύση είναι πράγματι αλτρουιστική, συνεργατική, ότι μάλιστα χαρακτηρίζεται από καλοπροαίρετα υποκειμενικά συναισθήματα, αλλά ότι αυτά μάλλον απορρέουν από τον εγωισμό στο γενετικό επίπεδο παρά αντίκεινται σ’ αυτόν. Τα ζώα είναι κάποτε φιλικά και κάποτε επικίνδυνα, δεδομένου ότι οποιαδήποτε από αυτές τις δύο συμπεριφορές μπορεί να υπηρετεί, σε διαφορετικές στιγμές, το ενδιαφέρον των γονιδίων για τον εαυτό τους.

 

Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που αναφερόμαστε σε «εγωιστικά γονίδια» και όχι σε «εγωιστικούς χιμπαντζήδες». Οι αντιδράσεις που προβάλλονται από τον ντε Βάαλ και από άλλους, ότι δηλαδή υπάρχουν οι αντίπαλες παρατάξεις των βιολόγων οι οποίοι θεωρούν την ανθρώπινη και τη ζωική φύση ως θεμελιωδώς εγωιστική και εκείνων οι οποίοι την θεωρούν ως θεμελιωδώς «καλοκάγαθη», είναι ψευδείς αντιδράσεις -κακή ποίηση.

 

Σήμερα είναι ευρέως αποδεκτό ότι ο αλτρουισμός στο επίπεδο του μεμονωμένου οργανισμού μπορεί να είναι τρόπος μέσω του οποίου τα εμπλεκόμενα γονίδια μεγιστοποιούν το ενδιαφέρον για τον εαυτό τους. Εντούτοις, δεν θέλω να επιμείνω σε πράγματα που έχω ήδη αναπτύξει σε προηγούμενα βιβλία, όπως το εγωιστικό γονίδιο.

 

Εκείνο που θέλω να τονίσω και πάλι από εκείνο το βιβλίο -κάτι το οποίο παρέβλεψαν οι επικριτές που φαίνεται ότι δεν διάβασαν παρά μόνο τον τίτλο- είναι η σημασία της έννοιας ότι τα γονίδια, αν και από μια πλευρά συμπεριφέρονται παντελώς εγωιστικά, συνεργάζονται ταυτόχρονα μεταξύ τους σχηματίζοντας συμμαχίες. Αν το θέλετε, αυτό είναι ποιητική επιστήμη, ελπίζω όμως να αποδείξω ότι είναι καλή ποιητική επιστήμη, η οποία μάλλον υποβοηθά την κατανόηση παρά την παρεμποδίζει. Θα κάνω το ίδιο με άλλα παραδείγματα στα υπόλοιπα κεφάλαια.

 

Το όραμα-κλειδί του δαρβινισμού μπορεί να εκφρασθεί με όρους της γενετικής. Τα γονίδια που υπάρχουν σε πολλά αντίγραφα στον πληθυσμό είναι εκείνα που έχουν την ικανότητα να παράγουν αντίγραφα, πράγμα που σημαίνει επίσης ότι έχουν την ικανότητα να επιβιώνουν.

 

Να επιβιώνουν όμως πού; Να επιβιώνουν σε μεμονωμένα σώματα, στο αρχέγονο περιβάλλον. Αυτό σημαίνει να επιβιώνουν στο περιβάλλον που τυπικά ταιριάζει στο είδος: στην έρημο οι καμήλες, στα δένδρα οι πίθηκοι, στα βαθιά νερά τα γιγάντια καλαμάρια, και πάει λέγοντας. Ο λόγος που μεμονωμένα σώματα είναι τόσο ικανά να επιβιώνουν στο περιβάλλον τους είναι κυρίως ότι έχουν δομηθεί από γονίδια που επέζησαν στο περιβάλλον αυτό επί πολλές γενιές, με τη μορφή αντιγράφων.

 

Οι έρημοι, τα παγόβουνα, οι θάλασσες και τα δάση δεν έχουν όμως σημασία, είναι απλώς μέρος της ιστορίας. Μια πολύ πιο σημαντική πλευρά του αρχέγονου περιβάλλοντος μέσα στο οποίο επέζησαν τα γονίδια, είναι τα άλλα γονίδια με τα οποία χρειάσθηκε να μοιρασθούν τη διαδοχή μεμονωμένων σωμάτων. Τα γονίδια που επιβιώνουν σε καμήλες περιλαμβάνουν, αυτό είναι βέβαιο, ορισμένα γονίδια που έχουν άριστες ικανότητες επιβίωσης στην έρημο, μπορεί μάλιστα να είναι και κοινά με τα αντίστοιχα γονίδια των αρουραίων και των αλεπούδων της ερήμου.

 

Έχει όμως πολύ μεγαλύτερη σημασία ότι τα επιτυχημένα γονίδια θα είναι εκείνα που έχουν αυξημένη ικανότητα να επιβιώνουν σε ένα περιβάλλον το οποίο αποτελείται από τα άλλα τυπικά γονίδια του είδους. Επομένως, τα γονίδια ενός είδους έχουν επιλεγεί ως προς την ικανότητά τους να συνεργάζονται μεταξύ τους. Η γενετική συνεργασία, ως καλή επιστημονική ποίηση εκεί που η παγκόσμια συνεργία δεν είναι, θα αποτελέσει το αντικείμενο αυτού του κεφαλαίου.

 

Το ακόλουθο γεγονός συχνά γίνεται αντικείμενο παρανόησης. Δεν είναι τα γονίδια του κάθε μεμονωμένου ατόμου που συνεργάζονται ιδιαίτερα καλά μεταξύ τους. Τα συγκεκριμένα γονίδια δεν έχουν βρεθεί μαζί ποτέ στο παρελθόν με το δεδομένο συνδυασμό, αφού το κάθε γονιδίωμα ενός είδους που αναπαράγεται με φυλετικό τρόπο είναι μοναδικό (με τη συνήθη εξαίρεση των ομοίων διδύμων). Είναι τα γονίδια του είδους γενικώς που συνεργάζονται μεταξύ τους, επειδή συνευρίσκονται πολλές φορές στο στενό κοινό ενδοκυτταρικό περιβάλλον, αν και πάντοτε σε διαφορετικούς συνδυασμούς. Η συνεργασία μεταξύ τους έγκειται στο ότι κατασκευάζουν άτομα του ιδίου γενικού τύπου με το συγκεκριμένο άτομο.

 

Δεν υπάρχει κανένας ιδιαίτερος λόγος να περιμένει κανείς ότι τα γονίδια κάποιου μεμονωμένου ατόμου θα έχουν ειδικές ικανότητες να συνεργάζονται το ένα με το άλλο αν συγκριθούν με οποιαδήποτε άλλα γονίδια του ιδίου είδους. Το ποιους συγκεκριμένους συνεργάτες τους επέλεξε γι’ αυτά η κλήρωση της φυλετικής αναπαραγωγής από τη γενετική δεξαμενή του συγκεκριμένου είδους, είναι κυρίως θέμα τύχης.

Τα άτομα που διαθέτουν δυσμενείς συνδυασμούς γονιδίων έχουν την τάση να πεθάνουν. Τα άτομα με ευνοϊκούς συνδυασμούς έχουν την τάση να κληροδοτήσουν τα γονίδια αυτά στις μελλοντικές γενιές. Μακροπρόθεσμα όμως, δεν μεταβιβάζονται οι ίδιοι οι ευνοϊκοί συνδυασμοί. Η φυλετική ανακατανομή μεριμνά για αυτό. Εκείνο που μεταβιβάζεται όμως είναι τα γονίδια που είναι μάλλον ικανά να σχηματίζουν ευνοϊκούς συνδυασμούς με τα άλλα γονίδια που είναι διαθέσιμα στη γενετική δεξαμενή του είδους. Με την πάροδο των γενεών, οποιαδήποτε και αν είναι η ικανότητα των γονιδίων που επιβιώνουν, αυτά θα είναι ικανά και στο να συνεργάζονται με τα άλλα γονίδια του είδους.

 

Απ’ όσο γνωρίζουμε, συγκεκριμένα γονίδια καμήλας μπορεί να είναι ικανά να συνεργασθούν με συγκεκριμένα γονίδια κυναίλουρου. Ποτέ όμως δεν τους ζητείται κάτι τέτοιο. Πιθανώς τα γονίδια των θηλαστικών να έχουν μεγαλύτερη ικανότητα συνεργασίας με άλλα γονίδια θηλαστικών απ’ ό,τι με γονίδια πτηνών. Η σκέψη αυτή όμως πρέπει να παραμείνει υποθετική, αφού ένα από τα χαρακτηριστικά της ζωής στον πλανήτη μας, αν εξαιρέσει κανείς τα προϊόντα της γενετικής μηχανικής, είναι ότι τα γονίδια αναμειγνύονται αποκλειστικά και μόνο εντός του είδους.

 

Τα υβρίδια αποτελούν υποδεέστερες εκδόσεις τέτοιων θεωρήσεων, που μπορούμε όμως να τις ελέγξουμε. Τα υβρίδια μεταξύ διαφορετικών ειδών, όταν υπάρχουν, επιβιώνουν συνήθως λιγότερο καλά, ή είναι λιγότερο γόνιμα, από τα καθαρόαιμα άτομα. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι, εν μέρει τουλάχιστον, η ασυμβατότητα μεταξύ των γονιδίων τους. Τα γονίδια του Είδους Α που λειτουργούν ικανοποιητικά στο γενετικό πλαίσιο ή «κλίμα» άλλων γονιδίων του Είδους Α, δεν λειτουργούν όταν μεταφυτεύονται στο Είδος Β και αντίστροφα. Παρόμοια αποτελέσματα παρατηρούνται ενίοτε όταν διασταυρώνονται και σχηματίζουν υβρίδια ποικιλίες ή φυλές εντός ενός είδους.

 

Αυτό το κατάλαβα για πρώτη φορά παρακολουθώντας διαλέξεις του εκλιπόντος Ε. Μπ. Φορντ (Ε. Β. Ford), του θρυλικού αυτού εστέτ της Οξφόρδης και εκκεντρικού ιδρυτή της σχολής των Οικολογικών Γενετιστών, η οποία σήμερα φθίνει.

 

Το μεγαλύτερο μέρος των ερευνών του Φορντ αφορούσε άγριους πληθυσμούς πεταλούδων και σκόρων. Ανάμεσά τους συγκαταλέγεται το μικρό κίτρινο λεπιδόπτερο Tnphaena comes. Αυτός ο σκόρος είναι συνήθως καστανοκίτρινος, υπάρχει όμως μια ποικιλία με το όνομα Tnphaena curtisii, που είναι μαυριδερή. Η ποικιλία curtisii δεν υπάρχει στην Αγγλία στη Σκοτία και στα Νησιά το είδος curtisii συνυπάρχει με το συνηθισμένο είδος comes. Το σκουρόχρωμο σχέδιο χρωμάτων του curtisii επικρατεί σχεδόν εντελώς του φυσιολογικού σχεδίου του comes. Ο όρος «επικρατεί» είναι τεχνικός, γι’ αυτό άλλωστε και δεν μπορώ να πω απλώς «κυριαρχεί». Ο όρος σημαίνει ότι τα υβρίδια μεταξύ των δύο ειδών μοιάζουν με το είδος curtisii έστω και αν φέρουν τα γονίδια αμφοτέρων των ειδών.

 

Ο Φορντ συνέλεξε δείγματα από τη νήσο Barra στις Έξω Εβρίδες, δυτικά της Σκοτίας, και από μία από τις νήσους Orkney, βορείως της Σκοτίας, καθώς και από την ενδοχώρα της Σκοτίας. Καθεμία από τις δύο νησιωτικές μορφές μοιάζει ακριβώς με το αντίθετό της στο άλλο νησί, ενώ το σκουρόχρωμο γονίδιο curtisii υπερισχύει και στα δύο νησιά, όπως και στην ενδοχώρα. Υπάρχουν άλλα στοιχεία που δείχνουν ότι το γονίδιο curtisii είναι ακριβώς το ίδιο σε όλες τις τοποθεσίες.

 

Ενόψει όλων αυτών θα περίμενε κανείς, διασταυρώνοντας δείγματα από διαφορετικά νησιά, να εκφρασθεί το φυσιολογικό σχέδιο επικράτησης. Αυτό όμως δεν συμβαίνει, και αυτό είναι το ζήτημα. Ο Φορντ συνέλεξε άτομα από την Barra και τα διασταύρωσε με άτομα από την Orkney. Η επικράτηση του γονιδίου curtisii εξέλιπε εντελώς. Αντιθέτως, εμφανίσθηκε πλειάδα ενδιάμεσων μορφών στις οικογένειες υβριδίων, ακριβώς σαν να μην υπήρχε επικράτηση.

 

Αυτό που φαίνεται να συμβαίνει είναι το εξής. Το γονίδιο curtisii δεν κωδικοποιεί από μόνο του τον τύπο της χρωστικής ουσίας που μας επιτρέπει να διακρίνουμε τους σκόρους. Η επικράτηση δεν είναι ποτέ αποκλειστική ιδιότητα ενός γονιδίου. Αντί γι’ αυτό, όπως συμβαίνει με κάθε άλλο γονίδιο, θα έπρεπε να θεωρούμε ότι το γονίδιο curtisii ασκεί τις επιδράσεις του μόνο στο πλαίσιο μιας σειράς άλλων γονιδίων, από τα οποία κάποια «ενεργοποιεί». Αυτή η σειρά άλλων γονιδίων είναι μέρος εκείνου που εννοώ με τον όρο «γενετικό πλαίσιο» ή «γενετικό κλίμα».

 

Θεωρητικά επομένως, οποιοδήποτε γονίδιο θα μπορούσε να ασκεί ριζικά διαφορετικές επιδράσεις σε διαφορετικά νησιά, παρουσία διαφορετικών σειρών άλλων γονιδίων. Στην περίπτωση των κίτρινων λεπιδοπτέρων του Φορντ τα πράγματα είναι λίγο πιο πολύπλοκα και πολύ διαφωτιστικά. Το γονίδιο curtisii είναι ένα «γονίδιο-διακόπτης» που φαίνεται να έχει την ίδια επίδραση και στις δύο νήσους Barra και Orkney, αλλά το επιτυγχάνει ενεργοποιώντας διαφορετικές σειρές γονιδίων στις διαφορετικές τοποθεσίες.

 

Το φαινόμενο αυτό δεν μπορεί να παρατηρηθεί παρά μόνον εάν διασταυρωθούν οι δύο πληθυσμοί. Το γονίδιο-διακόπτης curtisii βρίσκεται τότε σε ένα γενετικό κλίμα που δεν είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο, αλλά μείγμα των γονιδιακών συνδυασμών της Barra και της Orkney, με αποτέλεσμα να καταρρέει το σχέδιο χρωμάτων που θα μπορούσε να παράγει από μόνος του ο κάθε συνδυασμός.

 

Το ενδιαφέρον στην περίπτωση αυτή είναι ότι είτε το μείγμα Barra είτε το μείγμα Orkney μπορούν να συναρμολογήσουν το σχέδιο των χρωμάτων. Υπάρχουν περισσότεροι του ενός τρόποι να φθάσει κανείς στο ίδιο αποτέλεσμα. Και οι δύο τρόποι εμπλέκουν συνεργατικές σειρές γονιδίων, πρόκειται όμως για δύο διαφορετικές σειρές και τα μέλη της κάθε σειράς δεν συνεργάζονται καλά με την άλλη. Θεωρώ ότι αυτό αποτελεί πρότυπο του τι συχνά συμβαίνει με λειτουργικά γονίδια μέσα σε οποιαδήποτε δεξαμενή γονιδίων.

 

Στο Εγωιστικό γονίδιο, χρησιμοποίησα μια αναλογία με την κωπηλασία. Μια ομάδα οκτώ κωπηλατών χρειάζεται καλό συντονισμό. Οκτώ άνδρες που έχουν προπονηθεί μαζί μπορούν να ελπίζουν ότι θα λειτουργήσουν και καλά μαζί. Αν όμως αναμίξετε τέσσερις άνδρες μιας ομάδας με τέσσερις άνδρες μιας άλλης, εξίσου καλής ομάδας, δεν κολλάνε: η κωπηλασία τους αποσυντονίζεται. Αυτό είναι ανάλογο με την ανάμειξη δύο σειρών γονιδίων που λειτουργούσαν ικανοποιητικά όταν η καθεμιά τους βρισκόταν μαζί με τους προηγούμενους συντρόφους της, αλλά που ο συντονισμός τους κατέρρευσε όταν η καθεμιά τους αναγκάσθηκε να βρεθεί στο ξένο γενετικό κλίμα της άλλης.

 

Στο σημείο αυτό, πολλοί βιολόγοι παρασύρονται και λένε ότι η φυσική επιλογή πρέπει να λειτουργεί στο επίπεδο ολόκληρης της ενιαίας ομάδας, ολόκληρης της σειράς γονιδίων, ή ολόκληρου του οργανισμού του ατόμου. Έχουν δίκιο ότι ο κάθε οργανισμός είναι ιδιαίτερα σημαντική μονάδα στην ιεραρχία της ζωής. Και πράγματι εμφανίζει μοναδιαίες ιδιότητες. (Αυτό ισχύει λιγότερο για τα φυτά παρά για τα ζώα, τα οποία μάλλον έχουν σταθερά τμήματα, τακτικά διευθετημένα μέσα σε ένα περίβλημα με διακριτή μοναδιαία μορφή. Είναι συχνά πιο δύσκολο να ορίσει κανείς τα μεμονωμένα φυτά, καθώς αυτά φύονται άτακτα και πολλαπλασιάζονται με βλαστητική αναπαραγωγή, μέσα από χωράφια και χαμόκλαδα.)

 

Ωστόσο, όσο και διακριτό και μοναδιαίο να είναι ένα ζώο, όπως, ας πούμε, ένας μεμονωμένος λύκος, ή ένας βούβαλος, το περίβλημα είναι και παροδικό και μοναδικό. Οι βούβαλοι που ευημερούν δεν αναπαράγονται γύρω-γύρω στον κόσμο με τη μορφή πολλαπλών αντιγράφων, αντιγράφουν τα γονίδιά τους. Η αληθινή μονάδα της φυσικής επιλογής πρέπει να είναι μια μονάδα για την οποία να μπορεί κανείς να πει ότι έχει συχνότητα. Συχνότητα που αυξάνεται όταν ο τύπος της ευημερεί και που μειώνεται όταν ο τύπος της φθίνει.

 

Αυτό ακριβώς είναι που μπορεί να πει κανείς για τα γονίδια που βρίσκονται σε γονιδιακές δεξαμενές. Δεν μπορείτε όμως να πείτε το ίδιο και για μεμονωμένους βούβαλους. Οι βούβαλοι που ευημερούν δεν γίνονται πιο συχνοί. Κάθε βούβαλος είναι μοναδικός. Η συχνότητα εμφάνισής του είναι 1. Μπορείτε όμως να ορίσετε έναν βούβαλο ως ευημερούντα εάν η συχνότητα των γονιδίων του αυξηθεί στις μελλοντικές γενιές.

 

Ο στρατηγός Μοντγκόμερι (Montgomery), που δεν υπήρξε και ο πιο ταπεινόφρων άνθρωπος, έκανε κάποτε την εξής παρατήρηση: «Ο Θεός είπε (και συμφωνώ μαζί Του)…» Κάπως έτσι αισθάνομαι όταν διαβάζω για τη συμφωνία που έκανε ο Θεός με τον Αβραάμ. Ο Θεός δεν υποσχέθηκε στον Αβραάμ ως άτομο αιώνια ζωή (αν και ο Αβραάμ ήταν μόλις 99 ετών τότε, φρέσκος φρέσκος με μέτρο τη Γένεση). Του υποσχέθηκε κάτι διαφορετικό.

Και θήσομαι την διαθήκην μου ανά μέσον εμού και ανά μέσον σου και πληθυνώ σε σφοδρά… και έση πατήρ πλήθους εθνών… και αυξανώ σε σφόδρα σφόδρα και θήσω σε εις έθνη, και βασιλείς εκ σου εξελεύσονται. Γένεσις 17

Ο Αβραάμ δεν έμεινε με καμία αμφιβολία ότι το μέλλον έγκειται στο σπόρο του και όχι στη μοναδικότητά του. Ο Θεός ήξερε καλά το δαρβινισμό του.

 

Για να συνοψίσω, το ζήτημα είναι ότι τα γονίδια, παρά το γεγονός ότι είναι χωριστές μονάδες, προϊόντα της φυσικής επιλογής κατά τη δαρβινική διεργασία, είναι άκρως συνεργατικά. Η επιλογή ευνοεί ή όχι μεμονωμένα γονίδια, ανάλογα με την ικανότητά τους να επιζήσουν στο περιβάλλον τους, αλλά το πιο σημαντικό μέρος του περιβάλλοντος αυτού είναι το γενετικό κλίμα που δημιουργείται από άλλα γονίδια.

 

Το αποτέλεσμα είναι ότι σειρές συνεργατικών γονιδίων συγκεντρώνονται σε γονιδιακές δεξαμενές. Τα σώματα των ατόμων είναι τόσο μοναδιαία και συνεκτικά όπως είναι, όχι διότι η φυσική επιλογή τα διαλέγει ως μονάδες, αλλά διότι έχουν δομηθεί από γονίδια τα οποία έχουν επιλεγεί για να συνεργάζονται με άλλα μέλη της γονιδιακής δεξαμενής. Συνεργάζονται εξειδικευμένα για το έργο της δόμησης μεμονωμένων σωμάτων. Πρόκειται όμως για ένα είδος άναρχης συνεργασίας, του είδους «κάθε γονίδιο για τον εαυτό του».

 

Ρίτσαρντ Ντόκινς – Υφαίνοντας το ουράνιο τόξο

Γιατί δεν απολαμβάνουμε την μοναδική ζωή μας;

Γιατί πολλές φορές συμπεριφερόμαστε λες και η ζωή μας είναι ατελείωτη;

Κάποιοι θα πουν: “Μα ακριβώς διότι γνωρίζουμε το αναπόφευκτο τέλος”! Κλείνουμε τα μάτια και τα αυτιά μας και κάνουμε ότι δεν καταλαβαίνουμε… Ίσως πάλι γιατί νομίζουμε ότι για να ευχαριστηθούμε κάτι πρέπει να πληροί πολλές προϋποθέσεις π.χ. μία εκδρομή, μία αγορά ακόμα και μία απλή έξοδος δεν πραγματοποιείται σήμερα, αλλά αναβάλλεται για μία “ άλλη φορά” όταν τα πράγματα θα είναι καλύτερα, όταν οι συνθήκες είναι καταλληλότερες…

Όμως ας μην κρυβόμαστε, η ζωή είναι μία και μοναδική. Είναι αυτό που ζούμε την κάθε στιγμή. Αυτό που ζούμε εδώ και τώρα. Ότι πέρασε είναι ήδη παρελθόν και το μέλλον ακόμα δεν έχει φτάσει. Τώρα που γράφω αυτές τις γραμμές, αυτό είναι που πρέπει να ευχαριστηθώ και να απολαύσω, οτιδήποτε άλλο πριν και μετά δεν υπάρχει…

Πολλές φορές καταλαβαίνουμε την αξία όσων έχουμε, δυστυχώς, όταν κάτι συμβεί και τα απειλήσει, όταν κινδυνέψουμε ή όταν όντως τα χάσουμε. Την υγεία μας, τη δουλειά μας, το σπίτι μας, τη ρουτίνα μας. Όσο τα έχουμε (υλικά και άυλα αγαθά) συμπεριφερόμαστε με απάθεια, συχνά γκρινιάζουμε, θέλουμε κι άλλα, περισσότερα, μεγαλύτερα, ακριβότερα. Δουλεύουμε όλο και περισσότερο, πιέζουμε τους εαυτούς μας και τους γύρω μας με ωράρια απάνθρωπα, γινόμαστε σκλάβοι των ίδιων μας των επιλογών!

 

Η αρχαιοελληνική ερμηνεία της λέξης προσευχής

Το Ελληνικό ρήμα ΕΧΩ δεν έχει τύχει ενδελεχούς μελέτης. Στην Αρχαιότητα, εκτός του κατέχω εσήμαινε και ΤΕΙΝΩ και αυτή είναι μία του έννοια η οποία ναι μεν δεν ισχύει σήμερα, ωστόσο, υφίσταται ως συνθετικό άλλων λέξεων.

Αυτό φαίνεται παράξενο αλλά δίνει λύση σε λέξεις όπως το ΕΞΕΧΩ που σημαίνει τείνω προς τα έξω… ΕΣΟΧΗ λοιπόν αντιστοίχως σημαίνει ότι τείνει προς τα μέσα.

ΥΠΕΡΕΧΩ σημαίνει τείνω υπέρ ή ξεπερνώ και ΠΡΟΣΕΧΩ σημαίνει τείνω την ενέργειά μου προς κάποιο συγκεκριμένο σημείο.

Αυτά εξηγούν την πολύ σημαντική λέξι ΕΥΧΗ = ΕΥ-ΕΧΩ, η οποία σημαίνει κατά λέξιν ΤΕΙΝΩ ΠΡΟΣ ΤΟ ΚΑΛΟ…

Όταν λοιπόν δίνουμε σε κάποιον μία ευχή, ουσιαστικά εννοούμε ΝΑ ΤΕΙΝΗ ΠΡΟΣ ΤΟ ΑΠΟΛΥΤΟ ΚΑΛΟ ΤΗΣ ΕΥΧΗΣ… οπότε το ΓΕΙΑ ΣΟΥ σημαίνει ΝΑ ΤΕΙΝΗΣ ΠΡΟΣ ΑΚΡΑΣ ΥΓΕΙΑΣ και το ΧΑΙΡΕΤΕ σημαίνει ΝΑ ΤΕΙΝΗΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΧΑΡΑ Ή ΝΑ ΤΕΙΝΗΣ ΝΑ ΛΑΒΗΣ ΚΑΘΕ ΧΑΡΗ.

Γεγονός είναι ότι προσλαμβάνουμε ερεθίσματα μέσω των 5 αισθήσεων. Βλέπουμε, ακούμε, μυρίζουμε, ακουμπάμε, γευόμαστε και ακολούθως ενεργοποιούνται οι μηχανισμοί της ΜΝΗΜΟΣΥΝΗΣ και των συναισθημάτων. Τα ερεθίσματα μετουσιώνονται σε συναισθήματα τα οποία πλημμυρίζουν τον νου. Αυτά τα συναισθήματα, σε γενικές γραμμές είναι δύο ειδών… θετικά ή αρνητικά.

Στα αρνητικά ανήκουν η ζήλεια, ο φθόνος, το μίσος, η δειλία, η δουλοφροσύνη, η αυτολύπηση, η θυματοποίηση, ο οίκτος, η δουλοπρέπεια κλπ.

Ενώ στα θετικά ανήκουν η γενναιότης, η ανδρεία, η αξιοπρέπεια, η εν μέτρω υπερηφάνεια, ο εν μέτρω εγωισμός, η αγάπη, η φιλότης, ο έρως κλπ.

Οι ΜΟΥΣΕΣ λοιπόν, ως υγρές ενέργειες, είναι οι ενέργειες οι οποίες συνεργούσης της ΜΝΗΜΗΣ, δημιουργούν στον άνθρωπο τα θετικά, εξυψωτικά εκείνα συναισθήματα τα οποία, στο επόμενο επίπεδο θα οδηγήσουν σε ΝΟΗΣΗ και πλήρη εκλογίκευση του συναισθήματος. Πότε όμως; Όταν το συναίσθημα τιθασευθεί, περιορισθεί και αφήσει τον νου να αναλάβει τα ηνία των πράξεων. Αυτός είναι ο ρόλος του λεγομένου ΔΙΟΝΥΣΟΥ.

Επομένως, επιθυμητό για τον νοήμονα άνθρωπο είναι να προσπαθεί διαρκώς τόσο να τιθασεύει και να εκλογικεύει τα πολυποίκιλα συνεχή συναισθήματά του όσο και να απορρίπτει τα αρνητικά συναισθήματα προς όφελος των θετικών ώστε να ανελιχθεί σε ανώτερο επίπεδο λογικής και νοήσεως. Αυτή η διαδικασία είναι εσωτερική. Δηλαδή γίνεται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος πρέπει, αυτοσυγκεντρωμένος, μιλώντας με τον εαυτό του, να βρίσκει την ανελικτική του πορεία με την βοήθεια των πυξίδων τύπου ΜΟΥΣΩΝ-ΔΙΟΝΥΣΟΥ.

ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΟΜΩΣ Η ΛΕΞΙΣ ΠΡΟΣΕΥΧΗ;
Βάσει του ΕΥ-ΕΧΩ σημαίνει να βάλω τον εαυτό μου να προσηλωθεί και να τείνη προς το ευ-καλό.
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΕΞΙΣ ΠΡΟΣΕΥΧΗ προτείνει την απαιτουμένη ανά πάσα στιγμή και απαραίτητη για κάθε λογικό άνθρωπο, προσπάθεια ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑΣ, διεισδύσεως στα άδυτα της ΜΝΗΜΟΣΥΝΗΣ και της ΣΥΝΕΙΔΗΣΕΩΣ ώστε να σκεφθεί, να διορθώσει την πορεία του, να επαναπροσδιορίσει τις σταθερές του, να αυτο-τονώσει το ηθικό του και το σθένος του, να τα “βρει” με τον εαυτό του.

Πρόκειται για μεγαλειώδη άκρως νοητική λειτουργία, άνευ της οποίας ο άνθρωπος θα ήταν έρμαιο των αισθητηρίων-των ενστίκτων και των συναισθημάτων.

ΠΡΟΣΕΥΧΟΜΕΝΟΙ ΕΛΛΗΝΟΤΡΟΠΩΣ, γνωρίζουμε να ηρεμούμε τα πάθη, να χαλιναγωγούμε τα ένστικτα, να επιβαλλόμεθα επί των αγρίων ορέξεων, να φέρνουμε ειρήνη στον εαυτό μας, να επιστρατεύουμε τις δυνάμεις μας προς επίτευξιν των λογικών στόχων μας, και τελικά γνωρίζουμε τον εαυτό μας με τις δυνάμεις και αδυναμίες του. Ταυτοχρόνως, ερχόμαστε σε εσωτερική ισορροπία και πιθανώς, σε ακραίες και δυνατές στιγμές, ακουμπάμε την αρχή της θεϊκής υπογραφής μέσα μας.

Θεωρία των Πάντων

Σύμφωνα με τις θεωρίες που μας αποκαλύπτουν τις πρώτες απειροελάχιστες στιγμές της γένεσης με βάση τις παρατηρήσεις και τα πειράματα που έχουν γίνει μέχρι τώρα, το Σύμπαν την εποχή εκείνη είχε μία απροσδιόριστη χρονική διάρκεια ύπαρξης, αφού η διάσταση του χρόνου εξομοιώνονταν κατά κάποιον τρόπο με μία από τις διαστάσεις του χώρου. Αυτό που υπήρχε στον περιορισμένο εκείνο χώρο, που ήταν μικρότερος από το μέγεθος ενός πρωτονίου, δεν ήταν παρά ένας «κβαντικός αφρός», ενώ το Σύμπαν στο οποίο ζούμε τώρα αποτελούσε τότε ένα μικροσκοπικό μόνο κομμάτι του αφρού. Οπότε κάποια στιγμή, ωθούμενο από μία τυχαία κβαντική διακύμανση, το κοσμικό ρολόι άρχισε να χτυπάει ξεκινώντας έτσι τη διαστολή του Σύμπαντος.

Η Κβαντική Μηχανική επιτρέπει την παράξενη αυτή διαδικασία σύμφωνα με την οποία δύο εικονικά (virtual) σωματίδια μπορούν να δημιουργηθούν δανειζόμενα την ενέργεια που απαιτεί η δημιουργία τους από το κενό (από το «τίποτα» δηλαδή). Με την προϋπόθεση όμως ότι τα δύο αυτά σωματίδια θα εξαϋλωθούν σ’ ένα απειροελάχιστα μικρό χρονικό διάστημα μετά τη δημιουργία τους επιστρέφοντας έτσι στο «κενό» (στο «τίποτα») την ενέργεια που είχαν δανειστεί απ’ αυτό. Μ’ αυτόν τον τρόπο δηλαδή έχουμε τη δημιουργία του Σύμπαντος από το «τίποτα» (ex nihilo).

 

Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή τη στιγμή της γέννησης του Σύμπαντος οι έξι από τις ελεύθερες διαστάσεις που υπήρχαν τότε «διπλώθηκαν» στο εσωτερικό τους «καταπίνοντας» κατά κάποιον τρόπο τον ίδιο τους τον εαυτό. Έκτοτε οι επιπλέον αυτές διαστάσεις βρίσκονται «φυλακισμένες» στο εσωτερικό απειροελάχιστα μικροσκοπικών «σφαιριδίων» και συνοδεύουν «αόρατα» κάθε σημείο των κατανοητών σε όλους μας σημερινών τεσσάρων διαστάσεων του Σύμπαντος. Κάθε γεωμετρικό σημείο του χώρου είναι στην πραγματικότητα και μια υπερσφαίρα έξι διαστάσεων τόσο μικρή, ώστε ακόμη και ένα πρωτόνιο να είναι συγκριτικά τεράστιο. Η διάσπαση, όμως, των έξι επί πλέον διαστάσεων θα απαιτούσε τόση ενέργεια όση και αυτή τούτη η γέννηση του Σύμπαντος!

 

Η χρήση περισσότερων διαστάσεων δεν είναι κάτι το καινούργιο στη φυσική, αφού έγινε για πρώτη φορά το 1919 από τον Πρώσο καθηγητή Θίοντορ Καλούζα (1885-1954) όταν αποφάσισε να επιλύσει τις εξισώσεις της Γενικής Σχετικότητας με την προσθήκη πέντε διαστάσεων αντί των τεσσάρων που γνωρίζουμε σήμερα. Η λύση αυτή είχε σαν αποτέλεσμα να βρεθούν οι ίδιες λύσεις που έβγαζε η επίλυση των εξισώσεων της τετραδιάστατης σχετικότητας με τη διαφορά ότι στα αποτελέσματα αυτών των λύσεων παρουσιάζονταν επιπροσθέτως και οι εξισώσεις της θεωρίας του ηλεκτρομαγνητισμού. Ο ηλεκτρομαγνητισμός δηλαδή έμοιαζε να είναι το αποτέλεσμα της «αόρατης» πέμπτης διάστασης του χωρόχρονου. Το 1926 μάλιστα ο Σουηδός μαθηματικός Οσκαρ Κλάιν (1894-1977) κατόρθωσε να αποδείξει τον τρόπο με τον οποίο η πέμπτη αυτή διάσταση θα μπορούσε να είναι υπαρκτή και συγχρόνως αόρατη.

 

Η σκέψη που κάνουν οι σύγχρονοι φυσικοί είναι ότι όπως και η βαρύτητα το ίδιο και οι άλλες τρεις δυνάμεις της φύσης ίσως να δημιουργούνται κι αυτές από χωροχρονο-παραμορφώσεις. Για να εξηγηθεί όμως η ύπαρξη των δυνάμεων αυτών χρειαζόμαστε την ύπαρξη έξι ή επτά πρόσθετων διαστάσεων. Αν η θεωρία αυτή αληθεύει, ζούμε σε ένα Σύμπαν δέκα ή ακόμη και ένδεκα διαστάσεων! Γιατί η μόνη θεώρηση του Σύμπαντος που φαίνεται σήμερα ότι ίσως μπορέσει σύντομα να συνδέσει την Κβαντομηχανική με τη Γενική Σχετικότητα είναι η Θεωρία-Μ των Υπερχορδών.

 

Σύμφωνα λοιπόν με τη Θεωρία των Υπερχορδών τα σωματίδια της ύλης (τα φερμιόνια) και των δυνάμεων (τα μποζόνια) δεν αντιμετωπίζονται απλώς ως απειροελάχιστα «σημεία» αλλά ως μονοδιάστατες «θηλιές» ή «χορδές» κάθε μία από τις οποίες έχει μήκος 10^-33 εκατοστά (το μήκος του Πλανκ) αλλά μηδενικό πάχος και πάλλεται με διαφορετικό τρόπο. Σ’ αυτή τη θεώρηση η ύλη και οι δυνάμεις ενοποιούνται σε μία και μοναδική φυσική ύπαρξη, αυτή των χορδών, και διαφοροποιούνται μόνο όσον αφορά τις «νότες» που παίζει κάθε χορδή. Μ’ αυτόν τον τρόπο η Θεωρία των Υπερχορδών έχει τη δυνατότητα να ενώσει την Κβαντομηχανική με τη Γενική Σχετικότητα σε μία και μοναδική Ενοποιημένη Θεωρία Πεδίου που περιγράφει τη βαρύτητα ως μία κβαντισμένη δύναμη κάτω όμως από μία κατάσταση «υπερσυμμετρίας».

 

Ωστόσο, παρόλο που έως τώρα η θεώρηση αυτή παρουσιάζει μία από τις καλύτερες αντιλήψεις που έχουμε για τη φύση και την ενοποίηση των δυνάμεων και της ύλης, εντούτοις η σύγχρονη επιστήμη δεν διαθέτει ακόμη τα κατάλληλα εργαλεία μαθηματικής ανάλυσης που θα μπορούσαν να μας βοηθήσουν στην πλήρη ανάπτυξή της. Οπως χαρακτηριστικά λέγεται, πρόκειται για «μια θεωρία του 21ου αιώνα, η οποία ανακαλύφθηκε νωρίτερα από την εποχή της»! Μια θεωρία που πολλοί ονομάζουν «Θεωρία των Πάντων».

Τι υπήρχε πριν την Μεγάλη Έκρηξη;

Κάθε φορά που ένας κοσμολόγος δίνει μια δημόσια διάλεξη, πάντα κάποιος από το ακροατήριο σηκώνει το χέρι του για να ρωτήσει: «και τι υπήρχε πριν από την Μεγάλη Έκρηξη;»

 

«Υπάρχει μία στάνταρ απάντηση που μπορεί να δώσει κανείς», λέει ο Glenn Starkman, φυσικός στο πανεπιστήμιο Case Western Reserve. «Λέμε πως η ερώτηση δεν έχει νόημα, όπως ακριβώς δεν έχει νόημα να ρωτάμε, ‘τι βρίσκεται νοτιότερα από τον Νότιο Πόλο».

 

Ο λόγος είναι ο εξής: Αν μαζί με την Μεγάλη Έκρηξη ξεκίνησε κι ο ίδιος ο χρόνος, τότε δεν έχει νόημα να ρωτάμε τι υπήρχε πριν, γιατί απλά δεν υπάρχει «πριν». Αλλά και ο ίδιος ο Starkman γνωρίζει ότι η απάντηση αυτή δεν είναι ικανοποιητική.

 

Σήμερα διαθέτουμε μια θεωρία για το τι συνέβη σχεδόν αμέσως μετά την Μεγάλη Έκρηξη. Κατά την διάρκεια των πρώτων ελάχιστων κλασμάτων δευτερολέπτου της ύπαρξης του σύμπαντος, το «πληθωριστικό» μοντέλο μας λέει ότι το σύμπαν επεκτάθηκε σαν ένα μπαλόνι, πολλαπλασιάζοντας το μέγεθός του ξανά και ξανά μέχρι να φτάσει στον «κανονικό» ρυθμό διαστολής του. Όμως, αν επιχειρήσουμε να κοιτάξουμε πίσω, πριν τον πληθωρισμό, προς την «χρονική στιγμή μηδέν» – η γενική σχετικότητα «καταρρέει».

 

Οι περισσότεροι φυσικοί θεωρούν ότι σ’ αυτή την «εποχή της κβαντικής βαρύτητας» το σύμπαν ήταν περίπου 10 ²⁴ φορές μικρότερο από ένα άτομο και είχε θερμοκρασία περί τους 10 ³² βαθμούς Κέλβιν. Σ’ αυτές τις συνθήκες ο χώρος και ο χρόνος συμπεριφέρεται σαν το νερό που κοχλάζει, ενώ υπάρχουν θεωρητικοί φυσικοί που προσπαθούν να τις περιγράψουν με τα μαθηματικά. Με κάποιο τρόπο, ο χρόνος όπως τον ξέρουμε αναδύθηκε από την κατάσταση της σχεδόν άπειρης πυκνότητας που επικρατούσε. Ή μπορεί ο χρόνος να υπήρχε ήδη και αυτό που αναδύθηκε ήταν το «βέλος» του χρόνου, που δείχνει προς το μέλλον.

 

Η επικράτηση της θεωρίας του Big Bang, ωστόσο, δεν σημαίνει πως δεν εμφάνισε και δεν εμφανίζει ακόμη σημαντικότατα προβλήματα. Η ίδια η εξέλιξή της, άλλωστε, και η εξακολουθητική τροποποίηση πολλών από τα θεμελιώδη αρχικά χαρακτηριστικά της το φανερώνει. Η ειδική «ρύθμιση» των πρόσθετων στοιχείων -όπως η σκοτεινή ύλη, η σκοτεινή ενέργεια ή ο πληθωρισμός, δηλαδή η πρόταση πως σε μια αρχική, απειροελάχιστη χρονικά, φάση αμέσως μετά την «αρχή», η ταχύτητα διαστολής υπήρξε ασύλληπτα μεγαλύτερη από αυτήν του φωτός¹– ώστε να συμφωνήσουν με τις παρατηρήσεις είναι ενδεικτική.

 

Αν δούμε συνοπτικά το καθιερωμένο σενάριο μπορούμε εύκολα να διαπιστώσουμε τον αυθαίρετο χαρακτήρα πολλών από τις βασικές προσαρμογές. Έτσι, εκεί που όλα ξεκίνησαν με ένα πολύ απλό μοντέλο, βάσει του οποίου το αρχικό ανεξήγητο συμβάν της Μεγάλης Έκρηξης ακολούθησε η διαστολή του Σύμπαντος και η «τακτοποιημένη» εμφάνιση της ακτινοβολίας και της ύλης, των στοιχειωδών σωματιδίων και της νουκλεοσύνθεσης, των ατόμων και των μορίων, για να ακολουθήσει η δημιουργία των γαλαξιών, των άστρων και των αστρικών συστημάτων, τα κενά που ανέκυψαν λόγω κυρίως των παρατηρήσεων μεγάλης κλίμακας έκαναν αναγκαία τη ριζική τροποποίησή του.

 

Προστέθηκε, λοιπόν, και η αρχική πληθωριστική φάση, κατά την οποία μια μικρή περιοχή του αρχέγονου Σύμπαντος -το σημερινό αστρονομικό μας Σύμπαν- διογκώθηκε σε μέγεθος κατά ένα γκούγκολ (10¹⁰⁰, δηλαδή ο αριθμός 1 ακολουθούμενος από 100 μηδενικά!) μέσα σε ένα δισεκατομμυριοστό του δισεκατομμυριοστού του τρισεκατομμυριοστού (10^-30) του δευτερολέπτου. Μετά από αυτήν την δραματική παρεμβολή τα πράγματα ακολούθησαν το δρόμο τους, όπως περίπου το αρχικό μοντέλο περιέγραφε.

 

Ένα βασικό σενάριο δέχεται πως ο πληθωρισμός κράτησε μόλις 10^-30 δευτερόλεπτα και στο χρόνο αυτό το Σύμπαν διπλασιάζονταν κάθε 10^-35  δευτερόλεπτα, με αποτέλεσμα να διπλασιαστεί 100.000 φορές μέσα στα 10^-30 δευτερόλεπτα. Η εισαγωγή της ιδέας του πληθωρισμού υπήρξε αναγκαία προκειμένου να απαντηθούν τα τρία μεγάλα αινίγματα της σύγχρονης κοσμολογίας: της ομοιογένειας, της ελάχιστης αναγκαίας ανομοιογένειαςκαι της επιπεδότητας του σημερινού Σύμπαντος, όπως προκύπτει από όλες τις παρατηρήσεις και έμεναν ολοκληρωτικά ανεξήγητα στο πλαίσιο της αρχικής εκδοχής της Μεγάλης Έκρηξης.

 

Αλλά το πρόβλημα με την περιγραφή της γέννησης του σύμπαντος είναι ότι πρόκειται για ένα γεγονός που συνέβη μόνο μια φορά και δεν υπήρχε κανείς για να κάνει παρατηρήσεις εκεί,  αλλά και το ότι δεν υπάρχει μια πλήρης θεωρία κβαντικής βαρύτητας για την περιγραφή του χωροχρόνου στις εξαιρετικά τεράστιες πυκνότητες ύλης-ενέργειας που κυριαρχούσαν όταν πραγματοποιήθηκε το Big Bang.

 

Όμως κάποιο φυσικοί πιστεύουν ότι ο χρόνος δε ξεκίνησε με την Μεγάλη Έκρηξη, αλλά ότι αναδύθηκε με κάποιο τρόπο όταν το σύμπαν έφθασε σε κάποιο βαθμό πολυπλοκότητας. Άλλοι υποστηρίζουν ότι το σύμπαν κάνει κύκλους, μια αιώνια διαδοχή διαστολών και συστολών. Αν αυτό το «κυκλικό» μοντέλο είναι σωστό, η Μεγάλη Έκρηξη δεν αποτελεί την αρχή, αλλά την μετάβαση από μια προηγούμενη εποχή.

 

Μια άλλη πιθανότητα είναι το σύμπαν μας να είναι ένα από αμέτρητα «σύμπαντα φυσαλίδες» που εμφανίζονται συνεχώς σε ένα «πολυσύμπαν».

 

Άραγε, έχουμε φτάσει κοντά στην απάντηση της ερώτησης «τι υπήρχε πριν;»

Ο Starkman λέει πως όχι. Και είναι ασαφές το πότε οι αστρονομικές παρατηρήσεις θα δώσουν στοιχεία για το ζήτημα αυτό. Ίσως, αν κατασκευάζαμε έναν τεράστιο ανιχνευτή βαρυτικών κυμάτων στο διάστημα, θα υπήρχε η ελπίδα να ανιχνεύσουμε τα αρχέγονα βαρυτικά κύματα που δημιουργήθηκαν από την Μεγάλη Έκρηξη.

 

Στο Σύμπαν μας είναι μέλος ενός ζεύγους Συμπάντων (ενός ζεύγους τρισδιάστατων βρανών), εμβαπτισμένων σε ένα πολυδιάστατο συνεχές. Ένα μικροσκοπικό κενό κατά μήκος μιας 4ης διάστασης χωρίζει τον καθημερινό τρισδιάστατο «κόσμο» μας -όλα τα πράγματα που μπορούμε να αγγίξουμε, να αισθανθούμε ή να δούμε- από έναν άλλο, απρόσιτο και τρισδιάστατο «κόσμο», τον οποίο δεν μπορούμε να νιώσουμε με τις αισθήσεις μας. Τα άτομα και το φως μπορούν να κινηθούν κατά το ύψος, το μήκος και το πλάτος αυτού του κόσμου, όμως οι νόμοι της θεωρίας των χορδών απαγορεύουν την κίνησή τους στην πρόσθετη διάσταση. Ο δεύτερος κόσμος διαθέτει τις δικές του μορφές ύλης και φωτός, αλλά ούτε αυτές μπορούν να διασχίσουν την τέταρτη διάσταση Το αποτέλεσμα είναι οι δύο κόσμοι να παραμένουν πλήρως απομονωμένοι ο ένας από τον άλλο, με μία εξαίρεση: αλληλεπιδρούν με τη μεσολάβηση της δύναμης της βαρύτητας», κατά μήκος της τέταρτης διάστασης. Με αυτόν τον τρόπο έλκει ο ένας κόσμος τον άλλο, με αποτέλεσμα να προσεγγίζουν και να συγκρούονται μεταξύ τους σε τακτά χρονικά διαστήματα. Το γεγονός της σύγκρουσης είναι αυτό που λέμε Μεγάλη Έκρηξη. Όλα τ’ άλλα έπονται κανονικά!

 

Αέναο σύμπαν: Τι υπήρχε πριν από τη μεγάλη έκρηξη; Πωλ Στάινχαρντ, Νιλ Τούροκ (εκδ. Αβγό) Οι δύο κοσμολόγοι προτείνουν μια διαφορετική, επαναστατική κοσμολογία: αυτό που θεωρούσαμε ως σήμερα «στιγμή της δημιουργίας», ήταν απλώς ένα επεισόδιο ενός άπειρου κύκλου τιτάνιων συγκρούσεων ανάμεσα στο δικό μας σύμπαν και σ’ έναν παράλληλο κόσμο. Η Μεγάλη Έκρηξη δεν ήταν η αρχή του χρόνου, αλλά μια γέφυρα από ένα παρελθόν γεμάτο ατελείωτα επαναλαμβανόμενους κύκλους εξέλιξης, κάθε ένας από τους οποίους συνοδευόταν από τη δημιουργία νέας ύλης και το σχηματισμό νέων γαλαξιών, αστέρων και πλανητών.

 

Σε μια άλλη θεωρία  του Δικέφαλου Χρόνου (Two-Headed Time), που ανέπτυξαν οι Sean Carrol και Alan Guth. ο χρόνος υπήρχε πάντα. Αλλά σε αντίθεση με το στατικό μοντέλο του σύμπαντος που οραματίστηκαν οι Αριστοτέλης, ο Νεύτωνας και Αϊνστάιν, αυτό το σύμπαν αλλάζει καθώς οι αιώνες διαδέχονται ο ένας τον άλλον. Η εξέλιξη του σύμπαντος είναι συμμετρική ως προς τον χρόνο, έτσι ώστε η συμπεριφορά του σύμπαντος πριν από την Μεγάλη Έκρηξη να είναι μια κατοπτρική εικόνα της εξέλιξής του μετά την Μεγάλη Έκρηξη.  Μέχρι πριν 14 δισεκατομμύρια χρόνια, το σύμπαν συρρικνωνόταν. Έφτασε σε ένα ελάχιστο μέγεθος κατά το Big Bang (στο οποίο ο χρόνος t = 0) και έκτοτε διαστέλλεται από τότε.

 

Εάν σκέφτεστε τον χρόνο σαν έναν μακρύ δρόμο και το Big Bang ως μια κοιλότητα κάπου στον δρόμο αυτό, τότε ένα σημάδι στην κοιλότητα (Big Bang) που θα σας δείχνει την κατεύθυνση προς το μέλλον, θα έχει δύο βέλη που δείχνουν προς αντίθετες κατευθύνσεις. Εξ ου και το όνομα Two-Headed Time. Κοντά στην ίδια την κοιλότητα, που βρίσκεται ανάμεσα στα δύο βέλη, ο χρόνος δεν θα είχε σαφή κατεύθυνση. Ο χρόνος θα ήταν μπερδεμένος.

 

Σύμφωνα με τους Carroll και Guth, η θεωρία του Δικέφαλου Χρόνου (Two-Headed Time) θα μπορούσε να γίνει ακόμη πιο περίπλοκη και περίεργη. Το σημείο του ελάχιστου μεγέθους και της μέγιστης τάξης του σύμπαντος (ελάχιστης εντροπίας) μπορεί να μην ήταν η Μεγάλη Έκρηξη του σύμπαντος μας, αλλά η Μεγάλη Έκρηξη άλλου σύμπαντος, κάποιο είδος Μεγάλου Πρωτοσύμπαντος. Το σύμπαν μας, και ίσως ένας άπειρος αριθμός από σύμπαντα, θα μπορούσε να έχει γεννηθεί από αυτό το γονικό σύμπαν και κάθε ένα από τα σύμπαντα θα μπορούσε να έχει το δικό του Big Bang. Η διαδικασία της ωοτοκίας των νέων Κόσμων από ένα γονικό σύμπαν ονομάζεται Αιώνιος Πληθωρισμός.

 

Η ιδέα αυτή αναπτύχθηκε από τους κβαντικούς κοσμολόγους στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Εν συντομία, ένα ασυνήθιστο ενεργειακό πεδίο (αλλά αυτό που επιτρέπεται από τη φυσική) στο Πρωτοσύμπαν δρα σαν αντιβαρύτητα και προκαλεί μια εκθετικά γρήγορη επέκταση. Αυτό το ασυνήθιστο ενεργειακό πεδίο έχει διαφορετικές δυνάμεις σε διάφορες περιοχές του χώρου. Κάθε τέτοια περιοχή επεκτείνεται σε κοσμικές διαστάσεις και το ενεργειακό πεδίο γίνεται συνηθισμένη ύλη, σχηματίζοντας ένα νέο σύμπαν που είναι κλεισμένο και τελείως εκτός επαφής με το πρωτοσύμπαν που το γέννησε.

 

Στην εικόνα  των Carroll–Guth η τάξη του σύμπαντος έχει τη μέγιστη τιμή της κατά την Μεγάλη Έκρηξη. Η αταξία αυξάνεται και πριν και μετά την Μεγάλη Έκρηξη. Έτσι το μέλλον προχωρά από την Μεγάλη Έκρηξη προς δυο κατευθύνσεις. Ένας παρατηρητής που ζει στο συστελλόμενο σύμπαν βλέπει την Μεγάλη Έκρηξη στο παρελθόν του όπως ακριβώς κι εμείς. Το γεγονός ότι θυμόμαστε το παρελθόν μας κι όχι το μέλλον μας σχετίζεται με τις συνθήκες του Big Bang.

 

Σύμφωνα με τους Carroll και Guth, η θεωρία του δικέφαλου χρόνου μπορεί συνδυαστεί με τον αιώνιο πληθωρισμό – μια ιδέα που αναπτύχθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 – που οδηγεί σε μια διαδικασία αναπαραγωγής πολλών νέων συμπάντων…

 

Άλλοι κβαντικοί κοσμολόγοι πάλι προτείνουν παρόμοια μοντέλα. Είναι σαν το μεγάλο ελατήριο-παιχνίδι που πέφτει στο πάτωμα, φτάνει στη μέγιστη συμπίεση κατά την κρούση με το έδαφος, και στη συνέχεια αναπηδά πίσω σε μεγαλύτερες διαστάσεις. Λόγω των αναπόφευκτων τυχαίων διακυμάνσεων που απαιτεί η κβαντική φυσική, το προκύπτον σύμπαν δεν θα ήταν μια ακριβής κατοπτρική εικόνα του διαστελλόμενου σύμπαντος.

 

Αλλά μην χαίρεστε ότι θα μπορούσαμε εύκολα να βρούμε την απάντηση σε όλα αυτά.  Ένα μεγαλεπήβολο πείραμα για την απόδειξη της σωστής θεωρίας θα χρειαστεί δεκαετίες για να στηθεί.

Ο Αριστοτέλης, η πολιτεία και η τυραννία

Ο Αριστοτέλης προτού προχωρήσει στην παρουσίαση του πολιτεύματος που ονομάζει πολιτεία ξεκαθαρίζει: «Αν και δεν είναι η πολιτεία παρεκβατικό πολίτευμα ούτε επίσης και τα μόλις προαναφερθέντα είδη της αριστοκρατίας, τα ταξινομήσαμε με αυτή τη σειρά, διότι στην πραγματικότητα όλα αυτά τα πολιτεύματα υπολείπονται σε σχέση με το πιο σωστό πολίτευμα».

 

            Το γεγονός ότι «το πιο σωστό πολίτευμα» δεν κατονομάζεται ούτε προσδιορίζεται τοπικά ή χρονικά καταδεικνύει ότι δεν πρόκειται για κάποιο υπαρκτό, εφαρμοσμένο τρόπο διακυβέρνησης, αλλά για το πολίτευμα που ο Αριστοτέλης έχει στο μυαλό του ως ιδανικό. Με άλλα λόγια το αποκαλούμενο ως απόλυτα σωστό είναι προσωπική θεωρητική κατασκευή που αυτομάτως υποβιβάζει όλα τα άλλα, αφού δεν πρόκειται για απόλυτα σωστά, αλλά για κατά συνθήκη σωστά, σύμφωνα με τον τρόπο που πραγματώνονται. Είναι δηλαδή η αναγκαστική απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στη θεωρία και στην πράξη. Υπό αυτή την έννοια ο διαχωρισμός των πολιτευμάτων σε ορθά και στρεβλά δεν αναιρείται. Τα ορθά είναι πράγματι ορθά και τα στρεβλά είναι πράγματι στρεβλά με τη διευκρίνιση ότι αναφερόμαστε στην πρακτική διάστασή τους. Κι αυτό ακριβώς εννοεί ο Αριστοτέλης με τον όρο «αληθινές παρεκβάσεις», προκειμένου να καταστήσει σαφές ότι αναφέρεται στην πολιτειακή εφαρμογή όλων αυτών κι όχι σε θεωρητικές κατασκευές προς αναζήτηση του ιδανικού πολιτεύματος: «Επίσης υπολογίζονται στις παρεκβάσεις, αλλά οι αληθινές παρεκβάσεις είναι παρεκβάσεις αυτών, όπως αρχικά είπαμε». Και οι παρεκβάσεις είναι της βασιλείας η τυραννία, της αριστοκρατίας η ολιγαρχία και της πολιτείας η δημοκρατία.

 

            Η πολιτεία είναι το πολίτευμα που παρουσιάζει στοιχεία και ολιγαρχικά και δημοκρατικά: «Γιατί, με απλά λόγια, η πολιτεία είναι μείξη ολιγαρχίας και δημοκρατίας». Το κατά πόσο αυτή η μείξη είναι πετυχημένη ή όχι μπορεί κανείς να το διαπιστώσει από το δυσδιάκριτο του καθορισμού του νέου πολιτεύματος: «Κριτήριο ότι έχουν συνδυαστεί σωστά η δημοκρατία και η ολιγαρχία είναι όταν το ίδιο το πολίτευμα (που προκύπτει από τη μείξη) αφήνει περιθώρια να αποκαλείται και δημοκρατία και ολιγαρχία. Φαίνεται ότι εκείνοι που το αποκαλούν έτσι, το παθαίνουν αυτό, επειδή ο συνδυασμός των στοιχείων είναι πετυχημένος».

 

            Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι εκείνη της Σπάρτης: «Αυτό συμβαίνει και στο χαρακτηρισμό του πολιτεύματος των Λακεδαιμονίων». Τα δημοκρατικά στοιχεία του σπαρτιατικού πολιτεύματος δε φαίνονται μόνο στη δυνατότητα του λαού να εκλέγει τους πέντε εφόρους ή να διεκδικεί αυτό το αξίωμα ο κάθε πολίτης ξεχωριστά «λαός εκλέγει τη μία από τις δύο μεγάλες αρχές και στην άλλη μετέχει (εκλέγει τη γερουσία και μετέχει στην αρχή των εφόρων)» αλλά και στο γεγονός ότι ο τρόπος της οργάνωσης του κράτους σε πολλά (άκρως καθοριστικά) ζητήματα τίθεται πάνω από τις ταξικές διαφορές: «Πολλοί ισχυρίζονται ότι πρόκειται για δημοκρατία, γιατί η οργάνωσή του περιέχει πολλά δημοκρατικά στοιχεία, όπως πρώτα πρώτα η ανατροφή των παιδιών (την ίδια ανατροφή έχουν τα παιδιά των πλουσίων με τα παιδιά των φτωχών και την ίδια αγωγή δέχονται που θα δέχονταν και τα φτωχά παιδιά)».

 

            Από τη στιγμή που έχει ήδη καταστεί σαφές ότι, πέρα από τη δυνατότητα της συμμετοχής, η δημοκρατία και η ολιγαρχία διαχωρίζονται από τον τρόπο διαχείρισης των ταξικών διαφορών, είναι φανερό ότι τα στοιχεία που αμβλύνουν τις ταξικές διαφορές είναι στοιχεία δημοκρατικά, ενώ εκείνα που τις οξύνουν είναι ολιγαρχικά. Κατά συνέπεια ένα δημοκρατικό πολίτευμα θα ήθελε ένα εκπαιδευτικό σύστημα ανεπηρέαστο από την ταξική ανισότητα παρέχοντας ίσες ευκαιρίες σε όλους ή, για να το θέσουμε αντιστρόφως, όσο περισσότερο αναπαράγεται η ταξική ανισότητα και στην εκπαίδευση, τόσο πιο ολιγαρχικό είναι και το πολίτευμα. Το κατά πόσο το σπαρτιατικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα διατηρεί το φιλελεύθερο πνεύμα που αρμόζει σε μια δημοκρατία δεν απασχολεί τον Αριστοτέλη. (Στο όγδοο και τελευταίο βιβλίο των Πολιτικών θα αναφερθεί ξανά στο σύστημα εκπαίδευσης των Λακεδαιμονίων εστιάζοντας στο γεγονός ότι είναι κοινό για όλους και ότι εκφράζει τα ιδεώδη της πόλης, όπως πρέπει να κάνει ένα σύστημα εκπαίδευσης). Αυτό που προβάλλεται ως καθαρά δημοκρατικό στοιχείο είναι η άμβλυνση των ταξικών διαφορών που δεν αφορά μόνο τη σχολική – παιδική ηλικία, αλλά ολόκληρη τη ζωή του Σπαρτιάτη: «Το ίδιο και στην εφηβική ηλικία και όταν γίνονται άντρες, με τον ίδιο τρόπο ζουν (γιατί δεν ξεχωρίζει καθόλου ο πλούσιος από το φτωχό). Έτσι όλοι τρώνε την ίδια τροφή στα συσσίτια και τα ενδύματα του πλούσιου είναι τέτοια που θα μπορούσε να τα κατασκευάσει και να τα φορέσει οποιοσδήποτε φτωχός».

 

            Από την άλλη δε θα ήταν παράλογο να χαρακτηρίσει κανείς το πολίτευμα της Σπάρτης ολιγαρχία: «Άλλοι ωστόσο έχουν τη γνώμη ότι πρόκειται για ολιγαρχία (το πολίτευμα των Λακεδαιμονίων), επειδή περιέχει πολλά ολιγαρχικά στοιχεία, όπως ότι όλες οι αρχές είναι αιρετές και καμία κληρωτή, ότι λίγοι αποφασίζουν τις ποινές του θανάτου και της εξορίας και πολλά άλλα τέτοια». Ο συγκεντρωτισμός στην εξουσία είναι σαφώς δείγμα ολιγαρχικό. Το γεγονός ότι το αιρετό όλων των αξιωμάτων συγκαταλέγεται στα ολιγαρχικά στοιχεία, αναδεικνύει το χαρακτήρα της αθηναϊκής δημοκρατικής ισότητας, αφού, από θέση αρχής, θεωρούταν όλοι οι πολίτες ικανοί να διαχειριστούν την εξουσία – όπως και να κρίνουν επάξια ένα καλλιτεχνικό έργο. Η αθηναϊκή δημοκρατική αγωγή, από μόνη της, ήταν ικανή εγγύηση για την ποιότητα των πολιτών. Στη Σπάρτη αυτού του είδους η ισότητα δε φαίνεται να ήταν αποδεκτή, γι’ αυτό και κανένα αξίωμα δεν αποτελούσε αντικείμενο κλήρωσης. Η ψηφοφορία αφορούσε την ανάδειξη του άξιου – ή έστω του αξιότερου: «Όμως το πολίτευμα με το σωστό συνδυασμό χρειάζεται να φαίνεται ότι έχει στοιχεία και από τα δύο πολιτεύματα και συγχρόνως κανένα από αυτά, να διατηρείται με τα δικά του μέσα και όχι με τη συνδρομή εξωτερικών παραγόντων».

 

              Το βέβαιο είναι ότι η ολιγαρχία, η δημοκρατία και η αριστοκρατία καθορίζονται από τη βούληση των περισσότερων, αρκεί να έχουν πολιτικά δικαιώματα: «Κοινός τόπος όλων των πολιτευμάτων είναι η αποδοχή της αρχής πλειοψηφίας στη λήψη των αποφάσεων. Διότι και στην ολιγαρχία και στην αριστοκρατία και στις δημοκρατίες κυρίαρχη ισχύ έχει ό,τι αποφασίσει η πλειοψηφία αυτών που έχουν πολιτικά δικαιώματα». Οι πολιτειακές παρεξηγήσεις ξεκινούν από το γεγονός ότι για τους περισσότερους το μοναδικό κριτήριο που λαμβάνουν σοβαρά υπόψη στο διαχωρισμό των πολιτών είναι ο πλούτος. Χωρίζοντας τους σε πλούσιους και φτωχούς, αναγκαστικά εστιάζουν στην ολιγαρχία και τη δημοκρατία, αφού η ολιγαρχία προβάλλει ως βασικό πρόταγμα τον πλούτο και η δημοκρατία την ελευθερία. Και στις δύο περιπτώσεις δε δίνεται η πρέπουσα σημασία στο στοιχείο της αρετής, που αφορά πρωτίστως την αριστοκρατία, αφού από τη μια στη δημοκρατία η ισοπεδωτική ισότητα απαξιώνει τον άριστο και από την άλλη στην ολιγαρχία η αρετή ταυτίζεται με την ευπρέπεια που προβάλλουν οι άνθρωποι του πλούτου: «… οι εύποροι φαίνεται ότι έχουν εκείνα για τα οποία αδικούν οι άδικοι, και γι’ αυτό αποκαλούνται ευπρεπείς, με εξαιρετικό ήθος και επιφανείς».

 

            Η διαστρέβλωση αυτή σε συνδυασμό με την αρχή της πλειοψηφίας που επιβάλλει τις επιθυμίες των πολλών (αρκεί βέβαια να πληρούν τα κριτήρια ώστε να είναι πολίτες κι εδώ στηρίζεται ο μηχανισμός του αποκλεισμού που επιβάλλουν οι ολιγαρχίες), δίνουν πολλές φορές την ψευδαίσθηση της πολιτείας: «Αυτό σε πάρα πολλές πόλεις εκλαμβάνεται <κακώς> ως κάποιο είδος πολιτείας, γιατί λαμβάνεται υπόψη μόνο ο συνδυασμός των ευπόρων και των απόρων, δηλαδή του πλούτου και της ελευθερίας, καθώς σε πάρα πολλές πόλεις φαίνεται ότι οι εύποροι παίρνουν τις θέσεις των ευπρεπών και σπουδαίων στο ήθος ανθρώπων».

 

            Το ζήτημα της αρετής περνά σε δεύτερη μοίρα αλλοιώνοντας τον τρόπο που οι πολλοί αντιλαμβάνονται τα πολιτεύματα: «Επειδή όμως τρία είναι τα στοιχεία που απαιτούν ίσο μερίδιο στο πολίτευμα, η ελευθερία, ο πλούτος και η αρετή (το τέταρτο, η ευγενική καταγωγή, ακολουθεί τα δύο, γιατί η ευγενική καταγωγή είναι πατρογονικός πλούτος και αρετή), γίνεται φανερό ότι τον ένα συνδυασμό από τους δύο, αυτόν των ευπόρων και των απόρων, πρέπει να τον ονομάσουμε πολιτεία και το συνδυασμό με τα τρία στοιχεία αριστοκρατία και μάλιστα αυτόν από τα άλλα είδη αριστοκρατίας εκτός από το αληθινό και άριστο είδος της», (θα λέγαμε ιδανικό που γίνεται αντιληπτό μόνο ως ιδέα). Και βέβαια αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει «συνδυασμό ευπόρων και απόρων» δεν είναι τίποτε άλλο από τη συνύπαρξη που καταφέρνει να υπερπηδήσει τις ταξικές διαφορές εξασφαλίζοντας την αρμονία και τη συνοχή της πόλης. Γι’ αυτό και η αρχή της πλειοψηφίας δίνει πολλές φορές την ψευδαίσθηση της πολιτείας. Γιατί  πολλές φορές ισχύει στρεβλά (μην ξεχνάμε ότι αφορά μόνο τους ελεύθερους πολίτες), ενώ άλλες, αν και ισχύει, δεν μπορεί να συγκαλύψει τις έντονες κοινωνικές διαμάχες. Γι’ αυτό προτείνεται ως πολιτεία το πολίτευμα της Σπάρτης. Γιατί οι Σπαρτιάτες κατάφεραν να διαμορφώσουν έναν τέτοιο τρόπο ζωής, ώστε οι ταξικές διαφορές να έχουν δευτερεύουσα σημασία ή τουλάχιστον να μην επιφέρουν την πόλωση και το διχασμό ανάμεσα στους πολίτες.

 

            Η αριστοκρατία αφορά την αρμονική συνύπαρξη και των φτωχών και των πλουσίων και των αρίστων. Είναι δηλαδή το πολίτευμα που όχι μόνο καταφέρνει να ξεπεράσει τις ταξικές διαφορές, αλλά επιλύνει και το ζήτημα της αξιοκρατίας, αφήνοντας το δρόμο ανοιχτό για την ανάδειξη του πραγματικά ικανότερου. Πρόκειται σαφώς για το τελειότερο σύστημα, αφού εξασφαλίζει τη μέγιστη δυνατή αρμονία εκμεταλλευόμενο τους καταλληλότερους ανθρώπους προς όφελος της πόλης. Κι αυτή ακριβώς είναι η λεπτή διαφορά που την ξεχωρίζει από την πολιτεία. Όμως, από τη στιγμή που η πολιτεία καταφέρνει να διασφαλίσει την αρμονία ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς είναι απολύτως φανερό ότι καταφέρνει να αποδώσει την έννοια της αξιοκρατίας, αφού ο πλούτος του άλλου μπορεί να γίνει σεβαστός μόνο αν αποδοθεί στην αξία του. Ο άδικος πλούτος, ο πλούτος που επήλθε σε βάρος του κοινού συμφέροντος και διατηρείται ως απόρροια της ανίσχυρης, κι ως εκ τούτου κατευθυνόμενης, δικαιοσύνης, στην περίπτωση της πολιτείας, δε θα μπορούσε να γίνει ανεκτός.

 

            Από αυτή την άποψη η πολιτεία δεν θα μπορούσε να έχει υπόσταση αν δεν κατοχύρωνε, ως προϋπόθεση, την αναγνώριση της αξίας του άλλου. Κι εδώ ερχόμαστε και πάλι μπροστά στην ανάγκη της δικαιοσύνης και του νόμου, αφού χωρίς αυτά θα ήταν αδύνατο να υπάρξει εμπιστοσύνη, απαραίτητη αφετηρία της αναγνώρισης. Το να τονιζόταν ότι και η αριστοκρατία βασίζεται πρωτίστως πάνω στο δυνατό θεσμό της δικαιοσύνης θα ήταν μάλλον περιττό: «Υπάρχει ακόμη η αντίληψη ότι είναι αδύνατον να ευνομείται πόλη που δεν την κυβερνά η αριστοκρατία αλλά η φαυλοκρατία, όπως και μια πόλη που δεν ευνομείται, να την κυβερνά η αριστοκρατία. Η ευνομία δε συνίσταται στη σωστή μεν θέσπιση των νόμων, αλλά στη μη συμμόρφωση των πολιτών σε αυτούς. Γι’ αυτό και ευνομία σημαίνει: πρώτον ότι οι πολίτες συμμορφώνονται στους θεσπισμένους νόμους και δεύτερον ότι οι νόμοι στους οποίους υπακούν οι πολίτες είναι σωστά θεσπισμένοι». Γι’ αυτό και το τελικό συμπέρασμα του Αριστοτέλη: «Τέλος έγινε φανερό ότι δεν απέχουν πολύ μεταξύ τους η αριστοκρατία και η πολιτεία». Κι αυτός είναι και ο λόγος που το πολίτευμα της Σπάρτης προτείνεται ως πρότυπο για την κατανόηση και της πολιτείας και της αριστοκρατίας: «Αριστοκρατικό είναι» (εννοείται το πολίτευμα) «και αν αποβλέπει στα δύο μόνο από αυτά, στην αρετή και στο λαό, για παράδειγμα το σπαρτιατικό πολίτευμα, και υπάρχει μείξη των δύο στοιχείων, της δημοκρατίας και της αρετής».

 

            Κι αν για τον καθορισμό της πολιτείας η έννοια της μείξης των στοιχείων της δημοκρατίας και της ολιγαρχίας θεωρείται ασαφής, ο Αριστοτέλης παραθέτει το παράδειγμα του εισοδήματος προκειμένου να τη διαφωτίσει: «Για παράδειγμα στις δημοκρατίες η συμμετοχή κάποιου στην εκκλησία του δήμου δεν προϋποθέτει κανένα εισόδημα ή εξαιρετικά ελάχιστο, στις ολιγαρχίες όμως πολύ μεγάλο. Κανένας από τους δύο αυτούς θεσμούς δε μπορεί να είναι κοινός, παρά μόνον αν οριστεί ο μέσος όρος των εισοδημάτων αυτών». Κι αν αυτό δεν είναι αρκετά διαφωτιστικό προτείνεται επίσης ο συνδυασμός των δύο συστημάτων: «δηλαδή η αξιοποίηση μερικών στοιχείων από τον ολιγαρχικό νόμο και μερικών από το δημοκρατικό. Εννοώ, για να δώσω ένα παράδειγμα, ότι στις δημοκρατίες οι αρχές είναι κληρωτές αλλά στις ολιγαρχίες αιρετές. Και είναι γνώρισμα της δημοκρατίας να μην απαιτείται εισόδημα για την απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων, αντίθετα με την ολιγαρχία που επιβάλλει ως όρο το εισόδημα. Θεσμός αριστοκρατίας και πολιτείας προκύπτει, αν συνδυάσουμε παίρνοντας ένα στοιχείο από κάθε πολίτευμα. Έτσι από την ολιγαρχία αξιοποιείται το ότι οι αρχές είναι αιρετές και από τη δημοκρατία ότι δεν απαιτείται εισόδημα».

 

            Η μεσότητα, ως πάγια αριστοτελική οπτική, δε θα μπορούσε να απέχει από τη διαμόρφωση των πολιτικών αντιλήψεων. Δεν είναι τυχαίο ότι και τα δύο πολιτεύματα που προτείνονται ως καλύτερα προέρχονται από το συνδυασμό της ολιγαρχίας και της δημοκρατίας εστιάζοντας στη διαμόρφωση του μέσου όρου. Ο μέσος όρος λειτουργώντας ως απόλυτη αναζήτηση του σωστού, είτε στην περίπτωση του καθορισμού του εισοδήματος είτε στη συγκρότηση του θεσμικού πλαισίου των πολιτευμάτων, είναι ο καθοριστικότερος παράγοντας της πολιτειακής ισορροπίας. Εξάλλου, το πολίτευμα, ως τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας, θα ήταν αδύνατο να μην επιδράσει εξισορροπητικά, αφού η αρμονία, στην οποία και στοχεύει, δεν είναι τίποτε άλλο από την εξισορρόπηση των διαρκώς αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων. Πετυχημένο είναι το πολίτευμα που επιφέρει τη συνοχή κι αυτός είναι ο δρόμος της καθολικής αποδοχής. Το πολίτευμα που κινείται στα άκρα εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα δε θα μπορούσε παρά να φέρει τη δυσαρέσκεια, δηλαδή την επιθυμία για αλλαγή και την εκούσια αποχή των πολιτών απ’ τις διαδικασίες: «να μην είναι περισσότεροι εκείνοι που επιθυμούν την αποχή τους από το πολίτευμα (αυτό το στοιχείο θα βρισκόταν και στο φαύλο πολίτευμα) ούτε και κάποια μερίδα της πόλης να επιθυμεί άλλο πολίτευμα».

 

            Η ακραία εκδοχή της εξουσίας που αποσκοπεί μόνο στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων αυτών που την ασκούν είναι η τυραννία: «είναι δικαιολογημένο να μιλήσουμε για την τυραννίδα στο τέλος, επειδή έχει τα γνωρίσματα του πολιτεύματος στο μικρότερο βαθμό από όλα τ’ άλλα πολιτεύματα, ενώ εμείς ερευνούμε σχετικά με το πολίτευμα». Η τυραννία, ως θλιβερή πολιτειακή εκδοχή δεν μπορεί παρά να εκφράζει την καταπίεση του λαού προς όφελος του τυράννου. Καταλύονται όλες οι ελευθερίες και κάθε έννοια δικαιοσύνης και ισότητας στερείται νοήματος. Επί της ουσίας δε μιλάμε για πολίτευμα, αφού δεν τίθεται κανένα θέμα υπεράσπισης των κοινωνικών αξιών. Το μόνο που μένει είναι ο φόβος και η υποκρισία της δήθεν νομιμότητας. Τα πρώτα δύο είδη της τυραννίας αφορούν τη βαρβαρική βασιλεία και την αισυμνητία: «Ωστόσο τα δύο αυτά είδη τυραννίδας διαφοροποιούνται μεταξύ τους. Εμφανίζονταν ως βασιλείες, επειδή είχαν σύνταγμα και η άσκηση της μοναρχικής εξουσίας είχε τη λαϊκή συγκατάθεση, και ως τυραννίδες, γιατί η εξουσία ασκούνταν αυταρχικά και αυθαίρετα».

 

            Το χειρότερο είδος τυραννίας είναι το τρίτο, αφού λειτουργεί περισσότερο καταπιεστικά: «Τέτοιου είδους τυραννίδα συνιστά κατ’ ανάγκη η μοναχική άσκηση της εξουσίας από έναν, ο οποίος εξουσιάζει τους όμοιούς του και τους καλύτερους από αυτόν αδιακρίτως, αποβλέποντας προς το συμφέρον του και μόνο και όχι προς το συμφέρον των αρχομένων. Για το λόγο αυτό είναι ανεπιθύμητη από το λαό, γιατί κανένας ελεύθερος άνθρωπος δεν υπομένει εκούσια μια τέτοια εξουσία».

 

            Κι αυτή ακριβώς είναι και η υποθήκη της ανατροπής της. Καμία τυραννία δε μπορεί να διαρκέσει επ’ άπειρο, γιατί είναι αδύνατο να γίνει ανεκτή. Το πολίτευμα που δεν έχει τη λαϊκή συγκατάθεση είναι καταδικασμένο. Γι’ αυτό και οι πιο επαίσχυντοι δικτάτορες παριστάνουν τους νομιμόφρονες. Μήπως και τηρηθούν τα προσχήματα. Η τυραννίδα είναι η καταστροφή της πολιτείας. Είναι η μόνιμη απειλή και μπορεί να υλοποιηθεί μόνο όταν το πολίτευμα διαστρεβλώνεται, είτε από την άποψη της ισοπεδωτικής δημοκρατίας είτε από την πλευρά της άμετρα συγκεντρωτικής ολιγαρχίας. Γι’ αυτό οι πολίτες πρέπει να είναι σε διαρκή εγρήγορση. Γι’ αυτό πρέπει να ελέγχουν αδιάκοπα τους διαχειριστές της εξουσίας. Γιατί σε τελική ανάλυση, ο λαός είναι ο μόνος εγγυητής του πολιτεύματος.

 

Αριστοτέλης: Πολιτικά