ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Μήδεια (1251-1292)

ΧΟ. ἰὼ Γᾶ τε καὶ παμφαὴς [στρ. α]

ἀκτὶς Ἁλίου, κατίδετ᾽ ἴδετε τὰν
ὀλομέναν γυναῖκα, πρὶν φοινίαν
τέκνοις προσβαλεῖν χέρ᾽ αὐτοκτόνον·
1255 σᾶς γὰρ χρυσέας ἀπὸ γονᾶς
ἔβλαστεν, θεοῦ δ᾽ αἷμα ‹χαμαὶ› πίτνειν
φόβος ὑπ᾽ ἀνέρων.
ἀλλά νιν, ὦ φάος διογενές, κάτειρ-
γε κατάπαυσον ἔξελ᾽ οἴκων τάλαι-
1260 ναν φονίαν τ᾽ Ἐρινὺν †ὑπ᾽ ἀλαστόρων†.

μάταν μόχθος ἔρρει τέκνων, [αντ. α]
μάταν ἄρα γένος φίλιον ἔτεκες, ὦ
κυανεᾶν λιποῦσα Συμπληγάδων
πετρᾶν ἀξενωτάταν ἐσβολάν.
1265 δειλαία, τί σοι φρενοβαρὴς
χόλος προσπίτνει καὶ ζαμενὴς ‹φόνου›
φόνος ἀμείβεται;
χαλεπὰ γὰρ βροτοῖς ὁμογενῆ μιά-
σματ᾽ †ἐπὶ γαῖαν† αὐτοφόνταις ξυνῳ-
1270 δὰ θεόθεν πίτνοντ᾽ ἐπὶ δόμοις ἄχη.

‹ΠΑΙΣ› (ἔσωθεν)
1270a ἰώ μοι.

1273 ΧΟ. ἀκούεις βοὰν ἀκούεις τέκνων; [στρ. β]
1274 ἰὼ τλᾶμον, ὦ κακοτυχὲς γύναι.
1271 ΠΑ. Α οἴμοι, τί δράσω; ποῖ φύγω μητρὸς χέρας;
1272 ΠΑ. Β οὐκ οἶδ᾽, ἀδελφὲ φίλτατ᾽· ὀλλύμεσθα γάρ.
1275 ΧΟ. παρέλθω δόμους; ἀρῆξαι φόνον.
δοκεῖ μοι τέκνοις.
ΠΑ. Α ναί, πρὸς θεῶν, ἀρήξατ᾽· ἐν δέοντι γάρ.
ΠΑ. Β ὡς ἐγγὺς ἤδη γ᾽ ἐσμὲν ἀρκύων ξίφους.
ΧΟ. τάλαιν᾽, ὡς ἄρ᾽ ἦσθα πέτρος ἢ σίδα-
1280 ρος ἅτις τέκνων
ὃν ἔτεκες ἄροτον αὐτόχει-
ρι μοίρᾳ κτενεῖς.

μίαν δὴ κλύω μίαν τῶν πάρος [αντ. β]
γυναῖκ᾽ ἐν φίλοις χέρα βαλεῖν τέκνοις,
Ἰνὼ μανεῖσαν ἐκ θεῶν, ὅθ᾽ ἡ Διὸς
1285 δάμαρ νιν ἐξέπεμπε δωμάτων ἄλαις·
πίτνει δ᾽ ἁ τάλαιν᾽ ἐς ἅλμαν φόνῳ
τέκνων δυσσεβεῖ,
ἀκτῆς ὑπερτείνασα ποντίας πόδα,
δυοῖν τε παίδοιν ξυνθανοῦσ᾽ ἀπόλλυται.
1290 τί δῆτ᾽ οὐ γένοιτ᾽ ἂν ἔτι δεινόν; ὦ
γυναικῶν λέχος
πολύπονον, ὅσα βροτοῖς ἔρε-
ξας ἤδη κακά.

***

ΧΟ. Ω Γη,
ω υπέρλαμπρη αχτίνα του Ήλιου,
δείτε την καταραμένη γυναίκα, δείτε την,
προτού το χέρι της
χτυπήσει φονικό τα παιδιά της.
1255 Από τη χρυσή γενιά σου εβλάστησε, Ήλιε,
και φοβάμαι όταν χέρι ανθρώπου
χύνει στο χώμα αίμα θεού.
Όμως εσύ, φως θεϊκό,
καθήλωσέ την, κατατρόπωσέ την,
διώξε από το σπίτι
1260 την ανελέητη Ερινύα
που διψάει για αίμα.

Μάταιος ο μόχθος σου για τα παιδιά,
ματαίως εγέννησες γιους αγαπημένους,
εσύ που άφησες πίσω σου
την αφιλόξενη πύλη των σκοτεινών Συμπληγάδων.
1265 Άμοιρη, γιατί συγκλονίζει την ψυχή σου βαριά οργή
κι ένας φόνος παράφορος ακολουθεί τον άλλον φόνο;
Μέγα το μίασμα για τους θνητούς,
όταν με το ίδιο τους το χέρι
χύνουν αίμα από το αίμα τους·
έρχονται τότε από τους θεούς
και ρημάζουν τα σπίτια
1270 συμφορές ταιριαστές
με των αυτουργών τα έργα.

ΠΑΙΔΙ (από μέσα)
1270a Αλίμονο!
1273 ΧΟ. Άκουσες την κραυγή των παιδιών, την άκουσες;
1274 Aλίμονο, ανελέητη γυναίκα, αλίμονο κακορίζικη.
ΠΑΙΔΙ A (από μέσα)
1271 Ωωω! Τί να κάνω; Πού να πάω για να ξεφύγω από το χέρι της μητέρας;
ΠΑΙΔΙ Β (από μέσα)
1272 Δεν ξέρω, αδελφέ μου ακριβέ και αγαπημένε· πεθαίνουμε.
1275 ΧΟ. Να μπω μέσα; Η σκέψη μου,
να σώσουμε από τη σφαγή τα παιδιά.
ΠΑΙΔΙ Α (από μέσα)
Σώστε μας, για όνομα των θεών, σώστε μας. Σε λίγο θα ᾽ναι αργά.
ΠΑΙΔΙ Β (από μέσα)
Είμαστε πια τόσο κοντά στην παγίδα του μαχαιριού.
ΧΟ. Αλύγιστη γυναίκα,
1280 πρέπει να είσαι από πέτρα ή σίδερο,
για να θες να θανατώσεις με το ίδιο σου το χέρι
τα παιδιά που εβλάστησαν από το σώμα σου.

Mία, λένε, από τις γυναίκες του περασμένου καιρού,
μονάχα μία,
σήκωσε το χέρι φονικό
πάνω από τα λατρεμένα της παιδιά.
Μιλώ για την Ινώ,
που ο νους της εσαλεύθη από θεού,
1285 όταν η γυναίκα του Δία
την έσπρωξε να φύγει από το σπίτι της
και να πλανιέται αλλοπαρμένη.
Σαν έπραξε των παιδιών τον φόνο τον ανίερο,
τινάχθηκε από την απόκρημνη ακτή
στο αλμυρό κύμα η δύσμοιρη
και χάθηκε πεθαίνοντας μαζί με τα δυο της παιδιά.
1290 Τί το τρομερό δεν θα μπορούσε
τώρα πια να συμβεί;
Πολύμοχθοι έρωτες των γυναικών,
πόσα δεινά έχετε φέρει ώς τώρα στους ανθρώπους!

Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής γλώσσας: Η αρχιτεκτονική της γλώσσας και η αρχαία Ελληνική γλώσσα

7.5 Πτώσεις και κλίση

Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στο ουσιαστικό. Τα ουσιαστικά, όπως ξέρουμε, έχουν πτώσεις: όταν το ουσιαστικό είναι στη θέση του ονόματος/υποκειμένου, βρίσκεται στην ονομαστική πτώση: 

Ο Γιάννης έφυγε. 

Όταν βρίσκεται σε θέση αντικειμένου, όταν δηλαδή ολοκληρώνει τη σημασία ενός ρήματος, π.χ. Ο Γιάννης αγόρασε τον ανεμιστήρα (το ρήμα αγοράζω, σε αντίθεση με το ρήμα φεύγω, χρειάζεται ένα ουσιαστικό: πάντα αγοράζουμε «κάτι»), βρίσκεται στην αιτιατική πτώση. 

Η γενική πτώση είναι μια μορφή που παίρνει το ουσιαστικό για να δηλωθεί η κτήση (το βιβλίο του Γιάννη) αλλά και άλλες σημασίες, π.χ. Είπα του Γιάννη. 

Οι πτώσεις είναι μορφές τις οποίες παίρνει το ουσιαστικό ανάλογα με τον (συντακτικό) ρόλο που έχει μέσα στην πρόταση: υποκείμενο, αντικείμενο κλπ. 

Τον όρο πτώση (που σημαίνει 'πέσιμο') τον έφτιαξαν οι αρχαίοι. Είχαν στο μυαλό τους την εικόνα του ζαριού που, καθώς πέφτει, εμφανίζεται μία από τις πλευρές του. Έτσι και το ουσιαστικό: καθώς «πέφτει» μέσα στην πρόταση, εμφανίζεται με διαφορετική μορφή ανάλογα με τον συντακτικό ρόλο που έχει. Οι πτώσεις του ουσιαστικού (αλλά και του άρθρου και του επιθέτου και των αντωνυμιών) αποτελούν την κλίση.

Κατηγόρησε

Κατηγόρησε τις αρνητικές σου σκέψεις.

Κατηγόρησε τα συναισθήματά σου.

Κατηγόρησε τη συμπεριφορά σου.

Κατηγόρησε τις πράξεις σου και την απραξία σου.

Κατηγόρησε τις επιθυμίες σου.

Κατηγόρησε τον εαυτό σου.

Κατηγόρησέ τα όλα και δεν θα έχεις τίποτα. Μετά θα σου φταίνε οι πάντες και τα πάντα. Ό,τι κι αν πιάνεις θα μεταμορφώνεται σε πίκρα.

Ο απόλυτος παραλογισμός, που συνεχίζεται για το μόνο λόγο πως όλα παραμένουν κρυμμένα, καλά κλειδωμένα μέσα στο νου και στην καρδιά σου.

Στην επιφάνεια η ειρωνεία....

Σου λένε πως έχεις απέραντη δύναμη, πως μπορείς να θεραπεύσεις τα πάντα, να γίνεις τα πάντα, να έχεις τα πάντα, φτάνει να το θελήσεις. Φτάνει να σκέφτεσαι θετικά, φτάνει να κάνεις παρέα με τους σωστούς ανθρώπους, φτάνει να αποφεύγεις τα "ενεργειακά βαμπίρ", φτάνει να επαναλαμβάνεις θετικές επιβεβαιώσεις γεμάτες "φως και αγάπη".

Και εσύ συνεχίζεις να κυνηγάς, να κρίνεις, να απογοητεύεσαι, να περιμένεις, ενώ προσπαθείς να αλλάξεις τις σκέψεις σου, να μεταμορφώσεις τα συναισθήματά σου, να απαρνηθείς τις ανάγκες σου... Σε μια μάταιη επανάληψη, που δεν αντιλαμβάνεσαι φυσικά όσο βρίσκεσαι μέσα σε αυτόν τον κυκεώνα της πλάνης, που μαστίζει τη συνείδηση.

Πολλά λέγονται/γράφονται για το φόβο. Έχει κατηγορηθεί για τα πάντα και παρουσιάζεται ως ο υπέρτατος εχθρός της αγάπης. Για την ενοχή τίποτα....

Και δώσ' του η ανάγκη για "συγχώρεση"...η αλαζονεία του κατήγορου και του κατηγορούμενου εξίσου. Αλλά εσωτερικά, πολύ βαθιά μέσα σου, η κατηγορία συνεχίζεται, ακόμα κι αν το αρνείσαι. Φαίνεται αυτό!

Όταν έχεις μάθει να βλέπεις αληθινά, καθαρά, αγνά, μπορείς να το δεις κι εσύ: στα λόγια σου, στο ύφος σου, στη στάση σου, φαίνεται... Σε όλη την κοσμοθεωρία σου, την πολιτική σου αντίληψη, τον καταμερισμό της κοινωνίας, την βολική διάσπαση των πάντων, για να μη βλέπεις την αλήθεια κατάματα.

Μόνο αν απαλλαγείς από τις θεωρίες/δογματισμούς, αν αναγνωρίσεις τις πεποιθήσεις σου, αν αναλάβεις την ευθύνη για τις απόψεις σου, αν αμφισβητήσεις τη σιγουριά της θέασής σου, τις κατατάξεις του δυαδικού νου σου, την εκλογίκευση των φοβιών σου, τη μετάλλαξη του εαυτού σου...

Είναι πιο δύσκολο και σίγουρα όχι τόσο ανώδυνο όσο θα το 'θελες.

Από τη θυσιαζόμενη μητέρα στη μητέρα νάρκισσο: βρίσκοντας τη χρυσή τομή

«Η μητέρα του τότε, και η μητέρα του σήμερα», είναι μια φράση που μπορεί να ξυπνήσει την αναπαράσταση μας για τη γυναικεία μητρική φιγούρα του παρελθόντος και μας προκαλεί να επεξεργαστούμε αυτή που επικρατεί σήμερα. Πώς βιώνει μια μητέρα το ρόλο της, μέσα σε μια εποχή με πληθώρα προκλήσεων, αναγκαίων οικογενειακών και επαγγελματικών προσαρμογών; Ένα ερώτημα με πραγματικά πολλές απαντήσεις. Πώς μια γυναίκα που είναι ταυτόχρονα μητέρα, σύντροφος και εργαζόμενη, χωρά τις τρεις αυτές ταυτότητες;

Παρότι επιλέγουμε να γράφουμε για τις γυναίκες και τη μητρότητα, πάντοτε μας συντροφεύει και η αντίστοιχη εμπειρία της πατρότητας των ανδρών, μη αποκλείοντάς τους από τη σπουδαιότητα του ρόλου τους που ενέχει η φροντίδα της οικογένειας και τις προκλήσεις που αγωνίζονται να φέρουν εις πέρας.

Εστιάζοντας όμως στη μητέρα και διαβάζοντας το βιβλίο του Massimo Recalcati, με τίτλο: «Τα χέρια της μητέρας» εστιάζουμε στη μητρότητα και στο κύριο στοιχείο των εποχών μας που τη δυσκολεύει, στο ναρκισσιστικό τρόπο ζωής. Ο τίτλος του συγκεκριμένου βιβλίου μας προϊδεάζει για το ιδιαίτερο περιεχόμενο και την ολότητα με την οποία ο συγγραφέας προσεγγίζει τη σχέση της γυναίκας με τον εαυτό της μέσα στο μητρικό ρόλο, τις επιθυμίες, τις φαντασιώσεις και την ψυχική κληρονομιά της.

Σε ένα από τα κεφάλαιά του φιλοξενεί την πραγματικότητα της ναρκισσιστικής μητέρας, μιας γυναίκας που αναδεικνύει τη σημερινή φιγούρα της παθολογικής μητρότητας, η οποία έχει αντικαταστήσει εκείνη του παρελθόντος. Η μητέρα του τότε ήταν μια γυναίκα παραδομένη στο μητρικό ρόλο και στις φροντίδες των παιδιών, θυσιασμένη μέσα στον πατριαρχικό κόσμο της οικογένειας. Η μητέρα της αυταπάρνησης λοιπόν ήταν η μητέρα του παρελθόντος, που ζητούσε την αιώνια πίστη από τα παιδιά της προκειμένου να τα φροντίζει πάντοτε. Αυτή ήταν η παθολογία της μητρότητας τότε, έχοντας αποκλείσει όλες τις άλλες δημιουργικές πλευρές στη ζωή της. Αν εν τέλει εστιάζαμε στη σημερινή μητρότητα πώς θα την περιγράφαμε; Θα λέγαμε πως η παθολογία της μητρότητας του τότε, έχει αντικατασταθεί από την παθολογία της σημερινής ναρκισσιστικής μητέρας.

Τι σημαίνει όμως να είναι κάποιος νάρκισσος; Tο φαινόμενο του ναρκισσισμού έχει απασχολήσει ερευνητικά την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα. Θα μπορούσαμε να πούμε πως η εκδοχή του συνδέεται με την εποχή μας και οι συμπεριφορές που αναδύει, μας μοιάζουν οικείες στον 21ο αιώνα. Οι απαιτήσεις της σύγχρονης ζωής μπορούν εύκολα να οδηγήσουν κάποιον να χαρακτηριστεί ως νάρκισσος, όταν προχωρά στη ζωή του χωρίς να δείχνει αλτρουϊσμό ή ενσυναίσθηση (White, Szabo & Tiliopoulos, 2018). Ο ναρκισσισμός, ως έννοια, είναι πολυδιάσταστος. Έχει κατηγοριοποιηθεί και ενδεικτικά αναφέρουμε: τον φυσιολογικό και τον παθολογικό ναρκισσισμό. Σύμφωνα με τους Miller & Campbell (όπως αναφέρεται στο Määttä & Uusiautti, 2020) ο φυσιολογικός ναρκισσισμός περιλαμβάνει τις καλές κοινωνικές δεξιότητες και τη θετική αυτο-εικόνα. Ο παθολογικός ναρκισσισμός διαφέρει από αυτό, με δύο τρόπους: (1) ενέχει τη φανερή ανάγκη άσκησης δύναμης και ελέγχου των άλλων ανθρώπων και (2) δε συνοδεύεται από ενσυναίσθηση. Οι ναρκισσιστές ενδέχεται να μην αναγνωρίζονται εύκολα καθώς μπορεί να είναι συνεσταλμένοι και ανασφαλείς. Κοινό σημείο των ναρκισσιστών είναι η τάση τους να ενεργούν ανταγωνιστικά προς τους άλλους. Τυπικό χαρακτηριστικό τους είναι η έλλειψη αυτοεκτίμησης και ενσυναίσθησης. Η τελευταία (έλλειψη της ενσυναίσθησης), τους επιτρέπει να χρησιμοποιούν τις σχέσεις τους με τους άλλους για την εκπλήρωση των προσωπικών τους συμφερόντων. Συνήθως αγνοούν τα συναισθήματα και τις ανησυχίες των άλλων, ενώ έχουν υπερβολικά θετικές απόψεις για τον εαυτό τους (Määttä & Uusiautti, 2020).

Επιστρέφοντας όμως στη ναρκισσιστική μητέρα, έχοντας σκιαγραφήσει τις βασικές ιδιότητες του ναρκισσιστικού φαινομένου, ο συγγραφέας την περιγράφει ως μια γυναίκα η οποία δεν φυλακίζει το παιδί και δεν το διεκδικεί ως σκλάβο της, όπως συνέβαινε παλαιότερα, αλλά έχει τόσο πολύ αποεπενδύσει απέναντί του, που το βιώνει ως εμπόδιο και ζημία στην ανάπτυξή της.

Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΠΟΥ ΘΕΩΡΕΙ ΠΩΣ ΧΑΝΕΙ, Η ΜΗΤΕΡΑ ΠΟΥ ΘΥΣΙΑΖΕΙ ΤΗΝ ΚΑΡΙΕΡΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΗ ΑΝΕΛΙΞΗ, ΑΥΤΗ Η ΜΗΤΕΡΑ ΜΟΙΑΖΕΙ ΝΑ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙ.

Η γυναίκα η οποία θα επιλέξει «το ένα ή το άλλο» και μέσα στην επιλογή αυτή θα υπάρξει η θυσία, η στέρηση και η έλλειψη. Αυτή είναι η παθολογία της εποχής, μέσα στην οποία οι μητέρες δε βλέπουν την επιλογή της ολότητας: την επιλογή που καταργεί το «λίγο», την επιλογή που τη διευκολύνει να αναπτυχθεί μέσα από όλους της τους ρόλους δίχως να ταυτίζεται με το ένα η το άλλο, όπου πάντα κάτι θα χάνει.

Ποιό είναι όμως το πραγματικό πρόβλημα; Είναι ακριβώς «η μονόπλευρη καλλιέργεια της ναρκισσιστικής αξίας της ζωής» όπως αναφέρεται στο βιβλίο. Είναι η επαγγελματική και η προσωπική επιβεβαίωση, που απορρίπτει τη μητρότητα προκειμένου να υπερισχύσει η θηλυκότητα. Στο σημείο αυτό, η έννοια της θηλυκότητας χρησιμοποιείται με το πρόσημο του παθολογικού ναρκισσισμού και όχι ως ένα υγιές στοιχείο που συνοδεύει κάθε γυναίκα. Το παιδί απορρίπτεται ως αιτία υποβιβασμού του γυναικείου σώματος, που δεν μπορεί να αντέξει τη μητρότητα παρά μόνο ως μια παρένθεση ζωής. Πρόκειται για μια ευφορία, για μια ευτυχία που διαρκεί λίγο, που ησυχάζει μέσα από την ενασχόληση με ζητήματα που δεν χωρούν συμβιβασμούς αλλά διεκδικούν τις μητέρες στείρα και ολοκληρωτικά!

Πώς θα χωρέσουν αυτές οι μητέρες όλη αυτή την κοινωνική και επαγγελματική επιβολή; Μια αόριστη επιβολή, που προέρχεται από την κοινωνική επιταγή της οικονομικής ανέλιξης, της άνεσης, των αναρίθμητων επιθυμιών, της ατελείωτης ενεργητικότητας κατά της παθητικότητας* που επιφέρει ως φυσιολογική διαδικασία η ίδια η εγκυμοσύνη και η επερχόμενη μητρότητα.

Ποιο είναι λοιπόν το στοίχημα; Δεν υπάρχει στοίχημα! Η μητέρα που είναι ανοιχτή και αντέχει να μη γνωρίζει τα πάντα για το παιδί της, εκείνη που δεν εκμεταλλεύτηκε την αίσθηση της παντοδυναμίας που ενέχει ο ρόλος της μητρότητας, γνωρίζοντας πώς να αμφιβάλλει, να διαπραγματεύεται με το άγνωστο και να διαφοροποιείται, ξέρει να περιβάλλει ολόκληρη και ποιοτικά την οικογένεια συμπληρώνοντας δημιουργικά την παρουσία του πατέρα, ξέρει να λυπάται και αντέχει να νιώθει μια πρωτόγνωρη ανικανότητα απέναντι στις νέες συνθήκες. Η μητέρα αυτή βρίσκεται σε μια συνεχή δημιουργική διαπραγμάτευση, που αφήνει όλους τους κλάδους της ζωής της να ανθίσουν και χτίζει σταδιακά την ικανότητά της για το πότε και πόση προτεραιότητα θα δώσει στο εκάστοτε στοιχείο της ζωής της. Είναι εκείνη η φιγούρα που αλλάζει μορφές, όχι μέσα από τις στερήσεις και τις θυσίες, αλλά μέσα από την ποιοτική της παρουσία και την σταθερή αγάπη που περιέχει η στάση της απέναντι στη ζωή γενικότερα. Η γυναίκα που δεν εγκατέλειψε τη θηλυκότητα της και δεν την πρόσφερε ποτέ ως δώρο στα παιδιά της! Αυτή η γυναίκα θα απολαμβάνει πάντοτε τη «συνάντηση» και τους αποχωρισμούς με τα παιδιά της και ακόμα περισσότερο τις αλλαγές της ζωής! Εν συντομία εδώ σκιαγραφείται μια γυναίκα που δεν αποποιείται τη μια ή την άλλη ταυτότητα, υπερασπίζεται τον κάθε ρόλο της μέσα στην απόλαυση του να υπάρχει «ολόκληρη» και «γεμάτη» υπό το πέπλο του φυσιολογικού ναρκισσισμού της εποχής μας, μέσα σε οποιαδήποτε πρόκληση και συνθήκη.
-------------------------
*Ο Pines (1972) αναφέρεται στην αύξηση της παθητικότητας από τις έγκυες γυναίκες. Παρατηρείται ότι οι γυναίκες στη προσπάθειά τους να διαχειριστούν την αίσθηση της παθητικότητας που βιώνουν παρουσιάζουν είτε ήπια κατάθλιψη, είτε αύξηση της δραστηριότητας τους, ώστε να αντισταθμίσουν την ανάγκη τους να ελέγξουν τις αλλαγές που βιώνουν ως ανεξέλεγκτες.

Η ποιότητα των σκέψεων σου καθορίζει την ποιότητα της ζωής σου

Ο καθένας από εμάς βιώνει δύο διαφορετικές πραγματικότητες.

Η πρώτη είναι απτή, ορατή και υλική. Είναι η εξωτερική πραγματικότητα, μια σειρά γεγονότων που συμβαίνουν στη ζωή.

Η δεύτερη, είναι μη ορατή, άυλη και υποκειμενική. Πρόκειται για τη λεγόμενη εσωτερική πραγματικότητα, την εσωτερική δηλαδή φύση του κάθε ανθρώπου. Η εσωτερική αυτή πραγματικότητα, μοναδική για κάθε άνθρωπο, αποτελείται από τα συναισθήματα και τις σκέψεις μας.

Πόσο σημαντικός είναι όμως ο τρόπος που σκεφτόμαστε για την ευτυχία μας; Είναι οι σκέψεις οι σκιές της ευτυχίας ή της δυστυχίας μας;

Αυτό που πραγματικά συμβαίνει είναι ότι η εσωτερική μας πραγματικότητα καθορίζει την εξωτερική. Ο τρόπος ο οποίος αντιλαμβανόμαστε τις εξωτερικές καταστάσεις εξαρτάται άμεσα και κατεξοχήν από τον τρόπο που σκεφτόμαστε για αυτές. Τα γεγονότα και οι καταστάσεις της εξωτερικής πραγματικότητας είναι άχρωμα και ουδέτερα.

Αντιθέτως, οι σκέψεις μας και οι αντιλήψεις μας για αυτά τα κάνουν καλά η κακά, ευχάριστα ή δυσάρεστα. Το καλό/κακό, ευχάριστο/δυσάρεστο, οδυνηρό ή μη, είναι καταστάσεις του νου. Ακριβέστερα είναι η ψυχική μας διάθεση που την προβάλουμε πάνω στα γεγονότα μετατρέποντας τα σε θετικά ή αρνητικά.

​Είναι η ποιότητα των σκέψεων μας που καθορίζει την ποιότητα της ζωής μας και όχι το αντίστροφο. Στον ίδιο βαθμό, τα όσα μας συμβαίνουν στη ζωή είναι αποτέλεσμα της ψυχικής μας κατάστασης και όχι η ψυχική μας κατάσταση αποτέλεσμα των γεγονότων.

Με άλλα λόγια, είμαστε αυτό που σκεφτόμαστε. Ένας άνθρωπος που έχει επιλέξει να σκέφτεται αυτό-ενισχυτικά και ενθαρρυντικά για τον εαυτό του κατά συνέπεια θα έχει μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση καθώς και καλύτερη ποιότητα ζωής από κάποιον που έχει επιλέξει τον αυτό-ακυρωτικό τρόπο σκέψης.

Αυτοπεποίθηση σημαίνει πίστη στον εαυτό και τις δυνάμεις μας. Σημαίνει θεωρώ τον εαυτό μου ικανό να ανταπεξέλθει στις περιστάσεις της ζωής, όσο φαινομενικά δύσκολες και αν είναι, στηριζόμενος πάντα στην αυθεντικότητα των συναισθηματικών μου δυνάμεων.

Βέβαια πολλές φορές η έννοια της αυτοπεποίθησης έχει λαθεμένα ταυτιστεί με τον ναρκισσισμό. Στην πραγματικότητα οι δύο έννοιες είναι εκ διαμέτρου αντίθετες. Ο ναρκισσισμός είναι το αντίθετο της αυτοπεποίθησης και δημιουργείται λόγω έλλειψης της τελευταίας κατασκευάζοντας έναν ψευδή εαυτό ως μηχανισμό άμυνας που προφυλάσσει το άτομο από τα καταθλιπτικά συναισθήματα.

Δυστυχώς, πολλές φορές η αυτό-αξία μας εξαρτάται από την άποψη που έχουν τρίτα πρόσωπα για εμάς. Οι σκέψεις ενός ανθρώπου που επιδιώκει συνεχώς την έγκριση των άλλων δεν είναι αυθεντικές αλλά εξωτερικά καθοριζόμενες. Και φυσικά, σε πολλές περιπτώσεις, η έλλειψη έγκρισης, αποδοχής και κυρίως αγάπης από τους άλλους πυροδοτεί καταθλιπτικές και αγχώδεις σκέψεις.

Παρόλα αυτά, ένας άνθρωπος μπορεί να βλαφτεί μόνο από «μέσα προς τα έξω» και όχι από έξω προς τα μέσα.

Δηλαδή, κανένα εξωτερικό γεγονός δε μπορεί να βλάψει έναν κυρίαρχο νου. Μπορεί να τον βλάψει μόνο αν ο ίδιος ο νους το ερμηνεύσει ως βλαβερό και καταστροφικό.

Το ότι ο άνθρωπος μπορεί να πάθει κάτι κακό αποκλειστικά μόνο εάν ο νους του το ερμηνεύσει ως «κακό» το υποστήριξε εμπράκτως ο Σωκράτης. Λέγοντας απερίφραστα στους δημίους του λίγο πριν την εκτέλεση του «Μπορείτε να με σκοτώσετε, αλλά δε μπορείτε να με βλάψετε» ο Σωκράτης αποδεικνύει ότι, ακόμη και στην περίπτωση του θανάτου, ο τρόπος ερμηνείας ενός γεγονότος το καθιστά οδυνηρό ή μη.

Αυτή είναι μάλλον και μία από τις υψηλότερες μορφές αυτοκυριαρχίας η οποία συνίσταται στον πλήρη έλεγχο της σκέψης. Οι σκέψεις και οι πεποιθήσεις μας έχουν αποστολέα και παραλήπτη τον ίδιο μας τον εαυτό. Καθορίζονται από εμάς και είναι αποτέλεσμα της προσωπικής εκλογής που κάνουμε για το αν θέλουμε να είμαστε ευτυχισμένοι ή δυστυχισμένοι.

Οι αυτό- ενισχυτικές σκέψεις και η αυτοεκτίμηση έχουν ως αποτέλεσμα μια αποδοτική και γεμάτη ζωή. Οι ακυρωτικές σκέψεις βυθίζουν το άτομο στη μιζέρια και τη δυστυχία. Εμείς καθορίζουμε τις εμπειρίες της ζωής μας μέσω του τρόπου που σκεφτόμαστε για αυτές και κυρίως του τρόπου μέσω του οποίου τις ερμηνεύουμε.

Εν κατακλείδι, είναι αυτή η ίδια η ποιότητα των σκέψεων μας που καθορίζει την ποιότητα της ζωής μας.

Η πραγματική ευτυχία είναι σιωπηλή

Η ευτυχία είναι σιωπηλή. Περπατάει αθόρυβα και μιλάει ψιθυριστά. Δε θέλει να την ακούσει και να τη δει κανείς. Δεν αποζητά το θαυμασμό των αγνώστων, δεν επιδιώκει να τραβάει το θαυμασμό των ανθρώπων. Ζει για εκείνη, υπάρχει για εκείνη και για τον άνθρωπο που τη βιώνει. Δεν έχει αγωνία αν θα την πιστέψει κάποιος, δεν αγχώνεται προκειμένου να πείσει τους άλλους για την ύπαρξή της.

Η ευτυχία, η πραγματική ευτυχία, είναι σιωπηλή. Δε θέλει να επιδεικνύεται μέσα από φωτεινές φωτογραφίες, δεν προσπαθεί να δημιουργήσει αυταπάτες και χαμόγελα για να πείσει τους άλλους πως υπάρχει. Υπάρχει για εκείνη, ζει για εκείνη και θέλει να βιώνει τη χαρά της για εκείνη. Οι στιγμές θέλει να είναι δικές της, να μην ανήκουν σε κανέναν άλλον.

Η ευτυχία, η πραγματική ευτυχία, είναι εκείνη που δεν την έχει δει κανείς. Είναι εκείνη που δεν έχει απαθανατιστεί σε καμία φωτογραφία που δημοσιεύεται σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Είναι εκείνη που παραμένει άγνωστη, αφανής, εκείνη που την αισθάνονται μόνο εκείνοι που τη βιώνουν.

Είναι κρυμμένη σε μία στιγμή που δεν την είδε ποτέ η δημοσιότητα, σε μία φωτογραφία που την κράτησε ένας άνθρωπος για τον εαυτό του και την έκρυψε σε ένα βιβλίο για να μείνει αληθινή και μοναδική στη μνήμη του. Είναι σε εκείνο το βραχάκι που έκλεισε μέσα του την ανάμνηση μίας αγκαλιάς, ενός χαδιού που κανένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης δε φωτογράφισε ποτέ.

Η πραγματική ευτυχία δεν έχει το άγχος της επιβεβαίωσης από κανέναν. Ξέρει πως ισχύει ακόμα και αν δεν τη γνωρίζει κανείς, γιατί ο άνθρωπος τη βιώνει για τον εαυτό του. Και σημασία έχει πως γνωρίζει εκείνος αν είναι αληθινή και όχι οι άνθρωποι έξω από αυτόν.

Η πραγματική ευτυχία μένει σιωπηλή. Δεν έχει την ανασφάλεια της επιβεβαίωσης, την αλαζονεία της επίδειξης. Ζει κάθε στιγμή, ελεύθερα και αληθινά για εκείνη και ξέρει πως υπάρχει, είτε τη χίλιοι άνθρωποι, είτε κανείς.

Να ρέεις ανεμπόδιστα προς την Αλήθεια σου

Οι χρονιές αλλάζουν μόνο όταν αλλάζουν αληθινά μέσα μας.

Οι συνθήκες ζωής βελτιώνονται, μόνο όταν στοχεύουμε ουσιαστικά εκεί.

Τίποτα δεν αλλάζει με ευχολόγια ειδικά όταν λέγονται απλά για να λέγονται.

Είναι πολύ όμορφο να ανταλλάσσεις ευχές, μαραίνονται όμως και δεν ανθίζουν αν δεν τις πιστεύεις.

Η αγάπη που εύχεσαι θα έρθει να σε βρει όταν γίνεις ο ίδιος αγάπη!

Η υγεία σου σταθερά θα σε συντροφεύει όταν οι σκέψεις που κάνεις, παράγουν όμορφα συναισθήματα και συνοδεύονται από ζωντανές πράξεις φροντίδας προς τον εαυτό σου!

Όσο λιγότερο κάνεις ό,τι σου λένε, τόσο θα προχωράς ένα βήμα ακόμα στην ανάληψη ευθύνης των επιλογών σου και εν συνεχεία του εαυτού σου.

Η απεξάρτησή σου από το οποιοδήποτε σύστημα ενέχει την ώριμη λήψη και στήριξη των δικών σου εσωτερικών αποφάσεων και θέσεων.

Η διάκρισή σου για την σωστή απόφαση και θέση αποτελεί μεγάλη αρετή.

Η ελευθερία είναι αναφαίρετο δικαίωμά σου. Αν την προδώσεις στο όνομα της οποιαδήποτε ασφάλειας, προδίδεις την ίδια σου τη φύση η οποία αργά ή γρήγορα θα στραφεί εναντίον σου.

Να θυμάσαι να αποβάλεις τα αρνητικά στερητικά -α- και τα -απο- απ’ τη ζωή σου.

Στερείσαι πολύτιμο οξυγόνο και σπαταλάς φαιά ουσία ακούγοντας αυτούς που προσπαθούν με κάθε τρόπο να σε απο-δυναμώσουν, να σε απο-προσανατολίσουν από την εσωτερική σου πυξίδα, να σου απο-δομήσουν θεμελιώδεις αλήθειες.

Οι λύσεις δεν βρίσκονται εκτός σου και κανένας “σωτήρας” δεν θέλει το καλό σου χωρίς ανταλλάγματα.

Να ρέεις ανεμπόδιστα προς την Α-λήθεια σου! Να επιτρέπεις να σε οδηγεί μόνο αυτό το -α- μπροστά απ’ τη λέξη λήθη.

Τόσα έκαναν και κάνουν περίτρανα όλοι αυτοί οι “σωτήρες” του κόσμου τούτου για να μη θυμάσαι αυτό που είσαι!

Να κινείσαι και να κινείς τα μέσα σου. Στη συνεχόμενη βολή που γυρεύεις, κάνεις ένα βήμα ακόμα στην ασθένεια και τη μιζέρια.

Ό,τι δε ρέει, δεν κινείται, δεν προχωρά, είναι καταδικασμένο να πεθάνει.

Να έρχεσαι σε επαφή με ό,τι αισθάνεσαι και να μένεις εκεί. Η παρατήρησή σου στην εσωτερική σου κίνηση θα σε κάνει πιο συνειδητό στο τώρα σου.

Να ξαποσταίνεις για να πάρεις δυνάμεις. Να παίρνεις εκεί βαθιές ανάσες, να γεμίζεις τα πνευμόνια σου πίστη και εμπιστοσύνη.

Να χαίρεσαι! Όχι περιμένοντας κάτι να έρθει!

Τώρα! Είτε αυτό έρθει, είτε όχι!

Να σε αγαπάς και να σε νοιάζεσαι!

Όσα δύσκολα κι αν έρθουν, να στρέφεις το βλέμμα σου ψηλά για να παίρνεις επαφή με αυτό που αληθινά Είσαι!

Σαν το γάργαρο νερό να ρέεις, να κινείσαι, να προχωράς, χωρίς φόβο, με σθένος και δύναμη προς Εσένα!

Τα επτά «θανάσιμα αμαρτήματα» των επενδύσεων

Όπως στη ζωή, έτσι και στις επενδύσεις κάποια λάθη μπορεί να αποδειχθούν καταστροφικά. Δεν θα ήταν υπερβολή να ισχυριστεί κάποιος ότι η κρίση του 2007 -2008, αλλά και η σημερινή εγχώρια και διεθνής κατάσταση οφείλονται σε μεγάλο βαθμό σε σφάλματα αξιωματούχων των κυβερνήσεων και ανώτατων τραπεζικών στελεχών και άλλων χρηματοοικονομικών οργανισμών.

Η πολυπλοκότητα της λειτουργίας του χρηματοοικονομικού συστήματος και των παραγόντων που επηρεάζουν τις αγορές, καθώς και η ασύμμετρη πληροφόρηση οδηγούν τους μικροεπενδυτές σε αλλεπάλληλα σφάλματα και πολλές φορές σε συντριπτικές απώλειες. Ως εκ τούτου, ο εντοπισμός, η καταγραφή, αλλά και η αντιμετώπιση αυτών των σφαλμάτων, σε συνδυασμό με μια πειθαρχημένη, ξεκάθαρη και μακροχρόνια στρατηγική, είναι δυνατόν να αποβούν ιδιαίτερα αποτελεσματικά για την εκπλήρωση των επενδυτικών στόχων των νοικοκυριών.

Ο κ. Mark Pankin (2005) εντόπισε τα επτά πιο σημαντικά σφάλματα που διαπράττουν οι μικροεπενδυτές: το συναίσθημα (emotion), την αποδιοργάνωση (disorganization), τη μυωπία (myopia), την ανυπομονησία (impatience), την απληστία (greed), την αλαζονεία (arrogance) και τη δειλία (cowardice).

Συναίσθημα: Το συναίσθημα αποτελεί τη βάση για πολλά σφάλματα κι αμαρτήματα, και παρουσιάζεται με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Ο φόβος κι η απληστία, δύο γνωστά συναισθήματα, κατευθύνουν σε μεγάλο βαθμό την επενδυτική συμπεριφορά. Ακόμη ένα συμπεριφορικό σφάλμα είναι η προσκόλληση σε μια μετοχή ή ένα Αμοιβαίο Κεφάλαιο. Θα πρέπει να τονιστεί ότι ο φόβος κι η απληστία εκφράζονται εντονότερα όταν η αγορά βρίσκεται σε ακραίες καταστάσεις (όπως αυτή που βιώνουμε σήμερα), με αποτέλεσμα οι επενδυτές να αγοράζουν στις υψηλότερες τιμές και να πωλούν στις χαμηλότερες. Αυτή είναι μία τυπική συμπεριφορά τόσο των μετόχων όσο και των μεριδιούχων μετοχικών Α/Κ. Δυστυχώς, όσες επενδυτικές επιλογές υποκινούνται από τα συναισθήματα δεν έχουν συνήθως τα επιθυμητά αποτελέσματα.

Αποδιοργάνωση: Η αποδιοργάνωση προκύπτει κυρίως όταν ένας επενδυτής έχει πολλούς επενδυτικούς λογαριασμούς και αντικρουόμενες επενδυτικές στρατηγικές. Το άμεσο αποτέλεσμα είναι η διάρθρωση του χαρτοφυλακίου των επενδυτών να απέχει αρκετά από την ιδανική. Η υπερβολική στάθμιση σε αξιόγραφα που σημείωσαν τις υψηλότερες αποδόσεις στο πρόσφατο παρελθόν αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο του χαρτοφυλακίου και την πιθανότητα μελλοντικών σημαντικών απωλειών. Ο επενδυτής πρέπει να εστιάζει στους βασικούς επενδυτικούς του στόχους και να προσδιορίζει την επενδυτική στρατηγική που θα τον βοηθήσει να τους επιτύχει. Η τακτική αναθεώρηση του χαρτοφυλακίου σας απαιτείται στον βαθμό που οι αγορές έχουν δυναμικό χαρακτήρα, όπως άλλωστε και η ζωή.

Μυωπία: Η μυωπία προκύπτει από την τάση τόσο των μεμονωμένων επενδυτών όσο και των επαγγελματιών διαχειριστών να επενδύουν βασιζόμενοι στις πιο πρόσφατες εξελίξεις και γεγονότα, όπως για παράδειγμα μια απότομη άνοδος των τιμών των μετοχών, αγνοώντας τις μακροπρόθεσμες τάσεις. Σε κάποιο βαθμό η μυωπία σχετίζεται με τον φόβο και την απληστία. Η μυωπία μας οδηγεί στην αδυναμία να εστιάσουμε στη «μεγάλη εικόνα».

Ανυπομονησία: Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι ανυπόμονοι τόσο στην καθημερινή ζωή τους όσο και στις επενδύσεις τους. Σύμφωνα με τον Warren Buffett, η αγορά έχει έναν αποτελεσματικό τρόπο να μεταφέρει πλούτο από τους ανυπόμονους στους υπομονετικούς επενδυτές. Η προφανής συμβουλή είναι να είστε υπομονετικοί. Εστιάστε στην ευρύτερη εικόνα των επενδυτικών στόχων κι ολόκληρου του χαρτοφυλακίου σας, και βεβαιωθείτε ότι η κάθε επενδυτική σας επιλογή εντάσσεται στο ευρύτερο χρηματοοικονομικό σας σχέδιο.

Απληστία: Η απληστία είναι ίσως το σοβαρότερο «θανάσιμο αμάρτημα» των επενδύσεων. Οδηγεί σε δύο μεγάλα επενδυτικά σφάλματα: Πρώτον, στην πώληση των αξιογράφων που πέτυχαν γρήγορα κέρδη και, δεύτερον, στην αγορά αξιογράφων που σημειώνουν συνεχή ανοδική πορεία, η οποία δεν δικαιολογείται από τα θεμελιώδη στοιχεία τους. Όταν η πορεία των επενδυτικών αυτών επιλογών αντιστραφεί και αρχίσουν να σημειώνονται απώλειες, οι επενδυτές αρχικά συνδέονται συναισθηματικά με τις επιλογές τους. Στη συνέχεια αρνούνται να πουλήσουν και τελικά, όταν συνεχίζεται η πτώση, τους κυριεύει ο φόβος, με αποτέλεσμα να προχωρούν σε πωλήσεις και να καταγράφουν σημαντικές απώλειες. Πέρα από την προφανέστατη συμβουλή «μην είστε άπληστοι», μία άλλη είναι να αναπτύξετε ρεαλιστικές προσδοκίες και να ερευνάτε εξονυχιστικά τις επενδυτικές σας επιλογές.

Αλαζονεία: Σε ένα βαθμό αυτό το σφάλμα μοιάζει με την απληστία. Όταν οι επενδυτικές επιλογές είναι επιτυχημένες, γεγονός που συμβαίνει κυρίως όταν οι αγορές είναι ανοδικές (bull markets), οι επενδυτές αισθάνονται υπερβολική αυτοπεποίθηση και θεωρούν απίθανο να χάσουν χρήματα από τις επενδύσεις τους. Το αποτέλεσμα είναι να αναλαμβάνουν υψηλότερους επενδυτικούς κινδύνους σε σχέση με τους γενικότερους επενδυτικούς τους στόχους. Αργά ή γρήγορα, οι επενδυτές ή οι διαχειριστές που παρουσιάζουν αλαζονική συμπεριφορά θα τιμωρηθούν από την αγορά. Η μετριοφροσύνη και η μετριοπάθεια είναι απαραίτητα στοιχεία της ατομικής και της επαγγελματικής διαχείρισης.

Δειλία: Στον αντίποδα της υπεροψίας και της υπερβολικής αυτοπεποίθησης βρίσκονται η δειλία και η έλλειψη εμπιστοσύνης στον εαυτό μας. Τα στοιχεία αυτά υποκινούνται κυρίως από τον φόβο ή είναι αποτέλεσμα παρελθουσών αποτυχημένων επενδυτικών επιλογών. Και σε αυτή την περίπτωση υπάρχει σοβαρό πρόβλημα, καθώς οι επενδυτές αποφεύγουν την ανάληψη λελογισμένου επενδυτικού κινδύνου και, όπως είναι αυτονόητο, δεν θα επιτύχουν και τις ανάλογες αποδόσεις.

Η Συμπεριφορική Χρηματοοικονομική (behavioral finance) παρεμβαίνει στην κατανόηση των συμμετεχόντων στις αγορές καταγράφοντας τα σφάλματα των μικροεπενδυτών και των διαχειριστών, και προτείνει συγκεκριμένες στρατηγικές κατανόησης και ελαχιστοποίησης των συμπεριφορικών αυτών σφαλμάτων.

Μήπως τώρα είμαι ελεύθερος από τα δεσμά;

Τον Φεβρουάριο του 63, ο φίλος τον Σενέκα ο Λουκίλιος, δημόσιος υπάλληλος στη Σικελία, έμαθε για μία αγωγή εναντίον του που απειλούσε να τερματίσει την καριέρα του και να σπιλώσει το όνομά του για πάντα. Έγραψε στον Σενέκα.

«Ίσως περιμένεις να σε συμβουλεύσω να φανταστείς κάποιο ευτυχές αποτέλεσμα, και να αφεθείς στη σαγήνη της ελπίδας» απάντησε ο φιλόσοφος, αλλά «πρόκειται να σε οδηγήσω στην ψυχική ηρεμία μέσω ενός άλλου δρόμου» – με αποκορύφωμα την εξής συμβουλή:

«Αν επιθυμείς να αποδιώξεις κάθε ανησυχία, υπόθεσε πως εκείνο που φοβάσαι ότι μπορεί να συμβεί είναι σίγουρο ότι θα συμβεί».

Ο Σενέκας στοιχημάτιζε ότι, αν εξετάσουμε λογικά τι θα συμβεί έτσι και δεν ικανοποιηθούν οι επιθυμίες μας, σχεδόν σίγουρα θα βρούμε ότι το βασικό μας πρόβλημα είναι λιγότερο σοβαρό απ’ όσο φανταζόμασταν λόγω άγχους. Ο Λουκίλιος είχε λόγους να αισθάνεται θλίψη όχι όμως και υστερία:

Αν χάσεις την υπόθεση, υπάρχει περίπτωση να σου συμβεί οτιδήποτε πιο ακραίο από το να σταλείς στην εξορία ή να οδηγηθείς στη φυλακή; «Ίσως καταλήξω πένητας»˙ συνεπώς θα είμαι ένας ανάμεσα στους πολλούς. «Ίσως σταλώ στην εξορία»˙ τότε θα σκέφτομαι τον εαυτό μου να κατάγομαι από τον τόπο όπου θα με στείλουν. «Ίσως με αλυσοδέσουν»˙ και τι μ’ αυτό; Μήπως τώρα είμαι ελεύθερος από τα δεσμά; Η φυλακή και η εξορία ήταν άσχημα αλλά -σύμφωνα με τον πυρήνα του επιχειρήματος- όχι όσο ίσως φοβόταν ο απελπισμένος Λουκίλιος προτού εξετάσει εξονυχιστικά το άγχος του.

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ: Αλλά για τους φλύαρους αυτό είναι πολύ δύσκολο· επιθυμούν ακροατές, αλλά δεν μπορούν να τους βρουν

ΠΕΡΙ ΑΔΟΛΕΣΧΙΑΣ (ΦΛΥΑΡΙΑΣ)

Αν όμως είμαστε αποφασισμένοι να μην αφήσουμε τίποτε αχρησιμοποίητο, ας πούμε στον φλύαρο: “Σώπα, παιδί μου· πολλά καλά βρίσκονται στη σιωπή”, κι ανάμεσά τους δύο πρώτα και μεγαλύτερα, το ν’ ακούς και ν’ ακούγεσαι· κανένα από τα δύο δεν μπορεί να εμφανιστεί στους φλύαρους, αλλά ακόμα και σ’ αυτό που επιθυμούν ιδιαίτερα αποτυγχάνουν οικτρά.

Άλλες αρρώστιες της ψυχής, όπως η φιλαργυρία, η φιλοδοξία και η φιληδονία, έχουν τουλάχιστον την πιθανότητα να εκπληρώσουν τις επιθυμίες τους, αλλά για τους φλύαρους αυτό είναι πολύ δύσκολο· επιθυμούν ακροατές, αλλά δεν μπορούν να τους βρουν, αφού όλοι φεύγουν προτροπάδην· αν κάθονται κάποιοι σε δημόσιο χώρο ή κάνουν περίπατο στο περιστύλιο του γυμναστηρίου και δουν κάποιον φλύαρο να πλησιάζει, δίνουν με μιας ο ένας στον άλλον σύνθημα να τα μαζεύουν.

Και όπως ακριβώς όταν γίνεται σιωπή σε κάποια συγκέντρωση λένε πως ήρθε στην παρέα ο Ερμής, έτσι και όταν κάποιος φλύαρος μπει σε συμπόσιο ή συγκέντρωση όλοι σωπαίνουν, μη θέλοντας να του δώσουν λαβή· αν αρχίσει από μόνος του ν’ ανοίγει το στόμα του, “όπως όταν ο βοριάς φυσάει το θαλασσόδαρτο ακρωτήρι πριν την καταιγίδα”, υποψιαζόμενοι ότι θ’ αρχίσει το ταρακούνημα και η ναυτία, σηκώνονται και φεύγουν. Έτσι, η μοίρα των φλύαρων είναι, όταν ταξιδεύουν σε ξηρά ή θάλασσα, να μη βρίσκουν εθελοντές ακροατές, ούτε ανάμεσα σ’ αυτούς που μοιράζονται το τραπέζι τους ή τη σκηνή τους αλλά μόνο εξαναγκασμένους· ο φλύαρος, άλλωστε, σε καταδιώκει παντού, σε γραπώνει από τα ρούχα, σε πιάνει από τα γένια, σε σκουντάει στα πλευρά.

Τότε τα πόδια σου αξίζουν πολύ,

κατά τον Αρχίλοχο, και, μα τον Δία, κατά τον σοφό Αριστοτέλη επίσης.

Όταν, δηλαδή, κάποιος φλύαρος τον ενοχλούσε και τον είχε κάνει να πλήξει με ανόητες ιστορίες, επαναλαμβάνοντάς του κάθε τόσο: “ Δεν είναι εκπληκτικό, Αριστοτέλη;” “Δεν είναι εκπληκτικά αυτά που λες”, του είπε ο Αριστοτέλης, “πέρα από το γεγονός ότι κάποιος που έχει πόδια κάθεται και σε υπομένει”.

Σε κάποιον άλλον τέτοιου είδους, που του είπε μετά από μεγάλη φλυαρία: “Σε κούρασα, φιλόσοφε, με τα λόγια μου;” “Όχι, μα τον Δία”, απάντησε ο Αριστοτέλης, “δεν σε πρόσεχα”.

Πραγματικά, όταν μας μιλούν με το ζόρι οι φλύαροι, η ψυχή μας τους παραδίδει τ’ αυτιά για να τα κατακλύζουν απ’ έξω, αλλά η ίδια ξετυλίγει σκέψεις άλλου είδους και τις παρακολουθεί μόνη της. Για τούτο δεν είναι εύκολο για τους φλύαρους να εξασφαλίσουν ακροατές που είτε προσέχουν είτε πιστεύουν τα λόγια τους· όπως λένε, δηλαδή, ότι το σπέρμα των ανθρώπων που έχουν πολύ συχνά ερωτικές επαφές είναι άγονο, έτσι και ο λόγος των φλύαρων είναι χωρίς αποτέλεσμα και άκαρπος.

Όταν, μάλιστα, ο Νέστωρ του Σοφοκλή, προσπαθεί να κατευνάσει τον Αίαντα που χρησιμοποιεί τραχιά γλώσσα, λέει με λόγια που δείχνουν καλή γνώση των χαρακτήρων,

δεν σε μέμφομαι· άσχημα τα λόγια σου αλλά οι πράξεις σου καλές·

για τον φλύαρο, όμως, δεν νιώθουμε έτσι· αντίθετα, το άκαιρο των λόγων του καταστρέφει και ακυρώνει κάθε ευγνωμοσύνη για οποιαδήποτε πράξη.

Κάποτε ο Λυσίας έγραψε λόγο για κάποιον διάδικο και του τον έδωσε. Εκείνος τον διάβασε πολλές φορές και μετά πήγε στον Λυσία απελπισμένος λέγοντας πως την πρώτη φορά που τον διάβασε του φάνηκε υπέροχος αλλά όταν τον ξαναδιάβασε δεύτερη και τρίτη φορά του φάνηκε εντελώς ανιαρός και αναποτελεσματικός. “Και λοιπόν;” του είπε ο Λυσίας γελώντας, “μια φορά μόνο δεν θα τον πεις μπροστά στους δικαστές;”

Απ’ όσα λέγονται για τον ποιητή το κατ’ εξοχήν αληθινό είναι ότι μόνο ο Όμηρος γλίτωσε από τον εύκολο κορεσμό των ανθρώπων, επειδή είναι πάντα καινούργιος και η γοητεία του είναι ακμαία· παρά ταύτα, είπε και αναφώνησε το περίφημο τούτο για τον εαυτό του:

“δεν καταδέχομαι ν’ αφηγηθώ ξανά
μύθο που κάποτε ειπώθηκε καθαρά” (ΟΜΗΡΟΣ)

και φοβάται και αποφεύγει τον κορεσμό που ενεδρεύει για κάθε μύθο, οδηγώντας την ακοή από τη μια αφήγηση στην άλλη και πραΰνοντας με το καινούργιο τον κόρο που φέρνει.

Οι φλύαροι όμως κουράζουν τα αυτιά μας με τις επαναλήψεις των ίδιων λόγων, σαν να μαυρίζουν παλίμψηστα.

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ, ΗΘΙΚΑ ΤΟΜΟΣ 13

Ο ΤΡΕΛΟΣ ΚΑΙ Ο ΣΟΦΟΣ

Ένας σοφός άντρας περπατούσε μόνος, αλλά τον ενοχλούσε ένας τρελός ο οποίος του πετούσε πέτρες στο κεφάλι. Αφού γύρισε και τον κοίταξε κατά πρόσωπο, του είπε:

«Αγαπητέ μου, τις πέταξες πολύ ωραία! Σε παρακαλώ δέξου αυτά τα λίγα φράγκα.
Δούλεψες αρκετά σκληρά και αξίζεις κάτι παραπάνω από ένα απλό ευχαριστώ. Κάθε προσπάθεια αξίζει την αμοιβή της.

Βλέπεις εκείνο τον άντρα εκεί; Μπορεί να σου δώσει περισσότερα από εμένα. Δώσ’ του λίγες από τις πέτρες σου: θα κερδίσεις έναν καλό μισθό».

Δελεασμένος από το δόλωμα, ο τρελός έφυγε για να επαναλάβει τις παλαβομάρες του στον άλλο σοβαρό πολίτη. Τη φορά αυτή δεν πληρώθηκε με χρήματα για τις πέτρες του. Όρμησαν επάνω του υπηρέτες, τον άρπαξαν και τον έδειραν για τα καλά.

Τέτοια ενοχλητικά άτομα, χωρίς ίχνος λογικής, υπάρχουν και στις αυλές των βασιλιάδων. Για να κάνεις τα κακαρίσματά τους να σταματήσουν, να τους πείσεις να επιτεθούν εναντίον κάποιου άλλου που μπορεί να τους το πληρώσει με το παραπάνω.

Ο ανιχνευτής Borexino συλλαμβάνει νετρίνα από τον κύκλο CNO του Ήλιου

Για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους, τα άστρα τροφοδοτούνται από την σύντηξη υδρογόνου σε ήλιο. Η σύντηξη προχωράει μέσω δυο ξεχωριστών διαδικασιών. Μια, γνωστή ως αλυσίδα πρωτονίου-πρωτονίου (p-p), αρχίζει με τη σύντηξη δυο πρωτονίων στο ηλιακό πλάσμα για να διαμορφώσουν δευτέριο ως ένα ενδιάμεσο και είναι η πηγή του 99% της ενέργειας του Ήλιου. Η άλλη, γνωστή ως κύκλος CNO [Carbon–Nitrogen–Oxygen που μερικές φορές αποκαλείται κύκλος Bethe–Weizsäcker], περιλαμβάνει ένα σύνολο αντιδράσεων στις οποίες τέσσερεις πυρήνες τελικώς συνδυάζονται για να σχηματίσουν He-4 με άνθρακα, άζωτο και οξυγόνο ως καταλύτες και ενδιάμεσα προϊόντα. Η σχετική σημαντικότητα των δυο μηχανισμών εξαρτάται κυρίως από τη αστρική μάζα και τη μεταλλικότητα – το πλήθος των στοιχείων στον πυρήνα που είναι πολύ βαρύτερα από το ήλιο. Επειδή ο κύκλος CNO βασίζεται στα βαρέα στοιχεία, η ροή των νετρίνων τους κλιμακώνεται ανάλογα με το πλήθος των μετάλλων στον ηλιακό πυρήνα. Η κλιμάκωση καθιστά τη ροή ένα δείκτη της χημικής σύνθεσης του Ήλιου τη στιγμή της διαμόρφωσής του.

Τα νετρίνα, όμως, είναι εξαιρετικά δύσκολο να ανιχνευτούν. Κάπου 700 εκατομμύρια νετρίνα του κύκλου CNO περνούν μέσω ενός τετραγωνικού εκατοστόμετρου της Γης ανά δευτερόλεπτο αλλά με μια μέση ελεύθερη διαδρομή περίπου ενός έτους φωτός μέσω βραχώδους ύλης. Ο ανιχνευτής Borexino, τοποθετημένος 3 Km κάτω από τα Απέννινα όρη στο Εθνικό Εργαστήριο της Ιταλίας Gran Sasso, έχει συλλάβει αυτά το νετρίνα του κύκλου CNO, για πρώτη φορά. Για να τα δουν, μια συνεργασία σχεδόν 100 επιστημόνων έψαξαν για φωτεινές αναλαμπές που παράγονται από τη σκέδαση των νετρίνων από ηλεκτρόνια σε 780 τόνους βασισμένου στο πετρέλαιο σπινθηριστή. Οι ερευνητές μέτρησαν ένα ρυθμό 7,0 [+3,0, -1,7] ανά ημέρα ανά 100 τόνους του σπινθηριστή.

Κλειδί για το επίτευγμα ήταν η διάκριση των νετρίνων CNO από άλλα ηλιακά νετρίνα και χαμηλής ενέργειας ραδιενεργούς ρύπους των οποίων οι διασπάσεις δημιουργούν φωτεινές αναλαμπές στο ίδιο ενεργειακό παράθυρο. Η συνεργασία είχε ήδη μετρήσει τη ροή των p-p νετρίνων το 2014 και ξόδεψαν χρόνια καθαρίζοντας τον υγρό σπινθηριστή. Για να κυνηγήσουν τους πολύ μικρότερους αριθμούς των CNO νετρίνων, άρχισαν να ασχολούνται με άλλη μια μακροχρόνια καμπάνια. Η σύλληψη αυτών των λίγων σωματίων που διαφεύγαν θα απαιτούσε βαθύτερο όγκο σπινθηριστή για να παραμείνει όσο το δυνατόν ελεύθερος από θερμοκρασιακές διαταραχές – και έτσι ρεύματα μεταφοράς. Για αυτό, το 2015 η συνεργασία των επιστημόνων κάλυψε τον ανιχνευτή με μια γιγάντια μάλλινη κουβέρτα, όπως φαίνεται στην εικόνα, και εγκατέστησε ένα νέο σύστημα κλιματισμού στο ίδιο δωμάτιο. Οι αναβαθμίσεις αυτές μείωσαν το σωρό του χειρότερου ρύπου υποβάθρου, το βισμούθιο-210, και το κράτησαν σε μόνο 20 cm ανά μήνα – σχετικά μακριά από τον εσωτερικό όγκο του ανιχνευτή. Το Bi-210 προέρχεται από τη διάσπαση του μολύβδου-210, που είναι συγκεντρωμένος στις σωληνώσεις του τοιχώματος που περιέχει τον σπινθηριστή.

Δυστυχώς, η πιο πρόσφατα μετρημένη ροή των νετρίνων CNO δεν ήταν αρκετά ακριβής για να βρουν, οι επιστήμονες, το πλήθος των «μετάλλων» στον πυρήνα του Ήλιου. Προηγούμενες ηλιοσεισμολογικές μετρήσεις του Ήλιου, υποστηρίζουν την ύπαρξη ενός πλούσιου σε μέταλλο πυρήνα, ενώ μετρήσεις φωτοαπορρόφησης υποστηρίζουν την ύπαρξη ενός πυρήνα φτωχού σε μέταλλο. Η επιστημονική συνεργασία εργάζεται τώρα για να πραγματοποιήσει ακόμη μια μέτρηση πριν ολοκληρωθεί το πείραμα Borexino – πιθανώς στα τέλη αυτής της χρονιάς.

Hegel: το λογικό και το πραγματικό

G.W.Fr. Hegel: Λόγος και γλώσσα (Vernnuft und Sprache)

Κείμενα και σχολιασμός

§1

1. «Η ελληνική έκφραση του λόγου (ελλην. στο πρωτότυπο) είναι πιο προσδιορισμένη, πιο σαφής από τη γερμανική έκφραση: λόγος (Wort). Υπάρχει μια ωραία διττή σημασία στην ελληνική έκφραση του λόγου, που δηλώνει πως ο λόγος είναι: Λόγος (Vernunft) και γλώσσα (Sprache) συγχρόνως. Γιατί η γλώσσα είναι η καθαρή ύπαρξη του πνεύματος· είναι ένα πράγμα, που, ευθύς ως κατανοηθεί, επιστρέφει πίσω στον εαυτό του» (W 20, 106-107).

Σχόλιο: Η γλώσσα δεν είναι απλά και μόνο ένα μέσο για μια αναγκαία εξωτερίκευση του Λόγου (Vernunft), αλλά κυρίως η ύπαρξή του [το προσδιορισμένο-Είναι του (Dasein)], που οδεύει ολοταχώς προς αυτό-ολοκλήρωση ως πνεύμα. Κατ’ αυτή την έννοια, η γλώσσα ενοποιεί μια γνωσιακή, δηλαδή λογική σχέση ανάμεσα στην υπόσταση και το υποκείμενο. Ως τέτοια κατονομάζει το μέτρο, κατ’ απαίτηση του οποίου συλλέγονται, συνάγονται απείρως και μεθοδικά: το υποστασιακό, ήτοι το καθεαυτό-Είναι, και το υποκειμενικό, δηλαδή το διεαυτό-Είναι· εισδύουν το ένα μέσα στο άλλο και παριστάνονται ως η ανάπτυξη της έννοιας. Ως ένα τέτοιο μέτρο είναι η ιδεατότητα ενός υπάρχοντος πράγματος, η άμεση μη-ύπαρξή του. Μέσα στη γλώσσα, ως εκ τούτου, συντελείται η επιστροφή από την απροσδιόριστη νύχτα της μορφής του Εγώ στο Είναι.

§2

2. «Η Λογική παρουσιάζει την αυτοκίνηση της απόλυτης Ιδέας μόνο ως τον αρχέγονο λόγο, ο οποίος είναι μια εξωτερίκευση, αλλά τέτοιας φύσης που, με το να είναι, έχει άμεσα εκ νέου εξαφανιστεί ως κάτι το εξωτερικό. Η Ιδέα λοιπόν είναι μόνο σε τούτο τον αυτοπροσδιορισμό της, δηλαδή να αυτοκατανοείται» (Επιστήμη της Λογικής-η διδασκαλία περί της έννοιας, εκδ. Παπαζήση 2005, σ. 622).

Σχόλιο: Το Λογικό στοιχείο και ο λόγος της γλώσσας συνάπτονται, από άποψη αρχής, σε μια ενότητα, η οποία έχει τον χαρακτήρα της μεθόδου, δηλαδή μιας διαλεκτικής ή δια-Λογικής συν-εν-νόησης ανάμεσα στο Λογικό στοιχείο ως περιεχόμενο και στον λόγο της γλώσσας ως Λογική μορφή. Ό,τι επομένως λαμβάνει χώρα στη γλώσσα, στον δυναμικό της λόγο, από άποψη μορφής εκφράζει τη Λογικότητα του Είναι, έτσι όπως το τελευταίο τούτο δηλώνει την παρ-ουσία του ως ενεργώς-πραγματικότητα: ως αυτό-αναπτυσσόμενη και αυτό-προσδιοριζόμενη έννοια. Και αντίστροφα: αυτή η Λογικότητα του Είναι, αυτή η παρ-ουσία του ως ενεργώς-πραγματικότητα, εκφράζει τον δυναμικό λόγο της γλώσσας. Αυτό το νόημα περιέχει και η περίφημη ρήση του Χέγκελ στη φιλοσοφία του Δικαίου:

«ό,τι είναι έλ-λογο, είναι ενεργώς-πραγματικό
και ό,τι είναι ενεργώς-πραγματικό, είναι έλ-λογο».

Η εν λόγω ρήση, ως μια περιεκτική συνόψιση των νοημάτων του πιο πάνω κειμένου (2), κλείνει μέσα της τον πιο ριζοσπαστικό Λόγο για τη δυναμική αλλαγή της πραγματικότητας. Και όμως ορισμένοι άξεστοι πολιτικάντηδες, είτε της επαγγελματικής πολιτικής είτε της δουλόφρονης-συστημικής «διανόησης», όπως και κάποιοι ιδεολογικοί ανθρωπίσκοι (Πλάτων), την κατανοούν ανεστραμμένα: ως δικαιολογητικό θεώρημα της υφιστάμενης εκάστοτε τάξης πραγμάτων. Για τους τελευταίους τούτους ισχύει η ακόλουθη εγελιανή αποστροφή: «ας αφήσουμε του νεκρούς να θάψουν τους νεκρούς τους».

ΠΛΑΤΩΝ: Πρωταγόρας (332a-333b)

― Ἀλλὰ μήν, ἔφην ἐγώ, ἐπειδὴ δυσχερῶς δοκεῖς μοι ἔχειν πρὸς τοῦτο, τοῦτο μὲν ἐάσωμεν, τόδε δὲ ἄλλο ὧν ἔλεγες ἐπισκεψώμεθα. ἀφροσύνην τι καλεῖς; ― Ἔφη. ― Τούτῳ τῷ πράγματι οὐ πᾶν τοὐναντίον ἐστὶν ἡ σοφία; ― Ἔμοιγε δοκεῖ, ἔφη. ― Πότερον δὲ ὅταν πράττωσιν ἅνθρωποι ὀρθῶς τε καὶ ὠφελίμως, τότε σωφρονεῖν σοι δοκοῦσιν οὕτω πράττοντες, ἢ [εἰ] τοὐναντίον [ἔπραττον]; ― Σωφρονεῖν, ἔφη. ― Οὐκοῦν [332b] σωφροσύνῃ σωφρονοῦσιν; ― Ἀνάγκη. ― Οὐκοῦν οἱ μὴ ὀρθῶς πράττοντες ἀφρόνως πράττουσιν καὶ οὐ σωφρονοῦσιν οὕτω πράττοντες; ― Συνδοκεῖ μοι, ἔφη. ― Τοὐναντίον ἄρα ἐστὶν τὸ ἀφρόνως πράττειν τῷ σωφρόνως; ― Ἔφη. ― Οὐκοῦν τὰ μὲν ἀφρόνως πραττόμενα ἀφροσύνῃ πράττεται, τὰ δὲ σωφρόνως σωφροσύνῃ; ― Ὡμολόγει. ― Οὐκοῦν εἴ τι ἰσχύϊ πράττεται, ἰσχυρῶς πράττεται, καὶ εἴ τι ἀσθενείᾳ, ἀσθενῶς; ― Ἐδόκει. ― Καὶ εἴ τι μετὰ τάχους, ταχέως, καὶ εἴ τι μετὰ βραδυτῆτος, [332c] βραδέως; ― Ἔφη. ― Καὶ εἴ τι δὴ ὡσαύτως πράττεται, ὑπὸ τοῦ αὐτοῦ πράττεται, καὶ εἴ τι ἐναντίως, ὑπὸ τοῦ ἐναντίου; ― Συνέφη. ― Φέρε δή, ἦν δ᾽ ἐγώ, ἔστιν τι καλόν; ― Συνεχώρει. ― Τούτῳ ἔστιν τι ἐναντίον πλὴν τὸ αἰσχρόν; ― Οὐκ ἔστιν. ― Τί δέ; ἔστιν τι ἀγαθόν; ― Ἔστιν. ― Τούτῳ ἔστιν τι ἐναντίον πλὴν τὸ κακόν; ― Οὐκ ἔστιν. ― Τί δέ; ἔστιν τι ὀξὺ ἐν φωνῇ; ― Ἔφη. ― Τούτῳ μὴ ἔστιν τι ἐναντίον ἄλλο πλὴν τὸ βαρύ; ― Οὐκ ἔφη. ― Οὐκοῦν, ἦν δ᾽ ἐγώ, ἑνὶ ἑκάστῳ τῶν ἐναντίων ἓν μόνον ἐστὶν ἐναντίον καὶ οὐ πολλά; ― Συνωμολόγει.

[332d] Ἴθι δή, ἦν δ᾽ ἐγώ, ἀναλογισώμεθα τὰ ὡμολογημένα ἡμῖν. ὡμολογήκαμεν ἓν ἑνὶ μόνον ἐναντίον εἶναι, πλείω δὲ μή; ― Ὡμολογήκαμεν. ― Τὸ δὲ ἐναντίως πραττόμενον ὑπὸ ἐναντίων πράττεσθαι; ― Ἔφη. ― Ὡμολογήκαμεν δὲ ἐναντίως πράττεσθαι ὃ ἂν ἀφρόνως πράττηται τῷ σωφρόνως πραττομένῳ; ― Ἔφη. ― Τὸ δὲ σωφρόνως πραττόμενον ὑπὸ σωφροσύνης πράττεσθαι, τὸ δὲ ἀφρόνως ὑπὸ ἀφροσύνης; [332e] ― Συνεχώρει. ― Οὐκοῦν εἴπερ ἐναντίως πράττεται, ὑπὸ ἐναντίου πράττοιτ᾽ ἄν; ― Ναί. ― Πράττεται δὲ τὸ μὲν ὑπὸ σωφροσύνης, τὸ δὲ ὑπὸ ἀφροσύνης; ― Ναί. ― Ἐναντίως; ― Πάνυ γε. ― Οὐκοῦν ὑπὸ ἐναντίων ὄντων; ― Ναί. ― Ἐναντίον ἄρ᾽ ἐστὶν ἀφροσύνη σωφροσύνης; ― Φαίνεται. ― Μέμνησαι οὖν ὅτι ἐν τοῖς ἔμπροσθεν ὡμολόγηται ἡμῖν ἀφροσύνη σοφίᾳ ἐναντίον εἶναι; ― Συνωμολόγει. ― Ἓν δὲ ἑνὶ μόνον ἐναντίον [333a] εἶναι; ― Φημί. ― Πότερον οὖν, ὦ Πρωταγόρα, λύσωμεν τῶν λόγων; τὸ ἓν ἑνὶ μόνον ἐναντίον εἶναι, ἢ ἐκεῖνον ἐν ᾧ ἐλέγετο ἕτερον εἶναι σωφροσύνης σοφία, μόριον δὲ ἑκάτερον ἀρετῆς, καὶ πρὸς τῷ ἕτερον εἶναι καὶ ἀνόμοια καὶ αὐτὰ καὶ αἱ δυνάμεις αὐτῶν, ὥσπερ τὰ τοῦ προσώπου μόρια; πότερον οὖν δὴ λύσωμεν; οὗτοι γὰρ οἱ λόγοι ἀμφότεροι οὐ πάνυ μουσικῶς λέγονται· οὐ γὰρ συνᾴδουσιν οὐδὲ συναρμόττουσιν ἀλλήλοις. πῶς γὰρ ἂν συνᾴδοιεν, εἴπερ γε ἀνάγκη ἑνὶ [333b] μὲν ἓν μόνον ἐναντίον εἶναι, πλείοσιν δὲ μή, τῇ δὲ ἀφροσύνῃ ἑνὶ ὄντι σοφία ἐναντία καὶ σωφροσύνη αὖ φαίνεται· ἦ γάρ, ὦ Πρωταγόρα, ἔφην ἐγώ, ἢ ἄλλως πως; ― Ὡμολόγησεν καὶ μάλ᾽ ἀκόντως. ― Οὐκοῦν ἓν ἂν εἴη ἡ σωφροσύνη καὶ ἡ σοφία; τὸ δὲ πρότερον αὖ ἐφάνη ἡμῖν ἡ δικαιοσύνη καὶ ἡ ὁσιότης σχεδόν τι ταὐτὸν ὄν.

***

β) Ταύτιση σωφροσύνης – σοφίας.
Τότε λοιπόν, του είπα, μια και βλέπω ότι σ᾽ εκνευρίζει αυτό, ας το αφήσουμε κατά μέρος κι ας εξετάσουμε κάτι άλλο απ᾽ αυτά που έλεγες, τούτο: Υπάρχει κάτι που το ονομάζεις αφροσύνη;
Ναι.
Το εντελώς αντίθετό του δεν είναι η σοφία;
Το πιστεύω, είπε.
Γιά δες, όταν οι άνθρωποι ενεργούν λογικά και έτσι που να βγαίνουν κερδισμένοι, τότε σου φαίνεται ότι σωφρονούν, μια κι ενεργούν έτσι, ή όταν ενεργούν με τον αντίθετο τρόπο;
Ναι, τότε σωφρονούν, είπε.
Λοιπόν [332b] η σωφροσύνη είναι που τους κάνει να σωφρονούν;
Οπωσδήποτε.
Άρα εκείνοι που ενεργούν λαθεμένα ενεργούν με αφροσύνη και δε σωφρονούν, μια κι ενεργούν μ᾽ αυτό τον τρόπο;
Παραδέχομαι τη γνώμη σου, είπε.
Άρα η άφρονη ενέργεια είναι αντίθετη με τη φρόνιμη ενέργεια;
Συμφώνησε.
Λοιπόν οι άφρονες ενέργειες είναι αποτέλεσμα αφροσύνης, ενώ οι φρόνιμες, ενέργειες σωφροσύνης;
Το παραδέχτηκε.
Τώρα, μια ενέργεια που είναι αποτέλεσμα δύναμης, γίνεται με δύναμη, και μια ενέργεια που είναι αποτέλεσμα αδυναμίας, αδύναμα;
Συμφώνησε.
Και ό,τι γίνεται με γρηγοράδα, γίνεται γρήγορα, κι ό,τι με άργητα, [332c] αργά;
Απάντησε καταφατικά.
Με δυο λόγια λοιπόν οι όμοιες ενέργειες προέρχονται από την ίδιαν αιτία και οι αντίθετες από την αντίθετη;
Συμφώνησε.
Γιά να δούμε, υπάρχει κάτι που το λέμε ωραίο;
Ναι.
Το αντίθετό του είναι κάτι άλλο κι όχι το άσχημο;
Το άσχημο.
Κι άλλο παράδειγμα: υπάρχει κάτι που το λέμε καλό;
Υπάρχει.
Το αντίθετό του είναι κάτι άλλο κι όχι το κακό;
Το κακό.
Ακόμη κάτι: ξεχωρίζουμε στη φωνή κάτι που το λέμε οξύ;
Ναι.
Το αντίθετό του είναι κάτι άλλο κι όχι το βαρύ;
Το βαρύ, είπε.
Άρα, του είπα, από τα αντίθετα το καθένα έχει μόνο ένα αντίθετό του, κι όχι πολλά.
Συμφώνησε.
[332d] Έλα τώρα, ας ανακεφαλαιώσουμε τα σημεία στα οποία μείναμε σύμφωνοι, του είπα. Μείναμε σύμφωνοι ότι ένα πράγμα έχει αντίθετό του μόνο ένα κι όχι περισσότερα;
Μείναμε σύμφωνοι.
Κι ότι οι αντίθετες ενέργειες προέρχονται από αντίθετες αιτίες;
Ναι.
Μείναμε σύμφωνοι ότι μια άφρονη ενέργεια έχει αντίθετό της μια φρόνιμη ενέργεια;
Ναι.
Και ότι η φρόνιμη ενέργεια είναι αποτέλεσμα σωφροσύνης, ενώ η άφρονη αφροσύνης;
[332e] Το παραδέχτηκε.
Λοιπόν, μια αντίθετη ενέργεια είναι αποτέλεσμα αντίθετης αιτίας;
Ναι.
Και η μια τους είναι αποτέλεσμα σωφροσύνης, ενώ η άλλη αφροσύνης;
Ναι.
Και γίνονται με τον αντίθετο τρόπο;
Και βέβαια.
Και φυσικά, από τις αντίθετες αιτίες;
Ναι.
Άρα η αφροσύνη είναι το αντίθετο της σωφροσύνης;
Είναι φανερό.
Θυμάσαι λοιπόν ότι λίγο πριν μείναμε σύμφωνοι ότι η αφροσύνη είναι το αντίθετο της σοφίας;
Το παραδέχτηκε.
Και ότι για κάθε πράγμα υπάρχει μόνο ένα αντίθετο;
[333a] Συμφωνώ.
Λοιπόν, ποιό από τα δύο συμπεράσματά μας θα ακυρώσουμε; Το ότι για κάθε πράγμα υπάρχει μόνο ένα αντίθετο, ή το προηγούμενο — που λέγαμε ότι η σωφροσύνη και η σοφία είναι πράγματα διαφορετικά και το καθένα τους μόριο ξεχωριστό της αρετής; και ότι δε φτάνει μόνο που είναι διαφορετικά, αλλά είναι και ανόμοια και στη φύση και στις λειτουργίες τους, όπως ακριβώς τα μόρια του προσώπου; Λοιπόν, ποιό από τα δυο να ακυρώσουμε; Γιατί, αν υποστηρίξουμε και τα δυο αυτά συμπεράσματα, θα ᾽χουμε φοβερή παραφωνία, αφού αυτά δεν αποτελούν αρμονικό σύνολο κι ούτε συνταιριάζει το ένα με το άλλο. Γιατί τί λογής αρμονία θα ήταν αυτή, την ώρα που από τη μια μεριά το κάθε πράγμα [333b] έχει μονάχα ένα αντίθετό του κι όχι περισσότερα, από την άλλη βρίσκουμε ότι η αφροσύνη —που είναι ένα πράγμα— έχει δυο αντίθετα: τη σοφία και τη σωφροσύνη, την ίδια ώρα; Είναι ή δεν είναι έτσι, Πρωταγόρα;
Συμφώνησε, αλλά πολύ απρόθυμα.
Άρα σωφροσύνη και σοφία είναι ένα και το αυτό πράγμα; Όπως πριν από λίγο μας φάνηκε ότι η δικαιοσύνη και η οσιότητα είναι σχεδόν το ίδιο πράγμα.