ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΣΟΦΟΚΛΗΣ - Αἴας (1266-1315)

ΤΕΥ. φεῦ, τοῦ θανόντος ὡς ταχεῖά τις βροτοῖς

χάρις διαρρεῖ καὶ προδοῦσ᾽ ἁλίσκεται,
εἰ σοῦ γ᾽ ὅδ᾽ ἁνὴρ οὐδ᾽ ἐπὶ σμικρὸν λέγων,
Αἴας, ἔτ᾽ ἴσχει μνῆστιν, οὗ σὺ πολλάκις
1270 τὴν σὴν προτείνων προύκαμες ψυχὴν δορί·
ἀλλ᾽ οἴχεται δὴ πάντα ταῦτ᾽ ἐρριμμένα.
ὦ πολλὰ λέξας ἄρτι κἀνόητ᾽ ἔπη,
οὐ μνημονεύεις οὐκέτ᾽ οὐδέν, ἡνίκα
ἑρκέων ποθ᾽ ὑμᾶς οὗτος ἐγκεκλῃμένους,
1275 ἤδη τὸ μηδὲν ὄντας ἐν τροπῇ δορός,
ἐρρύσατ᾽ ἐλθὼν μοῦνος, ἀμφὶ μὲν νεῶν
ἄκροισιν ἤδη ναυτικοῖς ἑδωλίοις
πυρὸς φλέγοντος, ἐς δὲ ναυτικὰ σκάφη
πηδῶντος ἄρδην Ἕκτορος τάφρων ὕπερ;
1280 τίς ταῦτ᾽ ἀπεῖρξεν; οὐχ ὅδ᾽ ἦν ὁ δρῶν τάδε,
ὃν οὐδαμοῦ φής, οὗ σὺ μή, βῆναι ποδί;
ἆρ᾽ ὑμὶν οὗτος ταῦτ᾽ ἔδρασεν ἔνδικα;
χὥτ᾽ αὖθις αὐτὸς Ἕκτορος μόνος μόνου,
λαχών τε κἀκέλευστος, ἦλθ᾽ ἐναντίος,
1285 οὐ δραπέτην τὸν κλῆρον ἐς μέσον καθείς,
ὑγρᾶς ἀρούρας βῶλον, ἀλλ᾽ ὃς εὐλόφου
κυνῆς ἔμελλε πρῶτος ἅλμα κουφιεῖν;
ὅδ᾽ ἦν ὁ πράσσων ταῦτα, σὺν δ᾽ ἐγὼ παρών,
ὁ δοῦλος, οὑκ τῆς βαρβάρου μητρὸς γεγώς.
1290 δύστηνε, ποῖ βλέπων ποτ᾽ αὐτὰ καὶ θροεῖς;
οὐκ οἶσθα σοῦ πατρὸς μὲν ὃς προύφυ πατὴρ
ἀρχαῖον ὄντα Πέλοπα βάρβαρον Φρύγα;
Ἀτρέα δ᾽, ὃς αὖ σ᾽ ἔσπειρε, δυσσεβέστατον
προθέντ᾽ ἀδελφῷ δεῖπνον οἰκείων τέκνων;
1295 αὐτὸς δὲ μητρὸς ἐξέφυς Κρήσσης, ἐφ᾽ ᾗ
λαβὼν ἐπακτὸν ἄνδρ᾽ ὁ φιτύσας πατὴρ
ἐφῆκεν ἐλλοῖς ἰχθύσιν διαφθοράν.
τοιοῦτος ὢν τοιῷδ᾽ ὀνειδίζεις σποράν;
ὃς ἐκ πατρὸς μέν εἰμι Τελαμῶνος γεγώς,
1300 ὅστις στρατοῦ τὰ πρῶτ᾽ ἀριστεύσας ἐμὴν
ἴσχει ξύνευνον μητέρ᾽, ἣ φύσει μὲν ἦν
βασίλεια, Λαομέδοντος· ἔκκριτον δέ νιν
δώρημ᾽ ἐκείνῳ ᾽δωκεν Ἀλκμήνης γόνος.
ἆρ᾽ ὧδ᾽ ἄριστος ἐξ ἀριστέοιν δυοῖν
1305 βλαστὼν ἂν αἰσχύνοιμι τοὺς πρὸς αἵματος,
οὓς νῦν σὺ τοιοῖσδ᾽ ἐν πόνοισι κειμένους
ὠθεῖς ἀθάπτους, οὐδ᾽ ἐπαισχύνῃ λέγων;
εὖ νυν τόδ᾽ ἴσθι, τοῦτον εἰ βαλεῖτέ που,
βαλεῖτε χἡμᾶς τρεῖς ὁμοῦ συγκειμένους.
1310 ἐπεὶ καλόν μοι τοῦδ᾽ ὑπερπονουμένῳ
θανεῖν προδήλως μᾶλλον ἢ τῆς σῆς ὑπὲρ
γυναικός, ἢ τοῦ σοῦ γ᾽ ὁμαίμονος λέγω;
πρὸς ταῦθ᾽ ὅρα μὴ τοὐμόν, ἀλλὰ καὶ τὸ σόν.
ὡς εἴ με πημανεῖς τι, βουλήσῃ ποτὲ
1315 καὶ δειλὸς εἶναι μᾶλλον ἢ ᾽ν ἐμοὶ θρασύς.

***

ΤΕΥ. Αλίμονο, η χάρη στον νεκρό με τί ταχύτητα
φυραίνει και βγαίνει στους ανθρώπους προδομένη.
Αφού αυτός εδώ μιλώντας, Αίαντα, ούτε μια στάλα
ανάμνηση για σένα δεν κρατεί, ενώ εσύ τόσες φορές
για χάρη του κινδύνεψες την ίδια τη ζωή σου
1270 στη σύγκρουση της μάχης.
Και νά που τώρα όλα αυτά πήγαν χαμένα, σβήστηκαν.
Ω συ, που μόλις τώρα αράδιασες κάθε λογής
γελοίες κουβέντες, δεν λες να θυμηθείς τίποτα πια για τότε
που αυτός εδώ σας βρήκε, στο περίφραγμα αποκλεισμένους,
όπου, στο γύρισμα του αγώνα, είχατε φτάσει
στο μηδέν, κι αυτός, μόνος προστρέχοντας, σας γλίτωσε,
ενώ η φωτιά φουντώνοντας είχε αρπάξει από ψηλά
των καραβιών μας τους σκαρμούς, κι ο Έκτορας
με φόρα πήδηξε πάνω απ᾽ την τάφρο;
1280 Ποιός τότε το κακό σταμάτησε; Αυτός δεν ήταν
που το πέτυχε; κι εσύ μας λες πως πουθενά το πόδι του
δεν έβαλε, δίχως να είσαι καν παρών.
Δεν είναι αυτός που έκανε για σας ό,τι απαιτούσε
η δύσκολη ώρα; Και κάτι ακόμη: αυτός δεν ήταν,
που σε κλήρωση, χωρίς κανείς να τον προστάξει,
βγήκε αντιμέτωπος στον Έκτορα,
μόνος σε μόνον; Χωρίς, ανάμεσα στους άλλους, να ρίξει
κλήρο κάλπικο, σβόλο από χώμα υγρό,
μα τέτοιον που έμελλε να αναπηδήσει πρώτος
μέσα από κράνος με λοφίο φουντωτό.
Ήταν αυτός που τα συντέλεσε αυτά που λέω, κι ήμουν εγώ
πάντα στο πλάι του — δούλος και γιος
μιας βάρβαρης γυναίκας.
Κακόμοιρε, πού κόλλησαν τα μάτια σου,
1290 και λες αυτά που λες;
Δεν σου περνά από τον νου πως του πατέρα σου ο πατέρας,
ο αρχαίος Πέλοπας, βάρβαρος ήτανε κι αυτός,
απ᾽ τη Φρυγία;
Πως ο Ατρέας πάλι, αυτός που σ᾽ έσπειρε, παράθεσε
στον αδελφό του δείπνο ανίερο τα ίδια τα παιδιά του;
Ή πώς εσύ ο ίδιος είσαι από μάνα γεννημένος Κρητικιά,
που όταν ο πατέρας της την έπιασε μ᾽ άντρα ξενόφερτο
να σμίγει, έδωσε αμέσως εντολή στ᾽ άλαλα ψάρια
να τη ρίξουν για τροφή.
Τέτοιος εσύ, τέτοιον εμένα, τολμάς να μου προσβάλεις
τη γενιά; Που είμαι γεννημένος γιος του Τελαμώνα·
1300 αυτός πρώτα αρίστευσε μες στον στρατό,
κι έπειτα πήρε για γυναίκα του τη μάνα μου,
αίμα βασιλικό, του Λαομέδοντα την κόρη,
γέρας ξεχωριστό που του το χάρισε ο γόνος της Αλκμήνης.
Εγώ, λοιπόν, άριστος γιος μ᾽ άριστους και τους δυο γονείς,
πώς θα μπορούσα να ντροπιάσω το αίμα μου;
Αυτούς εδώ, σε τέτοια συμφορά πεσμένους, που θες εσύ,
μ᾽ έναν σου λόγο τώρα, να τους πετάξεις άταφους,
χωρίς καμιά ντροπή.
Να ξέρεις όμως: αν κάπου τον πετάξετε, πετάξτε μας
κι εμάς τους τρεις μαζί του, σώματα νεκρά.
1310 Το θεωρώ τιμή μου να πεθάνω, μπροστά στα μάτια όλων,
υπερασπίζοντας το σώμα του, παρά για μια γυναίκα,
δική σου ή του αδελφού σου — το λέω και το εννοώ.
Γι᾽ αυτό καλύτερα φυλάξου, για το δικό σου το συμφέρον,
όχι το δικό μου. Γιατί αν μου κάνεις άδικο κακό,
θα ευχηθείς μετά να ᾽χες φανεί καλύτερα δειλός,
παρά να μου φερθείς με τέτοιο θράσος.

Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία: 2. Αρχαϊκή εποχή (700-508 π.Χ.)

Χρονολογικά η Αρχαϊκή εποχή αρχίζει με το συμβατικό 700 π.Χ. και τελειώνει το 508 π.Χ., χρονιά που ο Κλεισθένης θεμελίωσε την αθηναϊκή δημοκρατία· θυμόμαστε όμως ότι τα όρια είναι ρευστά και ότι κατά κανόνα ο χωρισμός μιας ιστορικής εξέλιξης σε περιόδους, σε φάσεις κλπ. είναι αυθαίρετος, όπως αυθαίρετο είναι και να καθορίζεται κάποια χρονολογία ως όριο ανάμεσα στη μία και την άλλη περίοδο. Αυτό δε μας εμποδίζει να αναζητούμε κάθε φορά και να μελετούμε, πέρα και πίσω από τα συγκεκριμένα γεγονότα, τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά κάθε περιόδου.

2.1. Ιστορικές συνθήκες

Στους δύο αρχαϊκούς αιώνες ο ελληνικός γεωγραφικός χώρος απλώθηκε πολύ. Ο δεύτερος ελληνικός αποικισμός ξεκίνησε στα μέσα του 8ου π.Χ. αιώνα, τότε που οι ίωνες κάτοικοι της Εύβοιας ίδρυσαν τους πρώτους εμπορικούς σταθμούς στην Κάτω Ιταλία, και συνεχίστηκε ως και τον 6ο π.Χ. αιώνα. Το αποτέλεσμα ήταν όχι μόνο η Σικελία και η Κάτω Ιταλία αλλά και ολόκληρος ο περίγυρος της Μεσογείου και του Εύξεινου Πόντου, από την Ισπανία ως την Κριμαία και από την Κυανή Ακτή ως την Κυρηναϊκή και την Αίγυπτο, να κατέχονται από ισχυρές ελληνικές εγκαταστάσεις.[1]

Τα αίτια του αποικισμού ήταν τη φορά αυτή ποικίλα. Στην τάση για φυγή συντέλεσαν τόσο ο υπερπληθυσμός όσο και οι συχνές, όπως θα δούμε, και έντονες πολιτειακές και πολιτικές αλλαγές και αναστατώσεις. Πολλές φορές η πρωτοβουλία ανήκε σε ευγενείς που είτε είχαν λόγους να εγκαταλείψουν τον τόπο τους είτε φιλοδοξούσαν να τιμηθούν στην καινούργια πατρίδα, όπως όλοι οι οἰκισταί και οι οικογένειές τους. Πέρα από αυτά, οι ελπίδες για δόξα και πλουτισμό συνοδεύονταν από μια δίψα για γνώση και περιπέτεια, από ένα πνεύμα ανήσυχο και φιλόμαθο, σαν του Οδυσσέα.

Στις ιωνικές αποικίες πρωτοεμφανίστηκε και γρήγορα διαδόθηκε στον ελληνικό χώρο ένας καινούργιος, πιο περιορισμένος σε έκταση, τύπος κρατικής οντότητας, η πόλη-κράτος. Σε αντίθεση με τις παλαιότερες επικράτειες, η πόλη-κράτος δε βασιζόταν στη φυλετική συγγένεια αλλά στον τοπικό πατριωτισμό και στη μεγαλύτερη ή μικρότερη συμμετοχή των πολιτών στα κοινά. Συνήθως την πόλη-κράτος την αποτελούσαν ένας κύριος οχυρωμένος οικισμός και ένας αριθμός από μικρότερες γειτονικές κώμες. Παράδειγμα η Αθήνα και η Σπάρτη, που θα μπορούσαν, ήδη από τα μέσα του 8ου π.Χ. αι., να χαρακτηριστούν πόλεις-κράτη.

Δίπλα στην κατά παράδοση αγροτική οικονομία των ελληνικών εγκαταστάσεων, το πλήθος και η διασπορά των αποικιών πέρα από τις θάλασσες δημιούργησε ζωηρή εμπορική κίνηση: οι αποικίες τροφοδοτούσαν τις μητροπόλεις με πρώτες ύλες, συχνά και με δούλους, και οι μητροπόλεις προμήθευαν στις αποικίες βιοτεχνικά και άλλα προϊόντα. Οι εμπορικές συναλλαγές έγιναν ευκολότερες και πολλαπλασιάστηκαν, όταν οι πόλεις, από τα μέσα του 7ου π.Χ. αιώνα και μετά, άρχισαν να σφραγίζουν και να κυκλοφορούν επίσημα νομίσματα.

Εμπόριο, νόμισμα, πλούτος - φαινόμενα μεγάλης ανάπτυξης, που όμως είχε και τις αρνητικές της πλευρές. Οι ευγενείς, που πρώτοι εκμεταλλεύτηκαν τις νέες δυνατότητες, άρχισαν να δανείζουν στους αγρότες, με τόκο και με εγγύηση πρώτα τα λιγοστά τους κτήματα, ύστερα και την ελευθερία των ίδιων και της οικογένειάς τους. Αυτός ο δανεισμός ἐπὶ τoῖς σώμασιν, όπως ονομάστηκε, μετάτρεψε πλήθος ελεύθερους αγρότες σε δουλοπάροικους, δημιούργησε έντονα κοινωνικά προβλήματα και αποτέλεσε έναν ακόμα ισχυρό λόγο για πολιτικές ταραχές και μεταρρυθμίσεις.

Το πατροπαράδοτο πολίτευμα της κληρονομικής βασιλείας είχε αρχίσει κιόλας από τον 8ο π.Χ. αιώνα, αν όχι και νωρίτερα, να κλονίζεται, καθώς από τη μια οι βασιλιάδες είχαν την τάση να κάνουν κατάχρηση της εξουσίας τους, ή να μην είναι άξιοι να την ασκήσουν, από την άλλη οι διάφοροι εὐγενεῖς, εὐπατρίδαι ή ἄριστοι, συνασπίζονταν να τους ανατρέψουν.[2] Συχνά, χρησιμοποιώντας τον πλούτο τους και τη λαϊκή δυσφορία, το πετύχαιναν όμως η μοιρασιά της εξουσίας δημιουργούσε τριβές και τα περισσότερα αριστοκρατικά πολιτεύματα που καθιδρύθηκαν αποδείχτηκαν βραχύβια.

Πολιτικές επιπτώσεις είχε στα αρχαϊκά χρόνια και η αλλαγή στην πολεμική τακτική. Ο παλιός ηρωικός τρόπος, όπως μας είναι γνωστός από τον Όμηρο, όπου οι μάχες επιμερίζονταν σε μια σειρά από μονομαχίες, καταργήθηκε. Οι συγκρούσεις έγιναν τώρα ομαδικές, καθώς πολλοί μαζί ὁπλῖται συγκροτούσαν μαχητική μονάδα, τη βαριά οπλισμένη φάλαγγα. Συμμετοχή στη φάλαγγα είχαν μόνο όσοι πολίτες μπορούσαν να χρηματοδοτήσουν οι ίδιοι τον οπλισμό τους, κάτι που τους έδινε το δικαίωμα να διεκδικήσουν αυξημένα πολιτικά δικαιώματα. Η ικανοποίηση των αξιώσεών τους οδηγούσε σε τιμοκρατικά πολιτεύματα, όπου η εξουσία ήταν μοιρασμένη ανάλογα με τον πλούτο.

Βασιλεία, αριστοκρατία, τιμοκρατία - όλα τα πολιτεύματα κινδύνευαν στα αρχαϊκά χρόνια να ανατραπούν από ισχυρούς και φιλόδοξους άντρες που εκμεταλλεύονταν κάποιο τους αξίωμα για να συγκεντρώσουν δι᾽ ἀπάτης ἢ βίας (Αριστοτέλης) την εξουσία στα χέρια τους και να εγκαθιδρύσουν τυραννίδα,[3] έναν τρόπο διακυβέρνησης που επέτρεπε σε κάποιον «ανεύθυνο να κάνει ό,τι θέλει» (Ηρόδοτος). Πολλά τα μαρτυρημένα κακουργήματα των τυράννων, λίγες οι θετικές τους ενέργειες, αλλά γενικά, ως πολιτικό φαινόμενο, η τυραννίδα, όπου επιβλήθηκε, εξάρθρωσε τους εξουσιαστικούς μηχανισμούς και τελικά διευκόλυνε την πορεία προς τη δημοκρατία.

Η ποικιλία των πολιτευμάτων και οι μεγάλες ταραχές και μεταπτώσεις που προκάλεσαν ας μην επισκιάσουν το γεγονός ότι σταδιακά, μέσα στους δύο αρχαϊκούς αιώνες, οι απλοί πολίτες, το πλήθος, ο δήμος, απόχτησαν φωνή, αντιστάθηκαν στην αυθαιρεσία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων, συνειδητοποίησαν και διεκδίκησαν, συχνά με επιτυχία, τα δικαιώματα τους. Έτσι, οι πολιτικές εξελίξεις που ακολούθησαν την κατάργηση της κληρονομικής βασιλείας οδήγησαν πρώτα σε μια σειρά από ολιγαρχικά, αριστοκρατικά ή τιμοκρατικά, πολιτεύματα και στη συνέχεια, με καταλύτη τις τυραννίδες, στη δημοκρατία.

Σημαντική νίκη των πολιτών αποτέλεσε η σύνταξη και η καταγραφή των νόμων. Μπορεί η γραπτή νομοθεσία να ευνοούσε τους ευγενείς και τους πλούσιους, μπορεί και οι παραβάσεις της από τους ισχυρούς να μην ήταν σπάνιες· πάλι όμως, και μόνο η ύπαρξη γραπτών νόμων αποτελούσε σημείο αναφοράς και εγγύηση δικαιοσύνης - και το κέρδος για τις λαϊκές τάξεις ήταν ακόμα μεγαλύτερο, όταν σε δύσκολες στιγμές, με την ολιγαρχική διοίκηση να έχει οδηγήσει σε αδιέξοδο, το ίδιο το πλήθος διάλεγε και στήριζε στην εξουσία μια προσωπικότητα, δίνοντάς της λευκή εντολή να νομοθετήσει. Τέτοιοι αιρετοί νομοθέται, διαλλακταί ή αἰσυμνῆται, υπήρξαν στα αρχαϊκά χρόνια αρκετοί, ανάμεσά τους, στην Αθήνα, ο Σόλων.
---------------------------
1. Εξαίρεση αποτελούσαν περιοχές όπου κυριαρχούσαν άλλοι λαοί, όπως οι Καρχηδόνιοι στην Ισπανία και τη δυτική Αφρική, οι Ετρούσκοι στην Ιταλία και οι Ασσύριοι στη Φοινίκη.

2. Στα ομηρικά έπη η ανταρσία του Αχιλλέα απέναντι στον πλεονέκτη Αγαμέμνονα και η κοινή προσπάθεια των μνηστήρων να αντικαταστήσουν στην εξουσία τον απόντα Οδυσσέα προοιωνίζουν την εξασθένιση του βασιλικού θεσμού

3. Η λέξη τύραννος, δανεισμένη από την Ανατολή, σήμαινε τον απόλυτο μονάρχη· η σημερινή της σημασία είναι νεότερη.

Πώς μπορούν να κινηθούν μαζί θυμός και έρωτας;

Φαντάσου για λίγο τον καθένα μας σαν έναν κύβο του Ρούμπικ. Πολλές και πολύ διαφορετικές πλευρές μας, αποτελούμενες από ακόμη μικρότερα κομμάτια μας, οι οποίες όλες μαζί συνθέτουν ένα ενιαίο κι αδιάσπαστο σύνολο. Τις μεγάλες πλευρές ας τις ονομάσουμε συναισθήματα, ενώ τα μικρότερα κουτάκια πράξεις. Και τώρα ας τον πάρουμε στα χέρια κι ας αρχίσουμε να τον μπλέκουμε σαν να μην υπάρχει αύριο. Πόσο εύκολη σου μοιάζει η λύση του; Οι πιθανότητες λένε πως αν δεν είσαι ιδιαίτερα εξοικειωμένος με το παιχνίδι, μοιάζει σχεδόν ακατόρθωτη. Δεν είναι όμως έτσι κι αυτό γιατί ο κάθε κύβος, όπως κι ο κάθε άνθρωπος, κρύβει μερικά μυστικά. Θες να μάθεις το μεγαλύτερο;

Μπορεί η μπλεγμένη εικόνα του να δίνει την αίσθηση πως κάθε μεμονωμένο κουτάκι κινείται ανεξάρτητα, αν το παρατηρήσεις όμως λίγο καλύτερα θα δεις πως το κεντρικό κάθε πλευράς ουσιαστικά δεν πάει πουθενά. Όσο κι αν το γυρίζεις εσύ και του αλλάζεις θέσεις, αυτό μένει πάντα στη μέση και πάντα (εδώ είναι η ουσία) με το ίδιο χρώμα στην απέναντι πλευρά του! Αυτό σημαίνει πως αν όταν τον πήρες η κόκκινη πλευρά ήταν απέναντι από την πορτοκαλί, τότε το μεσαίο κόκκινο κουτάκι, ό,τι και να κάνεις, όσες στροφές κι αν φέρεις, θα έχει μόνιμα για αντίθετό του το ίδιο πορτοκαλί! Και γιατί όλο αυτό δένει με εμάς; Γιατί κάθε μας θετικό συναίσθημα, όσο αυτόνομο κι αν μοιάζει, έχει ένα παρόμοιο μα αρνητικό στην ακριβώς αντίθετη πλευρά του. Η χαρά έχει τη λύπη, η σιγουριά τον φόβο κι ο έρωτας, που απ’ όλα είναι ξεκάθαρα το πιο αγαπημένο μας, έχει για αντίθετό του τον θυμό.

Τι σχέση έχει θυμός κι έρωτας; Με μια πρώτη ματιά, όπως ακριβώς και η κόκκινη με την κίτρινη πλευρά του κύβου, καμία απολύτως. Με μια δεύτερη όμως μπορούμε να δούμε πως κινούνται ακριβώς με τον ίδιο τρόπο κι ας πηγαίνουν σε αντίθετες πλευρές. Ένας άνθρωπος ήπιος και κάπως εσωστρεφής για παράδειγμα πιστεύεις πως θα εξέφραζε ποτέ θυμό με φασαρία; Δύσκολο. Θα προτιμούσε το διάλογο και δε θα ήταν και λίγες οι φορές που κι αυτός ακόμη θα του ήταν δύσκολος. Πώς πιστεύεις τώρα πως θα εξέφραζε τον έρωτά του; Με ακριβώς τον ίδιο τρόπο. Ήπια, με κινήσεις που δεν προκαλούν την προσοχή, αλλά κι αυτό ακόμη θα υπάρξουν φορές που θα του φανεί λιγάκι άθλος, αφού η ιδιοσυγκρασία του λέει πως δυσκολεύεται να χειριστεί το συναίσθημα με ένταση.

Τι θα γινόταν τώρα αν στη θέση του είχαμε κάποιον που εξ ορισμού ζει τα πάντα στο κόκκινο; Θυμός με ένταση που σπάει τζάμια κι έρωτας με ορμή που γκρεμίζει προσδοκίες συθέμελα. Θυμός σε αποχρώσεις του κόκκινου κι έρωτας σε χρώμα βαθύ πορτοκαλί. Αυτό θα είχαμε, αφού είπαμε, είναι αδύνατον να κινηθούν σε κατευθύνσεις αντίθετες. Πρόσεξε όμως τώρα κάτι ενδιαφέρων. Αν πιάσεις τον κύβο και προσπαθήσεις να φέρεις το γνωστό μεσαίο κουτάκι στην πάνω πλευρά, τότε τι θα συμβεί στο αντίθετό του; Θα βρεθεί χαμηλά με συνοπτικές διαδικασίες. Αν ανεβάσεις ψηλά τον έρωτα, ο θυμός έχει την τάση να πέφτει επίπεδα κι αντίστοιχα αν φέρεις το θυμό ψηλά και τον κρατήσεις αμετακίνητο εκεί, ο έρωτας θα πιάσει πάτο. Μπορεί λοιπόν να κινούνται μαζί, αλλά συχνά είναι αντιστρόφως ανάλογες οι τιμές τους. Τι γίνεται όμως αν έρθουν δίπλα-δίπλα;

Μα πώς να γίνει αυτό; Αφού είπαμε πως πάντα κινούνται μαζί μα αντίθετα! Ναι, αλλά πιάνοντας τον κύβο στα χέρια και τρώγοντας ώρες και ώρες για να φτάσουμε σε μία λύση τα ενδεχόμενα είναι τρία. Το πρώτο είναι να στεφθούμε με επιτυχία και να βρεθούμε να κρατάμε στα χέρια μας το κινούμενο κουτάκι, με αυτό να έχει πορτοκαλί και κόκκινα ακριβώς απέναντι. Το δεύτερο είναι κάποια στιγμή να βαρεθούμε και να βρεθεί ο κύβος παρατημένος σε ένα συρτάρι· και μαζί του κι ο έρωτας με παλιά αναμνηστικά. Το τρίτο είναι να θυμώσουμε με την αποτυχία μας και να αρχίσουμε να ξεκολλάμε ένα-ένα τα αυτοκόλλητα βάζοντάς τα όπου θέλουμε εμείς. Και κάπως έτσι έρωτας και θυμός να βρεθούνε δίπλα-δίπλα να αναρωτιούνται πώς κατέληξαν εκεί και να χτυπάνε τα κεφάλια τους βρισκόμενοι σε αδιέξοδο. Γιατί πάντα σε αδιέξοδο οδηγεί ο θυμωμένος έρωτας.

Όσο κι αν θέλουμε εμείς να τον εξιδανικεύουμε και να λέμε πως προσφέρει ένταση και πιο ανεβασμένους παλμούς από το κανονικό, άλλο τόσο θα πρέπει να μας τρομάζει. Στον έρωτα απέναντί σου πρέπει να έχεις τον συμπαίκτη σου, ποτέ τον αντίπαλό σου. Όση κόντρα κι αν υπάρχει, όση ένταση κι αν βγαίνει κι όσο κι αν επιτρέπουμε στην αδρεναλίνη να κάνει παιχνίδι αυθαίρετα, αν τις στιγμές που οι φωνές καταλαγιάζουν ο θυμός μένει αμετακίνητος, τότε κάτι πάει λάθος. Πρέπει να αρχίσουν να μας χτυπάνε καμπανάκια πως τα αυτοκόλλητα είναι σε λάθος θέσεις και πως έτσι ίσως ο κύβος να μη λυθεί ποτέ. Γιατί τελικά, δεν κινούνται μαζί θυμός κι έρωτας.

Θέλει υπομονή η λύση, είτε μιλάμε για κύβους είτε για προβλήματα. Θέλει χρόνο και κατανόηση του πώς λειτουργούμε οι άνθρωποι και πώς συνδυάζουμε συναισθήματα με πράξεις. Αν δε δοθεί η προσοχή που του πρέπει, θα βρεθούμε να μετακινούμε άσκοπα τα κουτάκια μας τρώγοντας τον χρόνο μας και καταλήγοντας τελικά στο μηδέν. Κι αυτό φυσικά δε σημαίνει πως πρέπει η ένταση να μας τρομάζει, αντιθέτως, μπορεί να αποδειχτεί ακόμη κι ευεργετική. Πρέπει όμως να μπορούμε πάντα να ελέγχουμε πώς κινείται μέσα στο παιχνίδι μας. Κάπως έτσι η λύση θα είναι πάντοτε στις άκρες των δαχτύλων μας.

Εύκολο να στηρίζεις άλλους όταν η κατάσταση δε σε επηρεάζει

Είναι ορισμένες καταστάσεις και γεγονότα που βιώνουμε που μας κάνουν μπροστά τους να υποχωρούμε, ενώ σε άλλη περίπτωση εάν το ίδιο γεγονός συνέβαινε σε άλλον, θα δείχναμε έναν εαυτό πιο θαρραλέο και τολμηρό να το αντιμετωπίσει. Δεν είναι θέμα δειλίας, είναι η ανοχή και η αδυναμία μας να τα χειριστούμε με το ίδιο σθένος που θα μας επέτρεπε η αποστασιοποίηση. Τα χάνουμε κυριολεκτικά όταν βρισκόμαστε πρόσωπο με πρόσωπο με κάτι που μας αποδυναμώνει, που μας κάνει ευάλωτους ή μας στενοχωρεί. Είναι πιο εύκολο να σταθούμε στο πλευρό κάποιου που δέχεται μια προσβολή και να πετάξουμε στον θύτη ένα τόνο από επιχειρήματα για το πώς σφάλει, από το να υπερασπιστούμε τον εαυτό μας τονίζοντας τους λόγους για τους οποίους αξίζουμε μια καλύτερη αντιμετώπιση.

Δεν είναι βέβαια όλοι το ίδιο, ούτε αποκλείουμε κανέναν από το να βρεθεί σε μια τέτοια θέση. Θα δίναμε τις συμβουλές μας, θα φαινόμασταν γενναίοι και δυνατοί όταν κάποιος δικός μας άνθρωπος φαινόνταν αδύναμος, αλλά ποτέ δε θα φανταζόμασταν πως αν μπει ο εαυτός μας στη θέση του ανίσχυρου, ξαφνικά όλη μας η ορμή θα μετατρεπόταν σε αμφιβολία. Ότι θα το προσπερνάγαμε κάνοντας πως ποτέ δεν έγινε ή πως θα το αφήναμε να μας επηρεάσει. Ίσως διστάζουμε να φέρουμε τον εαυτό μας νοητικά σε μια κατάσταση στενάχωρη. Σε μια από αυτές που ξαφνικά όλο το σθένος και η δύναμη που δείχναμε σε γνωστούς και φίλους, χάνεται. Χώνεται κάτω από κρεβάτια και μέσα σε ντουλάπες σαν παιδάκι που φοβήθηκε τον κρυμμένο μπαμπούλα. Ξαφνικά μοιάζουμε αδύναμοι και καθόλου άτρωτοι. Πώς όμως μπορεί το ίδιο μεμονωμένο γεγονός σε άλλη περίπτωση να βγάζει τον μαχητή από μέσα μας και στη δική μας να μας κάνει να το βάζουμε στα πόδια; Μήπως αλλάζει ο τρόπος σκέψης μας λόγω της μεταβολής του δέκτη της κατάστασης; Ή μήπως αλλάζουν και οι επιρροές και οι παρεμβάσεις του εξωτερικού περιβάλλοντος;

Όταν συμβαίνει κάτι σε κάποιον άλλον, νιώθουμε το δίκιο να μας πιάνει από το λαιμό και να μας πνίγει. Αντιδρούμε αμυντικά και ταυτόχρονα επιθετικά. Σαν γάτα που κάποιος πλησίασε το νεογέννητο μικρό της. Όλες οι ευαισθησίες και το δίκιο που κρύβουμε μέσα μας βγαίνει αυθόρμητα και χωρίς πολλές σκέψεις και επιφυλάξεις κινούμαστε ακαριαία και αποτελεσματικά, παρεμβαίνοντας την κατάλληλη στιγμή για να δώσουμε την πολυπόθητη λύση σαν από μηχανής θεοί. Δεν έχουμε κάτι, ή μάλλον καλύτερα κάποιον, που θα μας εμποδίσει να υπερασπιστούμε τον φίλο μας, να του προσφέρουμε την έμπρακτη βοήθειά μας τρέχοντας σε διάσωσή του. Οι επιρροές όμως αλλάζουν όταν αυτό γυρίζει προς το μέρος μας. Ξαφνικά δεν έχουμε το ρόλο του ήρωα αλλά του κυνηγημένου. Κάτι οι συμβουλές που θα ακούσουμε, κάτι τα λόγια που θα προσπαθήσουν να μεταβάλουν τις σκέψεις μας θα επηρεάσουν και την τελική έκβαση, θα καταλήξουμε είτε να δώσουμε τόπο στην οργή και να το αφήσουμε να περάσει χωρίς να κάνουμε τίποτα, βλέποντας σκέψεις διεκδίκησης του δίκιου μας σαν πιθανά «έκανε την τρίχα τριχιά», είτε να δούμε μεν το άδικο της κατάστασης, αλλά να μείνουμε εκεί προσφέροντας την υποχώρησή μας. Θα το δούμε από την οπτική του συναισθηματισμού και όχι της λογικής, θα προσπαθήσουμε να προφυλάξουμε τον εαυτό μας από την πιθανότητα να πληγωθεί και να πληγώσει και θα το μεταφέρουμε στο υποσυνείδητο με την ελπίδα να θαφτεί εκεί.

Φόβος; Έλλειψη μαχητικότητας; Αποδοχή της κατάστασης; Πολλά τα ενδεχόμενα και σίγουρα κανένας δεν μπορεί να μπει στο μυαλό του άλλου για το πώς αντιλαμβάνεται και πώς βιώνει το κάθε τι. Και για το λόγο αυτό σίγουρα δεν μπορούμε να κρίνουμε κανέναν όταν δείχνει όχι μόνο ανοχή αλλά και αδυναμία να αντιμετωπίσει ένα συμβάν. Θα πρέπει πρώτα να φέρουμε τον εαυτό μας στη θέση του πριν κρίνουμε, κανένας δε γεννήθηκε έτοιμος να αντιμετωπίσει τα πάντα και σίγουρα αυτό που χρειάζεται εκείνη τη δεδομένη χρονική στιγμή είναι, όχι τον σωτήρα αλλά τον άνθρωπο που θα τον στηρίξει στην απόφαση που θα πάρει. Θα τον ενθαρρύνει ακόμα και αν έκανε το μεγαλύτερο λάθος. Δε θέλει υπερασπιστές η ζωή ούτε ήρωες, αλλά ανθρώπους που θα δείξουν τη βοήθειά τους με το να εμψυχώσουν εκείνον που θα έρθει αντιμέτωπος με μια δυσάρεστη κατάσταση.

Δεν είμαστε άτρωτοι και η ζωή μάς βάζει καθημερινά σε δοκιμασίες που θα μας φτάσουν στα όριά μας, θα μας λυγίσουν αλλά θα μας κάνουν και δυνατούς. Τα ίδια γεγονότα άλλοτε θα τα βλέπουμε σαν πετραδάκια και άλλοτε σαν βουνά απροσπέλαστα. Σίγουρα όταν τις συνέπειες δε θα τις δεχτούμε εμείς, είναι όλα ευκολότερα αφού δρούμε εκ του ασφαλούς. Όταν όμως είμαστε αναγκασμένοι να δεχτούμε τα πυρά, τότε ο τρόπος που σκεφτόμαστε αλλάζει ακαριαία. Και ίσως αυτό είναι κάτι που πρέπει να αποδεχτούμε και να συνεχίσουμε έτσι να προσφέρουμε τη βοήθειά μας σε περιπτώσεις άλλων αλλά και να δεχόμαστε τη στήριξη σε στιγμές που την έχουμε ανάγκη.

Αυτοεπίγνωση - Το κλειδί της ψυχικής υγείας

Τι είναι αυτό που νιώθεις; Με ποια συναισθηματική διάθεση ξύπνησες σήμερα; Μπορείς να ονοματίσεις τα συναισθήματά σου; Aναγνωρίζεις την προσωπική σου συναισθηματική παλέτα με αποχρώσεις από τα δικά σου συναισθήματα που έρχονται κάθε φορά στην επιφάνεια; Ποια κομμάτια του εαυτού σου σου είναι γνωστά και ποια άγνωστα; Ποια βλέπουν οι άλλοι και ποια βλέπεις εσύ;

Η δεξιότητα της αυτεπίγνωσης

Αν σε αυτά τα ερωτήματα καταφέρω να δώσω απάντηση, τότε σημαίνει ότι διαθέτω μια καλή επαφή με τα συναισθήματά μου και τον εαυτό μου. Διαθέτω, δηλαδή, μια σημαντική δεξιότητα συναισθηματικής νοημοσύνης, που ονομάζεται αυτοεπίγνωση και αποτελεί σύμφωνα με τον Daniel Goleman τον θεμέλιο λίθο της. Ο ίδιος αναφέρει την αυτοεπίγνωση ως μια συνεχή προσοχή του ατόμου στις εσωτερικές του καταστάσεις.

Δίνοντας προσοχή στο τι νιώθω, αρχίζω να γνωρίζω τα συναισθήματά μου. Γνωρίζοντας τα συναισθήματά μου, έχω επίγνωση του τι συμβαίνει μέσα μου.

«Τι νιώθω τώρα;» είναι ένα πολύ πιο ουσιαστικό ερώτημα από το επικριτικό: «Γιατί νιώθω έτσι;» ή «Δεν θα έπρεπε να νιώθω έτσι». Mε την επίγνωση των συναισθημάτων μου καταφέρνω σταδιακά να γνωρίσω τον εαυτό μου και, όταν αυτό γίνεται χωρίς κριτική, όταν δηλαδή αποδέχομαι αυτό που νιώθω χωρίς να το κρίνω, μπορώ ακόμα και να το αλλάξω - σύμφωνα με τον ψυχοθεραπευτή και θεμελιωτή της προσωποκεντρικής προσέγγισης, Carl Rogers.

Η διαδικασία της επίγνωσης των συναισθημάτων μου μοιάζει με την αυτοπαρατήρηση.

Είμαι σε επαφή με τον εαυτό μου και τον παρατηρώ ήρεμα. Αντιλαμβάνομαι ακόμα και τα παθιασμένα ή θυελλώδη συναισθήματά μου. Όταν, για παράδειγμα, καταλαβαίνω ότι αυτό που νιώθω είναι θυμός, απελευθερώνω συνειδητά το συναίσθημά μου και του δίνω χώρο μέσα μου να εκφραστεί.

Η αντίληψη αυτή του συναισθήματος είναι η συναισθηματική αυτοεπίγνωση. Πάνω σε αυτή τη θεμελιώδη ικανότητα οικοδομούνται άλλες -σύμφωνα με τον Goleman- όπως είναι ο συναισθηματικός αυτοέλεγχος. Όταν, δηλαδή, αντιληφθώ τον θυμό μου, τότε μπορώ και να τον ελέγξω.

Συμπερασματικά η αυτοεπίγνωση:

• Είναι η ικανότητα να αντιλαμβάνομαι αυτό που νιώθω, τη στιγμή που γεννιέται μέσα μου.
• Είναι επίσης η ικανότητα να βλέπω καθαρά τον εαυτό μου και να επιλέγω να είμαι ειλικρινής μαζί του.
• Είναι το θεμέλιο της συναισθηματικής μας νοημοσύνης πάνω στο οποίο δημιουργούνται και άλλες δεξιότητες όπως ο αυτοέλεγχος.

Πώς η αυτοεπίγνωση βοηθάει την ψυχική μας υγεία;

Η συναισθηματική αυτοεπίγνωση ερμηνεύεται με τη ρήση του Σωκράτη «γνώθι σαυτόν». Αποτελεί την ικανότητα να αντιλαμβάνομαι τα συναισθήματά μου μόλις γεννηθούν μέσα μου. Επιπλέον, είναι μια καίρια έννοια που συμβάλλει στην αυτοκατανόηση. Όταν μπορώ να έρθω σε επαφή με αυτό που νιώθω, μπορώ και να το καταλάβω.

Μπορώ να καταλάβω το συναίσθημά μου και κατ΄ επέκταση και τον εαυτό μου. Ο ψυχολόγος John Meyer αναφέρει ότι η αυτοεπίγνωση σημαίνει αντίληψη και της διάθεσής μας και των σκέψεών μας σχετικά με αυτή τη διάθεση.

Η αξία της αυτοεπίγνωσης μπορεί να φανεί από την έλλειψή της, αφού η έλλειψη επίγνωσης του συναισθήματος μπορεί να αποβεί καταστροφική, προσθέτει ο Goleman, ιδιαίτερα όταν πρέπει να σταθμίσουμε αποφάσεις από τις οποίες εξαρτάται η ζωή μας.

Όταν δεν ξέρω τι ακριβώς αισθάνομαι, δεν μπορώ να αποφασίσω αν θέλω αυτή τη δουλειά ή τον συγκεκριμένο σύντροφο.

Όταν κρύβομαι από τα συναισθήματά μου, στην ουσία δε συμβαδίζω με τον εαυτό μου. Υπάρχουν «τυφλά σημεία» μέσα μου στα οποία δεν δίνω προσοχή και με αποπροσανατολίζουν από τις ανάγκες μου. Είναι πολύ πιθανό να μου δημιουργείται άγχος ή σωματικά συμπτώματα στα οποία ίσως να υποβόσκουν συναισθηματικά ζητήματα.
Ψυχική ενδυνάμωση και συναισθηματική αυτεπίγνωση

Εκτός από την συναισθηματική αυτεπίγνωση, πολύ σημαντικό ρόλο για την ψυχική μας υγεία παίζει η επίγνωση του ίδιου μας του εαυτού.

Σύμφωνα με έρευνες, όταν βλέπουμε τον εαυτό μας ξεκάθαρα, έχουμε περισσότερη αυτοπεποίθηση και είμαστε πιο δημιουργικοί. Παίρνουμε καλύτερες αποφάσεις, χτίζουμε πιο δυνατές σχέσεις και επικοινωνούμε πιο αποτελεσματικά.

Η ψυχολόγος και ερευνήτρια Dr Tasha Eurich περιγράφει την αυτοεπίγνωση ως την ικανότητα να δούμε τον εαυτό μας καθαρά, να καταλάβουμε ποιοι είμαστε και πώς μας βλέπουν οι άλλοι και πώς μπορούμε κατά κάποιο τρόπο να ταιριάξουμε σε αυτόν τον κόσμο. Φαίνεται ότι όταν κατακτάμε την συναισθηματική μας αυτεπίγνωση ενδυναμωνόμαστε ψυχικά.

Αποκτάμε δύναμη να αναγνωρίσουμε βασικές μας ανάγκες και συναισθήματα και να καταφέρουμε να τα διαχειριστούμε χωρίς να είμαστε στο έλεός τους. Επίσης, ακόμα κι όταν μπορεί να μη μας αρέσει αυτό που βλέπουμε σε εμάς, νιώθουμε μια ανακούφιση με το γεγονός ότι ξέρουμε τον εαυτό μας.

Όταν κάτι το γνωρίζεις, σου είναι περισσότερο οικείο και λιγότερο τρομακτικό. Έτσι ακριβώς χτίζεται και η πορεία προς την αυτογνωσία: μέσω της επίγνωσης. Όταν γνωρίζω τον εαυτό μου, τον εμπλουτίζω, τον επαναπροσδιορίζω, τον αλλάζω και μπορώ να ζήσω πιο ολοκληρωμένα και πιο ικανοποιητικά τη ζωή μου.

Χαμογελάτε σε κάθε ευκαιρία

Υπάρχει κάποια αλήθεια ακόμα και στην άδικη κριτική. Έτσι κι αλλιώς, χρειάζεται μακροθυμία έναντι όσων μας κακολογούν. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι όλοι οι άνθρωποι δίνουν σκληρή μάχη κι ότι όσοι κακολογούν τους άλλους αυτοδηλητηριάζονται. "Nemo malux felix" έλεγε ο Ρωμαίος σατυρικός ποιητής Γιουβενάλης: «κανείς κακός δεν είναι ευτυχισμένος».

Ανθρωπολογικές μελέτες έχουν δείξει ότι οι αισιόδοξοι άνθρωποι, όσοι είναι επιρρεπείς στην ευτυχία, επιδεικνύουν θετικό πνεύμα κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες -ακόμα και μετά από φυσικές καταστροφές, θεομηνίες και επιδημίες, οι αισιόδοξοι παραμένουν αισιόδοξοι. Αντιθέτως, οι απαισιόδοξοι δραματοποιούν όλες τις λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής. Μπορεί η ευτυχία να γίνει αντικείμενο μάθησης; Ίσως. Χαμογελάτε σε κάθε ευκαιρία -όχι γιατί η ζωή είναι εύκολη ή όπως ακριβώς θα θέλατε να είναι, αλλά επειδή έχετε επιλέξει να είστε ευτυχισμένοι και ευγνώμονες για όλα τα καλά πράγματα που έχετε και για όλα τα προβλήματα που ξέρετε ότι δεν έχετε.

Η ζωή παραείναι σύντομη (το "σώμα αυτό δεν είναι σπίτι, είναι πανδοχείο", έλεγε ο Σενέκας) και έχεις σημαντικά πράγματα να κάνεις. Διάλεγε με προσοχή τις εικόνες και τις ιδέες στις οποίες εκτείθεται το μυαλό σου. Aν δεν τις διαλέξεις εσύ, κάποιος άλλος θα τις διαλέξει - και τα κίνητρά του μπορεί να είναι ποταπά. Είναι εύκολο να ολισθήσει κανείς στη χυδαιότητα. Αναλογιστείτε πόσες ώρες την ημέρα χάνουν οι άνθρωποι βλέποντας ανοησίες στην τηλεόραση, παίζοντας παιχνίδια στον υπολογιστή και στο κινητό τους. Σκοτώνοντας την ώρα τους, σκοτώνουν τη ζωή τους.

Μερικοί άνθρωπο, έλεγε ο Επίκτητος, είναι τυφλοί στην ομορφιά του κόσμου. Μερικοί, όταν πηγαίνουν σ' ένα πανηγύρι, αντί να διασκεδάσουν με το θέαμα, εμπλέκονται σε αγοραπωλησίες. Μερικοί σπαταλούν τις διακοπές τους οργανώνοντάς τες, προσπαθώντας να αποφασίσουν πού θα πάνε, με ποιον και πώς. Ας μην είμαστε από αυτούς. Οι Στωικοί μάς συμβουλεύουν να διατηρούμε το μέτρο και την κομψότητα. Και μας λένε: Όπως σ'ένα συμπόσιο, ακόμα κι αν είσαι πολύ πεινασμένος και θέλεις να πάρεις το μεγαλύτερο κομμάτι, πρέπει να σκέφτεσαι τους τρόπους σου. Να απολαμβάνεις λοιπόν τη ζωή σαν μια λιχουδιά που προσφέρεται, αλλά να μην ξεχνάς ότι χρειάζεται ευγένεια και λεπτότητα. Το καλύτερο σημάδι των καλών τρόπων είναι να μη θυμώνεις με τους κακούς τρόπους των συνανθρώπων σου.

Να αγαπάμε την αμεριμνησία, δηλαδή διατηρώντας την ικανότητα της αποδέσμευσης από ένα αγαπημένο πρόσωπο όταν αυτό χάνεται. Έτσι, δεν βαραίνουμε τους ανθρώπους γύρω μας, δεν τους πνίγουμε με τα αισθήματά μας και, κατά συνέπεια, προστατευόμαστε από την κατάρρευση. Λέει ο Λέοναρντ Κοέν στο τραγούδι "Anthem": every heart, every heart to love will come but like a refugee".

Η ευτυχία έγκειται στην αυτάρκεια, όχι στην εξάρτηση.

Τι είναι αυτό που αποκαλούμε «Εγώ»;

Οι πνευματικές μας δυνατότητες θα εξαρτηθούν σε μεγάλο βαθμό από αυτό που είμαστε ως ο εαυτός μας. Από υλική άποψη, ο καθένας από εμάς είναι ένα σύστημα, κλειδωμένο σε μία συνεχή εναλλαγή και ενέργειας με το ευρύτερο σύστημα της γης.

Η ζωή των ιδίων των κυττάρων μας είναι δομημένη σε ένα δίκτυο ανταλλαγών, επάνω στο οποίο μπορούμε να ασκήσουμε μία εξαιρετικά χονδροειδή συνειδητή επιρροή -που παίρνει τη μορφή της απόφασης να κρατήσουμε την αναπνοή μας ή να πάρουμε ακόμη ένα κομμάτι πίτσα από το ψυγείο.

Ως υλικό σύστημα, δεν είμαστε αυτή τη στιγμή περισσότεροι ανεξάρτητοι από τη φύση, απ’ όσο είναι το συκώτι μας από το υπόλοιπο σώμα μας. Ως ένα σύνολο από αυτορρυθμιζόμενα και συνεχώς διαιρούμενα κύτταρα, αποτελούμε επίσης μία συνέχεια με τους γεννητικούς μας προκατόχους: τους γονείς μας, τους γονείς των γονέων μας, και προς τα πίσω, επί δεκάδες εκατομμύρια γενεές οπότε σε κάποιο σημείο οι πρόγονοί μας αρχίζουν να φαίνονται λιγότερο ως άνδρες και ως γυναίκες με σάπια δόντια, και περισσότερο με αφρό στην επιφάνεια ενός βάλτου.

Είναι αρκετά σωστό να πει κανείς ότι, από υλική άποψη, δεν είμαστε κάτι πολύ περισσότερο από μία αμπώτιδα στο μεγάλο ποτάμι της ζωής.

Αλλά, φυσικά, το ίδιο το σώμα μας είναι ένα περιβάλλον κατάμεστο από όντα, σε σχέση με τα οποία είμαστε κυρίαρχοι μόνο κατ’ όνομα. Αν εξετάσουμε το σώμα ενός ατόμου, τα όργανα και τους ιστούς του, τα κύτταρα και την εντερική του χλωρίδα (δυστυχώς μερικές φορές και πανίδα), βρισκόμαστε αντιμέτωποι με έναν κόσμο ο οποίος δεν εμφανίζει ενδείξεις μίας κυρίαρχης συνειδητής νοημοσύνης περισσότερο από τον υπόλοιπο κόσμο γενικότερα. Υπάρχει κάποιος λόγος να σκεφθεί κανείς, όταν παρατηρεί τη λειτουργία μίτοχονδρίας μέσα σε ένα κύτταρο, ή τις συσπάσεις των μυϊκών ινών σε ένα χέρι, ότι υπάρχει κάποιο πνεύμα, που βρίσκεται υπεράνω και πέραν αυτών των διαδικασιών, το οποίο σκέπτεται Το κράτος είμαι εγώ; Και μάλιστα, αν μπούμε στον πειρασμό να αποδώσουμε κάποιο προνόμιο στο σύνορο που αποτελεί το δέρμα μας στην έρευνά μας για τον σωματικό μας εαυτό, αυτό φαίνεται τελείως αυθαίρετο.

Τα σύνορα του νοητικού μας εαυτού είναι εξ ίσου δυσδιάκριτο; Αναμνηστικά, ταμπού, κανόνες συμπεριφοράς, γλωσσικές συμβάσεις, προκαταλήψεις, ιδανικά, αισθητικές προκαταλήψεις, εμπορικά κλισέ -τα φαινόμενα που κατοικούν στον χώρο του μυαλού μας είναι μετανάστες από τον έξω κόσμο. Είναι πράγματι επιθυμία μας να διατηρούμαστε σε καλή σωματική κατάσταση -ή οι ενδυματολογικές μας προτιμήσεις, η αίσθηση ότι ανήκουμε σε κάποια κοινότητα, η ιδέα της αμοιβαίας καλοσύνης, η συστολή μας, η εγκαρδιότητα, οι σεξουαλικές μας ιδιομορφίες κλπ - κάτι το οποίο έχει την προέλευσή του μέσα μας; Είναι κάτι που ορθώς θεωρεί κανείς ότι εδρεύει μέσα μας; Αυτά τα φαινόμενα είναι το άμεσο αποτέλεσμα της ενσωμάτωσής μας σε έναν κόσμο κοινωνικών σχέσεων και πολιτισμού (και συγχρόνως προϊόν των γονιδίων μας). Σε τελική ανάλυση, πολλά από αυτά φαίνονται να μην είναι περισσότερο «εγώ» από τους κανόνες της αγγλικής γραμματικής.

Και όμως, αυτή η αίσθηση ότι είσαι ένας κάποιος εαυτός παραμένει. Αν ο όρος «εγώ» σημαίνει κάτι, δεν αναφέρεται πάντως απλώς στο σώμα. Εξ άλλου, οι περισσότεροι αισθανόμαστε ότι εξατομικευόμαστε ως εαυτός μέσα στο σώμα.

Αναφέρομαι στο σώμα «μου» λίγο ως πολύ όπως αναφέρομαι στο αυτοκίνητό «μου», για τον απλό λόγο ότι κάθε πράξη αίσθησης αναγνώρισης ή γνώσης μεταδίδει τη σιωπηρή αίσθηση ότι αυτό που αποκτά τη γνώση είναι κάτι άλλο από το αντικείμενο της γνώσης. Ακριβώς όπως το γεγονός ότι γνωρίζω την ύπαρξη του αυτοκινήτου μου δείχνει ότι εγώ, ως υποκείμενο, είμαι κάτι άλλο από αυτό, ως αντικείμενο, μπορώ να αισθανθώ το χέρι μου ή ένα συναίσθημα, και να βιώσω την ίδια διάκριση ανάμεσα σε υποκείμενο και αντικείμενο. Για αυτόν τον λόγο, ο εαυτός δεν μπορεί απλώς να εξισωθεί με το σύνολο της πνευματικής νοητικής ζωής ενός ατόμου ή με την προσωπικότητά του ως συνόλου. Μάλλον πρόκειται για τη σκοπιά, γύρω από την οποία φαίνεται ότι περιστρέφονται οι μεταβαλλόμενες καταστάσεις του πνεύματος και του σώματός του.

Όποια και αν είναι στην πραγματικότητα η σχέση ανάμεσα στη συνείδηση και στο σώμα, από την άποψη των εμπειριών το σώμα είναι κάτι με το οποίο ο συνειδητός εαυτός, αν υπάρχει κάτι τέτοιο, έχει κάποια σχέση. Δεν είναι γνωστό το πότε ακριβώς διαμορφώνεται αυτή η άποψη, με όρους εξέλιξης ή ανάπτυξης, ένα όμως είναι σαφές: σε κάποιο σημείο στα πρώτα χρόνια της ζωής, οι περισσότερες ανθρώπινες υπάρξεις αποκαλούνται «εγώ», το αιώνιο υποκείμενο, για το οποίο όλα τα φαινόμενα, μέσα και έξω, γίνονται κάποιου είδους αντικείμενα, που περιμένουν να αναγνωρισθούν.

Και με την ιδιότητα του «εγώ» όλοι οι επιστήμονες ξεκινούν την ερευνά τους σχετικώς με τη φύση του κόσμου και οι ευσεβείς πιστοί γονατίζουν και προσεύχονται.

Εσύ τι κρατάς στο σήμερα με το ζόρι;

Αναρωτιέμαι γιατί είναι προτιμότερο κάποιος να επιλέγει να κοιμάται αντί να ξυπνάει.

Αναρωτιέμαι τι εξυπηρετεί τόσος λήθαργος.

Αναρωτιέμαι πως περιμένει κάποιος να του δώσει ο άλλος τις λύσεις, να του καλύψει τις ανάγκες.

Πόση εξάρτηση μπορείς να αντέξεις άραγε; Και για πόσο;

Η μεγάλη πλάνη είναι όταν βαπτίζεις την εξάρτησή σου… “αγάπη”, “δέσιμο”, “ελευθερία”, “υπακοή”, “συνήθεια”, “λύση”, “σωτηρία”, … και ένα σωρό άλλες λέξεις για να αντέξεις αυτό που σε κρατά αληθινά δεμένο και ανελεύθερο.

Αναρωτιέμαι πόσο μεγάλη σπατάλη ενέργειας είναι να κρατάς κάτι το οποίο δεν είναι συμβατό με την ψυχή σου.

Πότε όμως ήταν η τελευταία φορά που άκουσες την ψυχή σου;


Αν την άκουγες, πιστεύεις θα κράταγες ότι σου κάνει ζημιά;

Η ψυχή είναι ελεύθερη και αιώνια και δεν φυλακίζεται, ούτε νιώθει φόβο.

Όμως εσύ έχοντας απομακρυνθεί από τον αληθινό εαυτό σου, ακολουθώντας μόνο την επίγεια φύση σου, κάνεις μόνο αυτά που σε κρατούν εδώ.

Καρφωμένα τα πόδια σου, καρφωμένα και τα φτερά σου.

Για μια στιγμή. Ποια φτερά σου; Έχεις ξεχάσει ότι καν έχεις. Και όταν κάποιος αλλιώτικα πορεύεται, αντί να παίρνεις παράδειγμα, κάνεις τα πάντα να τον κρατήσεις κι εκείνον κάτω, μαζί με σένα για να μη νιώθεις μόνος σου.

Εγώ σέβομαι τον φόβο σου.

Εσύ μπορείς να σεβαστείς την ελευθερία μου;

Ποιος φόβος όμως αναγνωρίζει την ελευθερία;

Ό,τι με απομακρύνει από την αληθινή μου φύση, επιλέγω να μην το ακολουθώ.

Επιλέγω να ακούω σταθερά και μόνο τη φωνή μέσα μου. Αυτή γνωρίζει τον αληθινό δρόμο και σε αυτόν προχωρώ.

Χειριστικές πρακτικές, μπερδεμένα νοήματα, ασάφεια, χειραγώγηση, σύγχυση ιδεών, αξιών, ηθικής, κατάργηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν χωράνε μέσα μου.

Τα σχοινιά είναι βοηθητικά για να καταφέρεις να αναρριχηθείς, να στηριχθείς ή ότι άλλο προς όφελος.

Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, σκέψου τι εξυπηρετούν;

Σκέψου…

Μερικές φορές το να κρατάς κάτι, κάνει περισσότερη τελικά ζημιά, απ’ ό,τι αν το αφήσεις…

Η Επιστήμη αποδεικνύει πως το συναίσθημα είναι εξίσου ισχυρό με τη λογική κατά τη λήψη καλών αποφάσεων

Για πολλούς αιώνες, η ορθολογικότητα και η συναισθηματικότητα θεωρούνταν δύο αντιθετικές ιδιότητες του εγκεφάλου, οι οποίες λειτουργούσαν αυτόνομα και ανταγωνιστικά. Έμοιαζαν με δύο ουσίες που απωθούνταν μεταξύ τους και δεν αναμειγνύονταν ποτέ, κάτι σαν το λάδι με το νερό. Ο ορθολογικός εγκέφαλος μας βοηθά να αναλύουμε τα γεγονότα και να αξιολογούμε τα εξωτερικά συμβάντα, ενώ ο συναισθηματικός εγκέφαλος μας πληροφορεί για τις εσωτερικές καταστάσεις μας.

Κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών, αυτός ο αδρός καταμερισμός εργασιών στον εγκέφαλο αμφισβητήθηκε. Τα γεωγραφικά σύνορα του εγκεφάλου που σχετίζονται με την εκπλήρωση των ορθολογικών καθηκόντων και το συναίσθημα, άρχισαν να γίνονται ασαφή. Ο προμετωπιαίος φλοιός του εγκεφάλου κρατά ακόμη τα ηνία της ορθολογικότητας, αλλά επίσης συνεισφέρει στο συναίσθημα.

Αυτή η κρίσιμη και συναρπαστική αντιστροφή στην κατανόηση του ρόλου του συναισθήματος υποστηρίχτηκε από πειραματικές εργασίες, ιδίως εκείνες του νευροεπιστήμονα Αντόνιο Νταμάσιο. Πριν αναφερθούμε σ’ αυτές, πρέπει να σας πω μια ιστορία.

Αφορά τον Φινέας Γκέιτζ, έναν εικοσιπεντάχρονο Αμερικανό εργοδηγό, ο οποίος στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα, κατά τη διάρκεια εργασιών για την κατασκευή μιας σιδηροδρομικής γραμμής, υπέστη ένα ασυνήθιστο ατύχημα. Η πολιτεία του Βερμόντ χρειαζόταν νέες σιδηροδρομικές γραμμές, έτσι, έπρεπε να ισοπεδωθούν οι διάφορες ανωμαλίες του εδάφους. Ο Γκέιτζ ήταν υπεύθυνος για την πραγματοποίηση των ελεγχόμενων εκρήξεων – μια διαδικασία σχετικά απλή: έπρεπε πρώτα ν’ ανοίξει τρύπες στο χώμα, να τις γεμίσει με δυναμίτη, να συνδέσει το φιτίλι και, τέλος, να σφυροκοπήσει με ένα σιδερένιο ραβδί τις τρύπες, αφού η εκρηκτική σκόνη καλυπτόταν με άμμο. Στις 13 Σεπτεμβρίου 1848, κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια της εργασίας του, ο Γκέιτζ προφανώς αφαιρέθηκε και άρχισε να χτυπάει με το ραβδί πριν ο βοηθός του ρίξει την άμμο. Ήταν ένα μοιραίο σφάλμα, επειδή, χωρίς την άμμο, η έκρηξη δεν περιοριζόταν στον βράχο. Η σιδερένια ράβδος, με μήκος μεγαλύτερο από ένα μέτρο και πάχος τρία εκατοστά, εκτινάχτηκε και διαπέρασε το κεφάλι του – μπήκε από το αριστερό μάγουλό του, βγήκε από την κορυφή του κρανίου του και προσγειώθηκε στο έδαφος αρκετά μέτρα μακριά, αφήνοντας εμβρόντητους όλους τους παρευρισκόμενους.

Όσο απίστευτο κι αν ακούγεται, ο Γκέιτζ επέζησε. Έχασε για λίγα λεπτά τις αισθήσεις του, αλλά γρήγορα συνήλθε και μετά από μερικές εβδομάδες ξεκούρασης, ανάρρωσε πλήρως. Η ομιλία του και οι διανοητικές ικανότητές του δεν είχαν επηρεαστεί καθόλου. Μπορούσε να περπατήσει, να τρέξει, να μιλήσει και να επικοινωνήσει με τους άλλους, ακόμη και να επιστρέφει στη δουλειά του. Με την πάροδο του χρόνου, ωστόσο, όλοι άρχισαν να παρατηρούν κάποιες μικρές αλλαγές στην προσωπικότητά του.

Πριν η σιδερένια ράβδος διαπεράσει τον εγκέφαλο και το κρανίο του, όλοι συμφωνούσαν ότι ο Γκέιτζ ήταν ένας διακριτικός, πιστός και φιλικός άντρας. Στην εργασία του θεωρείτο από τους καλύτερους και πιο αποδοτικούς, ένας από τους αγαπημένους υπαλλήλους της εταιρείας. Ωστόσο, μετά το ατύχημα και ήδη από την περίοδο της ανάρρωσής του, άρχισε να εκδηλώνει εκρήξεις θυμού, να φέρεται αγενώς και παρορμητικά και να μην μπορεί να κρίνει αν ορισμένοι από τους τρόπους συμπεριφοράς του ήταν κοινωνικά αποδεκτοί. Έγινε αναξιόπιστος, προσβλητικός και ανεύθυνος απέναντι στους άλλους. Στο τέλος, απομονώθηκε από φίλους και γνωστούς. Έχασε τη δουλειά του και δεν εργάστηκε ποτέ ξανά. Πέθανε, έρημος και εγκαταλελειμμένος, δώδεκα χρόνια αργότερα.

Τούτη η τραγική ιστορία είναι επιστημονικά πειστική επειδή φανερώνει τις συνδέσεις μεταξύ εγκεφαλικής βλάβης και συμπεριφοράς – ιδίως της κοινωνικής και ηθικής συμπεριφοράς. Η περίπτωση του Γκέιτζ έδειξε ότι όταν τεθεί σε κίνδυνο μια περιοχή του εγκεφάλου ενδέχεται να υπάρξουν σοβαρές και έκδηλες συνέπειες για την προσωπικότητα του ατόμου. Το κρανίο του και η περιβόητη σιδερένια ράβδος εκτίθενταν στο Μουσείο Ανατομίας Γουόρεν του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και, παραδόξως, για πολύ καιρό δεν προσέλκυαν τη δέουσα προσοχή. Στα μέσα της δεκαετίας του 1990, ο Αντόνιο Νταμάσιο και οι συνάδελφοί του στο Κολέγιο Ιατρικής του Πανεπιστημίου της Αϊόβα αποφάσισαν να εξετάσουν το κρανίο για να αναπαραστήσουν το ατύχημα και να χαρτογραφήσουν προσεκτικά τις εγκεφαλικές περιοχές που είχαν υποστεί βλάβη. Διαπίστωσαν ότι η ράβδος είχε πλήξει συγκεκριμένα την έσω κοιλιακή περιοχή του προμετωπιαίου φλοιού. Η πληροφορία ήταν σημαντική. Ο Νταμάσιο είχε εξετάσει και άλλους ασθενείς με παρόμοιες βλάβες και παρεμφερή συμπεριφορά. Έτσι, άρχισε να τους μελετά διεξοδικότερα.

Ένα από τα πρώτα πειράματα της ομάδας, που βοήθησαν να διαλευκανθεί ο ρόλος του συναισθήματος στη λήψη αποφάσεων, επικεντρώθηκε στον τζόγο. Δεν είμαστε όλοι επαγγελματίες τζογαδόροι, όλοι όμως ερχόμαστε αντιμέτωποι με αποφάσεις που απαιτούν να εκτιμήσουμε το ρίσκο και τα πιθανά κέρδη και απώλειες, καθώς και με επιλογές που μπορεί να κρύβουν επιζήμιες και μη αναστρέψιμες συνέπειες. Έτσι είναι οι αβεβαιότητες της ζωής.

Ο Νταμάσιο και οι συνάδελφοί του έδωσαν στους παίκτες που συμμετείχαν στο πείραμα ένα αρχικό ποσό 2.000 δολαρίων και τέσσερις τράπουλες, ζητώντας τους να τραβήξουν χαρτιά από όποια ήθελαν. Κάθε χαρτί έκρυβε μια αμοιβή, ή ζητούσε από τον παίκτη να καταβάλει ένα συγκεκριμένο χρηματικό ποσό. Νικητής του παιχνιδιού θα αναδεικνυόταν όποιος είχε στο τέλος το μεγαλύτερο κέρδος. Ωστόσο, οι τράπουλες δεν αποτελούνταν από τυχαία χαρτιά. Δύο από τις τέσσερις τράπουλες περιλάμβαναν τα χαρτιά με τα μεγαλύτερα κέρδη, που έφταναν μέχρι και τα 100 δολάρια. Οι ίδιες τράπουλες, όμως, περιλάμβαναν, επίσης, χαρτιά που απαιτούσαν από τον παίκτη να καταβάλει εξίσου μεγάλα χρηματικά ποσά. Ήτοι, ενώ αυτές οι δυο τράπουλες έδιναν την εντύπωση πως μοίραζαν κέρδη, έκρυβαν επίσης και το μεγαλύτερο ρίσκο. Με μια πρώτη ματιά, οι παίκτες δεν μπορούσαν να αντιληφθούν πότε θα εμφανιζόταν ένα «κακό» χαρτί. Αντιθέτως, στις άλλες δύο, λιγότερο επικίνδυνες, τράπουλες, το μεγαλύτερο κέρδος ήταν 50 δολάρια, και οι απώλειες όχι και τόσο μεγάλες. Συνολικά, η επιλογή χαρτιών από τις τράπουλες με τα μικρότερα κέρδη αποδεικνυόταν πιο επικερδής.

Στο πείραμα συμμετείχαν δύο ομάδες παικτών: άτομα με υγιή εγκέφαλο και ασθενείς με βλάβες στον έσω προμετωπιαίο φλοιό. Όμοια με τον Φινέας Γκέιτζ, οι τελευταίοι αντιμετώπιζαν δυσκολίες κατά τη λήψη αποφάσεων, γεγονός που αντιλήφθηκε ο Νταμάσιο όταν τους ζήτησε να βγουν για δείπνο και να επιλέξουν αυτοί το εστιατόριο. Δοκιμάζοντας την υπομονή του, ξόδεψαν πάνω από μισή ώρα απαριθμώντας τα θετικά και τα αρνητικά κάθε εστιατορίου. Το ένα, ισχυρίζονταν, είχε καλές τιμές αλλά ήταν πάντα άδειο, άρα μπορεί να μην ήταν καλό, όμως, από την άλλη, εκεί ήταν πιθανότερο να βρεις άδειο τραπέζι, το άλλο ήταν ακριβό, αλλά σέρβιρε τεράστιες μερίδες. Στο τέλος, παρά τις αναλύσεις τους, οι ασθενείς δεν’ μπορούσαν ν’ αποφασίσουν. Ένας από αυτούς, τον οποίον ο Νταμάσιο ονόμασε Έλιοτ, έμοιαζε κάπως με τον Γκέιτζ. Ήταν ένας εξαιρετικά ευφυής, ευχάριστος και γοητευτικός άντρας με μνήμη-ξυράφι, αλλά ανίκανος να παραμείνει για πολύ καιρό στην ίδια εργασία, με την ίδια γυναίκα ή να προγραμματίσει τα πράγματα σωστά. Ενεργούσε επιπόλαια και ανεύθυνα, με αποτέλεσμα να θεωρείται αναξιόπιστος.

Ας επιστρέψουμε, τώρα, στο πείραμα. Όσο οι παίκτες συνέχιζαν να παίζουν, ο Νταμάσιο, στηριζόμενος σε κάποιες ενδείξεις από το σώμα τους -συγκεκριμένα, από το δέρμα τους- άρχισε να υποψιάζεται ότι κάποιο είδος συναισθηματικής διέγερσης επηρέαζε τις επιλογές τους. Στο δέρμα κάθε παίκτη είχαν συνδέσει μια συσκευή που μετρούσε τις αλλαγές στην απόκριση της δερματικής αγωγιμότητας (ΑΔΑ), τον επιστημονικό όρο που χρησιμοποιούμε για να δηλώσουμε την εφίδρωση. Σε περιπτώσεις εκνευρισμού ή άγχους, ή γενικά συναισθηματικής διέγερσης, ένα από τα πράγματα που συμβαίνουν στο σώμα, ακόμη και αν δεν φαίνεται με γυμνό μάτι, είναι η ελαφρά εφίδρωση του δέρματος, η οποία μπορεί να μετρηθεί εργαστηριακά. Κατά τη διάρκεια ενός παιχνιδιού, οι παίκτες με τους υγιείς εγκεφάλους προτιμούσαν να επιλέγουν χαρτιά από τις πιο ασφαλείς τράπουλες. Σε συνειδητό επίπεδο, δεν ήξεραν τι ακριβώς συνέβαινε, ή γιατί η συγκεκριμένη απόφαση φαινόταν πιο συνετή. Το ήξερε, όμως, το σώμα τους. Με βάση τις μετρήσεις της ΑΔΑ, κάθε φορά που επέλεγαν από τις τράπουλες με τον μεγαλύτερο κίνδυνο, το δέρμα τους “εξέπεμπε” φόβο και αυτό το συναισθηματικό στοιχείο καθοδηγούσε τις επιλογές τους προς τις λιγότερο επικίνδυνες τράπουλες. Αντιθέτως, όπως αναμενόταν, η κρίση των ασθενών παικτών ήταν πιο φτωχή. Όταν το χέρι τους απλωνόταν στις τράπουλες με τις μεγαλύτερες ποινές, η δερμική αντίδραση κυμαινόταν από ελάχιστη έως μηδενική. Οι παίκτες αυτοί επέλεγαν διαρκώς χαρτιά από τις -κακές» τράπουλες, ακόμη και όταν άρχισαν να συνειδητοποιούν πόση ζημιά μπορούσαν να τους προκαλέσουν.

Συνεπώς, η ανικανότητα να βιώσουμε τις συναισθηματικές ενδείξεις μιας κατάστασης, οδηγεί σε κακές εκτιμήσεις.

Το συναίσθημα δεν έπαιζε απλώς σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση μιας απόφασης, αλλά, από μια άποψη, ήξερε ήδη ποια ήταν η καλύτερη απόφαση και κατέληγε πρώτο σε αυτήν. Πείτε το διαίσθηση, έκτη αίσθηση ή απλώς προαίσθημα. Όπως κι αν το πείτε, είναι κάτι που βοηθά τη λογική να πάρει τις αποφάσεις της.

Ο Νταμάσιο διατύπωσε την υπόθεση ότι αυτή η διαίσθηση είναι ουσιαστικά λεπτά εγχαραγμένη στον εγκέφαλό μας, όπως τα αυλάκια των τραγουδιών στους δίσκους “. Κάθε φορά που αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση, καταγράφουμε το θετικό ή αρνητικό συναισθηματικό φορτίο της – μοιάζει σαν να αποθηκεύουμε συναισθηματική γνώση στον εγκέφαλό μας. Η συμπεριφορά των δυο ομάδων παικτών στο παιχνίδι έδειχνε ότι η απόκτηση αυτής της γνώσης απαιτεί μάλλον έναν λειτουργικό προμετωπιαίο φλοιό -ο οποίος συνδέεται με τον μεταιχμιακό εγκέφαλο- και ότι, αποκτώντας αυτή τη γνώση, ο προμετωπιαίος φλοιός λειτουργεί σαν οδηγός για τις σκέψεις μας. Πράγματι, η αποκτηθείσα πληροφορία μετατρέπεται σε πολύτιμη γνώση για όποτε βρεθούμε ξανά αντιμέτωποι με μια παρόμοια κατάσταση. Οι μεγάλες απώλειες δίδαξαν τους παίκτες με τον υγιή εγκέφαλο ότι η επιλογή από τις κακές τράπουλες έκρυβε μεγάλο ρίσκο. Οι παίκτες με βλάβες στον έσω προμετωπιαίο φλοιό δεν μπορούσαν να καταγράψουν, ούτε να ανακαλέσουν αυτή την πληροφορία, συνεπώς επαναλάμβαναν διαρκώς το ίδιο λάθος.

Στην πραγματική ζωή, αντιμετωπίζουμε αμέτρητες καταστάσεις στις οποίες η συναισθηματική γνώση είναι εύκολα προσβάσιμη – από σχετικά απλές επιλογές, όπως τι χρώμα να βάψουμε το δωμάτιό μας, πού να πάμε διακοπές ή ποιον πίνακα ν’ αγοράσουμε, μέχρι τις πιο σοβαρές αποφάσεις, όπως με τον ποιον να συνάψουμε σχέση, ποιο σπίτι να αγοράσουμε ή ποια δουλειά να αποδεχτούμε. Σε καθεμία από αυτές τις περιπτώσεις, οι πράξεις μας μπορεί να επηρεαστούν από τις υποδείξεις του συναισθήματος. Είναι σαν οι αυλακώσεις εκείνου του τραγουδιού που χαράχτηκαν μια για πάντα να παίζουν ένα προειδοποιητικό σήμα σιωπηλά στ’ αυτιά μας, υποδεικνύοντάς μας τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνουμε.

Τα ρηξικέλευθα πειράματα του Νταμάσιο οδήγησαν σε ολοκληρωτική αναθεώρηση των κυρίαρχων θεωριών που περιόριζαν τη λήψη αποφάσεων στην επικράτεια της ορθολογικότητας και εδραίωσαν μια νέα θεωρία, σύμφωνα με την οποία το συναίσθημα παίζει ουσιαστικό ρόλο στη λήψη αποφάσεων και στις, κατά τα φαινόμενα, πιo ορθολογικές αποφάσεις μας. Το συναίσθημα και η λογική δεν είναι δυο αμοιβαία αποκλειόμενες λειτουργίες του εγκεφάλου. Αντιθέτως, ανάμεσά τους υπάρχει αλληλεξάρτηση. Στηριζόμενοι στις υπολογιστικές ικανότητες του εγκεφάλου μας, μπορούμε να κάνουμε λεπτομερείς αναλύσεις – όχι, όμως, και να λάβουμε καλές αποφάσεις, όπως δείχνουν τα πειράματα του Νταμάσιο. Σε ακραίες, μάλιστα, περιπτώσεις, δεν μπορούμε καν να αποφασίσουμε. Χανόμαστε στη λεπτομερή αξιολόγηση των μυριάδων πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων κάθε επιλογής, όπως ακριβώς οι ασθενείς που δεν μπορούσαν ν’ αποφασίσουν σε ποιο εστιατόριο θα φάνε. Κάποιες φορές παίρνουμε αποφάσεις χωρίς να μπορούμε να εξηγήσουμε το σκεπτικό στο οποίο στηριχτήκαμε. Σε αυτές τις περιπτώσεις μας έχει βοηθήσει το συναίσθημα, ασυνείδητα, πίσω από το προσκήνιο της ορθολόγικότητας. Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να πούμε ότι το συναίσθημα κάνει τις δικές του κρίσεις και έχει την ίδια εξουσία με τη λογική. Ουσιαστικά, η λογική δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς τις πειστικές συμβουλές του συναισθήματος.

Αυτό, όμως, που επίσης κατάφεραν τα συγκεκριμένα πειράματα. ήταν να χαρτογραφήσουν ξανά την εδραιωμένη γεωγραφία της εγκεφαλικής λειτουργίας. Έδειξαν ότι μια περιοχή του προμετωπιαίου φλοιού, που πίστευαν πως ευθυνόταν αποκλειστικά για τις αναλυτικές, λογικές λειτουργίες του εγκεφάλου, συμμετέχει πράγματι στο συναίσθημα. Χωρίς αυτήν, το πλεονέκτημα που προσφέρει το συναίσθημα στη λήψη αποφάσεων δεν μπορεί τελικά να ενσωματωθεί στη διαδικασία.

Ο ψεύτης ζει με τον φόβο ότι θα χάσει τον έλεγχο των πραγμάτων

Ο ψεύτης ζει με τον φόβο ότι θα χάσει τον έλεγχο των πραγμάτων. Δεν θέλει ούτε και μπορεί να έχει μια προσωπική σχέση χωρίς να τη χειραγωγεί, καθώς το να είναι τρωτός απέναντι σε ένα άλλο πρόσωπο ισοδυναμεί για τον ίδιο με απώλεια του ελέγχου.

Ο ψεύτης έχει πολλούς φίλους, ζει όμως μια ζωή μεγάλης μοναξιάς. Συχνά υποφέρει από αμνησία. Η αμνησία είναι η σιωπή του υποσυνείδητου. Το να ψεύδεται κανείς σταθερά, έχοντάς το ως έναν τρόπο ζωής, σημαίνει ότι χάνει κάθε επαφή με το υποσυνείδητο. Είναι σα να παίρνει υπνωτικά χάπια, που βέβαια φέρνουν ύπνο αλλά εξαλείφουν τη ζωή.

Το υποσυνείδητο θέλει αλήθεια και σταματάει να μιλάει σε όσους θέλουν κάτι άλλο πιο πολύ από την αλήθεια.

Δεν υπάρχει τίποτε απλό ή εύκολο σχετικά με αυτή την ιδέα. Δεν υπάρχει «η αλήθεια», «μια αλήθεια: η αλήθεια δεν είναι ένα πράγμα ή ένα σύστημα. Είναι μία αυξανόμενη πολυπλοκότητα.

Το μοτίβο ενός χαλιού είναι μια επιφάνεια. Αν κοιτάξουμε όμως προσεκτικά, ή όταν μάθουμε να υφαίνουμε, μαθαίνουμε να διακρίνουμε τις μέχρι εκείνη τη στιγμή αόρατες μικροσκοπικές μπλεγμένες κλωστές στο συνολικό μοτίβο, τους κόμπους στην κάτω πλευρά του χαλιού. Να γιατί η προσπάθεια να μιλάει κανείς με ειλικρίνεια είναι τόσο σημαντική.

Τα ψέματα συνήθως είναι προσπάθειες που αποσκοπούν να κάνουν το καθετί απλούστερο -για τον ψεύτη- απ’ ό,τι είναι στην πραγματικότητα ή θα έπρεπε να είναι.

Το υποσυνείδητο θέλει αλήθεια, όπως και το σώμα. Η πολυπλοκότητα και ο πλούτος των ονείρων προέρχονται από την πολυπλοκότητα και τον πλούτο του υποσυνείδητου που αγωνίζεται να πραγματοποιήσει αυτή την επιθυμία.

Οι δυνατότητες που υπάρχουν ανάμεσα σε δύο ανθρώπους ή μεταξύ μιας ομάδας ανθρώπων, είναι ένα είδος αλχημείας. Είναι, οι δυνατότητες αυτές, το πιο ενδιαφέρον πράγμα στη ζωή. Ο ψεύτης είναι κάποιος που χάνει συνεχώς από τα μάτια του αυτές τις δυνατότητες. Όταν οι σχέσεις καθορίζονται από τη χειραγώγηση, από την ανάγκη για έλεγχο, μπορεί να έχουν ένα θλιβερό στοιχείο δράματος με συχνούς διαπληκτισμούς, όμως παύουν να έχουν ενδιαφέρον. Είναι μονότονα επαναλαμβανόμενες, καθώς το σοκ των ανθρώπινων δυνατοτήτων έχει πάψει να αντηχεί μέσα από αυτές.

Το ψέμα είναι ο συντομότερος δρόμος στην προσωπικότητα του άλλου. Αντίθετα, η ειλικρίνεια δεν είναι κάτι που πηγάζει λάμποντας από μόνο του, πρέπει να δημιουργηθεί με προσπάθεια μεταξύ των ανθρώπων.

Η ειλικρίνεια, παντού και πάντοτε, σημαίνει αυξημένη πολυπλοκότητα. Όμως είναι μια κίνηση σε εξέλιξη.

Αναληθή ιστορικά αφηγήματα

Τα αναληθή ιστορικά αφηγήματα είναι τα ψέματα που λέμε ο ένας στον άλλο για το παρελθόν μας. Οι συνήθεις στόχοι είναι ο αυτοεκθειασμός και η αυτοδικαιολόγηση. Δεν είμαστε μόνο εμείς οι ίδιοι ξεχωριστοί· το ίδιο ισχύει για τις πράξεις μας και για τις πράξεις των προγόνων μας. Δεν συμπεριφερόμαστε ποτέ ανήθικα, οπότε δεν χρωστάμε τίποτε σε κανέναν. Τα αναληθή ιστορικά αφηγήματα λειτουργούν ως ένα είδος ομαδικής αυτοεξαπάτησης, από την άποψη ότι πολλοί άνθρωποι πιστεύουν στο ίδιο ψέμα. Αν η πλειονότητα ενός πληθυσμού έχει γαλουχηθεί σε ένα συγκεκριμένο αναληθές αφήγημα, τότε αυτό μπορεί να δράσει ως ισχυρός ενοποιητικός παράγοντας. Ο περισσότερος κόσμος δεν έχει συναίσθηση της εξαπάτησης η οποία επενδύθηκε στην κατασκευή του αφηγήματος που αποδέχεται ως αληθές· ούτε έχει επίγνωση της συναισθηματικής επιρροής που ασκούν αυτά τα αφηγήματα ή του γεγονότος ότι μπορούν να έχουν σοβαρές μακροχρόνιες συνέπειες.

Η ιστορική έρευνα χαρακτηρίζεται από μια βαθιά αντίφαση ανάμεσα στην προσπάθεια των ιστορικών να ανακαλύψουν την αλήθεια για το παρελθόν και στην επιθυμία τους να κατασκευάσουν ένα αναληθές ιστορικό αφήγημα σχετικά με αυτό. Όπως έχουμε δει, κατασκευάζουμε διαρκώς αναληθή αφηγήματα για τη συμπεριφορά μας, για τις διαπροσωπικές σχέσεις μας και για τις ευρύτερες ομάδες στις οποίες ανήκουμε, οπότε η κατασκευή ενός ακόμη για τη θρησκεία ή για το έθνος μας δεν αποτελεί κάτι το απρόσμενο. Σε κάθε κοινωνία υπάρχουν συνήθως λίγοι θαρραλέοι ιστορικοί που αποπειρώνται να πουν την αλήθεια για το παρελθόν. Ωστόσο, οι περισσότεροι ιστορικοί θα αρκεστούν στην εξιστόρηση μια συμβατικής, εξιδανικευμένης εκδοχής των ιστορικών συμβάντων, και οι περισσότεροι πολίτες των αντίστοιχων κρατών ουδέποτε θα πληροφορηθούν τις σκοτεινές όψεις της ιστορίας τους – ή θα τις απορρίψουν ως αναληθείς αν τύχει να τις πληροφορηθούν.

Αξίζει να σημειωθεί ότι όσο νεότερος ο αποδέκτης της πληροφορίας τόσο μεγαλύτερο κίνδυνο διατρέχει να εκτεθεί σε αναληθές αφήγημα. Έχουμε την τάση να εξιστορούμε στα παιδιά μας ηρωικά αφηγήματα για το ένδοξο παρελθόν μας, θρέφοντας μύθους που διαλύονται μόνο στα πανεπιστημιακά έδρανα. Αυτό, φυσικά, ενισχύει τη μεροληψία μας. Αφενός διότι οι απόψεις που διδασκόμαστε σε νεαρή ηλικία ασκούν μεγάλη επιρροή στη ζωή μας και αφετέρου διότι δεν κατορθώνουμε όλοι να φοιτήσουμε στο πανεπιστήμιο ούτε φυσικά διδάσκονται ιστορία όλοι οι φοιτητές. Ευτυχώς, πολλοί νέοι δεν αποδέχονται άκριτα τις ανοησίες των γονέων τους (και, γενικότερα, των ενηλίκων), οπότε υπάρχουν τουλάχιστον κάποιες τάσεις αντίστασης. Εντούτοις, οι επαγγελματίες ιστορικοί ανά την υφήλιο δέχονται ισχυρές πιέσεις να προβάλουν ωραιοποιημένες εικόνες του παρελθόντος, εν μέρει για να θεμελιωθούν ευρύτερα εθνικά ή θρησκευτικά διδάγματα.

Δεν χωρά αμφιβολία ότι βαδίζει κανείς σε επισφαλές έδαφος όταν θίγει τέτοια ζητήματα. Αυτό που ο ένας θεωρεί ψέμα μπορεί για τον άλλο να αποτελεί ένα βαθιά προσωπικό στοιχείο της ομαδικής του ταυτότητας. Ποιος σου έδωσε το δικαίωμα να σχολιάζεις την ταυτότητά μου;

Τι στάση άραγε να κρατήσουμε γύρω από τέτοια αφηγήματα; Πρόκειται αναμφίβολα για ένα ιδιαίτερα ακανθώδες ζήτημα. Τα αναληθή ιστορικά αφηγήματα αποτελούν ουσιαστικό στοιχείο της αυτοεξαπάτησης στο ομαδικό επίπεδο και συχνά έχουν βαρύτατες συνέπειες για μεγάλους πληθυσμούς, ακόμη και για τους ίδιους τους εμπνευστές τους.

Λέγεται ότι όσοι δεν διδάσκονται από τα λάθη της ιστορίας είναι καταδικασμένοι να τα επαναλάβουν, Όπως είχε πει κάποτε ο Χάρι Τρούμαν: «Το μόνο κρυπτόν υπό τον ήλιο είναι η ιστορία που αγνοούμε».

Συνειδητοποίησε πρώτα ποιος θέλεις να είσαι. Ύστερα κάνε αυτά που πρέπει να κάνεις

Ο άνθρωπος διαμορφώνεται με τον χρόνο και περνάει μεγάλο μέρος της ζωής του σαν «work in progress», εν εξελίξει.

Για να γίνουμε αυτό που θέλουμε κι αυτό που μπορούμε, πρέπει πρώτα να αποκτήσουμε μιαν εικόνα του ιδανικού μας εαυτού: ποιος άνθρωπος θέλω να είμαι; Ποιο επάγγελμα θέλω να εξασκώ; Ποια είναι τα προσωπικά μου ιδεώδη; Προϋπόθεση είναι η αυτογνωσία, η συνειδητοποίηση της ταυτότητας και των ορίων μας. Δεν πρέπει ούτε να έχουμε μεγάλη ιδέα για τον εαυτό μας ούτε να τον περιφρονούμε. Παρατηρείται συχνά το παράξενο φαινόμενο να μην είμαστε ποτέ ικανοποιημένοι από την τύχη μας («Αχ, εγώ ο άτυχος, τι θα μπορούσα να έχω κάνει αν μου είχαν δοθεί περισσότερες και καλύτερες ευκαιρίες…»), αλλά να μην επιθυμούμε περισσότερη σοφία ή εξυπνάδα. Πολλοί άνθρωποι θα ήθελαν να είναι ωραιότεροι ή πλουσιότεροι, λίγοι όμως ομολογούν ότι θα ήθελαν να είναι εξυπνότεροι, παρότι η εξυπνάδα είναι η ικανότητα να διακρίνουμε αμέσως τι πρέπει να κάνουμε σε κάθε περίσταση. Έχουμε την τάση να αποδίδουμε στη μοίρα τις αποτυχίες μας, ενώ αποδίδουμε τις επιτυχίες μας στην προσωπική μας αξία και προσπάθεια.

Υπάρχουν πολλοί τρόποι να φτάσουμε στην αυτογνωσία -ο πόνος, η απώλεια, ο έρωτας- και στη συνέχεια να κάνουμε όσα «πρέπει» να κάνουμε. Μέσα μας υπάρχουν κάμποσοι άνθρωποι, έχουμε έναν «καλό» κι έναν «κακό» εαυτό, δυνάμεις φανερές και δυνάμεις κρυμμένες, ταλέντα, δεξιότητες, όνειρα και αυταπάτες, ψευδείς εικόνες και ιδέες…

Καμιά φορά λέμε: «Πρέπει να βρω τον εαυτό μου». Στην πραγματικότητα, τον εαυτό μας δεν τον βρίσκουμε, τον επινοούμε, τον δημιουργούμε εμείς οι ίδιοι, τον σμιλεύουμε. Όρισε λοιπόν στον εαυτό σου έναν χαρακτήρα και έναν τρόπο ζωής που θα τον διατηρείς και θα τον υποστηρίζεις είτε είσαι μόνος σου είτε είσαι μαζί με άλλους.

Η βάση της φιλοσοφίας και το στοίχημα της φιλοσοφίας είναι η αυτογνωσία. Πράγματι, για τους Στωικούς τα εξωτερικά γεγονότα κανονίζονται από τη μοίρα, επομένως δεν μπορούμε να τα ελέγξουμε. Ωστόσο, παραμένουμε υπεύθυνοι για τις ενέργειές μας.

Αν και ο όρος «ειμαρμένη» που χρησιμοποιούν οι «Στωικοί παραπέμπει στην έννοια του πεπραγμένου και της μοίρας, δεν πρέπει να συγχέεται με τη μοιρολατρία. Σύμφωνα με τον Χρύσιππο, η μοίρα είναι η φυσική και αιώνια ευταξία του συνόλου. Και μολονότι είναι αναπόδραστη και όλες οι δυνατότητες που έχει ένα γεγονός να εξελιχθεί είναι δεδομένες, έχουμε περιθώριο να κάνουμε επιλογές: το ποια από τις προκαθορισμένες δυνατότητες θα επιλέξουμε ανήκει στη δική μας δικαιοδοσία.

OSCAR WILDE: Το αστερόπαιδο

Είναι χειμώνας. Με όσα αυτό συνεπάγεται. Μια κρύα νύχτα του, ένα λαμπερό αστέρι, όμοιο με κομμάτι από χρυσάφι, πέφτει από τον ουρανό αγγίζοντας κι άλλα αστέρια στην τροχιά του. Στις ιτιές θα φωλιάζει, είπαν οι ξυλοκόποι που το είδαν να πέφτει κι έτρεξαν κατακεί. Οι ξυλοκόποι έσκυψαν να πιάσουν το θησαυρό. Σηκώνουν τον καμωμένο από αστέρια χρυσαφένιο μανδύα αλλά θησαυρός δεν υπάρχει. Μονάχα ένα παιδί που κοιμάται. Ένα αστερόπαιδο.

Ο ένας ξυκλοκόπος αρνείται να το πάρει. Είναι φτωχός. Ο άλλος δεν το συζητά. Ας είναι φτωχός. Θα το πάρει σπίτι του. Η ανάδοχη οικογένεια, καίτοι έχει πολλά παιδιά, το περιβάλλει με θαλπωρή. Καθώς μεγαλώνει, γίνεται ολοένα και ομορφότερο, χρυσά δαχτυλίδια τα μαλλιά του, λευκή επιδερμίδα σαν ελεφαντόδοντο, νάρκισσος το κορμί του. Μα όσο ομορφότερο γινόταν, τόσο σκληρότερο και περιφρονητικό προς όλους έμοιαζε. Από ένα αστέρι γεννημένος αυτός, πώς θα ήταν ίδιος και ίσος με τους άλλους; Τους άσχημους, τους φτωχούς, τους διαφορετικούς. Κυνηγούσε ζώα, έστηνε παγίδες, τα βασάνιζε.

Κάποτε έφτασε στο χωριό μια ζητιάνα, άσχημη και βρομιάρα. Είπε πως ήταν η μάνα του κι ο ξυλοκόπος το φώναξε να τη δει. “Αν είσαι στ’ αλήθεια η μητέρα μου, καλύτερα να φύγεις. Με ντροπιάζεις. Εγώ νόμιζα πως γεννήθηκα από ένα αστέρι κι όχι από μια ζητιάνα. Φύγε. Δε θέλω να σε ξαναδώ… Καλύτερα να με φιλήσει οχιά ή βάτραχος παρά εσύ”, της είπε το λιγότερο απαξιωτικά. Παράξενο. Οι σύντροφοί του άρχισαν να το κοροϊδεύουν. Είχε πια πάρει την όψη βάτραχου και το κορμί οχιάς. Μετάνιωσε που αρνήθηκε τη μητέρα του και τιμωρήθηκε κι αποφάσισε να πάει να τη βρει. Κανείς δεν έδειχνε προθυμία να βοηθήσει όμως ένα τόσο άσχημο πλάσμα. Τον περιγελούσαν, τον έδιωχναν από παντού. Μέχρι που ένας αξιωματούχος μιας πολιτείας με ψηλά τείχη, τον πήρε και τον πούλησε δούλο για μια κούπα κρασί σε έναν γέρο, πανούργο μάγο. Αυτός του έβαλε σκληρές δουλειές, να του φέρει τρία κομμάτια χρυσάφι από το δάσος της πολιτείας. Το αστερόπαιδο βρήκε τα κομμάτια αλλά στον δρόμο του γυρισμού κάποιος το παρακάλεσε να τον λυπηθεί κι αυτό του τα χάρισε. Αμέσως πήρε ξανά την αρχική του μορφή και όλα άρχισαν να παίρνουν έναν αλλιώτικο δρόμο που θα μεταμόρφωνε το αστερόπαιδο όχι σε έναν πανέμορφο πρίγκιπα αλλά και σε έναν αναγεννημένο χαρακτήρα…

Μια σύμβαση η ομορφιά, μια παραδοξότητα την οποία προσκυνούμε όλοι. Το αστερόπαιδο όσο ήταν ένας άγγελος ομορφιάς είχε έναν τραγικά κακό χαρακτήρα. Προκλητικός, εριστικός, κακότροπος, εξουσιαστικός, ένα control freak με αρνητικό πρόσημο σε όλες του τις εκδοχές. Όταν η εξωτερική του ομορφιά απωλέσθη, τότε η εσωτερική του αναγέννηση άρχισε να χτίζεται με γοργό ρυθμό, πρώτα με την αναζήτηση της ζητιάνας μητέρας του, κατόπιν με όλη την αλλαγή στη συμπεριφορά και στον αξιακό του κώδικα. Η ομορφιά του προσώπου και του σώματος, η outer εκδοχή μας, μοιάζει για τον Γουάιλντ η γενεσιουργός αιτία της ηθικής συντριβής του ανθρώπου. Η ηθική κι η αισθητική ομορφιά (εσωτερική και εξωτετική αντίστοιχα) κονταροχτυπιούνται σκληρά στο Αστερόπαιδο. Γεννιέται από άλλους αλλά ανατρέφεται από καλούς, ταπεινούς, φτωχούς ανθρώπους. Ωστόσο μεγαλώνοντας αναπτύσσει μια ανίκητη κακοτροπία. Το σχόλιο του Ουάιλντ για τη φύση των ανθρώπων, την επιρροή της ανατροφής αλλά κυρίως την ηθική πτώση στην οποία μπορεί να σε οδηγήσει η εξωτερική ομορφιά παρά το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνεις, είναι σαφές αλλά και την ίδια στιγμή νεφελώδες, επιδεχόμενο πολλών ερμηνειών. Είναι η ομορφιά που σου δίνει το δικαίωμα να ενεργείς, όχι απλά εξουσιαστικά, αλλά ουσιαστικά δίχως κανόνες και μέτρο; Είναι τόσο εγκλωβιστικός για τον “όμορφο” άνθρωπο αυτός ο ναρκισσιμός που τον οδηγεί σε απώλεια πολλών ή όλων των ποιοτικών του χαρακτηριστικών;

Η μεταμόρφωση έρχεται μέσα από τη βίωση ακραίων καταστάσεων. Και η ηθική αναγέννηση του Αστερόπαιδου θα συμβεί καθώς θα εκτεθεί σε ένα πλέγμα κινδύνων όπου το βάζει ο γέροντας-μάγος, μια ακόμα αινιγματική φυσιογνωμία της ιστορίας του διάσημου συγγραφέα. Ένα παραμύθι που ξεφεύγει από το συμβατικό ολοκάθαρο τέλος, που “ματώνει” τον ήρωα για να τον εξαγνίσει.

Μια ιστορία που σε βάζει σε σκέψεις δραματοποίησης, φιλοσοφίας, εκτενών συζητήσεων για την ομορφιά, την μητέρα, τη μετάνοια, την ηθική, τη συμπεριφορά, τον πλούτο.

OSCAR WILDE, Το αστερόπαιδο

Τα πάντα είναι εδώ, τώρα

Για να κατακτήσει κανείς εκείνη την ιδιαίτερη κατάσταση της ύπαρξης που είναι φτιαγμένη από ελευθερία, γνώση, δύναμη… χρειάζεται να Εργαστεί πολλά χρόνια πάνω στον εαυτό του… χρειάζεται να ‘συγχωρεθεί εσωτερικά.’- είπε, τονίζοντας αυτή την έκφραση δίνοντας ένα ιδιαίτερο κυμάτισμα στη φωνή που μου φάνηκε ξένη στον πολεμικό χαρακτήρα και την αμείλικτη γλώσσα του. Με μια ματιά σιγουρεύτηκε ότι σημείωνα πιστά τις λέξεις Του. Περίμενε να τελειώσω και έπειτα συνέχισε: εσωτερική συγχώρεση’ δεν είναι η εξέταση της συνείδησης ενός αγίου, αλλά το πραγματικό ‘ποιώ’ ενός ανθρώπου σε δράση, το αποτέλεσμα μιας μεγάλης διαδικασίας προσήλωσης… αυτοπαρατήρησης. Σημαίνει να διεισδύσεις στις πτυχές της προσωπικής σου ύπαρξης εκεί που είναι ακόμα κουρελιασμένη… Σημαίνει να πλύνεις και να θεραπεύσεις τις ανοιχτές πληγές… να εξοφλήσεις όλους τους εκκρεμείς λογαριασμούς…. Έπειτα, παίρνοντας ένα ύφος θεατρικά επιφυλακτικό και χαμηλώνοντας τη φωνή, σαν να ήθελε να διαφυλάξει κάποιο μυστικό, μου εκμυστηρεύτηκε: «Η εσωτερική συγχώρεση έχει τη δύναμη να μετατρέψει το παρελθόν μαζί με όλη του τη σαβούρα».

Ανασύνταξα μέσα μου αυτές τις ακατανόητες λέξεις χιλιάδες φορές.

«Τα πάντα είναι εδώ, τώρα!» Παρελθόν και μέλλον επιδρούν ταυτόχρονα αυτή τη στιγμή στη ζωή κάθε ανθρώπου».

Αυτές οι λέξεις με γέμισαν με μια ανεξήγητη, παράλογη ευτυχία. Βρισκόμουν ενώπιον μιας οπτικής χωρίς όρια. Παρελθόν και μέλλον δεν ήταν δυο διαιρεμένοι κόσμοι αλλά συνδεδεμένοι και αχώριστοι. Μια ενιαία πραγματικότητα. Η ‘Εσωτερική Συγχώρεση’ ήταν μια μηχανή του χρόνου… για να μπορέσει κανείς να προσεγγίσει κάποιο σημείο του παρελθόντος, που στην κοινή οπτική δεν υπήρχε πλέον, και κάποιο σημείο του μέλλοντος που ακόμα δεν έχει έρθει…

«Καταλαβαίνω ότι το παρελθόν θα μπορούσε να επιδράσει στη ζωή μας,
αλλά το μέλλον…;». Ρώτησα.

«Το μέλλov, όπως και το παρελθόν, είναι μπροστά στα μάτια σου, αλλά εσύ ακόμα δεν μπορείς να το δεις». 

Μου μίλησε για έναν ‘κατακόρυφο χρόνο’, ένα ‘σώμα-χρόνο’ που συμπίεζε παρελθόν και μέλλον σε μια μόνη στιγμή. Ένας χρόνος χωρίς χρόνο, η είσοδος του οποίου είναι αυτή η στιγμή. Το μυστικό είναι να μην αφαιρεθείς, να μην απομακρυνθείς ποτέ. .

Αν προσεγγίσεις αυτό το ‘σώμα-χρόνο’ σημαίνει ότι μπορείς να αλλάξεις το παρελθόν και να σχεδιάσεις ένα νέο πεπρωμένο.

Ο ενθουσιασμός μου ήταν ασυγκράτητος. Θα ήθελα να άρχιζε αμέσως εκείνη η περιπέτεια… Το ήθελα με όλες μου τις δυνάμεις… Αλλά προτού ακόμα εκδηλωθεί η ορμή μου, την ένιωθα ήδη να σβήνει στο αυστηρό άκουσμα των λέξεων. «Άνθρωποι σαν εσένα είναι αδύνατο να συγχωρεθούν εσωτερικά!».

Ο τόνος της φωνής ήταν σαν ετυμηγορία χωρίς δυνατότητα έφεσης. «Για να εισδύσεις στο παρελθόν σου και να το θεραπεύσεις, χρειάζεται μεγάλη προετοιμασία.

Μόνο η παρακολούθηση μιας Σχολής μπορεί να το καταστήσει δυνατό.

Η ‘εσωτερική συγχώρεση’ είναι μια επιστροφή στον εαυτό μας, είναι ο πραγματικός λόγος για τον οποίο γεννηθήκαμε – βεβαίωσε συμπερασματικά – Οι άνθρωποι δεν θα έπρεπε να διακόψουν ποτέ αυτή τη θεραπευτική διαδικασία».

Αυτό θα απαιτούσε μεγάλη προσπάθεια και, πριν από οτιδήποτε, αυτοπαρατήρηση για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα.

«Self-observation is self-correction»… Ένας άνθρωπος μπορεί να θεραπεύσει οτιδήποτε από το παρελθόν του εάν έχει την ικανότητα να ‘παρατηρήσει τον εαυτό του’» βεβαίωσε και συνέχισε επισημαίνοντας ότι η κατάντια του ανθρώπου δεν είναι παρά το αποτέλεσμα της ανικανότητάς του να γνωρίσει τον εαυτό του, αφού πρώτα τον παρατηρήσει.

«Αυτοπαρατήρηση είναι μια ματιά της ζωής μας από ψηλά! προσδιόρισε και εξήγησε: «Είναι σαν να βλέπεις γεγονότα, περιστάσεις, σχέσεις του παρελθόντος, κάτω από μια ηλιαχτίδα».

Από όσα μπόρεσα να κατανοήσω, conditio sine qua non της αυτοπαρατήρησης είναι η ικανότητα να την κατευθύνεις αμερόληπτα και χωρίς ηθικολογίες. Αυτοπαρατήρηση δεν σήμαινε να περάσεις τη ζωή σου από ένα δικαστήριο για να κριθεί, αλλά από τις ακτίνες X κάποιας ξεχωριστής νοημοσύνης, κάποιου ουδέτερου μάρτυρα που θα πρέπει να περιοριστεί μόνο στην παρατήρηση, χωρίς να διατυπώσει καμία απολύτως ετυμηγορία ή κριτική. Αυτό μου έφερε αμυδρά στο μυαλό κάποιους πειραματισμούς στην ψυχολογία οργανισμών. Μερικές μεγάλες επιχειρήσεις είχαν πετύχει εξαιρετικές βελτιώσεις στην παραγωγή με τη βοήθεια του wondering management (όπως το είχαν βαπτίσει οι ερευνητές). Βασιζόταν στην προσήλωση και υπεραμυνόταν τη θέσπιση ενός περιπλανώμενου μάνατζμεντ. Η αποστολή ενός wondering manager ήταν ακριβώς η ‘περιπλάνηση’, να κάνει αισθητή την παρουσία του σε όλα τα σημεία της επιχείρησης, ακόμα και τα πιο απομακρυσμένα.

Η φωνή Του απέσπασε απότομα την προσοχή μου από εκείνες τις αναμνήσεις και τους διαλογισμούς, τραβώντας με βίαια από τις λονδρέζικες αίθουσες του LBS.

«Self-observation is self-correction – επανέλαβε ο Dreamer η αυτοπαρατήρηση είναι θεραπεία… μια φυσική έκβαση της αποκόλλησης που δημιουργείται μεταξύ παρατηρητή και παρατηρούμενου.

Η αυτοπαρατήρηση επιτρέπει σε έναν άνθρωπο να δει όλα αυτό, που τον κρατούν κολλημένο στο tapis roulant του κόσμου: ξεπερασμένες σκέψεις, αισθήματα ενοχής, προκαταλήψεις, αρνητικά συναισθήματα, καταστροφικές προφητείες… Είναι μια πράξη αποκόλλησης, αντι-υπνωτισμού, αφύπνισης…

H παραμικρή διακοπή της υπνωτικής δράσης του κόσμου, θα κομμάτιαζε όλα εκείνα στα οποία πίστεψε, θα χάνονταν οι φαινομενικές ισορροπίες και οι απατηλές βεβαιότητες που συσσωρεύονται στη διάρκεια μιας ζωής.

Για το λόγο αυτό, το μεγαλύτερο μέρος των ανθρώπων δεν θα μπορέσει ποτέ να προσεγγίσει την αυτοπαρατήρηση – αποφάνθηκε – Η αποκόλληση από την περιγραφή του κόσμου, έστω και για μια στιγμή… είναι ένα κατόρθωμα πέρα από τα όρια της καθημερινότητας».

Με κοίταξε επίμονα, για αρκετή ώρα. Μετακινούσε το αντικείμενο της ζήτησης σε μένα προσωπικά. Ένας κόμπος στο στομάχι με προειδοποίησε για τον επερχόμενο πόνο.

«Ενεργοποίησε τον παρατηρητή που βρίσκεται μέσα σου! Η αυτοπαρατήρηση είναι ο θάνατος της πληθώρας των αρνητικών σκέψεων και συναισθημάτων που ανέκαθεν κυριαρχούν τη ζωή σου.

Εάν παρατηρήσεις τον εαυτό σου, το σωστό θα αρχίσει να πραγματοποιείται ενώ ό,τι δεν είναι σωστό θα αρχίσει να διαλύεται.

Με το βλέμμα του συνέλαβε την τρομαγμένη μου έκφραση και πρόσθεσε· «Κανείς δεν θα μπορούσε να τα καταφέρει μόνος του. Χωρίς μια άψογη προετοιμασία, η συνάντηση με τον εαυτό σου, με το ψέμα σου, η περιπλάνηση στους λαβύρινθους του Είναι, θα σε σκότωνε ακαριαία».

Εκείνες οι λέξεις Του ακούστηκαν σαν μια καταδίκη. Φοβήθηκα πως με εγκατέλειπε, πως θεωρούσε απελπιστική την περίπτωσή μου και άχρηστη κάθε επιπλέον προσπάθεια να με βοηθήσει. Ξέσπασε μέσα μου μια θέληση απελπισίας, ηρωική. Η ετοιμότητά μου τον έκανε να στοχαστεί. Αβίαστα, έλαβε μια από τις πρωτότυπες στάσεις Του. Έφερε το δείκτη με το μεσαίο δάκτυλο του δεξιού του χεριού στο μάγουλο. Έπειτα, στήριξε το σαγόνι του στην κοιλότητα του αντίχειρα, και έγειρε ελαφρώς το κεφάλι. Παρέμεινε έτσι, απορροφημένος, για ένα ατελείωτο χρονικό διάστημα. Δεν φαινόταν να με κοιτάει, αλλά ήμουν σίγουρος ότι δεν Του ξέφευγε ούτε μια σκέψη μου. Έπαιζα τα τελευταία λεπτά ενός αποφασιστικού αγώνα, ίσως του τελικού. Όλα εξαρτιόνταν από μένα. Ανέμενα.

Επιτέλους βγήκε από την ακινησία Του.

«Κοίτα… έχουμε πανσέληνο» είπε, δείχνοντας στ’ αστέρια μ’ ένα του νεύμα. «Ένας άνθρωπος σε όλη του τη ζωή θα μπορέσει να δει το πολύ χίλιες, αλλά πιθανότατα στο τέλος της ζωής του δεν θα έχει βρει τον χρόνο να παρακολουθήσει ούτε μια…

Κι όμως βρίσκεται εκεί, έξω. Σκέψου πόσο πιο δύσκολο είναι για έναν άνθρωπο να παρατηρήσει τον εαυτό του, να αναστρέψει την κατεύθυνση της προσοχής του. Η αυτοπαρατήρηση είναι μόνο η αρχή της τέχνης της ονειρικής».

Παραμείναμε σιωπηλοί για πολλή ώρα. Η βεράντα του Cafe, βυθισμένη στο σκοτάδι, έμοιαζε με την πλώρη ενός διαστημόπλοιου έτοιμου να διασχίσει τον έναστρο ουρανό. Μοναδικοί του επιβάτες, εμείς… μοναχικοί αργοναύτες τού Είναι.

«Ετοιμάσου – μου μήνυσε με σθεναρή φωνή, σε εγρήγορση- δεν θα είναι ένας περίπατος».

Η σημασία του να είναι κανείς κοινωνικός

Το πρώτο σημάδι ότι ο εγκέφαλος μπορούσε όντως να παρατηρηθεί εν δράσει ήρθε τον 19ο αιώνα, όταν οι επιστήμονες παρατήρησαν ότι η δραστηριότητα των νεύρων προκαλεί μεταβολές στη ροή του αίματος και στα επίπεδα του οξυγόνου. Παρακολουθώντας αυτά τα επίπεδα, μπορούσε κανείς θεωρητικά να δει μια αντανάκλαση της λειτουργίας του εγκεφάλου. Το 1890 ο Γουίλλιαμ Τζέιμς ανέφερε στο βιβλίο του Ρrinciples of Psychology το έργο του Ιταλού φυσιολόγου Άντζελο Μόσσο, που είχε καταγράψει τους παλμούς του εγκεφάλου σε ασθενείς που είχαν οπές στο κρανίο μετά από εγχειρήσεις στον εγκέφαλο.

Ο Μόσσο παρατήρησε ότι κατά τη διάρκεια της νοητικής δραστηριότητας οι παλμοί αυξάνονταν σε ορισμένες περιοχές του εγκεφάλου, και υπέθεσε σωστά ότι οι μεταβολές οφείλονταν σε δραστηριότητα των νευρώνων στις συγκεκριμένες περιοχές. Δυστυχώς, με την τεχνολογία της εποχής εκείνης μπορούσε να κάνει κανείς τέτοιου είδους παρατηρήσεις και μετρήσεις μόνο αν το κρανίο ήταν κομμένο, ώστε να υπάρχει πρόσβαση στον εγκέφαλο.

Αν και αυτή δεν είναι μια πρακτική στρατηγική για τη μελέτη του ανθρώπινου εγκεφάλου, είναι ακριβώς αυτό που έκαναν οι επιστήμονες στο Πανεπιστήμιο Κέιμπριτζ το 1899 – πάνω σε σκύλους, γάτες και κουνέλια. Οι επιστήμονες του Κέιμπριτζ χρησιμοποίησαν ηλεκτρικά ρεύματα για να ερεθίσουν διάφορες νευρικές οδούς σε κάθε ζώο, και στη συνέχεια μέτρησαν την απόκριση του εγκεφάλου με εργαλεία που τοποθέτησαν κατευθείαν πάνω στον ζωντανό ιστό. Απέδειξαν ότι υπήρχε μια σύνδεση ανάμεσα στην κυκλοφορία του εγκεφάλου και τον μεταβολισμό, αλλά η μέθοδός τους ήταν τόσο χοντροκομμένη όσο και βάναυση, και δεν είχε συνέχεια. Ούτε η ανακάλυψη των ακτινών X πρόσφερε μια εναλλακτική λύση, διότι οι ακτίνες X μπορούν να ανιχνεύσουν μόνο τις φυσικές δομές του εγκεφάλου και όχι τις δυναμικές και συνεχώς μεταβαλλόμενες ηλεκτρικές και χημικές διεργασίες του. Έτσι, ο ενεργός εγκέφαλος παρέμεινε εκτός πρόσβασης για άλλον έναν αιώνα. Μετά, στα τέλη της δεκαετίας του 1990, περίπου εκατό χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου του Φρόυντ “Η ερμηνεία των ονείρων”, έγινε ξαφνικά ευρέως διαθέσιμη η λΑΜΣ.

H λΑΜΣ (λειτουργική Απεικόνιση Μαγνητικού Συντονισμού) αποτελεί μια παραλλαγή της συνηθισμένης μαγνητικής τομογραφίας που χρησιμοποιεί ο γιατρός σας. Οι επιστήμονες του 19ου αιώνα είχαν συμπεράνει σωστά ότι το κλειδί για να διαπιστωθεί ποιο τμήμα του εγκεφάλου βρίσκεται σε λειτουργία μια δεδομένη χρονική στιγμή είναι το γεγονός ότι όταν τα νευρικά κύτταρα είναι ενεργά, αυξάνεται η κυκλοφορία επειδή αυξάνεται η κατανάλωση οξυγόνου από τα κύτταρα. Με τη λΑΜΣ οι επιστήμονες μπορούν να χαρτογραφήσουν την κατανάλωση οξυγόνου απ’ έξω από το κρανίο, μέσω των κβαντικών ήλεκτρομαγνητικών αλληλεπιδράσεων των ατόμων στο εσωτερικό του εγκεφάλου. Έτσι η λΑΜΣ επιτρέπει τη μη παρεμβατική τριδιάστατη εξερεύνηση του φυσιολογικού ανθρώπινου εγκεφάλου ενώ αυτός βρίσκεται σε λειτουργία. Δεν προσφέρει μόνο έναν χάρτη των δομών του εγκεφάλου, αλλά δείχνει ποιες από αυτές είναι ενεργές σε κάθε δεδομένη χρονική στιγμή, και επιτρέπει στους επιστήμονες να παρακολουθούν πώς αλλάζουν οι ενεργές περιοχές με την πάροδο του χρόνου. Με τον τρόπο αυτό, οι νοητικές διεργασίες μπορούν τώρα να συσχετιστούν με συγκεκριμένες νευρικές οδούς και εγκεφαλικές δομές.

Σε πολλές περιπτώσεις ο εγκέφαλος κάποιου συμμετέχοντα σε πείραμα είχε απεικονιστεί μαγνητικά, ή ότι σε κάποια περίσταση ήταν ή δεν ήταν ενεργό ένα συγκεκριμένο τμήμα του εγκεφάλου. Για παράδειγμα, είπα ότι ο ινιακός λοβός του ασθενούς ΤΝ δεν λειτουργούσε, ο κογχομετωπιαίος φλοιός σχετίζεται με την εμπειρία της ευχαρίστησης και ανέφερα ότι οι μελέτες απεικόνισης του εγκεφάλου δείχνουν την ύπαρξη δύο κέντρων σωματικού πόνου. Όλες αυτές οι διαπιστώσεις έγιναν δυνατές χάρις στην τεχνολογία της λΑΜΣ. Αν και τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί και άλλες καινούργιες και συναρπαστικές τεχνολογίες, η έλευση της λΑΜΣ άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο οι επιστήμονες μελετούν τον νου, και η σημασία της συγκεκριμένης μεθόδου για τη βασική έρευνα παραμένει αξεπέραστη.

Αν καθόμασταν μπροστά σε έναν υπολογιστή που θα περιείχε τα δεδομένα μιας εξέτασης λΑΜΣ, οι επιστήμονες θα μπορούσαν να πάρουν μια εικονική τομή από οποιαδήποτε περιοχή του εγκεφάλου σας και σε οποιαδήποτε κατεύθυνση, και να δουν αυτή την περιοχή σχεδόν όπως θα την έβλεπαν αν είχαν κάνει τομή στον ίδιο τον εγκέφαλο. 

Οι νευροεπιστήμονές σήμερα διαιρούν συνήθως τον εγκέφαλο σε τρεις αδρές περιοχές, με βάση τη λειτουργία, τη φυσιολογία και την εξελικτική ανάπτυξή τους. Σε αυτή την κατηγοριοποίηση, η πιο πρωτόγονη περιοχή είναι ο «ερπετικός εγκέφαλος», που είναι υπεύθυνος αφ’ ενός για τις βασικές λειτουργίες της επιβίωσης, όπως η διατροφή, η αναπνοή και ο καρδιακός ρυθμός, και αφ’ ετέρου για τις πρωτόγονες εκδοχές των αισθημάτων του φόβου και της επιθετικότητας οι οποίες υποκινούν τα ένστικτα «πάλης ή φυγής». Όλα τα σπονδυλωτά -πουλιά, ερπετά, αμφίβια, ψάρια και θηλαστικά- έχουν τις δομές του ερπετικού εγκεφάλου.

Η δεύτερη περιοχή, το μεταιχμιακό σύστημα, είναι πιο εξελιγμένη και αποτελεί την πηγή της ασυνείδητης κοινωνικής αντίληψής μας. Είναι ένα σύνθετο σύστημα που ο ορισμός του μπορεί να παρουσιάζει μικρές διαφορές από ερευνητή σε ερευνητή, γιατί παρ’ όλο που ο αρχικός προσδιορισμός του ήταν ανατομικός, το μεταιχμιακό σύστημα κατέληξε να προσδιορίζεται μέσω της λειτουργίας του, ως το εγκεφαλικό σύστημα που παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση των κοινωνικών συναισθημάτων. Στους ανθρώπους το μεταιχμιακό σύστημα ορίζεται συχνά σαν ένας δακτύλιος δομών, μερικές από τις οποίες τις έχουμε ήδη συναντήσει, όπως ο μεσοκοιλιακός προμετωπιαίος φλοιός, ο πρόσθιος ραχιαίος φλοιός του προσαγωγίου, η αμυγδαλή, ο ιππόκαμπος, ο υποθάλαμος, τα στοιχεία των βασικών γαγγλίων και, μερικές φορές, ο κογχομετωπιαίος φλοιός. Το μεταιχμιακό σύστημα επαυξάνει τα αντανακλαστικά συναισθήματα του ερπετικού εγκεφάλου και παίζει σημαντικό ρόλο στη γένεση των κοινωνικών συμπεριφορών. Πολλές από τις δομές αυτής της δεύτερης περιοχής μερικές φορές ταξινομούνται μαζί στον λεγόμενο «παλαιό εγκέφαλο των θηλαστικών», τον οποίο έχουν όλα τα θηλαστικά, σε αντίθεση με την τρίτη περιοχή -τον νεοφλοιό ή «νέο» εγκέφαλο των θηλαστικών-, της οποίας οι δομές εν γένει απουσιάζουν στα πιο πρωτόγονα θηλαστικά.

Ο νεοφλοιός βρίσκεται πάνω από το μεγαλύτερο τμήμα του μεταιχμιακού συστήματος. Χωρίζεται σε λοβούς και είναι υπερμεγέθης στους ανθρώπους. Είναι αυτή η φαιά ουσία που σκέφτονται συνήθως οι άνθρωποι όταν μιλάνε για τον εγκέφαλο. Ο ινιακός λοβός, που βρίσκεται στην πίσω πλευρά του κεφαλιού και περιλαμβάνει τα οπτικά κέντρα πρωτοταγούς επεξεργασίας και στον μετωπιαίο λοβό, που, όπως δηλώνει και το όνομά του, βρίσκεται στο μπροστινό μέρος.

Το γένος Homo, από το οποίο έχει επιζήσει μόνο το είδος Homa sapiens, οι άνθρωποι, πρωτοεμφανίστηκε περίπου πριν από δύο εκατομμύρια χρόνια. Ανατομικά, ο Ηomo sapiens έφτασε στη σημερινή του μορφή περίπου πριν από 200.000 χρόνια αλλά, όπως έχουμε ήδη πει, από συμπεριφορικής πλευράς εμείς οι άνθρωποι αποκτήσαμε τα τωρινά χαρακτηριστικά μας, όπως τον πολιτισμό, μόλις πριν από 50.000 χρόνια περίπου. Στο χρονικό διάστημα ανάμεσα στον αρχικό Ηomo και τον εαυτό μας, ο εγκέφαλος διπλασιάστηκε σε μέγεθος. Ένα δυσανάλογα μεγάλο μέρος αυτής της αύξησης συνέβη στον μετωπιαίο λοβό, επομένως είναι εύλογο να θεωρήσει κανείς ότι ο μετωπιαίος λοβός είναι η έδρα κάποιων από τις ιδιαίτερες ποιότητες που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους. Αλλά τι κάνει αυτή η διευρυμένη δομή που να επαυξάνει την ικανότητά μας για επιβίωση σε βαθμό που θα δικαιολογούσε την προτίμηση που της έδειξε η φύση;

Ο μετωπιαίος λοβός περιλαμβάνει περιοχές που ελέγχουν την επιλογή και την εκτέλεση των λεπτών κινητικών λειτουργιών -ιδιαίτερα των δαχτύλων, των άκρων των χεριών και των ποδιών και της γλώσσας-, που είναι αναμφίβολα σημαντικές για την επιβίωση στην άγρια φύση. Αξίζει να σημειώσουμε πως στον μετωπιαίο λοβό εδράζεται επίσης ο έλεγχος των κινητικών λειτουργιών του προσώπου. Όπως θα δούμε, οι λεπτές αποχρώσεις των εκφράσεων του προσώπου είναι επίσης κρίσιμες για την επιβίωση λόγω του ρόλου που παίζουν στην κοινωνική επικοινωνία. Αλλά εκτός από τις περιοχές που σχετίζονται με τις κινητικές λειτουργίες, ο μετωπιαίος λοβός περιλαμβάνει, όπως προαναφέραμε, και μια δομή που ονομάζεται προμετωπιαίος φλοιός. «Προμετωπιαίος» σημαίνει κυριολεκτικά «στο μπροστινό μέρος του μετώπου», εκεί δηλαδή όπου βρίσκεται ο προμετωπιαίος φλοιός. Αυτή ακριβώς είναι η δομή στην οποία διακρίνεται με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο η ανθρώπινη υπόστασή μας. Ο προμετωπιαίος φλοιός είναι υπεύθυνος για τον σχεδίασμά και την ενορχήστρωση των σκέψεων και των ενεργειών μας σύμφωνα με τους στόχους μας, καθώς και για την ενοποίηση της συνειδητής σκέψης, της αντίληψης και του συναισθήματος- θεωρείται η έδρα της συνείδησής μας .Ο μεσοκοιλιακός προμετωπιαίος φλοιός και ο κογχομετωπιαίος φλοιός, τμήματα του μεταιχμιακού συστήματος, είναι υποσυστήματα στο εσωτερικό του προμετωπιαίου φλοιού.

Αν και η ανατομική αυτή διαίρεση του εγκεφάλου σε ερπετικό εγκέφαλο, μεταιχμιακό σύστημα (ή παλαιό εγκέφαλο των θηλαστικών) και νεοφλοιό (ή νέο εγκέφαλο των θηλαστικών) έχει χρησιμότητα -και θα συνεχίσουμε να αναφερόμαστε περιστασιακά σε αυτή-, είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι πρόκειται για μια απλουστευμένη εικόνα. Η πραγματικότητα είναι πιο σύνθετη. Για παράδειγμα, τα σαφή εξελικτικά βήματα που υποδηλώνει αυτή η διαίρεση δεν αποδίδουν ακριβώς τον τρόπο που συνέβησαν τα πράγματα, αφού ορισμένα από τα λεγάμενα «πρωτόγονα πλάσματα» έχουν ιστό παρόμοιο με του νεοφλοιού. Επομένως, η συμπεριφορά αυτών των ζώων μπορεί να μην καθοδηγείται τόσο ολοκληρωτικά από τα ένστικτα όσο πιστεύαμε κάποτε. Επίσης, οι τρεις διακριτές περιοχές περιγράφονται σαν σχεδόν αυτόνομες, αλλά στην πραγματικότητα απαρτίζουν ένα ενιαίο σύνολο και εργάζονται από κοινού, μέσω των πολυάριθμων νευρικών συνδέσεών τους. Η πολυπλοκότητα του εγκεφάλου αντανακλάται στο γεγονός ότι από μόνος του ο ιππόκαμπος, μια μικροσκοπική δομή στα βάθη του εγκεφάλου, αποτελεί το αντικείμενο ενός ογκώδους επιστημονικού εγχειριδίου. Ένα άλλο πρόσφατο έργο, ένα ακαδημαϊκό άρθρο που περιέγραφε την έρευνα σε έναν μόνο τύπο νευρικού κυττάρου στον υποθάλαμο, είχε έκταση πάνω από εκατό σελίδες και παρέθετε 700 περίτεχνα πειράματα. Αυτός είναι ο λόγος που, παρ’ όλη την έρευνα που έχει ήδη γίνει, ο ανθρώπινος νους, τόσο ο συνειδητός όσο και ο ασυνείδητος, παρουσιάζει ακόμη τεράστιο μυστήριο και χιλιάδες επιστήμονες σε όλο τον κόσμο εξακολουθούν να εργάζονται για να φωτίσουν τη λειτουργία αυτών των περιοχών στο μοριακό, κυτταρικό, νευρικό και ψυχολογικό επίπεδο, εξιχνιάζοντας με ολοένα και μεγαλύτερη ακρίβεια το πώς αλληλεπιδρούν οι διάφορες οδοί για να παραγάγουν τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά μας.

Με την έλευση της λΑΜΣ και την αυξανόμενη δυνατότητα των επιστημόνων να μελετούν πώς συμβάλλουν οι διαφορετικές εγκεφαλικές δομές στις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά, τα δύο ρεύματα που διαδέχθηκαν τον συμπεριφορισμό άρχισαν να ενώνουν τις δυνάμεις τους. Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι συνειδητοποίησαν πως μπορούσαν να ξεκαθαρίσουν και να επαληθεύσουν τις θεωρίες τους για τις ψυχολογικές διεργασίες συνδέοντάς τες με τις πηγές τους στον εγκέφαλο. Οι γνωστικοί ψυχολόγοι αντιλήφθηκαν ότι μπορούσαν να εντοπίσουν τις ρίζες των νοητικών καταστάσεων. Αλλά και οι νευροεπιστήμονες, που έστιαζαν στη φυσική συγκρότηση του εγκεφάλου, κατάλαβαν ότι θα μπορούσαν να κατανοήσουν καλύτερα τη λειτουργία του αν γνώριζαν για τις νοητικές καταστάσεις και τις ψυχολογικές διεργασίες που παράγονται από τις διάφορες δομές. Και έτσι αναδύθηκε ένα νέο πεδίο, η κοινωνική γνωστική νευροεπιστήμη ή, πιο απλά, κοινωνική νευροεπιστήμη. Πρόκειται για το πάντρεμα τριών κλάδων: της κοινωνικής ψυχολογίας, της γνωστικής ψυχολογίας και της νευροεπιστήμης. H πρώτη συνάντηση κοινωνικών νευροεπιστημόνων πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο του 2001. Για να πάρετε μια ιδέα για το πόσο γρήγορα αναπτύχθηκε το πεδίο, σκεφτείτε τα εξής. Η πρώτη ακαδημαϊκή δημοσίευση για έρευνα που είχε γίνει με βάση τη λΑΜΣ εμφανίστηκε το 1991. Ολόκληρο το 1992 παρουσιάστηκαν μόνο τέσσερις τέτοιες δημοσιεύσεις. Μέχρι και το 2001, μια αναζήτηση για τις λέξεις «κοινωνική γνωστική νευροεπιστήμη» στο Διαδίκτυο έδινε μόλις 53 αποτελέσματα. Αλλά το 2007 τα αποτελέσματα για την ίδια ακριβώς αναζήτηση ήταν πάνω από 30.000,42 και οι νευροεπιστήμονες είχαν φτάσει να δημοσιεύουν μια νέα μελέτη βασισμένη στη λΑΜΣ κάθε τρεις ώρες.

Σήμερα, με τις νέες δυνατότητες που έχουν οι ερευνητές να παρακολουθούν τον εγκέφαλο εν δράσει και να καταλαβαίνουν τις ρίζες και το βάθος του ασυνείδητου, τα όνειρα του Βουντ, του Τζέιμς και των άλλων εκπροσώπων της Νέας Ψυχολογίας που ήθελαν να κάνουν αυτό το πεδίο μια αυστηρή πειραματική επιστήμη γίνονται επιτέλους πραγματικότητα. Και παρότι η αντίληψη του Φρόυντ για το ασυνείδητο ήταν προβληματική, η έμφασή του στη σημασία της ασυνείδητης σκέψης φαίνεται όλο και πιο βάσιμη. Ασαφείς έννοιες όπως το «αυτό» (id) και το «εγώ» (ego) έχουν δώσει τώρα τη θέση τους σε χάρτες της δομής, της συνεκτικότητας και της λειτουργίας του εγκεφάλου. Αυτό που έχουμε μάθει είναι ότι μεγάλο μέρος της κοινωνικής μας αντίληψης -όπως η όραση, η ακοή και η μνήμη μας- φαίνεται να προχωράει μέσα από οδούς που δεν συνδέονται με την επίγνωση, την πρόθεση ή τη συνειδητή προσπάθεια. Το πώς αυτός ο υποκατωφλικός προγραμματισμός επηρεάζει τη ζωή μας, τον τρόπο που παρουσιάζουμε τον εαυτό μας, τον τρόπο που επικοινωνούμε και κρίνουμε τους άλλους ανθρώπους, τον τρόπο που αντιδρούμε στις κοινωνικές καταστάσεις και τον τρόπο που στοχαζόμαστε τον εαυτό μας.

Άγιοι καταστροφείς: Ο Άγιος Επιφάνειος

Άγιοι της χριστιανοσύνης που φέρονται ως καταστροφείς του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού ή των αντιπάλων τους ή και δολοφόνοι!

Ένας από τους γνωστούς ισχυρισμούς των χριστιανών απολογητών είναι ότι: "Οι χριστιανοί δεν έκαναν καταστροφές, ο Ελληνικός πολιτισμός κατέπεσε από μόνος του και αν έγιναν κάποιες ελάχιστες καταστροφές από κάποιους φανατικούς· αυτό έγινε λόγω των διωγμών που υπέστησαν από τους εθνικούς". Θα δούμε αν ευσταθεί αυτός ο πολύ συχνός ισχυρισμός τους, με βάση τα δικά τους κείμενα που είναι τα συναξάρια των αγίων, από τα οποία θα δούμε αποσπάσματα καταστροφών, όπως και από την ιστορία, τι αναφέρει για όσους από αυτούς τους αγίους, έχουμε ιστορικά στοιχεία.

Τα Συναξάρια είναι οι βιογραφίες των αγίων του Χριστιανισμού, άσχετα αν περιλαμβάνουν πλήθος μυθικών και υπερφυσικών στοιχείων, ή πολλές από αυτές είναι δημιουργήματα μεταγενέστερης ανάγκης για ύπαρξη πληθώρας μαρτύρων. 

Τα σχετικά με καταστροφές αποσπάσματα που ακολουθούν, είναι κυρίως από την συλλογή του Άγιου Νικόδημου του Αγιορείτη. Ακολουθεί ο "σύνδεσμος 1" στο πρωτότυπο. Ο δεύτερος "σύνδεσμος 2", είναι ένα διαδομένο συναξάρι στο Διαδίκτυο, που έχει μεταφρασμένα τα κείμενα, και ίσως πληροφορίες και από άλλα συναξάρια, αλλά όπως θα διαπιστώσετε και αρκετά αλλοιωμένα. Όταν ο δεύτερος σύνδεσμος είναι σε παρένθεση, υπάρχει αλλοίωση που συνήθως σημειώνεται δίπλα του σε παρένθεση. Για τα ιστορικά πρόσωπα χρησιμοποιήθηκαν άλλες πηγές.

Ο Άγιος Επιφάνειος (εορτάζει για την Εκκλησία στις 12 Μαΐου).

“Μα υπήρχαν κι άλλες πάρα πολλές αιρέσεις στην χώρα των Κυπριών. [...] Γι΄ αυτούς ο Επιφάνιος έγραψε επιστολή στον βασιλιά Θεοδόσιο, για να τούς διώξει από την νήσο με διάταγμα βασιλικό. Γιατί μέσα σ΄ αυτούς ήταν ανθρώποι πλούσιοι, που τούς εμπιστεύουνταν δημόσιες θέσεις και ταπείνωναν τούς ορθόδοξους. Αφού πήρε λοιπόν ο βασιλιάς τα γράμματα από τον Επιφάνιο, έκαμε ένα τέτοιο τύπο διατάγματος. [...] Λοιπόν, όταν ήρθε το διάταγμα με κάποιο που υπηρετούσε τον στρατό κι εμφανίστηκε στο κοινό, πολλοί απ΄ αυτούς πείστηκαν στον Επιφάνιο. Μα όσοι δεν πείστηκαν, αμέσως διώχτηκαν από τη νήσο".
σύνδεσμος

Η αλήθεια είναι ότι τα συναξάρια είναι σε απίστευτο βαθμό μυθολογήματα και εφόσον δεν μπορούμε να δεχτούμε ως αληθή τα εξόφθαλμα θαύματα που περιέχουν, άλλο τόσο και τις ιστορίες τους. Αυτά όμως μαζί και με τις πράξεις των ιστορικών αγίων, αλλά και ότι έχουμε δει ήδη για το πως επικράτησε ο Χριστιανισμός, δείχνουν την ιδεολογία των χριστιανών διαχρονικά στο πως έβλεπαν τις άλλες θρησκείες και το μίσος τους για τις θεωρήσεις των άλλων που δεν άντεχαν, κυρίως των αρχαίων Ελλήνων που τους θεωρούσαν "μιαρούς", και "διεφθαρμένους". Αντικατοπτρίζουν τελικά το ποιοι κατέστρεφαν τα αρχαία ιερά, επίσης αντικατοπτρίζει τον πραγματικό λόγο που έγιναν οι σχετικά λίγοι διωγμοί των χριστιανών: Έγιναν εξαιτίας της επιθετικής τους δράσης κατά της αρχαίας θρησκείας, αφού εκείνη την εποχή και μέχρι να επικρατήσουν, υπήρχε πραγματική ανεξιθρησκεία.

Βλέπετε, για τους χριστιανούς τότε δεν εθεωρείτο κακό να καταστρέψεις τον ναό μιας άλλης θρησκείας ή τα αγάλματα της, υπήρχαν άλλωστε και οι κανόνες του Δευτερονομίου που δεν φαίνεται κανείς στον Χριστιανισμό να τους θεωρεί ως άκυρους, το αντίθετο. Υπάρχουν επίσης και οι εντολές του ίδιου του Ιησού, που είπε: ότι όποιος δεν είναι μαζί του είναι εναντίον του, ότι θα φέρει διχόνοια και ότι όποιος είναι έξω από την διδασκαλία του, πρέπει να αποβληθεί και να ριφθεί στην φωτιά. Έτσι δεν μας κάνουν εντύπωση τα κατορθώματα και οι καταστροφές αγίων χριστιανών, αφού συμφωνούν και με την θεωρία του. Μια θεωρία που η σύγχρονη Εκκλησία θέλει να ξεχάσει ή να συμβολοποιήσει.

Η μελέτη αυτή μπήκε για να ξεκαθαρίσουμε άλλη μια φορά, ότι ο Χριστιανισμός στην ουσία του και συχνά με την πράξη του, δεν έχει καμιά σχέση με την αγάπη και την ειρήνη που δήθεν θέλει να μας πει, ειδικά στον τρόπο που εξαπλώθηκε. Ήταν φονταμενταλιστικός, δηλαδή επικροτούσε και εφάρμοσε την βία στους άλλους όπως κάνουν τώρα οι μουσουλμάνοι, το προβάλει αυτό σαν επίτευγμα στα κείμενα αλλά και σε εικόνες του. Έτσι εξαπλώθηκε και δυστυχώς δεν υπάρχει καμιά διασφάλιση ότι δεν μπορεί να ξαναγίνει κάποια στιγμή το ίδιο.

ΔΕΣ: Άγιοι καταστροφείς

Το πιο ανησυχαστικό σύμπτωμα του ευρωπαϊκού μας πολιτισμού

Φρ. Νίτσε, Η Γενεαλογία της Ηθικής

Το ζήτημα για μένα, ήταν η αξία της ηθικής –και σ’ αυτό το σημείο είχα να δώσω εξηγήσεις μόνο στο φημισμένο δάσκαλό μου Σοπενχάουερ, που σ’ αυτόν αποτεινόταν αυτό το βιβλίο... Αναφερόταν, ιδιαίτερα, στην αξία του «μη εγωισμού», των ενστίκτων του οίκτου, της αυταπαρνήσεως, της αυτοθυσίας, που τόσο και τόσο καιρό μας το εξωράιζε ακριβώς ο Σοπενχάουερ και το θεοποιούσε και το ανέβαζε στις περιοχές του υπερπέραν, σε σημείο που παραμείνανε γι’ αυτόν «αξίες καθ’ αυτές» και που σ’ αυτές βασίστηκε η άρνηση για τη ζωή και τον εαυτό του. Αλλά ακριβώς εναντίον αυτών των ενστίκτων ορθώνονταν μέσα μου μια ολοένα και πιο βασική δυσπιστία. Τα έβλεπα σαν την αρχή του τέλους, σαν το σταμάτημα της πορείας, την κόπωση που κοιτάζει προς τα πίσω, τη βούληση που στρέφεται ενάντια στη ζωή, την τελευταία αρρώστια που προμηνύεται με συμπτώματα τρυφερότητας και μελαγχολίας: καταλάβαινα πως αυτή η ηθική του οίκτου που ολοένα επεκτεινόταν... ήταν το πιο ανησυχαστικό σύμπτωμα του ευρωπαϊκού μας πολιτισμού, η στροφή του προς το μηδενισμό στους φιλοσόφους είναι κάτι το εντελώς καινούριο αυτή η υπερβολική και εντελώς σύγχρονη εκτίμηση του οίκτου: ως τώρα οι φιλόσοφοι συμφωνούσαν ως προς την αρνητική αξία του οίκτου. Φτάνει να αναφέρω τον Πλάτωνα, το Σπινόζα και τον Καντ.

Φρ. Νίτσε, Τάδε έφη Ζαρατούστρας, μετ. Μενάλκα Μουσαίου, σσ. 103, 298:

Πρέπει κανείς να βάνει χαλινάρι στην καρδιά του· γιατί αν την αφήσει να του φύγει, πόσο γρήγορα θα του φύγει και το κεφάλι. Να φυλάγεσθε από την συμπόνια κάθε μεγάλη αγάπη στέκει πάνου από τη συμπόνια της: γιατί ακόμη θέλει να δημιουργήσει το αντικείμενο της αγάπης της. Όλοι οι δημιουργοί είναι σκληροί. Ο υπεράνθρωπος βρίσκεται στην καρδιά μου· αυτός είναι για με το πρώτο και μοναδικό κι όχι ο άνθρωπος: όχι ο πλησίον, ούτε ο πιο πτωχός, όχι όποιος υποφέρει περισσότερο, ούτε ο καλύτερος.