ΑΡΧΑΪΚΗ ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ, ΠΙΝΔΑΡΟΣ - •Πυθιονίκαις IV - Ἀρκεσιλάῳ Κυρηναίῳ ἅρματι (4.185-4.207)

ναὸς Ἀργοῦς, μή τινα λειπόμενον [στρ. θ]
τὰν ἀκίνδυνον παρὰ ματρὶ μένειν αἰ-
ῶνα πέσσοντ᾽, ἀλλ᾽ ἐπὶ καὶ θανάτῳ
φάρμακον κάλλιστον ἑᾶς ἀρετᾶς ἅ-
λιξιν εὑρέσθαι σὺν ἄλλοις.
ἐς δ᾽ Ἰαολκὸν ἐπεὶ κατέβα ναυτᾶν ἄωτος,
λέξατο πάντας ἐπαινήσαις Ἰάσων. καί ῥά οἱ
190 μάντις ὀρνίχεσσι καὶ κλά-
ροισι θεοπροπέων ἱεροῖς
Μόψος ἄμβασε στρατὸν πρόφρων· ἐπεὶ δ᾽ ἐμβόλου
κρέμασαν ἀγκύρας ὕπερθεν,

χρυσέαν χείρεσσι λαβὼν φιάλαν [αντ. θ]
ἀρχὸς ἐν πρύμνᾳ πατέρ᾽ Οὐρανιδᾶν ἐγ-
χεικέραυνον Ζῆνα, καὶ ὠκυπόρους
195 κυμάτων ῥιπὰς ἀνέμους τ᾽ ἐκάλει νύ-
κτας τε καὶ πόντου κελεύθους
ἄματά τ᾽ εὔφρονα καὶ φιλίαν νόστοιο μοῖραν·
ἐκ νεφέων δέ οἱ ἀντάυσε βροντᾶς αἴσιον
φθέγμα· λαμπραὶ δ᾽ ἦλθον ἀκτῖ-
νες στεροπᾶς ἀπορηγνύμεναι.
ἀμπνοὰν δ᾽ ἥρωες ἔστασαν θεοῦ σάμασιν
200 πιθόμενοι· κάρυξε δ᾽ αὐτοῖς

ἐμβαλεῖν κώπαισι τερασκόπος ἁδεί- [επωδ. θ]
ας ἐνίπτων ἐλπίδας·
εἰρεσία δ᾽ ὑπεχώρη-
σεν ταχειᾶν ἐκ παλαμᾶν ἄκορος.
σὺν Νότου δ᾽ αὔραις ἐπ᾽ Ἀξείνου στόμα πεμπόμενοι
ἤλυθον· ἔνθ᾽ ἁγνὸν Ποσειδάωνος ἕσ-
σαντ᾽ ἐνναλίου τέμενος,
205 φοίνισσα δὲ Θρηϊκίων ἀγέλα ταύρων ὑπᾶρχεν,
καὶ νεόκτιστον λίθων βωμοῖο θέναρ.
ἐς δὲ κίνδυνον βαθὺν ἰέμενοι
δεσπόταν λίσσοντο ναῶν,

***
για το καράβι την Αργώ, ώστε κανείς πίσω να μην απομείνει [στρ. θ]
στης μάνας του το πλάι καθισμένοςκι ακίνδυνα τη ζωή του να περνάει,αλλ᾽ ο καθένας να βρει με τ᾽ άλλα παλικάρια αντάμα,ακόμα κι αν αυτό στοίχιζε τη ζωή του,τον τρόπο τον λαμπρότερο να δείξει την αντρειά του.Όταν κατέβη στην Ιωλκό των ναυτικών το άνθος,ο Ιάσονας τους μέτρησε και τους επαίνεσε όλους.190Και τότε ο μάντης που έδινε χρησμούςαπ᾽ τα πουλιά και τους ιερούς κλήρους, ο Μόψος,πρόθυμα ανέβασα τους άντρες στο καράβι.Κι όταν επάνω απ᾽ το έμβολο τις άγκυρες κρεμάσαν,
παίρνοντας το χρυσό κύπελλο στα χέρια, [αντ. θ]εστάθηκε στην πρύμη ο αρχηγόςκαι στον πατέρα δεήθηκε των Ουρανιδών,τον Δία τον λογχοκέραυνο, και για των κυμάτων την ορμή,195και για τους ανέμους να είναι γρήγοροι, και για τις νύχτες,και για τις στράτες του πελάγου, και για τις μέρεςνα είναι πρόσχαρες, και για ωραίο γυρισμό.Και από τα σύννεφα η βροντή μ᾽ αίσια λαλιά απεκρίθη,κι οι λαμπερές ξεχύθηκαν της αστραπής αχτίδες,κι οι ήρωες πήραν βαθιά ανάσα δίνοντας πίστη στα θεϊκά σημάδια.
200Τότε να πιάσουν τα κουπιά τούς πρότρεψε ο μάντης [επωδ. θ]μιλώντας για γλυκές ελπίδες,κι αρχίσανε οι γοργές παλάμες τους ακούραστα να λάμνουν.Με του Νοτιά το φύσημα αρμενίζοντας,εφτάσανε στο στόμα του Αφιλόξενου του Πόντου,όπου έστησαν τέμενος ιερό του θαλάσσιου Ποσειδώνα.205Εκεί βρήκαν κι ένα κοπάδι πυρότριχο ταύρων της Θράκηςκαι κοίλωμα βωμού νεόχτιστο με πέτρες.Και σαν θα ξεκινούσανε για τον μεγάλο κίνδυνο,στον δέσποτα των καραβιών δεηθήκαν

ΤΟ «ΠΡΩΤΟΝ ΚΙΝΟΥΝ ΑΚΙΝΗΤΟΝ» ΚΑΙ Η ΑΙΤΙΟΤΗΤΑ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

ΑΤΙΟΤΗΤΑ, η θεμελιώδης έννοια της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης

 

Το κινοῦν ἀκίνητον είναι μία διφορούμενη αριστοτελική έννοια. Γι’ αυτό και δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι προτάσεις που διατύπωσαν οι μελετητές του Αριστοτέλη σχετικά με το νόημα που πρέπει να αποδοθεί στην έννοια αυτή παρουσιάζουν σημαντική απόκλιση. Στο ένα άκρο υπάρχει η άποψη για μία κατά γράμμα ερμη­νεία, σύμφωνα με την οποία το κινοῦν ἀκίνητον είναι ο αριστοτελικός θεός. Στο άλλο άκρο αναπτύσσεται μία περισσότερο «μεταφορική» άποψη. Σύμφωνα μ’ αυτή οι λέξεις του Αριστοτέλη δεν ερμηνεύονται κυριολεκτικά και το κινοῦν ἀκίνητον θεωρείται μία εξήγηση για την εύτακτη κίνηση που συναντούμε στο σύμπαν: εδώ το κινοῦν ἀκίνητον ερμηνεύεται ως μία ἀρχή ή σύστημα νόμων που διέπει την παγκόσμια αλλαγή. Ο Sir David Ross είναι αυτός που κατεξοχήν υποστηρίζει την κατά γράμμα ερμηνεία, ενώ ο John Herman Randall Jr. τη «μεταφορική» ερμηνεία[1]. Πιθανότατα καμία από τις δύο αυτές ερμηνείες δεν μπορεί να εδραιωθεί με ασφάλεια. Πιστεύουμε, όμως, ότι οι μαρτυρίες των κειμένων βαρύνουν υπέρ της δεύτερης ερμηνείας και η απόδειξη ακριβώς της πεποίθησης αυτής αποτελεί το σκοπό μας στην παρούσα μελέτη.

Ο Αριστοτέλης συζητά το κινοῦν ἀκίνητον σε διάφορα έργα του (ιδιαίτερα στα Φυσικά και στο Περί ουρανού), αλλά ο κύριος σχολιασμός της έννοιας περιλαμβάνεται στο βιβλίο A' των Μετά τα φυσικά. Οφείλουμε να αναγνωρίσουμε εξ αρχής ότι το κινοῦν ἀκίνητον δεν είναι ανάλογο με τον θεό του Χριστιανισμού ή του Ισλάμ ή οποιουδήποτε άλλου θεϊστικού συστήματος· στην πραγματικότητα δεν είναι σε καμία περίπτωση ένας δημιουργός. Βέβαια, ορισμένοι μεταγενέστεροι σχολιαστές (λ.χ. ο Θωμάς Ακινάτης) πρότειναν μια τέτοια ερμηνεία για το κινοῦν ἀκίνητον του Αριστοτέλη, αλλά με τον τρόπο αυτό - αναφέρει ο Randall - μιλούν «διπλή γλώσσα»[2].

Ο Ross αναγνωρίζει πως ο Αριστοτέλης επιχειρηματολογεί για ένα «Θεό απομακρυσμένο από τις λαϊκές θρησκευτικές ιδέες»[3]. Κατά την άποψή μας ο Ross σφάλλει απλώς και μόνον επειδή προσπαθεί να κάνει το κινοῦν ἀκίνητον κάτι περισσότερο από αυτό που σκόπευε ο Αριστοτέλης και συγκεκριμένα ένα θεό. Προκειμένου να καταλάβουμε αυτό που εννοούσε ο Αριστοτέλης όταν μιλούμε για το κινοῦν ἀκίνητον, πρέπει να ερευνήσουμε τους λόγους βάσει τον οποίων υποστηρίζει την ύπαρξη του κινοῦντος ἀκινήτου καθώς και τη μέθοδο που χρησιμοποιεί για να βεβαιώσει την υπόστασή του. Σχετικά με το τελευταίο ερώτημα ο Αριστοτέλης προβαίνει στην ακόλουθη επιχειρηματολογία:

 

«... Οι ουσίες (οὐσίαι) έχουν την πρώτη θέση στα πράγματα που υπάρχουν (ὄντα). Γι ’ αυτό αν όλες οι ουσίες είναι φθαρτές, όλα τα πράγματα είναι φθαρτά. Υπάρχουν όμως δύο πράγματα που δεν είναι φθαρτά, η αλλαγή και χρόνος. Ο χρόνος δεν μπορεί να γεννηθεί και να σταματήσει να υπάρχει, εφόσον τούτο θα σήμαινε ότι υπήρχε κάποιος χρόνος πριν να υπάρξει χρόνος ή ότι θα υπάρχει κάποιος χρόνος όταν ο χρόνος θα σταματήσει. Η αλλαγή πρέπει κι αυτή να συνεκτείνεται με το χρόνο, εφόσον ο χρόνος - αν όχι ταυτόσημος με την αλλαγή - δρα μαζί της. Η μόνη συνεχής αλλαγή είναι η αλλαγή του χώρου και η μόνη συνεχής αλλαγή του χώρου είναι η κυκλική κίνηση.

 

Για να προκληθεί αιώνα κίνηση πρέπει να υπάρχει (I) αιώνια ουσία. Μέχρι εδώ θα επαρκούσαν οι πλατωνικές Ιδέες. Αλλά (2) αυτή η αιώνια ουσία πρέπει να είναι ικανή να προκαλεί κίνηση, κάτι που αδυνατούν να κάνουν οι Ιδέες. (3) Δεν πρέπει απλώς να έχει τη δύναμη αυτή αλλά και να την εξασκεί. (4) Η φύση της δεν πρέπει να είναι δύναμη αλλά ενέργεια, γιατί διαφορετικά θα της ήταν δυνατό να μην εξασκεί τη δύναμη αυτή και έτσι η κίνηση δεν θα ήταν αιώνια, δηλαδή αναγκαστικά διαρκής. (5) Μια τέτοια ουσία πρέπει να είναι άϋλη, εφόσον πρέπει να είναι αιώνια.

 

Το αποτέλεσμα αυτό επιβεβαιώνεται από την εμπειρία, η οποία δείχνει πως υπάρχει κάτι που κινείται σε μία αδιάκοπη κυκλική κίνηση και συγκεκριμένα ο έναστρος ουρανός. Πρέπει να υπάρχει κάτι που να τον κινεί. Αυτό που κινεί και κινείται από κάτι άλλο είναι ένας μεσάζοντας με τον οποίο δεν μπορούμε να μείνουμε ευχαριστημένοι. Πρέπει να υπάρχει κάτι που κινεί χωρίς να κινείται το ίδιο από κάτι άλλο. Αυτό το ακίνητο που κινεί, στο οποίο μας οδηγεί η εμπειρία, πρέπει να είναι αιώνιο...

 

Πώς όμως μπορεί να προκαλέσει κίνηση κάτι, χωρίς να κινηθεί από κάτι άλλο; Η φυσική πρόκληση της κίνησης προϋποθέτει την αντίδραση αυτού που κινεί κι αυτού που κινείται και, επομένως, μία αντίδραση του κινούντος πάνω στο κινούμενο. Το ακίνητο που κινεί πρέπει συνεπώς, να προκαλεί κίνηση κατά κάποιον μη φυσικό τρόπο, με το να είναι αντικείμενο επιθυμίας...»[4].

 

Τα παραπάνω αποτελούν, σε γενικές γραμμές, μια επαρκή έκθεση της επιχειρηματολογίας του Αριστοτέλη για την υποστήριξη της ύπαρξης του κινοῦντος ἀκινήτου. Η δυσκολία προκύπτει κατά την εξήγηση του χαρακτήρα της έννοιας αυτής.

 

Ως προς τη διαφωνία σχετικά με το αν το κινοῦν ἀκίνητον είναι η τελική αιτία της κίνησης ή η ποιητική καθώς και η τελική αιτία, ο Ross καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «ο Θεός είναι η ποιητική αιτία όντας η τελική αιτία, αλλά με κανένα άλλο τρόπο»[5]. Εδώ πρέπει να πούμε ότι το κινοῦν ἀκίνητον δεν είναι υπό καμία έννοια η ποιητική αιτία^- κι αυτό γιατί η αλλαγή είναι άΐδιος[6] και συνεπώς κατ’ ανάγκη χωρίς ποιητική αιτία. Λέει ο Randall: «Το κινοῦν ἀκίνητον δεν έχει καμία απολύτως σχέση με οτιδήποτε προκαλεί κίνηση... Είναι μια λογική εξήγηση, όχι μια φυσική αιτία - είναι ένας φυσικός νόμος, όχι μία δύναμη»[7]. Ο Ross σφάλει ουσιαστικά όταν επιμένει στην ταύτιση (μ’ έναν ελλειπτικό τρόπο) του κινοῦντος ἀκινήτου με την ποιητική αιτία της αλλαγής· έτσι, κάνοντάς το δημιουργόν, το θεοποιεί. Αντίθετα, για τον Αριστοτέλη η αιώνια κίνηση του ουρανού είναι απλώς ένα γεγονός προς εξήγηση. Την εξήγηση αυτή θα προσφέρει η παραπέρα γνώση ότι υπάρχει μια έλλογη τάξη ή μία ἀρχή ή σύστημα νόμων, που διέπει και κυβερνά ολόκληρο το σύμπαν και την κίνησή του. Αυτή είναι εν συντομία, η σημασία του αριστοτελικού μηνύματος.

 

Σύμφωνα με την ερμηνεία του Randall ο Αριστοτέλης δεν εκθέτει τους συλλογισμούς του υπέρ της ύπαρξης ενός «Θεού», αλλά υποστηρίζει τη θεωρία για το κινοῦν ἀκίνητον ως μία επιβεβαίωση του σχεδίου του Σύμπαντος: ο Αριστοτέλης εξηγεί για ποιο λόγο το Σύμπαν ενεργεί με τον τρόπο που ενεργεί και δεν αναλογίζεται γιατί υπάρχει ένα σχέδιο στην κίνηση. Ασφαλώς και στη «μεταφορική» ερμηνεία συναντούμε ορισμένες δυσκολίες.

 

Πρέπει κατ’ αρχήν, να εξακριβώσουμε κάτι πολύ σημαντικό: το λόγο για τον οποίο ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί αυτή την ειδική θεϊστική γλώσσα. Ο Randall ισχυρίζεται ότι τα αισθήματα του Αριστοτέλη προς το κινοῦν ἀκίνητον και τον κόσμον ήσαν τέτοια, ώστε ένιωθε αναγκασμένος να χρησιμοποιήσει τη θεολογική γλώσσα.

 

Επομένως, η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε δεν θα αντανακλούσε την λογική εξέλιξη της έννοιας του κινοῦντος ἀκινήτου, αλλά απεναντίας θα έδειχνε το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης ένιωθε ταπεινοφροσύνη και θαυμασμό, θεωρώντας ένα σύστημα ή τάξη σε τόσο μεγάλη κλίμακα. Τούτο το αίσθημα μαζί με την προτίμηση του Αριστοτέλη για τη πλατωνική σκέψη όταν έγραφε τα σχετικά κείμενα είναι, για το Randall, επαρκής εξήγηση του λόγου για τον οποίο χρησιμοποίησε θεολογική γλώσσα.

 

Μια άλλη πιθανή εξήγηση (που ο Ross απορρίπτει[8]) είναι ότι Αριστοτέλης επειδή έγραφε για το κοινό, πίστεψε πως οι έννοιές το θα γίνονταν περισσότερο κατανοητές αν διατύπωνε τα επιχειρήματα του στην τρέχουσα γλώσσα. Αυτό ενισχύεται από δύο πρόσθετα γεγονότα· πρώτον: στον προγενέστερο διάλογό του Περί φιλοσοφίας ο Αριστοτέλης αναφέρεται πως έδινε αποδείξεις υπέρ της ύπαρξης του θεού, εντελώς διαφορετικές από αυτές που δίνει εδώ[9]. Τούτο αποτελεί ίσως μιαν ένδειξη ότι ο Αριστοτέλης δεν θεωρούσε το κινοῦν ἀκίνητον ως Θεό, αλλά το διατηρούσε χωριστό στο μυαλό του. Δεύτερον αν εδώ ο Αριστοτέλης αποδεικνύει την ύπαρξη του Θεού, γιατί στι Φυσικά πραγματεύεται το κινοῦν ἀκίνητον χωρίς να χρησιμοποιήσει θεϊστική-θεολογική γλώσσα; Ας γίνουμε πιο συγκεκριμένοι και α εξηγήσουμε το παρακάτω κείμενο του Αριστοτέλη:

καί ζωή δέ γε ὑπάρχει· ἡ γάρ νοῦ ἐνέργεια ζωή ἐκεῖνος δε ἡ ἐνέργεια· ἐνέργεια δε ἡ καθ’ αὐτήν ἐκείνου ζωή ἀρίστη καί ἀΐδιος. φαμέν δή τόν θεόν εἶναι ζῷον ἀΐδιον καί ἄριστον, ὥστε ζωή καί αἰών συνεχής και ἀΐδιος ὑπάρχει τῷ θεῷ· τοῦτο γάρ ὁ θεός[10].

            Κλειδί για την κατανόηση του χωρίου είναι η σύλληψη τηι έννοιας του πρώτου κινοῦντος ως νου που θεωρεί νου. Για τον Αριστοτέλη κινοῦν ἀκίνητον πρέπει να είναι νους, γιατί δεν μπορεί να είναι υλικό, δηλαδή ένα αισθητό πράγμα. Τα αισθητά φθίνουν, υπόκεινται στη φθορά[11], ενώ η κίνηση είναι αιώνια. Επομένως, για να προκαλέσει κίνηση το κινοῦν ἀκίνητον πρέπει να είναι νους, ο οποίος - ως άυλος - είναι ικανός για αιωνιότητα. Ο νους αυτός πρέπει επίσης να είναι ενεργητικός, γιατί η αλλαγή συμβαίνει αδιάκοπα. Όταν όμως σκεφτόμαστε σχετικά με μη υλικά πράγματα, ο νους και το αντικείμενό του είναι ταυτόσημα[12]. Έτσι, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, κινοῦν ἀκίνητον δεν είναι μόνο ενεργός νόμος ή ορθολογικότητα που παρουσιάζεται κατά την εύι^τακτη αλλαγή του σύμπαντος, αλλά είναι επίσης και το αμετακίνητο ιδεατό τέλος με το οποίο προσπαθεί να βρίσκεται σε συμφωνία η αλλαγή αυτή. Με δύο λόγια, το κινοῦν ἀκίνητον, ως νους που γίνεται Αντικείμενο θεώρησης, είναι κάτι ξεχωριστό από την συμπαντική αλλαγή - κάτι ακίνητο και παθητικό. Στη φάση αυτή είναι η τελική αιτία της κίνησης του σύμπαντος. Αλλά ως νους που θεωρεί είναι ενεργό και βρίσκεται μέσα στον κόσμο - εδώ είναι η μορφική αιτία της εύτακτης συμπαντικής αλλαγής. Το κινοῦν ἀκίνητον μπορεί βέβαια να συλλαμβάνεται με δύο διαφορετικούς τρόπους, δηλαδή ως η χωριστή και διακριτή τελική και μορφική αιτία της εύτακτης συμπαντικής κίνησης, αλλά ο νους και το αντικείμενό του είναι ένα και το αυτό, όταν στοχαζόμαστε σχετικά με μη υλικά πράγματα. Οι δύο αυτές φάσεις πρέπει να αναγνωριστούν ως αδιάλυτα ενωμένες και το κινοῦν ἀκίνητον πρέπει να θεωρηθεί ως ένα. Είναι, πρέπει να είναι, ταυτοχρόνως η τελική-μορφική αιτία της αιώνιας εύτακτης κίνησης. Συνεπώς είναι νους (μορ­φική αιτία) που θεωρεί τον εαυτό του (ως τελική αιτία), παντελώς αυτάρκης, τόσο υπερβατικός όσο και εμμενής.

 

Με δεδομένα τα παραπάνω, είμαστε τώρα σε θέση να δούμε για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης περιγράφει το κινοῦν ἀκίνητον ως «την άριστη και αιώνια ζωή». Ζει γιατί, όπως μας δείχνει η εμπειρία, ενεργοποιείται (ως μορφική αιτία) μέσα στο σύμπαν. Είναι ἀΐδιον γιατί, σύμφωνα με την εξήγηση της ἀϊδίου εύτακτης αλλαγής, πρέπει να είναι ἀΐδιον. Είναι άριστο γιατί (ως τελική αιτία) είναι η πραγματοποίηση αυτού προς το οποίο όλα τα πράγματα συμφωνούν όταν αλλάζουν. Για τον Αριστοτέλη ένα πράγμα είναι καλό, εάν πραγματοποιεί το δικό του τέλος/σκοπό[13]. Το κινοῦν ἀκίνητον όμως είναι το πραγματοποιημένο τέλος του σύμπαντος, των «πάντων»· είναι νους που έγινε αντικείμενο θεώρησης, τέλειος και αμετάβλητος. Είναι ο εκπληρωμένος τελικός σκοπός^- κι επιπλέον είναι ο πραγματοποιημένος τελικός σκοπός του κάθε τι, των «πάντων». Ως τέτοιο, ως το εκπληρωμένο τέλος των «πάντων», πρέπει να είναι άριστον. Αν τα πράγματα έχουν έτσι, έχουμε εξηγήσει πώς το κείμενο που παραθέσαμε προηγουμένως, το οποίο είναι δουλεμένο με θεϊστικούς και ανθρωπομορφικούς όρους, μπορεί να ερμηνευτεί από κάποιον που υιοθετεί τη «μεταφορική ερμηνεία» του κινοῦντος ἀκινήτου.

 

Αν αποδεχθούμε την ερμηνεία του Randall, προκύπτει και ένα άλλο πρόβλημα: ο Αριστοτέλης σε μερικά χωρία[14] φαίνεται να υποστηρίζει πώς το κινοῦν ἀκίνητον είναι η ποιητική αιτία της κίνησης - κι αυτό παρά την ακλόνητη εμμονή του στην άποψη ότι η κίνηση είναι ἀΐδιος και δεν χρειάζεται ποιητική αιτία. Η αντίφαση που διαφαίνεται στο σημείο αυτό μπορεί να εξηγηθεί. Κατ’ αρχάς, η κίνηση είναι ἀΐδιος - σύμφωνα με τον Αριστοτέλη - μόνο στο βαθμό που εξαρτάται από το μόνο είδος αιώνιας κίνησης (δηλαδή της κυκλι­κής)· και ο χαρακτήρας αυτής της κίνησης εξαρτάται από το κινοῦν ἀκίνητον. Η θέση αυτή στηρίζεται και από το παρακάτω χωρίο: ὥστε δέ γίγνεσθαι μίαν, οὐκ ἐνδέχεται ἄπειρον είναι τῷ χρόνῳ, πλήν μιας· αὕτη δ’ ἐστίν ἡ κύκλῳ φορά[15]. Πρόκειται για το είδος της κινήσεως που μαρτυρείται στον «Πρώτο Ουρανό» και ο χαρακτήρας της εξαρτάται από το κινοῦν ἀκίνητον ^[16]. Ως κίνηση η κύκλῳ φορά είναι ἀΐδιος· και αυτή είναι η ποιητική αιτία όλων των άλλων κινήσεων. Μπορεί συ­νεπώς να ειπωθεί ότι όλη η κίνηση είναι άιόιος, γιατί προκαλείται (ως ποιητική αιτία) από την κύκλω φορά κι επομένως την αιώνια κίνηση του «Πρώτου Ουρανού». Το κινοῦν ἀκίνητον είναι η τελική και μορφική αιτία του κυκλικού χαρακτήρα της κίνησης των ουρανών. Προκαλεί, λοιπόν, άμεσα το χαρακτήρα της κίνησης στον «Πρωταρχικό Ουρανό» και έμμεσα μόνο προκαλεί το χαρακτήρα όλης της άλλης κίνησης. Αυτό δεν εξηγεί μόνο πώς η «αναγωγή εις άπειρον» φτάνει σ’ ένα τέλος από την αιώνια κυκλική κίνηση του «Πρώτου Ουρανού», αλλά δείχνει επίσης πως η αιωνιότητα της κίνησης εξαρτάται από το κινοῦν ἀκίνητον ως έλλογης τάξης ή αρχής και, κατά συνέπεια, ως τελικής-μορφικής αιτίας. Εν συντομία, η θέση του Randall στάθηκε ικανή να εξηγήσει τη φαινομενική αντίφαση του Αριστοτέλη.

 

Προκειμένου να διαβεβαιωθούμε για την ανωτερότητα της ερμηνείας του Randall για το κινοῦν ἀκίνητον, μπορούμε τώρα να προχωρήσουμε στην ανάλυση του Ross και σε μερικά από τα άλυτα προβλήματα που εγείρονται.

 

Σύμφωνα με τον Ross το κινοῦν ἀκίνητον είναι «Θεός». Αυτός ο Θεός ζει και έχει νου και καθ’ όλο το χρόνο ασχολείται με τη θεώρηση του ύψιστου αγαθού - του Εαυτού του. Είναι φανερό πως πρόκειται για μια περισσότερο κατά γράμμα ερμηνεία του Αριστοτέλη από εκείνη που υποστηρίξαμε παραπάνω. Ακολουθώντας μια τέτοια ερμηνεία ο Ross καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «η σύλληψη του Θεού που παρουσιάζεται στο Λάμδα [των Μετά τα φυσικά] ασφαλώς - δεν είναι ικανοποιητική... Ο Θεός έχει γνώση που δεν είναι γνώση του σύμπαντος. Είναι ένα ιδεατό όριο. που δεν έχει γνώση κανενός άλλου αντικειμένου παρά του Εαυτού του»[17]. Αν αποδεχθούμε την ανάλυση του Ross, ολόκληρη η θεωρία του Αριστοτέλη καθίσταται ανεπαρκής. Και κάτι τέτοιο πιστεύουμε ότι θα πρέπει να γίνει μόνο αν είναι αναγκαίο. Δεν είμαστε αναγκασμένοι να φτύσουμε σ’ αυτί το άκρο, γιατί - όπως έχει φανεί - η θεωρία του Randall μπορεί να εξηγήσει επαρκώς το γεγονός ότι το κινοῦν ἀκίνητον, γνωρίζοντας μόνο τον Εαυτό του, μπορεί να γνωρίζει το νόμο ή την τάξη του κόσμου. Έτσι, το κινοῦν ἀκίνητον έχει γνώση του σύμπαντος.

 

       Εκτός από το παραπάνω, η ανάλυση του Ross αφήνει τον Αριστοτέλη εκτεθειμένο στο ίδιο ακριβώς λάθος για το οποίο ο ίδιο μέμφεται διαρκώς τον Πλάτωνα. Πρόκειται - με τα λόγια του Randall - για τον «παραλογισμό του να θεωρεί μία νοητή δομή ξεχωριστή στην εμπειρία και να νιώθει τόσο βαθιά γι’ αυτήν σαν να επρόκειτο για ανθρώπινο ιδεώδες, ώστε να καθίσταται μία ανεξάρτητη αυθύπαρκτη ουσία[18]». Αλλά είναι δυνατό να σκεφτούμε ότι ο Αριστοτέλης, συγγραφέας τόσο λεπτομερειακών και προσεγμένων έργω όπως τα Αναλυτικά πρότερα και τα Αναλυτικά ύστερα, υπέπεσε σ’ ένα τόσο κραυγαλέο σφάλμα; Η άποψη πως ο Αριστοτέλης δεν έκανε κάτι τέτοιο ενισχύεται από το γεγονός ότι, όπως παρατηρεί ο ίδιοι: οι καθολικές αιτίες συμπεριλαμβανομένων της τελικής και μορφική αιτίας και, κατά συνέπεια, του κινοῦντος ἀκινήτου, δεν υπάρχουν[19]. Μ βάση αυτό θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς ότι η θέση του Αριστοτέλη είναι πως το κινοῦν ἀκίνητον υπάρχει ως ένα «μεταφορικό ιδεώδες και όχι ως «ον». Τούτο σημαίνει πως υπάρχει μεν, αλλά μ τον ίδιο τρόπο που «υπάρχουν» τα καθόλου, τα οποία πραγματεύετο στα Αναλυτικά πρότερα.

 

       Μια τέτοια προσέγγιση, είναι τελείως συμβατή με την ερμηνεία του Randall, γιατί στην τελευταία το κινοῦν ἀκίνητον υπάρχει στ νου, ή ως νους, δηλαδή ως η ουσία ή μορφή του σύμπαντος και ό} ως μία πρωταρχική υπόσταση. Ως τέτοια βρίσκεται μέσα στον κόσμο (ως τάξη) και έξω από τον κόσμο (ως ιδανικός σκοπός). Ως μορφική αιτία πραγματοποιείται σε κάθε στιγμή (επομένως ο Αριστοτέλης δε υποπίπτει στο σφάλμα για το οποίο κατηγορεί τον Πλάτωνα - συγκεκριμένα το να δημιουργήσει ένα ιδανικό που είναι ανίκανο να πραγματοποιηθεί). Αυτή η διαδικασία για την επίτευξή του είναι αιώνια, κι έτσι το κινοῦν ἀκίνητον ως τελική αιτία πρέπει να συνεχίζει να εκτελείται καθ’ όλη την αιωνιότητα. Αυτό δηλώνει ο ίδιος ο Αριστοτέλης όταν μιλά με αναλογικό τρόπο για το κινοῦν ἀκίνητον, αναφέροντας ότι μοιάζει με τον ηγέτη ενός στρατεύματος. Ως ηγέτης βρίσκεται έξω από το στράτευμα, αλλά ως προς την τάξη βρίσκεται εντός του[20] .

 

Ο Ross προβαίνει σε μια τριμερή διάκριση του πιθανού τελεολογικού νοήματος στον Αριστοτέλη. Διερωτάται: «Εννοεί (1) ότι η δομή και η ιστορία του σύμπαντος αποτελεί την εκπλήρωση ενός θεϊκού σχεδίου; Ή (2) ότι οφείλεται στη συνειδητή εργασία προς τους σκοπούς των ατομικών όντων; Ή (3) ότι υπάρχει στη φύση μία μη συνειδητή προσπάθεια προς τους σκοπούς»[21]. Στη συνέχεια ο Ross καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο Αριστοτέλης εννοούσε την τρίτη εναλλακτική πρόταση - και ότι αυτό δεν είναι ικανοποιητικό, γιατί «η μη συνειδητή τελεολογία προϋποθέτει ένα σκοπό που δεν είναι ο σκοπός κάθε νου και συνεπώς δεν είναι διόλου σκοπός»[22].

 

Ωστόσο η ερμηνεία του Randall μπορεί να υπερασπιστεί τον Αριστοτέλη· γιατί σύμφωνα μ’ αυτήν ο τελευταίος εννοούσε και τις τρεις εναλλακτικές προτάσεις του Ross. Το σύμπαν βρίσκεται αιωνίως σε έλλογη τάξη - και τούτο οφείλεται στη συνειδητή εργασία προς τους σκοπούς των ατομικών όντων, συν μία φυσική προσπάθεια προς τους σκοπούς. Ο Ross απορρίπτει το (1) επειδή παρανοεί τον χαρακτήρα του κινοῦντος ἀκινήτου. Για την απόρριψή του (2) δίνει τον ακόλουθο λόγο: «η τελεολογία στη φύση φαίνεται να αντιτίθεται στην εργασία του νου»[23]. Αλλά ο Αριστοτέλης μας φανερώνει το λογικό σφάλμα του συλλογισμού αυτού, όταν λέει: τό γάρ ἀνακαῖνον τοσαυταχῶς, τό μέν βίᾳ ὅτι παρά την ὀρμήν, τό δέ οὗ οὐκ ἄνευ τό εὖ τό δε μή ἐνδεχόμενον ἄλλως ἀλλ’ ἀπλῶς[24]. Βλέπουμε λοιπόν ότι η φυσική ορμή τείνει προς την αταξία και την αναρχία. Αλλά η φύση βρίσκεται σε τάξη· και αυτό το πιστοποιεί η εμπειρία. Το κινοῦν ἀκίνητον ως έλλογος νόμος είναι αναγκαίο για την εξήγηση αυτής της τάξης μέσα στη φύση. Φύση και λόγος δεν είναι αντίθετα αλλά ενωμένα από το κινοῦν ἀκίνητον. Η θέση αυτή είναι ξεκάθαρη στην ακόλουθη δήλωση του Αριστοτέλη: τούτων τά πρῶτα τά αὐτά... ὀρεγόμεθα δέ διότι δοκεῖ μᾶλλον ἤ δοκεῖ διότι ὀρεγόμεθα· ἀρχή γάρ ἡ νόησις[25].

 

Καταλήγοντας, μπορούμε να πούμε ότι η ανάλυση του Ross εί­ναι ανεπαρκής, γιατί αποτυγχάνει να εξηγήσει το κεφάλαιο 8 του βιβλίου Λ των Μετά τα φυσικά, όπου ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται ότι ίσως υπάρχουν πολλά κινοῦντα ἀκίνητα. Από την άλλη, η πεποίθηση του Αριστοτέλη ότι ίσως υπάρχουν περισσότερα από ένα κινοῦντα ἀκίνητα μπορεί να ενταχθεί χωρίς πρόβλημα στην ερμηνεία του Ran­dall. Γιατί ποια διαφορά υπάρχει αν την αλλαγή μέσα στο σύμπαν την διέπει ένας νόμος ή ένα σύστημα νόμων, στο βαθμό που υπάρχει μια εξήγηση για την εύτακτη έλλογη κίνηση; Το ένα κινοῦν ἀκίνητον του Αριστοτέλη είναι απλώς ένας μεταφορικός ή γενικευτικός τρόπος για να μιλήσει περί όλων των δυνατών κινούντων ἀκινήτων. Η άποψη αυτή ενισχύεται από το στίχο της Ιλιάδας, τον οποίο παραθέτει ο Αριστοτέλης: «Δεν είναι καλό να άρχουν πολλοί· ας υπάρχει ένας άρχοντας»[26].

----------------------- 

[1] Βλ. Sir David Ross, Aristotle (Νέα Υόρκη, 1964), σσ. 179-186 και J.Η. Randall, 

[2] Randall, σ. 136. 

[3] Ross, σ. 136. 

[4] Όπ.π., σσ. 189-180. 

[5] Όπ.π., σσ. 181. 

[6] Φυσικά VIII.252a: ἀΐδιος κίνησις· 252b 5-7: τῶν μέντοι ἀρχῶν οὐκ ἔστιν ἕτερον αἴτιον, ἀϊδίων οὐσῶν· ὅτι μέν οὐδείς ἦν χρόνος οὐδ’ ἔσται, ὅτε κίνησις οὐκ ἦν οὐκ ἔσται, εἰρήσθω τοσαῦτα. 

[7] Randall, σ. 135. 

[8] Ross, σ. 179. . 

[9] Όπ.π. 

[10] Μετά τα Φυσικά XII. 1072 b 27-31. 

[11] Όπ.π., 1069a 30-35: οὐσίαι δέ τρεῖς, μία μέν αἰσθητή, ἧς ἡ μίν ἀΐδιος ἡ δέ φθαρτή, ἥν πάντές ὁμολογοῦσιν, οἷον τά φυτά καί τά ζῷα. 

[12] Όπ.π., 1075a 3-5: ούχ ἑτέρου οὖν ὄντος τοῦ νοουμένου καί τοῦ νοῦ, ὅσα μή ὕλην ἔχει, το αὐτό ἔσται, καί ἡ νόησις τῷ νοουμένῳ μία. 

[13] ’Ηθικά Νικομάχεια 1.7. 

[14] Φυσικά VII. 241b 24-27: Ἅπαν τό κινούμενον ὑπό τινος ἀνάγκῃ κινεῖσθαι εἰ μέν γάρ ἐν ἑαυτῷ μή ἔχει τήν ἀρχήν ταῆς κινήσεως, φανερόν ὅτι ὑφ ’ ἑτέρου κινεῖται (ἄλλο γάρ ἔσται τό κινοῦν)...· 256a 20-23: εἰ οὖν ἅπαν μέν τό κινούμενον ὑπό τινος κινεῖται, τό δέ πρῶτον κινοῦν κινεῖται μέν οὐχ ὑπ ’ ἄλλου δέ, ἀνάγκη αὐτό ὑφ’αὐτοῦ κινεϊσθαι· 266b 5-7: οὐδέν ἄρα πεπερασμένον· ἐνδέχεται ἄπειρον δύναμιν ἔχειν. 

[15] Όπ.π., VI.241b 13-20: ἀλλ ’ εἰ οὕτως ἐνδέχεται ὥστε τῷ χρόνὡ εἶναι ἄπειρον τήν αὐτήν οὖσαν καί μίαν, σκεπτέον, μή μιᾶς μέν γάρ γιγνομένης, οὐθέν ἴσως κωλύει, οἷον εἰ μετά τήν φοράν ἀλλοίωσις εἴη, καί μετά τήν ἀλλοίωσιν αὔξησις, καί πάλιν γένεσις· οὕτω γάρ ἀεί μέν ἔσται τῷ χρόνῳ κίνησις, ἀλλ’ οὐ μία διά τό μή εῖναι μίαν ἐξ ἁπαςῶν, ὥστε δέ γίγνεσθαι μίαν, οὐκ ἐνδέχεται, ἄπειρον είναι τῷ χρόνῳ, πλήν μιᾶς· αὕτη δ’ ἐστίν ἡ κύκλῳ φορά. 

[16] Μετά τα Φυσικά XII.1072b 9-15; φορά γάρ ἡ πρώτη ταῶν μεταβολῶν, ταύτης δε ἡ κύκλῳ· ταύτην δέ τοῦτο κινεῖ. ἐξ ἀνάγκης ἄρα ἐστίν ὄν· καί ᾖ ἀνάγκη, καλῶς καί οὕτως ἀρχή... Ἐκ τοιαύτης ἄρα ἀρχῆς ἤρτηται ὁ οὐρανός καί ἡ φύσις. 

[17] Ross, σ. 183. 

[18] Randall, σ. 140. 

[19] Μετά τα Φυσικά ΧΙΙΟ.1071a 20: ἐκεῖνα μέν οὖν καθόλου οὐκ ἔστιν. 

[20] Όπ.π.. XII. 1075a 14-17: καί γάρ ἐν τῇ τάξει τό εὖ καί ὁ στρατηγός, καί μᾶλλον οὗτος· οὐ γάρ οὗτος διά την τάξιν ἀλλ’ ἐκείνη διά τοῦτόν ἐστιν. 

[21] Ross, σ. 185. 

[22] Ross, σ. 186. 

[23] Όπ.π. 

[24] Μετά τα Φυσικά, XII. 1072b 12-24. 

[25] Όπ.π., 1072a 29-30. 

[26] Όπ.π., 1076a 5-6: Ιλιάς Β 204: οὐκ ἀγαθόν πολυκοιρανίη· εἷς κοίρανος ἔστω.

Δεν είναι αναγκαίο να καταλάβουν άλλοι τον δικό μου κόσμο

Κάποια στιγμή, οι άνθρωποι αναλογίζονται... "Έκανα αρκετά στη ζωή μου; Άξιζε η ζωή μου;" Ποτέ δεν ήμουν καλός στο μέτρημα...

Δεν μετρούσα "καλά" τα λεφτά μου, τις αποτυχίες μου, τις επιτυχίες μου, τις αναμνήσεις μου, το χρόνο μου... Τουλάχιστον όχι όπως τα μετράει συνήθως η κοινωνία.

Μικρός διάβαζα πολλές ιστορίες... και προσωπικές. Τις λεγόμενες αυτοβιογραφίες ή βιογραφίες. Ήθελα να μπαίνω βιωματικά μέσα στο κάθε έργο, για να αισθάνομαι, να έχω την αίσθησή του. Χωρίς να το έχω καταλάβει ακόμα, αγωνιούσα να ζήσω, όσα περισσότερα αλλά και όσο βαθύτερα, αυτή τη ζωή που με φιλοξενεί.

Σ' αυτό το στάδιο, θα μπορούσα να γράψω όχι μια, αλλά πολλές ιστορίες. Η κάθε μια διαφορετική, πολύχρωμη, πραγματική. Όμως, τώρα ξέρω πως δεν θα είχε καμία απολύτως σημασία για το πλατύ κοινό.

Την κάθε μια από αυτές, την έχουν ζήσει μαζί μου αρκετοί άνθρωποι. Ο καθένας από τη δική του οπτική, μέσα από τις δικές του ανάγκες, ερμηνείες, επιθυμίες. Μικρός αγωνιούσα να μοιάζουν οι εικόνες, τα συναισθήματα, τα συμπεράσματα. Φάνταζε πολύ απομονωμένος κόσμος και στενάχωρος, αν δεν μοιραζόταν με άλλους. Για πολλούς λόγους δεν αντέχεται αν δεν ξέρεις...

Όμως, κανενός η οπτική δεν είναι, δεν μπορεί να είναι, ακριβώς ίδια με τη δική μου. Κανένας δεν έχει ακριβώς τις ίδιες πληροφορίες στον υπολογιστή του, και το σημαντικότερο, κανείς δεν αποθηκεύει ακριβώς όπως εγώ. Το αστείο είναι, πως ούτε κι εγώ αποθηκεύω ακριβώς όπως εγώ...

Κάθε φορά, σε κάθε νέα φάση της ζωής μου, με κάθε νέο ξύπνημα, συνειδητοποίηση, άνοιγμα, αποφασίζω να αποθηκεύω διαφορετικά. Αν και τα ίδια εξακολουθούν να είναι τα σημαντικά, έχουν τελείως άλλο τρόπο καταχώρησης. Που δεν έχει και τόση σημασία τελικά, έξω από το χρόνο του βιώματος.

Καθημερινά, μπορώ να γράψω πολλές ιστορίες. Μπορώ να διηγηθώ πολλές αποκαλύψεις που θα έμοιαζαν εξωπραγματικές ή και φανταστικές. Είναι τα μηνύματα, τα σύμβολα, τα μοτίβα, το νόημα που η ζωή μάς παρουσιάζει, κάθε λεπτό, φτάνει να είμαστε εκεί να τα δούμε. Μέσα από τα πάντα...

Το κινητό που θα αποφασίσεις να αγοράσεις τη δεδομένη στιγμή, τον τρόπο που οδηγείς το αυτοκίνητό σου, τη σχέση σου με το φαγητό, την άποψη που έχεις για τους άλλους, τον τρόπο και τη διάθεση που ξυπνάς το πρωί, τις συνήθειές σου... Κάθε πράξη, σκέψη και συναίσθημα μιλάει, σε μια άλλη, εντελώς διαφορετική γλώσσα, για Σένα!

Ένας τελείως άλλος κόσμος υπαρκτός, φανερός (μπροστά στα μάτια μας), που ξέρω πως δεν γίνεται αντιληπτός από την πλειονότητα των ανθρώπων. Είναι άλλες οι διαδρομές του. Πρέπει να βγεις έξω από το όνειρο για να τον δεις, αν και πάντα παρών, σε αυτόν.

Δεν μπορώ να διανοηθώ τη ζωή μου χωρίς αυτόν τον μαγικό κόσμο, που διαθέτει τις απαντήσεις, που αποκαλύπτει νοήματα, που σχηματίζει την εικόνα του πάζλ, που εξουδετερώνει το χρόνο, που φανερώνει την αλήθεια. Και έχω χαλαρώσει....

Δεν είναι αναγκαίο να καταλάβουν άλλοι τον δικό μου κόσμο, αλλά τον δικό τους. Δεν είναι αναγκαίο να συμμερίζονται τις δικές μου απόψεις, αλλά να γνωρίζουν τις δικές τους. Δεν πρέπει κανείς να έχει το βάρος της ευθύνης της δικής μου ευτυχίας, αξίας, επιβεβαίωσης, ασφάλειας. Γιατί τίποτα από όλα αυτά δεν εξαρτάται από οποιοδήποτε όνειρο, καμία προσωρινή κατάκτηση, δέσμευση, εξασφάλιση.

Και το μαγικά αποκαλυπτικό είναι πως συναντιόμαστε πέρα από τα προσωπικά μας όνειρα και υποκειμενικές θεάσεις...

Εκεί, στη μαγική "χώρα", έξω από το χώρο και το χρόνο, επικοινωνούμε "τηλεπαθητικά", γνωρίζουμε χωρίς εξαρτήσεις και μορφές, συναντιόμαστε βαθύτερα από τα επιφανειακά συναισθήματα που γνωρίζαμε. Γινόμαστε ΕΝΑ, κατ' Επιλογήν, παρά τις όποιες αντιρρήσεις, μη κατανοήσεις και ανικανότητα εξήγησης του ονειρικού μας εαυτού.

Οι ιστορίες γράφονται κάθε στιγμή... Άπειρες και μοναδικές! Μοιράζονται μόνο με αυτούς που βλέπεις να "αιωρούνται" μαζί σου, παρατηρητές όσων διαδραματίζονται, συνειδητούς μετόχους σε έργα που γράφονται στην τροχιά του χρόνου, για να αποκαλύψουν, να οδηγήσουν, να δημιουργήσουν, πέρα από αυτά.

Η μνήμη και η μεταφορά της γνώσης αποτελεί μόνο ένα μέρος της συμμετοχής αλλά και του αγγίγματός μας στη συνειδητότητα. Τα πιο αληθινά, τα πιο λεπτά στρώματα της συνείδησης, δύσκολα μπαίνουν σε λέξεις, δύσκολα αποτυπώνονται στο χρόνο είτε προφορικά είτε γραπτά. Και είναι όλα αυτά που επηρεάζουν περισσότερο, είναι αυτά που αφήνουν "μεγαλύτερο" αποτύπωμα στην ύπαρξη, διαχρονικά!

Η απιστία δεν τιμά ούτε τη γυναίκα αλλά ούτε τον άνδρα

Ο σεξισμός υπήρχε από το πάλαι ποτέ και υπάρχει ακόμη και σήμερα δυστυχώς παρόλη την εξέλιξη της ανθρωπότητας, σε κάποια μέρη πιο έντονα και σε άλλα λιγότερο. Αφορά το σύνολο  των προκαταλήψεων και στερεοτύπων που προέρχονται από άνιση ιδεολογία ως προς τον διαχωρισμό των δυο φύλων. Εστιάζει στην πεποίθηση ότι το ένα φύλο είναι ανώτερο από το άλλο. Είναι μια μορφή κοινωνικής ιεραρχίας, συνήθως βάζοντας την γυναίκα ως κατώτερο ον, μειώνοντας τα δικαιώματα της και την αξία της. Δεκαετίες πριν, λόγο αυτής της έντονης διαφοροποίησης μεταξύ των δυο φύλων, απαγόρευαν στις γυναίκες να εκ φέρουν γνώμη, να δουλεύουν, να οδηγούν, να σπουδάζουν, να ψηφίζουν, να επιλέγουν τον σύντροφο τους- το λεγόμενο προξενιό- ή ακόμη και να έχουν σχέσεις πριν τον γάμο και πολλά άλλα. Ο ρόλος του άντρα στην κοινωνία ήταν πρωταρχικός.

     Σήμερα ευτυχώς, βρίσκουμε την κοινωνία μας να είναι πιο συμβατική με τα βασικά δικαιώματα και την ελευθερία μιας γυναίκας σε σχέση με το αντρικό φύλο. Παρόλα αυτά συνεχίζονται να μεταφέρονται στην κοινωνία μας και ειδικότερα στις νέες γενιές σεξιστικά μοντέλα διατηρώντας μια άνιση ιδεολογία μεταξύ των δυο φύλων. Συνειδητά ή υποσυνείδητα περνιέται το λάθος μήνυμα  μιας που τα βιώματα, οι πεποιθήσεις, οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα δεν εξαφανίζονται εύκολα από γενιά σε γενιά, αντιθέτως, μας διαμορφώνουν ριζικά. Σημαντικό ρόλο παίζει η οικογένεια, οι γονείς, τα σχολεία, η κοινωνία, τα ΜΜΕ και η θρησκεία. Όλα αυτά μαζί σχηματίζουν την εικόνα του «καθώς πρέπει κοριτσιού και του καθώς πρέπει αγοριού». Σίγουρα υπάρχουν διαφορές στους ρόλους των δυο φύλων αλλά είναι σημαντική η διαχείριση τους έτσι ώστε αυτές να μην μεταφέρονται με λάθος τρόπο.

 

    Τον πιο κυρίαρχο ρόλο τον παίζουν τα πρότυπα που λέγονται γονείς. Αυτοί καθορίζουν την ανατροφή και την παιδεία που θέλουν τα παιδιά τους να ακολουθήσουν. Πάνω από όλα σημασία έχουν τι βλέπουν τα παιδιά μεταξύ του πατερά και της μητέρας. Ο σεβασμός και η εκτίμηση ξεκινά από εκεί. Πως συμπεριφέρεται ο πατέρας στην μητέρα και αντίστροφα. Όλα έχουν σημασία. Ειδικότερα στα πρώτα χρόνια (έως την ηλικία των έξι) που μπαίνουν τα πρώτα ριζικά θεμέλια της προσωπικότητας ενός παιδιού. Τι μηνύματα θέλουμε να περάσουμε στα παιδιά μας; Καλό είναι να αποφεύγονται τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις και τα προσβλητικά σχόλια.

 

     Η απιστία ανέκαθεν ήταν και είναι ένα θέμα που δημιουργεί έντονες σεξιστικές διαθέσεις. Θα έλεγε κανείς ότι είναι από τα πιο γνωστά σεξιστικά θέματα που συζητιούνται συχνά τονίζοντας λανθασμένα  πως η απιστία δεν έχει το ίδιο βάρος ανάμεσα στα δυο φύλα, διαστρεβλώνοντας και στις δυο περιπτώσεις την εικόνα και των δυο. Τα στερεότυπα που έχουν δημιουργηθεί όλα αυτά τα χρόνια διαμόρφωσαν ένα προφίλ του ισχυρού άντρα  όπου η έκφραση της λύπης και του συναισθηματικού πόνου θεωρείται αδυναμία, από την άλλη πλευρά, το προφίλ της γυναίκας που οφείλει να κάνει τα στραβά μάτια καθώς απαγορεύεται να εκφράσει την απογοήτευση της, αντιθέτως υπομένει τις καταστάσεις… ως αποτέλεσμα υποτιμήθηκε η ελευθερία έκφρασης του συναισθηματικού πόνου που είναι ίδιος και στα δυο φύλα στη περίπτωση της απιστίας. Αυτό είναι κάτι που δεν πρέπει να περάσουμε στα παιδιά μας σήμερα, καλύτερα να μείνει στο παρελθόν.

 

      Καθώς μεγαλώνουν τα παιδιά στην περίοδο της εφηβείας όπου αρχίζουν οι έφηβοι να πειραματίζονται με το άλλο φύλο και αφού έχουν ήδη σχηματίσει μια πρώτη εντύπωση για τα δυο φύλα, αποτυπώνονται οι πρώτες προσωπικές αναμνήσεις. Η απιστία είναι κάτι που μπορεί να βιώσουν μέσα από τις σχέσεις που αναπτύσσουν ακόμη και σε αυτές τις ηλικίες. Σημαντικό ρόλο παίζει η ενημέρωση και η στήριξη πάνω στο θέμα αυτό από τους ίδιους τους γονείς. Καλό είναι να μιλάνε ανοιχτά οι γονείς για την ύπαρξη της απιστίας χωρίς να μεταφέρουν όμως τα κοινά στερεότυπα τύπου «οι άντρες έτσι σκέφτονται... είναι όλοι ίδιοι… οι γυναίκες απαγορεύεται να το κάνουν… οι γυναίκες είναι χειρότερες από τους άντρες στην απιστία» ή οτιδήποτε άλλα σχόλια τέτοιου τύπου, γνωστά και ως ετικέτες στην ψυχολογία. Αντιθέτως, η απιστία είναι κάτι που μπορεί να συμβεί και από τα δυο φύλα. Κανείς πρέπει να εξετάζει τους λόγους οι οποίοι οδηγούν έναν άνθρωπο οποιοδήποτε φύλου να πράξει με αυτόν τον τρόπο. Πως πρέπει να την αποφεύγει μιας που είναι κάτι που πληγώνει πολύ; Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά μιας σχέσης που αναπτύσσεται ανάμεσα σε έναν άντρα και η μια γυναίκα;

 

         Μαθαίνουμε στα παιδιά μας ότι όλοι έχουν ίσα δικαιώματα και ότι η διαφορά στους ρόλους των δυο δεν έχει άνισα χαρακτηριστικά, ότι η αγάπη χρειάζεται σεβασμό, επικοινωνία, ελευθερία και όχι καταπίεση, φροντίδα και ενσυναίσθηση. Η απιστία πληγώνει το ίδιο και τους δυο! Είναι ένα αδίκημα που θίγει τη προσωπικότητα αλλά και τα συναισθήματα του συντρόφου ανεξάρτητα με το φύλο και επομένως θα πρέπει να αποφεύγεται όπως όλα τα αδικήματα. Προετοιμάζουμε τα παιδιά ότι δεν είναι υποχρεωτικό να πετυχαίνουν όλες οι σχέσεις. Η αποτυχία είναι κάτι που μπορεί να προκύψει, οπότε δείχνουμε στα παιδιά τους σωστούς τρόπους διαχείρισης μιας σχέσης που δεν προχωράει. Η διαχείριση αυτή απαιτεί τον διάλογο μεταξύ των δυο με σεβασμό και αξιοπρέπεια, και μόνον έτσι πρέπει κανείς να τερματίσει μια σχέση χωρίς να οδηγείται στην απιστία. Η απιστία δεν τιμά κανένα από τα δυο φύλα!

 

    Σε περίπτωση όμως που υπάρξει απιστία το θέμα της συγχώρεσης είναι ένα ζήτημα που θα αποφασίσει το ίδιο το άτομο ανάλογα με τα συναισθήματα του, τη σκέψη του και το ένστικτο του. Μαθαίνουμε στα παιδιά να μην υποβιβάζουν τον εαυτό τους για κανέναν λόγο με το να μην εκφράζουν ανοιχτά κάτι που τους πλήγωσε ή που τους πληγώνει.

 

     Ο στόχος είναι να μεγαλώνουμε παιδιά που στην ενήλικη ζωή έχουν αξίες, σωστά ηθικά διδάγματα και όχι ηθικές προκαταλήψεις, σεβασμό στον εαυτό τους πρώτα και μετά στους γύρω, να μπορούν να επιλέγουν σωστά, αλλά και κάτι λάθος να πάει δεν ήρθε το τέλος, οι εμπειρίες είτε καλές είτε κακές μας μαθαίνουν κάτι και μας ωριμάζουν. Είναι μια συνεχόμενη διαδικασία εκμάθησης. Το πώς το μεταφέρουν το μήνυμα αυτό οι γονείς είναι το άλφα και το ωμέγα. Ακόμη και όταν η κοινωνία ή ο περίγυρος ισχυρίζεται άλλα, οι γραμμές από το σπίτι επικρατούν και συνοδεύουν το παιδί σε όλη την πορεία της ζωής του

Το κατάλαβε μαζί με το τελικό σκοτάδι

Δε χασομέρησε ποτέ στις απολαύσεις της μνήμης, οι εντυπώσεις γλιστρούσαν από πάνω του φευγαλέες και ζωηρές. Το κόκκινο του αγγειοπλάστη, το στερέωμα πλημμυρισμένο στ’ άστρα, που ήταν και θεότητες, το φεγγάρι απ’ όπου έπεσε ένα λιοντάρι, η γυαλάδα ενός μαρμάρου κάτω από την αργή, ευαίσθητη άκρια των δαχτύλων, η γεύση της σάρκας του αγριογούρουνου, που του άρεσε να κομματιάζει με γερές δαγκωματιές, μια φοινικική λέξη, ο μαύρος ίσκιος που ρίχνει ένα κοντάρι πάνω στην κίτρινη άμμο, το ζύγωμα της θάλασσας ή των γυναικών, το δυνατό κρασί που κόβεται η αψάδα του με το μέλι, μπορούσαν, το καθένα χωριστά κι όλα μαζί, να γεμίσουν την έκταση της ψυχής του.

Ήξερε τι θα πει φόβος, όμως και τι θα πει θυμός και θάρρος και, κάποια φορά, σκαρφάλωσε πρώτος σ’ ένα εχθρικό τείχος. Ακόρεστος, περίεργος, ανυπόμονος, με μόνη αρχή του την απόλαυση και την αδιαφορία που έρχεται μετά, ταξίδεψε σε διάφορα μέρη και είδε, στη μια και την άλλη άκρη της θάλασσας, τις πολιτείες και τα παλάτια των ανθρώπων.

Σε αγορές πολύβουες ή στη ρίζα ενός βουνού που η κορφή του χάνονταν στην καταχνιά και που, κάποτε, ίσως να ’ζησαν εκεί κένταυροι, άκουσε συγκεχυμένες ιστορίες που τις δεχόταν όπως δεχόταν την πραγματικότητα, δίχως να ψάχνει αν ήταν αληθινές ή φτιαχτές.

Σιγά σιγά, το σύμπαν μ’ όλη του την ομορφιά, άρχισε να τον εγκαταλείπει.

Μια καταχνιά επίμονη σκοτείνιαζε τις γραμμές του χεριού του, η νύχτα απογυμνώθηκε από τα αστέρια της, το έδαφος έγινε λιγότερο σταθερό κάτω από τα βήματά του. Όλα απομακρύνονταν και συγχέονταν.

Όταν κατάλαβε πως άρχισε να τυφλώνεται, έκλαψε.

Η στωική εγκαρτέρηση δεν είχε ακόμα ανακαλυφθεί κι ο Έκτορας μπορούσε να το βάλει στα πόδια χωρίς να ντροπιαστεί. «Δεν πρόκειται» ένιωσε «ούτε τον ουρανό να ξαναδώ, γεμάτο με το μυθολογικό του δέος, ούτε τούτο το πρόσωπο που θα το μεταμορφώσουν τα χρόνια».

Μέρες και νύχτες πέρασαν πάνω από την απελπισμένη σάρκα του. Ύστερα, ξυπνώντας ένα πρωί, κοίταξε (χωρίς φόβο πια) τα συγκεχυμένα πράγματα που τον τριγύριζαν. Ένιωσε ανεξήγητα, έτσι όπως αναγνωρίζει κανείς μια μελωδία ή μια φωνή, πως όλα αυτά του είχανε ξανασυμβεί και τα ’χε αντικρίσει έντρομος αλλά ταυτόχρονα και με χαρά, με ελπίδα και περιέργεια. Βυθίστηκε λοιπόν στη μνήμη του, που του φάνηκε απύθμενη και κατάφερε ν’ ανασύρει από αυτή του τη σκοτοδίνη, τη χαμένη του ανάμνηση, που έλαμπε σα νόμισμα στο φεγγαρόφωτο, ίσως γιατί δεν την είχε ποτέ αντικρίσει άλλη φορά εκτός, μπορεί, μέσα σε κάποιο όνειρο.

Η ανάμνηση ήταν η ακόλουθη: τον είχε προσβάλει κάποιο άλλο παιδί κι είχε τρέξει στον πατέρα του να του πει. Ο πατέρας του τον άφησε να μιλήσει, σαν να μην άκουγε ή να μην καταλάβαινε και, μετά, ξεκρέμασε από τον τοίχο ένα μπρούντζινο στιλέτο, όμορφο κι όλο δύναμη, που το παιδί μυστικά το λαχταρούσε. Τώρα το κρατούσε στα χέρια του και, η έκπληξη που ένιωσε αποχτώντας το, έσβησε την προσβολή που είχε δεχτεί. Αλλά η φωνή του πατέρα του έλεγε: Δείξε πως είσαι άνδρας κι είχε μια προσταγή αυτή η φωνή. Η νύχτα σκοτείνιαζε τα δρομάκια. Σφίγγοντας το στιλέτο, που το ’νιωθε προικισμένο με μια δύναμη μαγική, κατηφόρισε την απότομη πλαγιά που τύλιγε το σπίτι κι έτρεξε στην ακροθαλασσιά, νιώθοντας Αίαντας ή Περσέας και γεμίζοντας με πληγές και μάχες την αρμύρα της σκοτεινιάς. Η γεύση ακριβώς εκείνης της στιγμής ήταν αυτό που γύρευε και τώρα. Τα υπόλοιπα δεν τον ένοιαζαν: οι προσβολές της πρόκλησης, η άτσαλη πάλη, ο γυρισμός με τη λεπίδα ματωμένη.

Απ’ την ανάμνηση αυτή ξεπήδησε μια άλλη, που πάλι είχε να κάνει με νύχτα και με κάποια περιπέτεια που θα επακολουθούσε. Μια γυναίκα, η πρώτη που του έστειλα οι θεοί, τον περίμενε στη σκιά ενός υπόγειου και την έψαχνε μέσα σε στοές που έμοιαζαν με πέτρινα υφάδια και σε κατηφοριές που βυθιζόταν μέσα στο σκοτάδι. Γιατί τάχα ξαναγύριζαν οι αναμνήσεις αυτές και γιατί του ξανάρχονταν, δίχως πίκρα, έτσι απλά σαν να προεικόνιζαν το παρόν;

Το κατάλαβε μαζί με το τελικό σκοτάδι. Σ’ αυτή τη νύχτα που κατέβαιναν τώρα τα θνητά μάτια του, τον περίμενε ο έρωτας κι ο κίνδυνος μαζί, ο Άρης και η Αφροδίτη, γιατί διαισθανόταν κιόλας –επειδή είχε αρχίσει ήδη να τον τριγυρίζει – κάποιαν υπόνοια για δόξες και εξάμετρα, μια αίσθηση ανθρώπων που υπερασπίζονται ένα ναό που οι θεοί δεν πρόκειται να σώσουν και για καράβια μαύρα που γυρεύουν στις θάλασσες ένα αγαπημένο νησί, μια νύξη για Ιλιάδες και Οδύσσειες που του ’χε η μοίρα του να δημιουργήσει και να τις αφήσει κληρονομιά, ν’ αντηχούν μέσα στην κοίλη μνήμη των ανθρώπων.

Όλα αυτά τα ξέρουμε, δεν ξέρουμε μονάχα το τι ένιωσε καθώς βυθιζόταν στο απόλυτο σκοτάδι.

Η Μαγεία του Καθρέπτη

«Ποιό είναι το αντικείμενο που αν το κοιτάξουμε βλέπουμε τον εαυτό μας, ενώ κοιτάζουμε εκείνο;», ρωτάει ο Σωκράτης τον Αλκιβιάδη, που λύνει χωρίς δυσκολία το αίνιγμα: «Είναι φανερό Σωκράτη, πως είναι ο καθρέφτης ή κάτι σχετικό». «Είναι αδύνατον να δεις τον εαυτό σου χωρίς καθρέφτη», αναφέρει ο Αριστοτέλης και για τον Σενέκα είναι αυτονόητο ότι αυτός είναι ο σκοπός του συγκεκριμένου εργαλείου: «οι καθρέφτες εφευρέθηκαν για να γνωρίσει ο άνθρωπος τον εαυτό του» και συνεχίζει λέγοντας πως αρχικά υπήρχαν οι φυσικοί καθρέφτες, μια πηγή ή μια λεία πέτρα, αργότερα τα μέταλλα. «Ο ένας κοιτάχτηκε σε κύπελλο, ο άλλος στο χαλκό και τελικά κατασκεύασαν ένα ειδικό κυκλικό αντικείμενο». Για να δούμε τον εαυτό μας, είναι ανάγκη να περάσουμε από κάτι άλλο, από υποκείμενο που είμαστε αντιμετωπίζουμε τον εαυτό μας ως αντικείμενο, ή ως άλλο, που είναι το είδωλο μας στον καθρέφτη. Αυτή η σύγχυση του εαυτού με τον άλλο είναι ένα από τα πολλαπλά παιγνίδια των αντιθέσεων, που καθιστούν τον καθρέφτη πεδίο συνάντησης των αντιθέτων.

Και επειδή οι λέξεις είναι αποκαλυπτικές, στα ελληνικά κείμενα εμφανίζεται με τις λέξεις «έσοπτρον» (στον Πίνδαρο και στον Πλούταρχο) «ένοπτρον» (στις τραγωδίες του Ευριπίδη) και «κάτοπτρον», που ως λέξη εμφανίζεται για πρώτη φορά στον Αισχύλο και είναι λέξεις που σημαίνουν ταυτόχρονα και την αντανακλαστική ιδιότητα του νερού. Βασικό υλικό του καθρέφτη είναι ο χαλκός, ο οποίος αναμειγνύεται με διάφορα μέταλλα, ανάλογα με τις περιόδους. Τα αργυρά ή χρυσά κάτοπτρα -όπως εκείνο της Ωραίας Ελένης- πρέπει να ήταν αρκετά σπάνια και τα γυάλινα -τα οποία επισημαίνει ο Πλίνιος- δεν εμφανίζονται πριν από τις αρχές της Ρωμαικής Αυτοκρατορίας. Στην Ελλάδα μας είναι γνωστοί 3 τύποι κατόπτρων: τα κάτοπτρα με λαβή (από μέταλλο, ελεφαντόδοντο ή ξύλο), τα κάτοπτρα με βάση (για να χρησιμοποιείται ακουμπισμένος), και τα κάτοπτρα σε κιβωτιόσχημη θήκη, οι γνωστές μας «πυξίδες» που βλέπουμε στα μουσεία.

"Καθρέφτη-καθρεφτάκι μου, που κρέμεσαι στον τοίχο..."

Όταν έρχονται οι νύχτες ένας γιγάντιος φυσικός καθρέπτης με φιλντισένιο χρώμα, η Σελήνη, ταξιδεύει στον ουρανό. Αλλά και όλες οι υδάτινες επιφάνειες στη γη, από τα ρυάκια ως τους ωκεανούς, «γνωρίζουν» καλά αυτό το αρχέγονο «μυστικό» του αντικατοπτρισμού.

Όταν οι άνθρωποι επινόησαν τους καθρέφτες, δεν έκαναν τίποτα περισσότερο από το να μιμηθούν τη φύση. Ωστόσο αυτό που γοήτευσε και κέντρισε περισσότερο την περιέργεια τους, ήταν το γεγονός του ότι πίσω από τις επιφάνειες που λειτουργούν ως κάτοπτρα, υπάρχουν «κρυμμένοι» ολόκληροι κόσμοι. Όπως συμβαίνει κάτω από τις θάλασσες, όπου απλώνεται ένα σύμπαν πλασμάτων και ενεργειών που το μάτι αδυνατεί να συλλάβει, έτσι και πολύ πιο πέρα από το είδωλο που διαγράφεται στη λεία πρόσοψη του καθρέφτη άλλοι «κόσμοι» περιμένουν να τους γνωρίσουμε.

Στο παραμύθι της Χιονάτης ο καθρέφτης ενημερώνει την κακιά μητριά ποια είναι η ομορφότερη γυναίκα του κόσμου και στο παραμύθι με την Ωραία και το τέρας το νέο κορίτσι -που βρίσκεται αναγκαστικά κοντά στον τερατικά μεταμορφωμένο ήρωα ως μνηστή του- πληροφορείται μέσα από έναν μαγικό καθρέφτη πως ο πατέρας της είναι άρρωστος και παίρνει άδεια να πάει να τον δει.
Στη "Βασίλισσα του Χιονιού" οτιδήποτε καθρεφτιζόταν στο μαγικό καθρέφτη παραμορφωνόταν και γινόταν άσχημο και αποκρουστικό. Το πιο υπέροχο τοπίο, ο ομορφότερος άνθρωπος μέσα από αυτόν έδειχναν φρικτά και αποκρουστικά. Ο καθρέφτης αυτός έπεσε στη γη έσπασε σε μύρια κομμάτια, μικρά σαν κόκκοι άμμου που μπήκαν στις καρδιές των ανθρώπων. Έτσι οι άνθρωποι ακόμα και σήμερα βλέπουν μόνο ασχήμια και κακία γύρω τους.

Στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών υπάρχει ακόμα ένας μαγικός καθρέφτης, ο καθρέφτης της Γκαλάντριελ, στην ουσία νερό, μέσα στο οποίο καθρεφτίζονται διάφορα πράγματα που κανείς δεν μπορεί να προβλέψει. Η Γκαλάντριελ επιτρέπει στο Φρόντο και το Σαμ να κοιτάξουν μέσα και αυτά που βλέπουν μάλλον έρχονται να τους προβληματίσουν για το μέλλον της πορείας τους και να τους βοηθήσουν να πάρουν τη σωστή απόφαση.

Στην ελληνική μυθολογία ο Περσέας σκότωσε τη Μέδουσα κρατώντας έναν καθρέφτη που του είχε δώσει η Θεά Αθηνά, ώστε να μη δει απευθείας τη μορφή της Μέδουσας και πετρώσει.

Σαν καθρέφτης λειτουργεί το περίφημο πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι στο ομώνυμο μυθιστόρημα. Ο ήρωας έχει σταματήσει να γερνάει και αντί γι’ αυτόν γερνάει το πορτρέτο του. Και όχι μόνο γερνάει, αλλά και αποτυπώνει όλη τη διαφθορά στα χαρακτηριστικά της φυσιογνωμίας του ήρωα.

Πύλη για άλλες διαστάσεις
Η στιλπνή τους επιφάνεια και η δυνατότητά τους να αντανακλούν το «είδωλο» μορφών και αντικειμένων, έχουν προσδώσει στους καθρέφτες έναν πανάρχαιο μυστηριακό ρόλο. Πίσω από τους αντικατοπτρισμούς τους κυριαρχεί μια αντίθετη πολικότητα, που μπορεί να οδηγήσει σε αόρατους κόσμους που δεν διέπονται από τους νόμους της ύλης και μόνο «ενεργειακά» μπορούν οι ανθρώπινες αισθήσεις να γνωρίσουν. Ένας από αυτούς είναι εκείνος των νεκρών. Και αυτό γιατί η «υπέρβαση» που επιτυγχάνουν τα κάτοπτρα συνιστά «πύλη» για πεδία που δεν βρίσκονται στα όρια των γνωστών διαστάσεων του χώρου και του χρόνου. Ο καθρέφτης είναι μια πόρτα για την θέαση αυτού του «άλλου κόσμου», που βρίσκεται πέρα από την καθημερινή πραγματικότητα που βιώνουμε και αντιλαμβανόμαστε με τον "νορμάλ" εαυτό μας. Έναν καθρέφτη χρησιμοποίησε και ο Καστανεντα ακολουθώντας τις οδηγίες του Δον Χουάν, για να έρθει σε επαφή με έναν «σύμμαχο», ένα ανόργανο ον από την «άλλη πλευρά».

Σύμβολο πρακτικής μαντείας και ταυτόχρονα πολυσυζητημένη «πύλη» σε άλλες διαστάσεις, οι καθρέφτες διαιωνίζουν την «μαγεία» τους ώς τις μέρες μας. Η μαγική αυτή λειτουργία του καθρέφτη υπονοείται και στο επόμενο δίστιχο: Νάταν η θάλασσα γυαλί και το γυαλί καθρέφτης να θώρου το πουλάκι μου σε τι κρεβάτι πέφτει". Γι' αυτό άλλωστε ασκήθηκε η κατοπτρομαντεία, κατά την οποία πιστεύεται ότι μπορεί κανείς να καλέσει και να δει τη ψυχή ενός πεθαμένου ή ενός απόντος προσώπου. Στην πίστη αυτή βασίζεται γράφει ο Frazer μιλώντας για "τους κινδύνους της ψυχής". Το γεγονός ότι σε πάρα πολλούς τόπους αποφεύγουν να δουν το είδωλο τους στο νερό ή στον καθρέφτη, από φόβο μήπως η δύναμη τους φύγει από τους ίδιους και πάει στο είδωλο τους. Ίσως εδώ έχει την αφετηρία της η ιστορία για τον όμορφο Νάρκισσο, που χάθηκε και πέθανε γιατί είδε την εικόνα του να αντανακλάται στο νερό. Μπορούμε επίσης να εξηγήσουμε το πολύ διαδεδομένο έθιμο να σκεπάζουν τους καθρέφτες ή να τους γυρίζουν προς την μεριά του τοίχου, μόλις κάποιος πεθάνει στο σπίτι. Επικρατεί ο φόβος ότι η ψυχή που προβάλλεται στον καθρέφτη με την μορφή ειδώλου, μπορεί να απαχθεί από το φάντασμα του πεθαμένου που περιπλανιέται μέσα στο σπίτι μέχρι την ώρα της ταφής. Οπωσδήποτε σε όλες αυτές τις περιπτώσεις φανερώνεται η εντυπωσιακά μεγάλη "απορροφητική "δύναμη του καθρέφτη.

Έτσι αναπτύχθηκε ένα ξεχωριστό είδος μαντείας, με σκοπό να αποκαλύπτονται τα παρελθόντα, παρόντα και μέλλοντα, που διεθνώς ορίζεται ως κατοπτρομαντεία και διέπεται από τις ίδιες αρχές με την κρυσταλλομαντεία και την υδατομαντεία. Οι Αρχαίοι Έλληνες βύθιζαν καθρέφτες σε ιερές πηγές και τους μελετούσαν για να πάρουν απαντήσεις στα ερωτήματα που τους απασχολούσαν, ενώ στην Αίγυπτο τους θεωρούσαν «κλειδί της ζωής» και τους φύλασσαν στους ναούς τους ως σκεύη επικοινωνίας με τους θεούς.

Ο Πλάτωνας αναφέρει ότι ο καθρέφτης που τοποθέτησαν οι θεοί στο σώμα των ανθρώπων είναι το συκώτι. Η λεία και στλιπνή επιφάνεια του δέχεται με μεγάλη πιστότητα τα «είδωλα», που αποτυπώνονται εκεί κατά την διάρκεια του ύπνου. Ωστόσο την σωστή ερμηνεία των σημάτων την δίνουν οι μάντεις. (Τίμαιος 71a-d )

Κατοπτρομαντεία
Μπορούμε να βρούμε παλιότερες αναφορές για τους μαγικούς καθρέφτες σε παλιές περγαμηνές και μαγικά χειρόγραφα σε διηγήσεις και παραμύθια πολλών λαών, ακόμα και σε γραπτά κείμενα χρονικογράφων του Βυζαντίου και Αράβων συγγραφέων του Μεσαίωνα.

Στην Αρχαία Ελλάδα τον συναντάμε σαν σύμβολο της Αφροδίτης, όπου η θεά του έρωτα συχνά παριστάνεται με έναν καθρέφτη στο χέρι.

Στην Ελληνική και Ρωμαϊκή αρχαιότητα χρησιμοποιούσαν τον καθρέφτη ως μέσο μαντικής πρόβλεψης του μέλλοντος. Στην Πάτρα, λέει ο Παυσανίας, «μπροστά στο ιερό της Δήμητρας υπάρχει μια πηγή. Στην πηγή υπάρχει μαντείο αλάθητο, που έδινε προμαντέμαντα μόνο για αρρώστους. Μπροστά στο ιερό της Δήμητρας η πηγή σχημάτιζε μια μικρή λίμνη. Έδεναν με μια κλωστή ένα κάτοπτρο και το κατέβαζαν στην πηγή, τοποθετώντας το πάνω στην επιφάνεια του νερού. Κατόπι προσεύχονταν στην θεά, έκαιαν θυμίαμα και κοίταζαν στο κάτοπτρο, το οποίο τους έδειχνε τον άρρωστο ζωντανό ή νεκρό». Είναι προφανές πως αυτή η πηγή αποτελούσε, στην καρδιά του ιερού της Δήμητρας, ένα άνοιγμα στον κάτω κόσμο, τον κόσμο των νεκρών, όπου το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον επικοινωνούν. Ο καθρέφτης κατέγραφε και μετέδιδε τις εικόνες. Ο καθρέφτης ήταν το μάτι, που καθιστούσε ορατές τις μορφές που αναδύονταν από το σκοτάδι της πηγής.

Όργανο επικοινωνίας με καθετί αόρατο, ο καθρέφτης, είναι ανοιχτός και στον κόσμο των θεών. Η θρησκευτική του λειτουργία είναι προφανής και στην Λυκόσουρα της Αρκαδίας, όπως ξανά ο Παυσανίας μας αναφέρει: «Στον Ναό της Δέσποινας, διάσημο για ένα σύνολο ένθρονων αγαλμάτων που συμβόλιζαν την θεότητα του τόπου τη Δέσποινα, δηλαδή την Κυρία που ονομαζόταν Περσεφόνη και Κόρη, μαζί με τη μητέρα της τη Δήμητρα, βρίσκεται ένας καθρέφτης εντοιχισμένος κοντά στην έξοδο. Κατά περίεργο τρόπο ο συγκεκριμένος καθρέφτης δεν αντανακλά όσους κοιτάζονται σε αυτόν, ή τους αντανακλά πολύ αμυδρά, ενώ αντίθετα τα αγάλματα των θεαινών και ο θρόνος τους φαίνονται πολύ καθαρά (εναργώς θεάσασθαι). Αυτός ο καθρέφτης αντιστρέφει τις ιδιότητες των συνηθισμένων κατόπτρων, αντικαθιστώντας την εικόνα του θεατή που τον πλησιάζει με την εικόνα των θεαινών.

Οι αρχαίες μάγισσες της Θεσσαλίας λέγεται ότι έγραφαν τους χρησμούς τους πάνω σε καθρέφτες με ανθρώπινο αίμα και δίδαξαν επίσης στον Πυθαγόρα να ασκεί την μαντική κρατώντας ένα καθρέφτη στραμμένο προς το φεγγάρι. Στη Ρώμη αναδύθηκε μια ειδική τάξη ατόμων, που διάβαζαν τους καθρέφτες και ονομαζόταν Specularii.

Στην Ιαπωνία ο πρώτος καθρέφτης δόθηκε, κατά την παράδοση, από την θεά Αματεράσου κατά την ίδρυση της Αυτοκρατορίας και είναι γνωστός ως καθρέφτης του Ιζέ. Το ιερό αυτό κάτοπτρο αποτελείται από ένα θαμπό δίσκο από μέταλλο και λίγο κυρτό και το πίσω μέρος καλύπτεται από ένα μετάλλικό σκέπασμα διακοσμημένοα από μυστηριώδεις επιγραφές. Μεγάλη χρήση αυτού του καθρέφτη έκαναν οι δικαστές της ιαπωνικής ιερατικής δικαιοσύνης, όπου έβλεπαν τον καταζητούμενο άγνωστο ένοχο μέσα στον καθρέφτη. Επίσης «το κάτοπτρο του Ιζέ», είχε αποκτήσει τη φήμη ενός κατασκοπευτικού οργάνου, που δεν έκανε ποτέ λάθη στις πολεμικές επιχειρήσεις και αποκάλυπτε τις κινήσεις του εχθρού.

Λέγεται πως ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας Μιχαήλ ο Γ΄ είχε ένα παρόμοιο καθρέφτη, στον οποίο .... «έβλεπες όλο τον κόσμο, τους βασιλείς, τους αφέντες, τους στατηγούς, τα φουσάτα, τα άλογα, τα άρματα, τα κάστρα, τις χώρες και ό,τι ήθελες και επιθυμούσες να δεις σε άλλο κόσμο πήγαινες και τα έβλεπες στον καθρέφτη, σαν να ήσουν στον κόσμο εκείνον και να τον κοιτούσες». Μια μέρα που ο αυτοκράτορας διασκέδαζε, μπαίνει στην αίθουσα ο γραμματέας του και του ανακοινώνει πως ο καθρέφτης δείχνει εχθρικό στρατό να πλησιάζει τα σύνορα. Ο Μιχαήλ ενοχλημένος που του έκοψαν την διασκέδαση έστειλε έναν υπηρέτη και έσπασε τον καθρέφτη.

Οι «προφητικοί» καθρέφτες στην Κίνα ήταν εξαιρετικά διαδεδομένοι και διακοσμημένοι με αστρολογικά και κοσμολογικά σύμβολα. Αλλά και οι ιερείς των Αζτέκων «έβλεπαν» το μέλλον στους καθρέφτες από οψιδιανό. Καθρέφτες από όνυχα χρησιμοποιούσαν συχνά οι μάγοι του 14ου αιώνα στην Ευρώπη, αφού πρώτα τους άφηναν στο φως του φεγγαριού για να «φορτιστούν». Στο Θιβέτ οι αρχιμάντεις μέχρι και σήμερα συγκεντρώνουν το βλέμμα τους στον καθρέφτη, για να μπορέσουν να δώσουν χρησμό.

Η Κατοπτρομαντεία του Κλήδονα
Και σήμερα ακόμη στην Ελλάδα η κατοπτρομαντεία είναι πολύ διαδεδομένη. Στην ελληνική λαϊκή παράδοση συναντάμε τη χρήση του καθρέφτη, προκειμένου να «μάθει» η κάθε κοπέλα που επιθυμεί γάμο ποιον και πότε θα παντρευτεί. Έτσι διασώζονται αρκετές μαντικές πρακτικές που μερικές από αυτές συμβουλεύουν τα εξής: Τα μεσάνυχτα της γιορτής των Αγίων Πάντων η κάθε ανύπαντρη μπορεί να σταθεί μπροστά σε έναν καθρέφτη κρατώντας ένα αναμμένο κερί και πίσω από τον αριστερό της ώμο θα εμφανιστεί το πρόσωπο του άνδρα που θα την παντρευτεί. Μια άλλη εκδοχή για να δει τον μέλλοντα σύζυγό της είναι να σταθεί μπροστά σε καθρέφτη τη νύχτα της Μεγάλης Πέμπτης σε πλήρη αυτοσυγκέντρωση και σιωπή. Σε πόσο καιρό θα γίνει ο γάμος, θα το μάθει αν βγει συννεφιασμένη νύχτα με ολόγιομο φεγγάρι και κοιτάζοντας την αντανάκλαση της πανσέληνου σε έναν καθρέφτη, να περιμένει να περάσει κάποιο σύννεφο πάνω από το φεγγάρι. Ανάλογα με το πόσα λεπτά χρειαστούν, τόσα θα είναι τα χρόνια μέχρι να ντυθεί νύφη. Σύμφωνα με άλλες λαογραφικές καταγραφές, πρέπει κανείς να αποφεύγει να κοιτάζει με σβηστά φώτα τις νύχτες σε καθρέφτη, γιατί εκεί μπορεί να εμφανίζονται οι ψυχές των νεκρών.

Το νερό του Κλήδονα πιστεύεται ότι έχει μεγάλη δύναμη. Γι αυτό οι κοπέλες, μόλις τελείωνε η ομαδική μαντεία, το έπαιρναν και το χρησιμοποιούσαν για τις ατομικές προγνώσεις. Το έριχναν σε ένα πηγάδι και μετά κρατώντας έναν καθρέφτη στραμμένο προς τον ήλιο, με τρόπο ώστε οι ακτίνες του με την αντανάκλαση να πέφτουν στο πηγάδι, κοίταζαν προσεκτικά στην επιφάνεια του πηγαδίσιου νερού πιστεύοντας ότι θα δουν την μορφή του μέλλοντα συζύγου τους.

Στη Βέροια, στη γιορτή του Άη Γιάννη, τρώει το κορίτσι ένα αρμυροκούλουρο και την νύχτα, όταν θα ξυπνήσει από τη δίψα της, κοιτάζει στο δοχείο του νερού που φωτίζεται μόνο από το φως του καντηλιού και αν έχει άδολη ψυχή, θα δεί το πρόσωπο εκείνου που θα παντρευτεί.

Στην Ανδριανούπολη, του Αγίου Ιωάννη του Κλήδονα, όποια θέλει να δεί εκείνον που θα παντρευτεί, σκεπάζει το κεφάλι της με κόκκινο πανί, σκύβει μέσα στο πηγάδι και κοιτάζει στον καθρέφτη που κρατάει στο χέρι της, ενώ μια φίλη της λέει ευχές, για να μην την αρπάξουν τα στοιχειά που είναι μέσα στο πηγάδι.

Στον Αλμυρό της Θεσσαλίας, στη γιορτή της Αναλήψεως, με την βοήθεια του καθρέφτη βλέπουν στο νερό του πηγαδιού να περνούν οι ψυχές των συγγενών τους.

Στη Σκωτία οι νέες στέκονται μπροστά σε έναν καθρέφτη τρώγοντας μήλο ή χτενίζοντας τα μαλλιά τους κρατώντας συνάμα ένα κερί. Στο βάθος του καθρέφτη βλέπουν αυτό που αναζητούν.

Ο καθηγητής φιλοσοφίας και ψυχοθεραπευτής Δρ Pέιμον Mούντι, παγκοσμίως γνωστός για τις έρευνές του σχετικά με τις επιθανάτιες εμπειρίες, με τη βοήθεια των φοιτητών του πειραματίστηκε με τους καθρέφτες και την πιθανότητα να αποτελούν «πύλες» για επικοινωνία με τον κόσμο των ψυχών. Η μελέτες του για την κατοπτρομαντεία, όπως αποκαλύπτει ο ίδιος σε βιβλίο του, είχαν ως αποτέλεσμα να διαπιστώσει ότι «οράματα μέσα από τους καθρέφτες δεν έβλεπαν μόνο τα μέντιουμ και οι ειδικευμένοι μάντεις αλλά και απλοί άνθρωποι και μάλιστα στο μεγαλύτερο ποσοστό τους τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά».

Το συμπέρασμα του Δρ Mούντι ήταν ότι το «μυστικό» δεν κρύβεται στον ίδιο τον καθρέφτη, αλλά στο υποσυνείδητο του ανθρώπου. Επιφάνειες όπως οι καθρέφτες και οι κρυστάλλινες σφαίρες βοηθούν ορισμένα άτομα να οδηγηθούν σε διαφοροποιημένες καταστάσεις συνείδησης, όπου ανοίγονται οι δίαυλοι επικοινωνίας με τα βαθύτερα επίπεδα της ύπαρξης -και γιατί όχι και με άλλους «κόσμους»- οι οποίοι είναι σαν τα σήματα που εκπέμπει το κινητό μας. Δεν τα βλέπουμε αλλά υπάρχουν. Προς αυτή την κατεύθυνση, και έχοντας περισσότερη «περιέργεια» για τις πρακτικές και δοξασίες αιώνων, επιστήμονες ερευνητές από μεγάλα πανεπιστήμια σε Ευρώπη και ΗΠΑ έχουν αρχίσει σοβαρές μελέτες προκειμένου να διαπιστώσουν πού ακριβώς βρίσκεται η αλήθεια ανάμεσα στο «μύθο» και την «υπερβολή».

Οι μαγικοί καθρέφτες της Κίνας
Οι μαγικοί καθρέφτες της Κίνας θεωρούνται από τα πιό περίεργα αντικείμενα που υπάρχουν στον κόσμο. Στο πίσω μέρος αυτών των καθρεφτών υπήρχαν εικόνες ή ιδεογράμματα από ορείχαλκο, ενώ η μπρός όψη -που λειτουργεί ως καθρέφτης- είναι από γυαλισμένο μπρούντζο και είναι κυρτή. Όταν ένας τέτοιος καθρέφτης εκτεθεί στο φως του ήλιου, η μπροστινή πλευρά που δείχνει το είδωλο, φαίνεται να είναι διαφανής και επιτρέπει όλες οι εικόνες και τα ιδεογράμματα της πίσω πλευράς να περνούν από μέσα του και να προβάλλονται στην μπροστινή πλευρά. Αυτό είναι ένα μυστήριο, διότι πως μπορεί ο συμπαγής μπρούντζος να γίνεται διαφανής; Αυτή η μεταλλουργική επεξεργασία εξηγήθηκε επιστημονικά στη Δύση το 1922, περόλο που οι Κινέζοι κατασκευάζουν αυτούς τους καθρέφτες κρατώντας μυστική την τεχνική τους για 1.600 χρόνια.

Προλήψεις και Δεισιδαιμονίες για τον καθρέφτη
Αν σπάσει ο καθρέφτης είναι μεγάλη γρουσουζιά, κυρίως για αυτούς που ταξιδεύουν. Το κακό δεν θα είναι όμως μεγάλο, εάν τα πιό πολλά κομμάτια πέσουν προς τα αριστερά. Κάθε κομμάτι που θα πέσει δεξιά σημαίνει και έτος χωρίς καμμία χαρά. Το κακό θα είναι μεγάλο εάν τα πιό πολλά κομμάτια θα πέσουν δεξιά.

Στην Τήνο πιστεύουν πως είναι κακό να βλέπεις μεσάνυχτα στον καθρέφτη.

Όταν σε κάποιον που κρατά τον καθρέφτη με το δεξί του χέρι, εκείνη την στιγμή, τυχαία του ευχηθούν, η ευχή θα πιάσει και δεν θα πιάσει αν τον κράτα με το αριστερό.

Δύο πυθαγόρεια αποφθέγματα μιλάνε για τους κινδύνους του καθρέφτη: «Μην κοιτάζεσαι σε καθρέφτη που βρίσκεται κοντά σε λύχνο (παρά λύχνο μη εσοπτρίζου), λέει το ένα. Η άλλη απαγόρευση αναφέρεται σε υπαίθριο χώρο και είναι περισσότερο κατηγορηματική «δεν πρέπει να κοιτάξουμε το πρόσωπό μας, ούτε να το πλένουμε στα νερά του ποταμού».

Ο καθρέφτης μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως όπλο ενάντια σε κατευθυνόμενη ενέργεια και αντανακλά το φως. Το φως είναι ενέργεια, επομένως αντανακλά και την ενέργεια, την αντανακλά συγκεντρωμένη, χωρίς να τη διαθλά ή να τηνδιαχέει. Μπορεί λοιπόν να την στείλει πίσω στον «πομπό» με την ίδια δύναμη. Είναι και ηλιακό και σεληνιακό σύμβολο έχει μαγικές ιδιότητες και αποτελεί την πύλη για το ανάστροφο βασίλειο. Κρεμασμένος με τη λεία επιφάνεια προς τα κάτω σε ναό ή τάφο αποτελεί έναν "άξονα φωτός", το δρόμο της ανόδου της ψυχής.

Φιλόσοφοι, ποιητές, ιστορικοί, φυσικοί, διανοούμενοι και καλλιτέχνες δεν έπαψαν να ερευνούν τις ιδιότητες του, να περιγράφουν τις συνέπειες του, να αποκωδικοποιούν την λειτουργία και τους μηχανισμούς του. Αντικείμενο που προσφέρει τρόπους προσέγγισης των κόσμων του αόρατου, αποτελεί την αντανάκλαση της υπερφυσικής και θείας νόησης, την υπέρτατη νόηση που αντανακλάται στον ήλιο στη σελήνη και στα άστρα. Είναι ένα όργανο ικανό να συσσωρεύσει ή να αποφορτίσει, κατά βούληση του χειριστή, την όποια επιρροή του δώσουμε. Ο καθρέφτης προσελκύει, μαγεύει και αιχμαλωτίζει. Μπορεί να σου δείξει ποιός είσαι στα αλήθεια, αλλά και ότι δεν θέλεις να δείς.
---------------------
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Λεξικό των συμβόλων, Τζ. Κούπερ, Πύρινος κόσμος, Αθήνα 1992.
2. Τα μαγικά φυλαχτά και χαϊμαλιά & ο μαγικός καθρέφτης, Deborah.
Lippman-Paulcolin, "Δίδυμοι" Αθηναι.
3. Εγκυκλοπαίδεια, Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τόμος 15ος, Πάπυρος.
4.Εγκυκλοπαίδεια μυστικιστικών και παραφυσικών εμπειριών, Harper's-Anubis
5. Physics for scientists & engineers R.A Serway, Λ.Κ. Ρεσβάνης, Αθήνα, Σ. Αθανασόπουλος - Σ. Παπαδάμης, c1990.
6. Χρυσός Κλώνος, Τόμος Β, sir James George Frazer, εκδόσεις ΕΚΑΤΗ
7. Στο Μάτι του Καθρέφτη, Φρανσουάζ Φροντιζί-Νρυκρού και Ζαν-Πιερ Βερνάν, εκδόσεις ΟΛΚΟΣ 2001.
8. Η Ιδιοφυής Κίνα, Robert Temple, εκδόσεις Κασταλία, 2007.

Γινόμαστε ό,τι κάνουμε - Πλαστικότητα και βελτίωση των δεξιοτήτων του εγκεφάλου

Οι έρευνες στον χώρο της εκπαίδευσης και των νευροεπιστημών έχουν καταστήσει σαφές ότι η εκπαίδευση προκειμένου να είναι αποτελεσματική , δεν πρέπει να είναι μονοδιάστατη, παθητική και γραμμική.

Ο εγκέφαλος μας τροποποιείται καθημερινά τόσο ανατομικά όσο και λειτουργικά ως απάντηση στα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον.

Πράγμα το οποίο πολύ απλά σημαίνει , ότι ο εγκέφαλος μας - παρά το τι τείνουμε να πιστεύουμε- δεν σταματά να αλλάζει καθ΄όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Η ικανότητα αυτή ονομάζεται πλαστικότητα και όπως ακριβώς η πλαστελίνη μας επιτρέπει να αλλάζουμε συνεχώς το σχήμα της, έτσι και ο εγκέφαλος μας επιτρέπει με τους κατάλληλους ερεθισμούς να τον αναδιαμορφώσουμε και να του μάθουμε...πώς να μαθαίνει.

Η μεγάλη σημασία της συγκριτικής μελέτης των εγκεφάλων στα διάφορα ζωικά είδη δεν άργησε να αναγνωριστεί, μετά τη δημοσίευση της Καταγωγής των Ειδών από τον Δαρβίνο (1859) (βλ. Allman, 2000). Έγινε γρήγορα φανερό ότι μια σταδιακή εξέλιξη του εγκεφάλου παρακολούθησε την εξέλιξη των ειδών με αύξηση του βάρους του σε σχέση με άλλα όργανα, ιδιαίτερα με την εμφάνιση των πρωτίστων θηλαστικών και αποκορύφωμα τον άνθρωπο (εικόνα παρακάτω). Με την εξέλιξη, διάφορες περιοχές του εγκεφάλου εξειδικεύθηκαν διαφορετικά στα διάφορα είδη ζώων, ενώ αναπτύχθηκαν καινούργιες περιοχές στον εγκέφαλο για καινούργιες λειτουργίες. Οι περισσότερες από τις φυλογενετικά παλαιότερες περιοχές διατηρήθηκαν με την εξέλιξη, αλλά προοδευτικά καταλάμβαναν μικρότερο ποσοστό του εγκεφάλου, π.χ. διατηρούνται στον άνθρωπο όλες οι πρωτεύουσες αισθητικές περιοχές για την αφή και την όραση. Όμως, ένα μεγαλύτερο ποσοστό του εγκεφάλου καταλαμβάνεται από το φυλογενετικά νεότερο μετωπιαίο λοβό και άλλες συνειρμικές περιοχές, υπεύθυνες για ό,τι αποκαλούμε «ανώτερες νοητικές λειτουργίες».

Η αποδοχή της εξέλιξης των ειδών μας υποψίασε για τη δύναμη των «ζωικών» προδιαγραφών του εγκεφάλου μας, π.χ. ο «τριπλούς εγκέφαλος» (ενστικτώδης όπως στα ερπετά, συναισθηματικός όπως στα πρώτα θηλαστικά και νοητικός όπως στα πρώτιστα και στον άνθρωπο) του Paul MacLean (1990). Αληθεύει ότι το μεταιχμιακό σύστημα αναπτύχθηκε στα πρώτα θηλαστικά και επέτρεψε την ύπαρξη συναισθημάτων που δεν είχαν τα ερπετά, ακριβώς γιατί ο τρόπος αναπαραγωγής των θηλαστικών επέβαλε τη δημιουργία δεσμών ανάμεσα σε άτομα του ίδιου είδους, π.χ. τον έρωτα για τη δημιουργία του ζεύγους γονέων που απαιτούνται για την προστασία του νεογέννητου -το οποίο στα ανώτερα θηλαστικά είναι ιδιαίτερα ευάλωτο και ανώριμο- ή άλλα συναισθήματα που γεννούν τον ανταγωνισμό ή συγκροτούν κοινωνικές δομές.

Δεν αποτελεί όμως ο «συναισθηματικός» αυτός εγκέφαλος στεγανό. Αντίθετα, είναι απαραίτητο το μεταιχμιακό σύστημα για οποιαδήποτε νοητική λειτουργία, γιατί περιλαμβάνει κέντρα που συμμετέχουν αποφασιστικά στα κίνητρα της νοητικής λειτουργίας, στη μνήμη κ.ά. (Ledoux, 1998). Για κανένα άλλο όργανο δεν υπήρξε τόσο σημαντική η ανατροφοδοτική σχέση όσο αυτή ανάμεσα στην ανάπτυξη του εγκεφάλου και την επιβίωση του είδους. Αυτό μπορεί να το δει κανείς σε όλες τις βασικές λειτουργίες του εγκεφάλου, όπως για παράδειγμα στον κυρίαρχο ρόλο του εγκεφάλου στην οργάνωση της κίνησης και κυρίως στην πρόβλεψη των αποτελεσμάτων της (Llinas, 2001).

Από τις αρχές του 20ού αιώνα, αφού επετεύχθη η συμφωνία των Βιολόγων για την προέλευση του εμβρύου, μορφολογικές μελέτες του εγκεφάλου άρχισαν να επεκτείνονιαι στο έμβρυο και τη μετά τη γέννηση ανάπτυξή του. Οι νευρώνες του εγκεφάλου έχουν όλοι σχηματιστεί κατά τη γέννηση και έχουν σχεδόν όλοι λάβει την τελική τους θέση στον εγκέφαλο με τις κύριες συνδέσεις τους να ολοκληρώνονται μέχρι και τους πρώτους μήνες της ζωής. Οι συνάψεις μεταξύ νευρώνων φθάνουν ένα μέγιστο αριθμό κατά το δεύτερο έτος και μειώνονται έκτοτε, αρχικά λόγω επιλογής των καταλληλότερων νευρωνικών δικτύων (ως αποτέλεσμα των πρώτων εμπειριών) και αργότερα ως αποτέλεσμα φθοράς του γήρατος.

Οντογενετική ανάπτυξη και Β. Φυλογενετική εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου

Ο εγκέφαλος λοιπόν είναι ένα πολύπλοκο όργανο που αυτο-οργανώνεται δυναμικά, ως αποτέλεσμα διαδράσεων με το σώμα μας και με το περιβάλλον αλλά και ανάμεσα στα πολλά επίπεδα οργάνωσής του - από το μοριακό σε εκείνο της συμπεριφοράς. Με αυτόν τον τρόπο αυτοεκπαιδεύεται ή, αν θέλετε, εμείς μαθαίνουμε και προσαρμοζόμαστε. Η μάθηση φαίνεται να στηρίζεται στην πλαστικότητα των συνάψεων ανάμεσα στους νευρώνες (LeDoux, 2002). Εκείνες οι συνάψεις ενισχύονται ειδικά και έτσι συνδέονται λειτουργικά στον χρόνο και ταυτόχρονα ενεργοποιούνται. Γία παράδειγμα, η θέα ενός ρόδου μάς θυμίζει συνειρμικά την οσμή του ρόδου και όχι του κρεμμυδιού. Αυτό πιθανώς οφείλεται σε ενίσχυση συνάψεων στα ειδικά κυκλώματα, κατόπιν ταυτόχρονης διέγερσης του ίδιου κεντρικού κυκλώματος από το οπτικό και το οσφρητικό ερέθισμα του ρόδου. Η ταυτόχρονη εκπόλωση προσυναπτικού και μετασυναπτικού στοιχείου είναι τόσο σημαντική επειδή ενεργοποιεί ειδικούς υποδοχείς του νευροδιαβιβαστού τύπου Ν-Μεθυλ-D-Ασπαρτικού οξέος. Σημαντικό ρόλο στη μάθηση παίζει η ενεργοποίηση υποδοχέων του νευροδιαβιβαστή γλουταμινικό οξύ του τύπου NMDA στις συνάψεις του ιπποκάμπου -ένα τμήμα του μεταιχμιακού συστήματος του εγκεφάλου- με αποτέλεσμα την ειδική ενίσχυσή τους. Σε ποντίκια και σε ανθρώπους, ο ιππόκαμπος παίζει σημαντικό ρόλο στην εκμάθηση σχέσεων στον χώρο. Διαδικασίες που ευνοούν τους υποδοχείς NMDA και τη μακροχρόνια ενίσχυση των συνάψεων στον ιππόκαμπο Βοηθούν τα ποντίκια να μάθουν νωρίτερα διάφορα πράγματα. Η διεγερσιμότητα των νευρώνων μεταβάλλεται μη γραμμικά με την ηλικία (Papatheodoropoulos and Kostopoulos, 1996) και η πλαστικότητα των συνάψεων στον ιππόκαμπο ποντικών μεγιστοποιείται κατά την 30ή ημέρα από τη γέννησή τους (Papatheodoropoulos and Kostopoulos, 1998). Αυτή η πλαστικότητα συνήθως μελετάται ως μακροχρόνια ενίσχυση της συνοπτικής απάντησης (long term potentiation) (εικ. 5Α). Το ραχιαίο τμήμα του ιπποκάμπου, όμως, υπερτερεί σημαντικά σε πλαστικότητα (Papatheodoropoulos and Kostopoulos,2000).

Φαίνεται ότι η μακροχρόνια ενίσχυση των συνάψεων οφείλεται και σε δομικές αλλαγές και ότι κάτι παρόμοιο με το εύρημά μας στους ποντικούς πρέπει να ισχύει και στον άνθρωπο, δεδομένου ότι από τις τομογραφίες εγκεφάλου οδηγών ταξί στο Λονδίνο βρέθηκε ότι το μέγεθος ειδικά του οπίσθιου τμήματος του ιπποκάμπου (αντίστοιχο του ραχιαίου στα ποντίκια) αυξάνεται ανάλογα με τα χρόνια που έχουν στο τιμόνι (Maguire et al., 2000). Για την επιτέλεση κάθε πράξης συνεργάζονται πολλές περιοχές του εγκεφάλου με παράλληλη αλλά διακριτά κατανεμημένη δραστηριότητα - σε αντίθεση με τον προωθούμενο μύθο ότι δήθεν χρησιμοποιούμε μικρό μόνο τμήμα του εγκεφάλου μας. Το ίδιο ισχύει και για κάθε σκέψη ή συναίσθημα, που χρησιμοποιούν εξόχως διαπλεκόμενους μηχανισμούς (η αντίθεση ανάμεσα στους μηχανισμούς λογικής σκέψης και συναισθηματικών κινήτρων είναι ένας ακόμη εδραιωμένος μύθος). Ο συντονισμός αυτών των ετερογενών περιοχών και διαδικασιών για την ανάδυση μιας πολυσήμαντης ολοκληρωμένης σκέψης ή πράξης φαίνεται να οφείλεται στη συνδυασμένη τροποποίηση των συνάψεων στις ετερογενείς αυτές περιοχές (Singer, 2001, LeDoux, 2002).

Αν η ιδιαιτερότητα των εγκεφάλων μας εδράζεται στις γενετικές τους καταβολές και ακόμη περισσότερο στις επιγενετικές τροποποιήσεις τους, θα πρέπει να τονιστεί ότι αυτές δεν επιδρούν μόνο στο επίπεδο των συνάψεων. Οι συνάψεις αποτελούν το στοιχειώδες σημείο «μάθησης», αλλά η τελευταία σίγουρα προκύπτει και από διαδικασίες σε ανώτερα επίπεδα οργάνωσης, όπως τα νευρωνικά κυκλώματα και τα κατανεμημένα συστήματα. Σήμερα, που μπορούμε να μελετούμε μοναδιαίες μαγνητοεγκεφαλογραφικές απαντήσεις σε αισθητικά ερεθίσματα (Ioannides, 2001), διαπιστώνουμε ότι ήδη στον πρωτοταγή αισθητικό φλοιό οι απαντήσεις στο ίδιο ερέθισμα ποικίλουν σημαντικά και στον ακριβή εντοπισμό και στη χωρο-χρονική τους εξέλιξη και παρουσιάζουν φαινόμενα πλαστικότητας, όπως η εξοικείωση (Ioannides et al., 2002). Από αυτό το επίπεδο ανάλυσης αισθητικών μηνυμάτων και μετά είναι ακόμη πιο προφανής η διαφοροποίηση του κάθε εγκεφάλου. Όπως παρατήρησε ο Freeman (1999), η χαρακτηριστική νευρωνική δραστηριότητα, η οποία σηματοδοτεί αισθητικά ερεθίσματα στους πρωτοταγείς, δευτεροταγείς κ.ο.κ. αισθητικούς νευρώνες, εξαφανίζεται αφότου το σήμα φτάσει στον αισθητικό φλοιό και αναδύεται ένα νέο πρότυπο δραστηριότητας, κατανεμημένο σε ένα κύκλωμα νευρώνων. Το νέο πρότυπο δεν αντιπροσωπεύει πλέον το ερέθισμα αλλά το «νόημα» που αυτό έχει για το συγκεκριμένο άτομο, τη στιγμή εκείνη, στη 6άση προηγούμενων εμπειριών κ.λπ.

Ο εγκέφαλος, δηλαδή, δημιουργεί τη δική του εκδοχή για το τι συμβαίνει στον κόσμο, έτσι ώστε αυτή να είναι πλήρης και συνεπής με όλες τις άλλες σωματικές και εγκεφαλικές διαδικασίες της στιγμής. Η συνείδηση του γεγονότος ακολουθεί με καθυστέρηση μέχρι και μισού δευτερολέπτου (Libet, 1991). Η αντίληψη λοιπόν δεν είναι, όπως πιστεύεται, ένα ακόμη επίπεδο γνωστικών διαδικασιών αποκωδικοποίησης των εισερχομένων πληροφοριών, αποθήκευσης, ανάκλησης, κ.λπ., αλλά η «υποκειμενική δημιουργία μηνύματος».

Τη μεγάλη σημασία των ιδιαίτερων διαδικασιών στον κάθε εγκέφαλο, η οποία αντιτίθεται στην ιδέα του ανθρώπου που απλά αντιδρά σε ερεθίσματα με απλά ή πολύπλοκα αντανακλαστικά, υποστηρίζει και ο Llinas (2001), αντλώντας επιχειρήματα από την εξέλιξη των μηχανισμών κίνησης (βλ. επίσης Greenfield, 2000).

Είδαμε ότι ο μεταλασσόμενος εγκέφαλος οδηγεί και οδηγείται από τη φυλογενεπκή εξέλιξη και άρα είναι ένα όργανο επιβίωσης του είδους μέσα από τη διαφοροποίησή του και τον ανταγωνισμό των κατόχων του ζώων για μια επιτυχέστερη προσαρμογή στο περιβάλλον. Μεγιστοποιούνται μάλιστα οι δυνατότητες διαφοροποίησης και πέραν από τις προδιαγραφόμενες, από το γενετικό υλικό κάθε ατόμου, βασικές συνδέσεις ανάμεσα στους νευρώνες. Περισσότερο στον άνθρωπο παρά σε άλλα ζώα, γεννιέται ο εγκέφαλος ανώριμος για να διαμορφωθεί στο επίπεδο των συνάψεων από τις επιδράσεις του περιβάλλοντος, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια της ζωής, ενώ μια σημαντικότατη ικανότητα νευρωνικής πλαστικότητας συνεχίζεται διά βίου. Με την ανάπτυξη του λόγου και του πολιτισμού μάλιστα, στον άνθρωπο αυτή η επιγενετική διαφοροποίηση περνά και στις επόμενες γενιές, αυξάνοντας ακόμη περισσότερο τις πιθανότητες επιβίωσης.

Αν η παγκόσμια επεκτεινόμενη διαδικτυακά επικοινωνία θα επιτείνει αυτή την πολύτιμη διαφοροποίηση των εγκεφάλων και συνεπώς των δυνατοτήτων συμπεριφοράς μέσα από την πλουσιότερη πληροφόρηση, την ανάδυση νέων ιδεών και τη γονιμοποίηση ανάμεσα σε διαφορετικούς πολιτισμικούς ή αντίθετα θα την εκμηδενίσει μέσα από τη μαζική κεντρικά επιβεβλημένη πληροφόρηση και την ομογενοποίηση των πληθυσμών, παραμένει το σημαντικό ζητούμενο.

Όμως είναι προφανές από τα παραπάνω ότι ο εγκέφαλός μας είναι ό,τι πιο προσωπικό έχουμε, η μοναδική μας ταυτότητα, που μεγαλώνει, διαμορφώνεται από τις εμπειρίες μας και γηράσκει μαζί μας. Μερικοί μάλιστα ταυτίζουν τον εαυτό μας με τις συνάψεις του εγκεφάλου μας (LeDoux, 2002), δηλαδή τις συνδέσεις ανάμεσα στους νευρώνες του εγκεφάλου μας που καθορίζονται κυρίως γενετικά (και δεν είναι και λίγες: 1015!) και την ισχύ αυτών των συνάψεων, που διαμορφώνεται κάθε στιγμή της ζωής - ακόμη και αυτή τη στιγμή, αν πρόκειται να συγκροτηθεί κάτι από αυτό το κείμενο στη μνήμη. Δεδομένου ότι κάθε νευρώνας δέχεται ταυτόχρονα πολλές διεγερτικές αλλά και ανασταλτικές συνοπτικές επιδράσεις, αυτές οι διά βίου πλαστικές αλλαγές της ισχύος των συνάψεων είναι σε θέση να μεταβάλλουν σημαντικά τη λειτουργική συνδεσμολογία του κάθε εγκεφάλου σε Βαθμό που να είναι πραγματικά μοναδικός, όσο και ο καθένας μας.

Βραχύχρονη Μακρόχρονη ενίσχυση συνάψεων

Α. Βραχυχρόνια ενίσχυση των συνάψεων. Αλλαγές στο μέγεθος μιας ηλεκτρικής μονοσυναπτικής απάντησης, ανάλογα με το μεσοδιάστημα που μεσολάβησε από το προηγούμενο όμοιο ερέθισμα (ενίσχυση κυρία στα μικρά διαστήματα, από Papatheodoropoulos and Kostopoulos, 2000b). Β. Μακροχρόνια ενίσχυση των συνάψεων (long term potentiation) μετά υψίσυχνο ερεθισμό (σύγκρινε τη συνεχή «προ» με τη στικτή γραμμή «μετά», από Papatheodoropoulos and Kostopoulos, 2000a). Γ. Η μαγνητοεγκεφαλογραφικά καταγραφόμενη απάντηση του πρωτοταγούς σωματο-αισθητικού φλοιού (SI) σε επαναλαμβανόμενα ερεθίσματα (με σταθερό μεσοδιάστημα 1 δευτ.) στο μέσο νεύρο ποικίλει και ως προς την εντόπιση και ως προς την χρονική εξέλιξη (από Ioannides etal., 2002). Ba. Διαδοχικά μοναδιαία προκλητά δυναμικά και ο μέσος όρος τους (μαύρο). Bb. Εντοπισμός (κόκκινο) της μέγιστης ηλεκτρικής δραστηριότητας στον εγκέφαλο κατά το διάστημα 20-30 msec για τις απαντήσεις 5, 7 και 8. Με άσπρο, η κεντρική έλικα (από Ioannides et al., 2002).

Οι εγκεφαλικές λειτουργίες επιδέχονται βελτίωσης

Οι επιδράσεις του περιβάλλοντος είναι ίσως ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες που βοηθούν στη φυσιολογική ανάπτυξη και διαμόρφωση του εγκεφαλικού μας ιστού. Είναι γνωστό και αποδεδειγμένο μέσα από πολλές έρευνες, τόσο σε νευροφυσιολογικό όσο και σε συμπεριφορικό επίπεδο, ότι τα ερεθίσματα που δεχόμαστε από το περιβάλλον επιδρούν είτε θετικά , είτε αρνητικά στην ανάπυξη και τροποποίηση των νευρωνικών μας συστημάτων.

Συγκεκριμένα, όσο πιο πλούσιο είναι το περιβάλλον σε αισθητηριακά ερεθίσματα, τόσο ευνοείται μια φυσιολογική ανάπτυξη και εξέλιξη των εγκεφαλικών δομών. Αντίθετα, έρευνες τόσο σε ζώα όσο και σε ανθρώπους, έχουν δείξει ότι δεν υπάρχει χειρότερος προγνωστικός παράγοντας για την γνωστική και εγκεφαλική ανάπτυξη ενός οργανισμού, από ένα φτωχό σε αισθητηριακά ερεθίσματα περιβάλλον.

Τι σημαίνει αυτό; Ότι στον εγκέφαλο αρέσουν τα ΠΟΛΛΑ και ΠΟΙΚΙΛΛΑ αισθητηριακά ερεθίσματα. Η μάθηση γίνεται πιο αποτελεσματική όταν ακολουθεί τα πρότυπα ανάπτυξης του οργανισμού μας, πράγμα το οποίο πολύ απλά σημαίνει ότι μια εκπαιδευτική διαδικασία οφείλει να σέβεται όλα τα αισθητηριακά μας συστήματα και να μας προσφέρει τόσο ΟΠΤΙΚΑ, όσο και ΑΚΟΥΣΤΙΚΑ, ΑΠΤΙΚΑ, ΟΣΦΡΗΤΙΚΑ και ΚΙΝΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ερεθίσματα.

Δυστυχώς οι παραδοσιακές μορφές εκπαίδευσης και ο τρόπος με τον οποίο όλοι μας έχουμε διδαχτεί από το σχολείο, δεν είναι συμβατά με το παραπάνω πρότυπα. Το σύστημα διδασκαλίας το οποίο μέχρι πρότινος τουλάχιστον επικρατούσε, δεν άφηνε περιθώρια για ενεργητική και ολιστική μάθηση, που να σέβεται την ολότητα και την ποικιλομορφία του οργανισμού και του εγκεφαλικού μας συστήματος.

Γυμναστική για τους νευρώνες: Νέες εμπειρίες, χόμπι και έρωτας. Όλα στην υπηρεσία των νευρώνων για την καλύτερη απόδοση του μυαλού. Το πρόσωπο μοιάζει γνωστό αλλά το όνομα σας διαφεύγει. Το ραντεβού με τον οδοντίατρο ήταν κανονισμένο εδώ κι ένα μήνα αλλά εκείνη την ώρα είχατε πάει για ψώνια. Προβλήματα που άλλοτε φαίνονταν παιχνιδάκι υψώνονται τώρα σαν απροσπέλαστα βουνά μπροστά σας. Μα πώς είναι δυνατόν να σας συμβαίνουν όλα αυτά; Σύμφωνα με πρόσφατες επιστημονικές ανακαλύψεις, η απώλεια μνήμης και η πνευματική τεμπελιά σάς επισκέπτονται όλο και πιο συχνά όσο περνάνε τα χρόνια. Αν για να διατηρήσετε ακμαίο το σώμα σας είναι απαραίτητη η αεροβική γυμναστική, για το μυαλό χρειάζεται η νευροβική. Τον όρο εισήγαγε ο Λόρενς Κατζ, νευροβιολόγος στο Πανεπιστήμιο Ντιουκ των ΗΠΑ και πατέρας του νέου επιστημονικού κλάδου. Το βιβλίο του Keep your Βrain Αlive (Κρατήστε το Μυαλό σας Ζωντανό) έγινε μπεστ σέλερ στην Αμερική και δημιούργησε πιστούς οπαδούς αλλά και φανατικούς πολέμιους από την επιστημονική κοινότητα. H νευροβική υπόσχεται να σας μάθει πώς να διατηρήσετε και να βελτιώσετε τις πνευματικές σας ικανότητες.

Διαρκής εξέλιξη: Πάντα γνωρίζαμε ότι ο εγκέφαλος έχει την ικανότητα να μαθαίνει καινούρια πράγματα και να αφομοιώνει νέες πληροφορίες σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια πιστεύαμε ότι είναι ένα παγιωμένο όργανο που διαθέτει σταθερό αριθμό κυττάρων-νευρώνων από τη γέννησή μας και μετά. Οι πρώτες ανακριβείς ενδείξεις προέκυψαν από την εξέταση ανθρώπων που είχαν χάσει κάποια αίσθηση. Οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι οι άνθρωποι που είχαν χάσει την όρασή τους ανέπτυσσαν ισχυρότερη αφή. Το γεγονός αυτό υποδείκνυε ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος διέθετε μεγάλη πλαστικότητα και μπορούσε να προσαρμόζει τις λειτουργίες του ανάλογα με τις ανάγκες. Πρόσφατες ανακαλύψεις επιβεβαίωσαν ότι ο αριθμός των νευρώνων όχι μόνο δεν παραμένει σταθερός αλλά ότι οι νευρώνες του ιππόκαμπου, περιοχή που σχετίζεται με τη μάθηση και τη μνήμη, αναγεννώνται συνεχώς. Πάνω σ' αυτές στηρίχτηκε η νευροβική για να επιταχύνει τη διαδικασία αναγέννησης των νευρώνων και των συνδέσεων μεταξύ τους.

Η ισχύς εν τη συνάψει: Η νευροβική έκανε τα πρώτα δειλά βήματά της στα τέλη της δεκαετίας του 1970 κατά τη διάρκεια προπόνησης αθλητών του στίβου, οι οποίοι μέσω του συνδυασμού ασκήσεων αεροβικής και νευροβικής προσπάθησαν να βελτιώσουν τα αντανακλαστικά τους κατά την εκκίνηση στις κούρσες ταχύτητας. Τι ακριβώς είναι η νευροβική; Πρόκειται για μέθοδο ασκήσεων που χρησιμοποιούν ταυτόχρονα και τις πέντε αισθήσεις ώστε να ενεργοποιούνται όσο το δυνατόν περισσότερες περιοχές του εγκεφάλου. Η ενεργοποίησή τους αυξάνει την παραγωγή νευροτροφινών, φυσικές θρεπτικές ουσίες που προλαμβάνουν την καταστροφή των νευρώνων και βοηθούν στη δημιουργία περισσότερων συνδέσεων-συνάψεων. Οι επιστήμονες ισχυρίζονται ότι η πτώση των διανοητικών επιδόσεων και η εξασθένηση της μνήμης με την πάροδο των χρόνων οφείλεται στη μείωση των συνάψεων μεταξύ των νευρώνων. Η νωθρή χρήση του μυαλού και τα γηρατειά μειώνουν τις συνάψεις, οδούς επικοινωνίας ανάμεσα στα νεύρα. Εδώ ακριβώς επεμβαίνει η νευροβική και με μια σειρά απλών ασκήσεων επαναδραστηριοποιεί τις "κοιμισμένες" περιοχές του εγκεφάλου αυξάνοντας τις συνάψεις τους.

Έρωτας και ρουτίνα: Η νευροβική δεν απαιτεί χαρτί και μολύβι ούτε περιέχει πολύπλοκα τεστ και εκνευριστικές σπαζοκεφαλιές. "Γυμναστήριό" της είναι η καθημερινότητα και η αξιοποίηση των κατάλληλων ερεθισμάτων του περιβάλλοντος. Χρυσός κανόνας της νευροβικής είναι το σπάσιμο της ρουτίνας και η αποφυγή της επανάληψης. Ο Κατζ στο βιβλίο του συμπυκνώνει το πνεύμα των ασκήσεών του σε τέσσερις "βασικές συμβουλές":1. Η χρησιμοποίηση νέων αισθήσεων βελτιώνει κατακόρυφα την ικανότητα αντίληψης. Για παράδειγμα, προσπαθήστε να βάλετε το κλειδί στην κλειδαριά με κλειστά τα μάτια. 2. Ενεργοποιήστε την προσοχή σας και βάλτε το μυαλό σας σε εγρήγορση, εμπλέκοντας το συναίσθημα. Τα συναισθήματα αποτυπώνονται έντονα στη μνήμη. 3. Απαλλαγείτε από τη μονοτονία. Διαλέξτε κάθε μέρα νέα διαδρομή για να πάτε στη δουλειά σας.Σύμφωνα με τον Κατζ, η πιο αποτελεσματική νευροβική προπόνηση είναι ο έρωτας. Ανάμεσα σε όλες τις συνηθισμένες δραστηριότητες, κατά τη διάρκεια του σεξ και οι πέντε αισθήσεις μας βρίσκονται σε εγρήγορση, ενεργοποιώντας ταυτόχρονα τις περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με το συναίσθημα.

Περσινά ξινά σταφύλια: Πολλοί νευροβιολόγοι δε συμμερίζονται ούτε τον ενθουσιασμό ούτε τα συμπεράσματα του Κατζ και θεωρούν ότι ο συνάδελφός τους το μόνο που έκανε ήταν να πάρει μερικές γνωστές μεθόδους που εφαρμόζονται για την αποκατάσταση των εγκεφαλικών επεισοδίων και να τις βαφτίσει μ' ένα εντυπωσιακό όνομα που παραπέμπει στην αεροβική, γυμναστική των μυών. Για παράδειγμα, σε ημιπληγικούς ασθενείς που έχουν υποστεί εγκεφαλικό επεισόδιο ακινητοποιούν το υγιές τους μέλος. Στην προσπάθειά τους να κινήσουν το άρρωστο μέλος οι ασθενείς στέλνουν νευρικά ερεθίσματα στον εγκέφαλο, τα οποία επιταχύνουν τη θεραπεία. Οι ειδικοί εξηγούν ότι σε καμιά περίπτωση δε γνωρίζουν τους μηχανισμούς που ενεργοποιούν αυτή τη μέθοδο. Επιπλέον πιστεύουν ότι δεν υπάρχουν ακόμα αρκετά τεκμήρια που να αποδεικνύουν την πλαστικότητα του εγκεφάλου. Ακόμα μεγαλύτερες αντιδράσεις προκάλεσαν οι ισχυρισμοί του Κατζ πως η νευροβική επιβραδύνει την εξέλιξη σοβαρών ασθενειών όπως η νόσος του Αλτσχάιμερ. Για να τεκμηριώσουν τη θέση τους τονίζουν πως έχει αποδειχθεί στατιστικά ότι σημειώνονται λιγότερα περιστατικά της νόσου Αλτσχάιμερ στους ανθρώπους που εξασκούν πνευματική εργασία απ' ότι στους χειρώνακτες, αφού οι πρώτοι διατηρούν το μυαλό τους πιο δραστήριο βελτιώνοντας τις νοητικές ικανότητες και τη μνήμη τους. Πάντως η μέθοδος του Κατζ δεν έχει τα ίδια αποτελέσματα σε όλους τους ανθρώπους. Ορισμένοι αντί να βελτιώσουν τις ικανότητές τους μπερδεύονταν ακόμα περισσότερο στην προσπάθειά τους να αντικαταστήσουν τις καθημερινές συνήθειες με κάτι περίπλοκο. Ίσως τελικά ένα σταυρόλεξο να είναι η καλύτερη νευροβική άσκηση.

Μυστικά για πνευματική ανάταση: Θέλετε να κρατήσετε το μυαλό σας κοφτερό σαν ξυράφι; Τρώτε υγιεινά και κόψτε τα τσιγάρα, τα ποτά και τα ξενύχτια... Oι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν "Νους υγιής εν σώματι υγιή". Μάλλον ήξεραν κάτι παραπάνω. Αυτό διατείνονται οι σύγχρονες έρευνες, οι οποίες δικαιώνουν απόλυτα τη σοφία των προγόνων μας. Πριν βουτήξετε στα βαθιά νερά της νευροβικής σάς προτείνουμε μερικές απλές συμβουλές για να διατηρήσετε το μυαλό σας σε φόρμα.

Τόνωση μετά μουσικής: Ο εγκέφαλος, όπως και κάθε άλλο όργανο του ανθρώπινου σώματος, πρέπει να βρίσκεται σε διαρκή κίνηση και εγρήγορση ώστε να αποδίδει τα μέγιστα. Με άλλα λόγια, είναι σημαντικό να χρησιμοποιούμε όλες μας τις αισθήσεις και να αποκτάμε νέες γνώσεις και δεξιότητες. Οι αισθήσεις μας εδράζονται σε διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου κι αν δεν ασκούμε κάποια απ' αυτές αφήνουμε κάποια περιοχή του εγκεφάλου να ατροφήσει. Ο άνθρωπος μέσα στο περιβάλλον που κινείται βασίζεται κυρίως στην όραση, με αποτέλεσμα οι περιοχές που συνδέονται με την οπτική αντίληψη να κατέχουν μεγάλο τμήμα του εγκεφάλου. Αυτό όμως αποβαίνει εις βάρος των υπόλοιπων εγκεφαλικών περιοχών που ελέγχουν τις υπόλοιπες αισθήσεις. Η συνεχής εκπαίδευση και η εξέλιξη νέων δεξιοτήτων βοηθά στην ισόρροπη ανάπτυξη διαφορετικών περιοχών καθώς και στη δημιουργία περισσότερων συνδέσεων. Μ' αυτό τον τρόπο αυξάνονται οι ικανότητες απομνημόνευσης και μάθησης, και μάλιστα πολύ γρήγορα. Ο Μαρκ Μπάνγκερτ, από το Ινστιτούτο Φιλοσοφίας της Μουσικής στο Ανόβερο, απέδειξε ότι μετά από λίγα λεπτά εξάσκησης ο εγκέφαλος αρχίζει να συνδέει τις περιοχές που καθοδηγούν τα δάχτυλα ενός πιανίστα με τις ακουστικές περιοχές που επεξεργάζονται τις νότες. Σε παρόμοια συμπεράσματα κατέληξαν και ψυχολόγοι από το Πανεπιστήμιο του Χονγκ Κονγκ μετά από εξέταση ενενήντα μαθητών ηλικίας 6-15 χρονών. Τα μισά από τα παιδιά έπαιζαν στην ορχήστρα του σχολείου, ενώ τα άλλα μισά δεν είχαν καμιά σχέση με τη μουσική. Οι ψυχολόγοι έκαναν μια σειρά από τεστ τα οποία απέδειξαν ότι οι μαθητές με μουσική παιδεία είχαν μεγαλύτερη ικανότητα να αφομοιώνουν τον προφορικό λόγο.

Ο ύπνος θρέφει το μυαλό: Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η φράση "Η πολλή δουλειά τρώει τον αφέντη" ισχύει και στην περίπτωση της μάθησης. Ο εγκέφαλός μας χρειάζεται έναν καλό οκτάωρο ύπνο για να επεξεργαστεί και να αφομοιώσει τις νέες πληροφορίες που δέχεται καθημερινά. Έτσι δεν έχει και τόση σημασία σε ποιες και πόσες πνευματικές προκλήσεις υποβάλλουμε τον εγκέφαλό μας αν δεν τον αφήνουμε να τις κάνει κτήμα του. Αυτό υποστηρίζουν Γερμανοί επιστήμονες οι οποίοι υπέβαλαν 106 εθελοντές, άντρες και γυναίκες, σε διάφορα μαθηματικά τεστ που περιείχαν πληροφορίες τις οποίες αν αποκωδικοποιούσαν οι εθελοντές θα μπορούσαν να τα λύσουν. Κατόπιν επέτρεψαν στους μισούς να κοιμηθούν, ενώ οι υπόλοιποι έμειναν ξάγρυπνοι. Το επόμενο πρωινό οι εθελοντές που είχαν κοιμηθεί έλυσαν με σχετική ευκολία τα τεστ, εκείνοι όμως που είχαν ξενυχτήσει σημείωσαν μικρότερη πνευματική διαύγεια και αδυναμία συγκέντρωσης. Οι επιστήμονες υποθέτουν πως κατά τη διάρκεια του ύπνου ξεμπλοκάρουν οι νευρώνες του εγκεφαλικού φλοιού και ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται και αποθηκεύει στη μνήμη του τις πληροφορίες της μέρας. Παράλληλα δημιουργούνται νέες συνάψεις μεταξύ των νευρώνων, γεγονός που ενισχύει τις νοητικές μας ικανότητες.

Πνευματικές τροφές: Άλλες έρευνες στην Ολλανδία και στις ΗΠΑ κατέδειξαν ότι η σωστή διατροφή μπορεί να μας κάνει παντογνώστες. Ολλανδοί γιατροί εξέτασαν 1.613 άντρες και γυναίκες 45-70 χρονών και διαπίστωσαν ότι όσοι έτρωγαν λιπαρά ψάρια όπως το σκουμπρί, ο σολομός και η ρέγκα είχαν καλύτερη μνήμη και ήταν πιο εύστροφοι. Οι ειδικοί πιστεύουν ότι αυτό συμβαίνει γιατί τα ψάρια είναι πλούσια σε Ωμέγα 3 λιπαρά, πολύτιμα για τη μνήμη, τη νοητική οξύτητα και την καρδιά. Ανάλογες έρευνες Αμερικανών επιστημόνων από το Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης αποκάλυψαν ότι ασθενείς σε προδιαβητικό στάδιο, με υψηλά επίπεδα γλυκόζης στο αίμα, παρουσίασαν ασθενή μνήμη. Περαιτέρω μελέτες οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι ο ιππόκαμπός τους, περιοχή του εγκεφάλου που συνδέεται με τη μνήμη, είχε μικρότερο μέγεθος από το κανονικό.

Τοξικές ουσίες: Μέχρι σήμερα γνωρίζαμε ότι το τσιγάρο προκαλεί μια σειρά από σοβαρές βλάβες κυρίως στο αναπνευστικό και στο καρδιαγγειακό σύστημα. Νέες έρευνες απέδειξαν ότι τα "φουγάρα" κινδυνεύουν κι από πρόωρο εκφυλισμό των πνευματικών τους ικανοτήτων. Βρετανοί ερευνητές κρατούσαν αρχείο για την κατάσταση της υγείας 5.362 ατόμων από το 1946, χρονολογία γέννησής τους, μέχρι το 1999. Στη διάρκεια αυτών των 56 χρόνων επικοινωνούσαν μαζί τους για ενδεχόμενα προβλήματα υγείας καθώς και για τις καθημερινές τους συνήθειες. Παράλληλα οι εθελοντές υποβάλλονταν σε διάφορα ψυχομετρικά τεστ με σκοπό να αξιολογηθεί η μνήμη και η συγκέντρωσή τους. Οι καπνιστές σημείωσαν γρηγορότερη απώλεια μνήμης με την πάροδο των χρόνων και αντιμετώπιζαν προβλήματα συγκέντρωσης. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι αυτό οφείλεται στο ότι το κάπνισμα αυξάνει την αρτηριακή πίεση, η οποία στη συνέχεια αλλοιώνει τη ροή του αίματος στον εγκέφαλο με άμεση συνέπεια την ελλιπή τροφοδοσία του με θρεπτικές ουσίες. Το ίδιο υποψιάζονται και για την υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, γι' αυτό μας συστήνουν να πίνουμε με μέτρο.

 ... Η τελειότητα, έτσι, δεν είναι μια πράξη αλλά μια συνήθεια [Αριστοτέλης]