ΟΜΗΡΟΣ: Ἰλιάς (13.723-13.773)

Ἔνθα κε λευγαλέως νηῶν ἄπο καὶ κλισιάων

Τρῶες ἐχώρησαν προτὶ Ἴλιον ἠνεμόεσσαν,
725 εἰ μὴ Πουλυδάμας θρασὺν Ἕκτορα εἶπε παραστάς·
«Ἕκτορ, ἀμήχανός ἐσσι παραρρητοῖσι πιθέσθαι.
οὕνεκά τοι περὶ δῶκε θεὸς πολεμήϊα ἔργα,
τοὔνεκα καὶ βουλῇ ἐθέλεις περιίδμεναι ἄλλων·
ἀλλ᾽ οὔ πως ἅμα πάντα δυνήσεαι αὐτὸς ἑλέσθαι.
730 ἄλλῳ μὲν γὰρ δῶκε θεὸς πολεμήϊα ἔργα,
ἄλλῳ δ᾽ ὀρχηστύν, ἑτέρῳ κίθαριν καὶ ἀοιδήν,
ἄλλῳ δ᾽ ἐν στήθεσσι τιθεῖ νόον εὐρύοπα Ζεὺς
ἐσθλόν, τοῦ δέ τε πολλοὶ ἐπαυρίσκοντ᾽ ἄνθρωποι,
καί τε πολέας ἐσάωσε, μάλιστα δὲ καὐτὸς ἀνέγνω.
735 αὐτὰρ ἐγὼν ἐρέω ὥς μοι δοκεῖ εἶναι ἄριστα·
πάντῃ γάρ σε περὶ στέφανος πολέμοιο δέδηε·
Τρῶες δὲ μεγάθυμοι, ἐπεὶ κατὰ τεῖχος ἔβησαν,
οἱ μὲν ἀφεστᾶσιν σὺν τεύχεσιν, οἱ δὲ μάχονται
παυρότεροι πλεόνεσσι, κεδασθέντες κατὰ νῆας.
740 ἀλλ᾽ ἀναχασσάμενος κάλει ἐνθάδε πάντας ἀρίστους·
ἔνθεν δ᾽ ἂν μάλα πᾶσαν ἐπιφρασσαίμεθα βουλήν,
ἤ κεν ἐνὶ νήεσσι πολυκλήϊσι πέσωμεν,
αἴ κ᾽ ἐθέλῃσι θεος δόμεναι κράτος, ἦ κεν ἔπειτα
πὰρ νηῶν ἔλθωμεν ἀπήμονες. ἦ γὰρ ἔγωγε
745 δείδω μὴ τὸ χθιζὸν ἀποστήσωνται Ἀχαιοὶ
χρεῖος, ἐπεὶ παρὰ νηυσὶν ἀνὴρ ἆτος πολέμοιο
μίμνει, ὃν οὐκέτι πάγχυ μάχης σχήσεσθαι ὀΐω.»
Ὣς φάτο Πουλυδάμας, ἅδε δ᾽ Ἕκτορι μῦθος ἀπήμων,
αὐτίκα δ᾽ ἐξ ὀχέων σὺν τεύχεσιν ἆλτο χαμᾶζε
750 καί μιν φωνήσας ἔπεα πτερόεντα προσηύδα·
«Πουλυδάμα, σὺ μὲν αὐτοῦ ἐρύκακε πάντας ἀρίστους,
αὐτὰρ ἐγὼ κεῖσ᾽ εἶμι καὶ ἀντιόω πολέμοιο·
αἶψα δ᾽ ἐλεύσομαι αὖτις, ἐπὴν εὖ τοῖς ἐπιτείλω.»
Ἦ ῥα, καὶ ὁρμήθη ὄρεϊ νιφόεντι ἐοικώς,
755 κεκλήγων, διὰ δὲ Τρώων πέτετ᾽ ἠδ᾽ ἐπικούρων.
οἱ δ᾽ ἐς Πανθοΐδην ἀγαπήνορα Πουλυδάμαντα
πάντες ἐπεσσεύοντ᾽, ἐπεὶ Ἕκτορος ἔκλυον αὐδήν.
αὐτὰρ ὁ Δηΐφοβόν τε βίην θ᾽ Ἑλένοιο ἄνακτος
Ἀσιάδην τ᾽ Ἀδάμαντα καὶ Ἄσιον, Ὑρτάκου υἱόν,
760 φοίτα ἀνὰ προμάχους διζήμενος, εἴ που ἐφεύροι.
τοὺς δ᾽ εὗρ᾽ οὐκέτι πάμπαν ἀπήμονας οὐδ᾽ ἀνολέθρους·
ἀλλ᾽ οἱ μὲν δὴ νηυσὶν ἔπι πρύμνῃσιν Ἀχαιῶν
χερσὶν ὑπ᾽ Ἀργείων κέατο ψυχὰς ὀλέσαντες,
οἱ δ᾽ ἐν τείχει ἔσαν βεβλημένοι οὐτάμενοί τε.
765 τὸν δὲ τάχ᾽ εὗρε μάχης ἐπ᾽ ἀριστερὰ δακρυοέσσης
δῖον Ἀλέξανδρον, Ἑλένης πόσιν ἠϋκόμοιο,
θαρσύνονθ᾽ ἑτάρους καὶ ἐποτρύνοντα μάχεσθαι,
ἀγχοῦ δ᾽ ἱστάμενος προσέφη αἰσχροῖς ἐπέεσσι·
«Δύσπαρι, εἶδος ἄριστε, γυναιμανές, ἠπεροπευτά,
770 ποῦ τοι Δηΐφοβός τε βίη θ᾽ Ἑλένοιο ἄνακτος
Ἀσιάδης τ᾽ Ἀδάμας ἠδ᾽ Ἄσιος, Ὑρτάκου υἱός;
ποῦ δέ τοι Ὀθρυονεύς; νῦν ὤλετο πᾶσα κατ᾽ ἄκρης
Ἴλιος αἰπεινή· νῦν τοι σῶς αἰπὺς ὄλεθρος.»

***

Και τότε μ᾽ άσχημη φυγήν μακράν απ᾽ τα καράβια
στην υψηλήν ακρόπολιν θα εγύριζαν οι Τρώες.
725 Αλλά στον άγριον Έκτορα τότ᾽ είπ᾽ ο Πολυδάμας:
«Ω Έκτωρ, είσαι δύσκολος ν᾽ ακούσεις νουθεσίες·
ότι σου έδωκε ο θεός τα έργα του πολέμου,
για τούτο και στο νόημα να εξέχεις όλων θέλεις·
αλλ᾽ όμως δεν θα δυνηθείς ομού να τα ᾽χεις όλα·
730 εις έναν έδωκε ο θεός τα έργα του πολέμου,
σ᾽ άλλον τραγούδι, φόρμιγγα, και τον χορόν εις άλλον,
σ᾽ άλλου τα στήθη θέτει νουν ο βροντητής Κρονίδης
ωραίον, και άνθρωποι πολλοί κείθεν ωφέλειαν έχουν,
σώζει λαούς και το καλό το αισθάνεται αυτός πρώτος.
735 Αλλ΄ ό,τι κρίν᾽ ορθότερον εγώ θα φανερώσω.
Παντού στεφάνι φλογερό σε ζώνει του πολέμου
κι οι Τρώες, σαν κατέβηκαν το τείχος, οι γενναίοι,
ανάμερ᾽ άλλοι στέκονται με τ᾽ άρματά τους, και άλλοι
μάχονται ολίγοι με πολλούς εδώ κι εκεί στα πλοία.
740 Πόδισε και όλους κάλεσε εδώ τους πολεμάρχους
με σκέψιν να μετρήσομεν τα πάντ᾽ ανίσως πρέπει
να πέσομεν εις τα γοργά καράβια με το θάρρος,
να δώσει νίκην ο θεός κι άβλαπτοι από τα πλοία
οπίσω να γυρίσομεν, ότι φοβούμαι μήπως
745 αντιλυγίσουν οι Αχαιοί την χθεσινήν τους θραύσιν.
Άνδρας πολέμου αχόρταγος οκνεί σιμά στα πλοία
που δεν θ᾽ αργήσει, εγώ θαρρώ, να πεταχθεί στην μάχην».
Ο Έκτωρ ήβρε φρόνιμον ό,τ᾽ είπε ο Πολυδάμας.
Και από τ᾽ αμάξι επήδησε στην γην με τ᾽ άρματά του,
750 κ εκείνον επροσφώνησε με λόγια φτερωμένα:
«Συ, Πολυδάμα, κράτει αυτού τους πρώτους πολεμάρχους,
κι εγώ τον πόλεμον εκεί πηγαίνω ν᾽ απαντήσω
κι εδώ θα γύρω ευθύς, αφού τους παραγγείλ᾽ ως πρέπει».
Είπ᾽, επετάχθη και όμοιαζε με όρος χιονισμένο·
755 σέρνει φωνήν ανάμεσα των βοηθών και Τρώων.
Και στην φωνήν του Έκτορος αυτοί εκινήσαν όλοι
σιμά στον Πολυδάμαντα, υιόν του Πάνθου ανδρείον.
Και ο Έκτωρ τον Δηίφοβον, τον Έλενον ανδρείον
τον Ασιάδη Αδάμαντα, τον Άσιον Υρτακίδην
760 ζητούσ᾽, εγύριζε παντού στες τάξες των προμάχων.
Αλλά δεν ήβρε ανόλεθρον ή απλήγωτον κανέναν.
Άλλοι εκείτονταν νεκροί στων καραβιών το πλάγι
όπου απ᾽ τες λόγχες των εχθρών εχάσαν την ζωήν τους,
άλλοι της Τροίας έμεναν στον πύργον λαβωμένοι.
765 Κι ήβρεν ευθύς στ᾽ αριστερά της δακρυφόρας μάχης
τον θείον Πάριν της λαμπρής Ελένης τον συμβίον,
στην μάχην τους συντρόφους του να σπρώχνει, να εμψυχώνει·
τον σίμωσε και με βαριά λαλιά τον ονειδίζει:
«Δύσπαρι, εξαίσιε στην ειδή, γυνομανή και πλάνε,
770 τι σου έγιν᾽ ο Δηίφοβος, ο Έλενος, ο Ασιάδης
Αδάμας, ο Οθρυονεύς, ο Άσιος Υρτακίδης;
Τώρ᾽ απ᾽ την άκρην ροβολούν οι πύργοι της Ιλίου,
τώρα και σέν᾽ αφεύγατος αφανισμός θενά ᾽βρει».

Το άλλο μου μισό: Υπάρχει ή το δημιουργώ;

Η δημιουργία και διατήρηση μιας αρμονικής συντροφικής σχέσης είναι ένα όνειρο για πολλούς. Συμβαδίζει με την πεποίθηση ότι υπάρχει κάπου εκεί έξω, ένα άτομο που αποτελεί το ιδανικό συμπλήρωμά μας, το «άλλο μας μισό». Υπάρχει όμως αυτό το άτομο; Και εάν υπάρχει τι χαρακτηριστικά έχει, εάν τελικά έχει κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.

«Το άλλο μισό» δεν είναι κάτι που μπορώ να περιγράψω εύκολα καθώς είναι διαφορετικό για τον καθένα μας, είναι αυτό που συμπληρώνει τα δικά μας χαρακτηριστικά.

Ποια χαρακτηριστικά όμως; Φαντάζομαι το άλλο μου μισό ως κάποιον πνευματώδη, παιχνιδιάρη, αισιόδοξο, ενεργητικό.

Τα επίθετα όμως αυτά, που έχουν ως στόχο να περιγράψουν ατομικά χαρακτηριστικά δεν μπορούν να ερμηνευτούν παρά μόνο αν αναφερθούμε σε συναλλαγές του ατόμου με το υλικό και ανθρώπινο περιβάλλον του.

Αναζητώ όμως το άλλο μου μισό ως αυτό που θα με συμπληρώσει, άρα έχει τα συμπληρωματικά χαρακτηριστικά που μου λείπουν ή ως έναν καθρέφτη του εαυτού μου; Κάθε ιδιότητα καλύπτει ένα εύρος αποχρώσεων. Έτσι κάποιος μπορεί για παράδειγμα να είναι οικονόμος ή σπάταλος. Και τα δύο αυτά χαρακτηριστικά περιγράφουν τη σχέση του με την κατοχή και διαχείριση αγαθών, φαίνεται λοιπόν ότι τα αποκλίνοντα χαρακτηριστικά σχετίζονται συστηματικά με τα πρότυπα στα οποία αντιστέκονται.

Παρόμοια, εάν γνωρίζουμε ότι ένα άτομο έχει εμφανή χαρακτηριστικά κυριαρχικής συμπεριφοράς μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι υποβόσκουν στοιχεία του αντίθετου, δηλαδή της υποταγής, στην προσωπικότητά του.

Παρατηρούμε λοιπόν ότι αυτό που αναζητάμε τελικά δεν είναι κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά αλλά μάλλον αναζητούμε να σχετιστούμε με έναν τέτοιο τρόπο που θα μας συμπληρώνει.

Πώς περιγράφεται η συμπληρωματική σχέση ανάμεσα σε άτομα ή ομάδες;

Στην κατηγορία αυτή μπορούμε να συμπεριλάβουμε όλες αυτές τις περιπτώσεις όπου η συμπεριφορά και οι επιδιώξεις μας διαφέρουν σε κύρια σημεία, με αποτέλεσμα η μία να μπορεί να θεωρηθεί ως συμπληρωματική της άλλης. Έτσι, όταν ο Α εκδηλώνει την συμπεριφορά Χ, ο Β εκδηλώνει την συμπεριφορά Ψ.

Η διαφοροποίηση αυτή μπορεί να γίνει προοδευτικά. Για παράδειγμα το Χ μπορεί να περιλαμβάνει πρότυπα που πολιτισμικά αντιμετωπίζονται ως κυριαρχικά ενώ το Ψ να περιλαμβάνει πρότυπα που πολιτισμικά υποδηλώνουν υποταγή.

Πώς θα συνεχιστεί αυτή η σχέση; Πιθανότατα η υποταγή να προάγει περισσότερη επιβολή, η οποία με τη σειρά της παράγει περισσότερη υποταγή.

Στις υγιείς συμπληρωματικές σχέσεις, το μοτίβο της συμπεριφοράς κάθε ατόμου είναι συμπληρωματικό του άλλου. Μερικές φορές αυτό εκφράζεται ως καταμερισμός εργασίας όπου το ένα άτομο αναλαμβάνει ένα έργο ενώ το άλλο παρέχει υποστήριξη για την επιτυχία του πρώτου ατόμου.

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το πρώτο άτομο να γίνει ακόμα πιο επιτυχημένο, όμως δεν παύουν και οι δύο να αναγνωρίζουν και να εκτιμούν τη συμβολή αυτού που παρέχει υποστηρικτικό έργο.

Δεν είναι όμως όλες οι περιπτώσεις τόσο ιδανικές. Η συνέχιση αυτής της διεργασίας τελικά μπορεί να οδηγήσει μονομερώς σε προοδευτική διαστρέβλωση της προσωπικότητας και των δύο σε μία σχέση.

Στην περίπτωση μάλιστα που η διεργασία αυτή παρατηρείται ανάμεσα σε ομάδες αυτό πιθανόν να συμβεί σε όλα τα μέλη των δύο ομάδων. Το αποτέλεσμα θα είναι η εμφάνιση αμοιβαίας εχθρότητας μεταξύ τους, η οποία θα οδηγήσει τη σχέση σε ρήξη και εν τέλει στην κατάρρευση ουσιαστικά του συστήματος.

Μια ανθυγιεινή συμπληρωματικότητα μπορεί να παρατηρηθεί σε ζευγάρια όπου το ένα άτομο κυριαρχεί και ελέγχει ενώ το άλλο άτομο ανταποκρίνεται με το να γίνεται όλο και πιο παθητικά το θύμα.

Είναι αυτός ο μόνος τρόπος που μπορεί να λειτουργήσει η σχέση;

Υπάρχουν σχέσεις που είναι συμμετρικές, τα δύο μέρη έχουν τα ίδια πρότυπα συμπεριφοράς και τις ίδιες επιδιώξεις.

Για παράδειγμα όταν ο ένας επιδεικνύει έπαρση, ο άλλος επιδεικνύει περισσότερη έπαρση, έτσι κάθε άτομο ή και ομάδα οδηγεί την άλλη σε υπερβολική έκφραση του προτύπου, μια διαδικασία που αν δεν περιοριστεί οδηγεί σε ολοένα και πιο ακραία αντιπαλότητα και τελικά σε εχθρότητα και στην κατάρρευση όλου του συστήματος.

Έτσι όταν σε μία σχέση ο καθένας προσπαθεί να είναι διαρκώς περισσότερο κυριαρχικός από τον άλλο αυτή δεν είναι τελικά βιώσιμη.

 
Ποιος τρόπος σύνδεσης είναι καλύτερος;

Μην βιαστείτε να απαντήσετε γιατί και οι δύο τρόποι όταν είναι αποκλειστικοί μπορούν να οδηγήσουν τελικά στην κατάρρευση της σχέσης ή του συστήματος. Σε υγιείς συμμετρικές σχέσεις, τα δύο μέρη αντικατοπτρίζονται μεταξύ τους. Η επιτυχία του ενός ατόμου εκτιμάται (σεβόμαστε, θαυμάζουμε) από το άλλο άτομο, που στη συνέχεια εργάζεται για να είναι εξίσου επιτυχημένο και στη συνέχεια εκτιμάται (σεβόμαστε, θαυμάζουμε) για την επιτυχία του και ούτω καθεξής.

Ένα αρνητικό παράδειγμα συμμετρίας θα ήταν δύο αδέρφια που είναι βάναυσα ανταγωνιστικά μεταξύ τους. Κανείς δεν μπορεί να ξεκουραστεί από τον συνεχή αγώνα του και το άγχος που τον συνοδεύει ώστε να είναι πάντα στην κορυφή. Ο καθένας περνά τη ζωή του κρυφοκοιτάζοντας με αγωνία για να δει αν ο αδερφός του βελτιώνεται και ανανεώνει τις δικές του προσπάθειες για να είναι διαρκώς καλύτερος και πρώτος.

Η διαίρεση αυτή έως ένα βαθμό παύει να είναι ξεκάθαρη εξαιτίας ενός άλλου είδους αλληλεπίδραση, την οποία θα μπορούσαμε να περιγράψουμε ως ανταποδοτική. Σε αυτόν τον τύπο συμπεριφοράς τα πρότυπα Χ και Ψ υιοθετούνται από τα άτομα ή τα μέλη και των δύο ομάδων στις αλληλεπιδράσεις τους με το άλλο άτομο ή την άλλη ομάδα.

Αντί όμως για το συμμετρικό σύστημα όπου το Χ είναι η απάντηση στο Χ και το Ψ η απάντηση στο Ψ, εδώ βρίσκουμε ότι το Χ είναι η απάντηση στο Ψ.

Έτσι σε κάθε μεμονωμένη περίπτωση η συμπεριφορά είναι ασύμμετρη, αλλά η συμμετρία ανακτάται σε ένα σύνολο περιστάσεων καθώς μερικές φορές ο Α εκδηλώνει το Χ στο οποίο ο Β θα απαντήσει με Ψ και μερικές φορές ο Α θα εκδηλώσει το Ψ και ο Β θα απαντήσει με Χ.

Περιπτώσεις στις οποίες ένα έργο το αναλαμβάνει μερικές φορές ο Α και μερικές φορές ο Β μπορούν να θεωρηθούν ανταποδοτικές, ενώ όταν ο Α συνήθως αναλαμβάνει ένα έργο και ο Β συνήθως τον υποστηρίζει θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι λειτουργούν με βάση το συμπληρωματικό πρότυπο.

Αξίζει να σημειωθεί ότι το ανταποδοτικό πρότυπο αντισταθμίζεται και εξισορροπείται εσωτερικά και συνεπώς δεν οδηγείται σε ρήξη.

 
Έτσι έρχεται το ερώτημα: Θέλω πραγματικά το άλλο μου μισό;

Αλλά και εάν αυτό είναι που θέλω, η παραπάνω ανάλυση μας δείχνει πως είναι στο χέρι μου να το δημιουργήσω επιδιώκοντας μία συμπληρωματική σχέση.

Τι γίνεται όμως αν διαπιστώσω ότι τελικά δεν θέλω το άλλο μου μισό αλλά ένα άλλο ολόκληρο που θα σχετίζεται ανταποδοτικά με το δικό μου ολόκληρο;

Δύο ολόκληρα που εναλλάσσουν θέσεις και ρόλους και αναπτύσσονται, αλληλοϋποστηρίζονται, ωθώντας ο ένας τον άλλο σε μία καλύτερη εκδοχή του εαυτού του.

Οι τρόποι αυτοί επικοινωνίας δεν αφορούν μόνο τα ζευγάρια αλλά οποιαδήποτε σχέση ανάμεσα σε άτομα ή ομάδες.

Όταν κατανοήσουμε αυτούς τους τρόπους και γνωρίζουμε τις παγίδες που ο καθένας από αυτούς κρύβει θα βελτιώσουμε πολύ την επικοινωνία μας και τις σχέσεις μας. Δεν είναι σκόπιμο να αποκλείσουμε κάποιον από αυτούς αλλά να μάθουμε να τους χρησιμοποιούμε την κατάλληλη στιγμή.

Η τέχνη της ευτυχίας

Οι ευτυχισμένοι άνθρωποι είναι πιο στοργικοί και επιεικείς απ' ό,τι οι δυστυχισμένοι. Από τη στιγμή που θα συμπεράνουμε ότι η βασική φύση της ανθρωπότητας είναι περισσότερο συμπονετική παρά επιθετική, η σχέση μας με τον γύρω κόσμο αλλάζει αμέσως. Όταν βλέπουμε τους άλλους ως βασικά συμπονετικούς αντί για εχθρικούς και εγωιστές, αυτό μας βοηθάει να χαλαρώσουμε, να εμπιστευτούμε, να ζήσουμε με άνεση. Μας κάνει πιο ευτυχισμένους.

Αν μπορείτε υπηρετείτε τους άλλους ανθρώπους, τα άλλα ανθρώπινα όντα. Αν όχι, τουλάχιστον αποφύγετε να τα πληγώσετε. Νομίζω πως αυτή είναι ολόκληρη η βάση της φιλοσοφίας μου.

Υπάρχει μια πολύ διαδεδομένη αντίληψη στον πολιτισμό μας, ότι η πραγματική οικειότητα επιτυγχάνεται καλύτερα μέσα στο πλαίσιο μιας παθιασμένης ρομαντικής σχέσης -αυτός ο Ξεχωριστός Κάποιος, που βάζουμε σε περίοπτη θέση σε σχέση με τους άλλους. Αυτή μπορεί να είναι μια πολύ περιοριστική άποψη, που μας εμποδίζει να έλθουμε σε επαφή με άλλες δυνατές πηγές οικειότητας, αλλά και η αιτία μιας έντονης αγωνίας και δυστυχίας, όταν ο Ξεχωριστός αυτός Κάποιος δεν είναι εκεί. Το πρότυπο σε σχέση με την οικειότητα στηρίζεται στην προθυμία μας να ανοιχτούμε σε πολλούς άλλους ανθρώπους, στην οικογένειά μας, τους φίλους μας, ακόμα και σε αγνώστους και να διαμορφώσουμε γνήσιους και στενούς δεσμούς βασισμένους στον κοινό ανθρωπισμό μας.

Αν βλέπουμε τη δυστυχία σαν κάτι αφύσικο, κάτι που δεν θα έπρεπε να μας συμβαίνει, τότε δεν είναι καθόλου παράξενο να ψάχνουμε να βρούμε κάποιον ο οποίος ευθύνεται για τη δυστυχία μας. Ο θύτης μπορεί να είναι το κράτος, το εκπαιδευτικό σύστημα, οι καταπιεστικοί γονείς, μια δυσλειτουργική οικογένεια, το άλλο φύλο ή ο άστοργος σύντροφός μας. Ο κίνδυνος όμως που προκύπτει από τη συνεχιζόμενη απόδοση της ευθύνης και τη διατήρηση της θέσης του θύματος είναι η διαιώνιση της δυστυχίας μας -μέσα από τα επίμονα συναισθήματα θυμού, απογοήτευσης και αποστροφής.

Πολύ συχνά για παράδειγμα προκαλούμε οι ίδιοι τη δυστυχία μας, με το να αρνούμεθα να εγκαταλείψουμε το παρελθόν. Αν προσδιορίσουμε την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας με τα δεδομένα που είχε το παρουσιαστικό μας παλιότερα ή με τα δεδομένα αυτών που μπορούσαμε παλιά να κάνουμε και που δεν μπορούμε πια να κάνουμε τώρα, μπορούμε να στοιχηματίσουμε με βεβαιότητα ότι με αυτές τις αντιλήψεις δεν πρόκειται να γινόμαστε πιο ευτυχισμένοι καθώς θα μεγαλώνουμε.

Η ικανότητα να αλλάζει κανείς προοπτική μπορεί να γίνει από τα πιο ισχυρά και αποτελεσματικά όπλα που έχουμε για να μας βοηθήσουν να ανταποκριθούμε στα προβλήματα της καθημερινής ζωής. Πρέπει να συνειδητοποιήσει κανείς ότι κάθε φαινόμενο, κάθε συμβάν, έχει διαφορετικές όψεις. Συμβαίνει συχνά όταν ανακύπτουν προβλήματα να περιορίζεται σημαντικά η θέασή μας. Όλη μας η προσοχή επικεντρώνεται στη στενοχώρια μας για το πρόβλημα και ίσως έχουμε την αίσθηση ότι είμαστε οι μόνοι που αντιμετωπίζουμε τέτοιες δυσκολίες. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε ένα είδος αυτοαπορρόφησης, που κάνει το πρόβλημα να φαίνεται πολύ μεγάλο.

Αν μπορείς να μάθεις να αναπτύσσεις υπομονή και ανεκτικότητα απέναντι στους εχθρούς σου, τότε όλα τα άλλα έρχονται πολύ πιο εύκολα -η συμπόνια σου απέναντι σε όλους τους άλλους αρχίζει να ρέει με φυσικότητα. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη ενδυνάμωση από εκείνη της υπομονής, ακριβώς όπως δεν υπάρχει χειρότερο βάσανο από το μίσος. Γι' αυτό τον λόγο θα πρέπει να εντείνει κανείς τις προσπάθειές του όσο μπορεί, ώστε να μην τρέφει μίσος απέναντι στον εχθρό του, αλλά μάλλον να χρησιμοποιήσει την κάθε δυσκολία ως μια ευκαιρία για να αναπτύξει την άσκησή του στην υπομονή και την ανεκτικότητα. Στην πραγματικότητα, ο εχθρός είναι μια αναγκαία προϋπόθεση για την άσκηση της υπομονής.

Σε καιρούς ανακούφισης, σε περιόδους πριν ή μετά από άσχημες εμπειρίες δυστυχίας, μπορούμε να στοχαζόμαστε πάνω στη δυστυχία, προσπαθώντας να κατανοήσουμε το νόημά της. Και ο χρόνος και η προσπάθεια που καταβάλλουμε αναζητώντας το νόημα της δυστυχίας θα μας ανταμείψουν πλουσιοπάροχα όταν αρχίσει να μας χτυπάει το κακό.

Μετατρέπουμε τον πόνο σε δυστυχία ακριβώς μέσα στο πνεύμα μας. Για να περιορίσουμε τη δυστυχία του πόνου, χρειάζεται να κάνουμε μια κρίσιμη διάκριση ανάμεσα στον πόνο του πόνου και στον πόνο που δημιουργούμε με τις σκέψεις μας γύρω από τον πόνο. Φόβος, θυμός, ενοχή, μοναξιά και η αίσθηση ότι είμαστε αβοήθητοι, όλα αυτά είναι νοητικές και συγκινησιακές αντιδράσεις που μπορούν να εντατικοποιήσουν τον πόνο.

Απαιτεί πολύ χρόνο η ανάπτυξη της κατάλληλης συμπεριφοράς και των συνηθειών εκείνων του νου που συμβάλλουν στην επίλυση των προβλημάτων μας. Απαιτεί επίσης πολύ χρόνο για να εγκαθιδρυθούν οι νέες εκείνες συνήθειες που θα προσφέρουν την ευτυχία. Δεν υπάρχει τρόπος να παραγνωρίσουμε αυτά τα απαραίτητα συστατικά, όπως η αποφασιστικότητα, η προσπάθεια και ο χρόνος. Αυτά είναι τα πραγματικά μυστικά για την κατάκτηση της ευτυχίας.

Η πρώτη αρχή είναι ότι όλκες οι "απατηλές" καταστάσεις του νου, όλες οι επιβλαβείς συγκινήσεις και σκέψεις αποτελούν κατ' ουσία διαστρεβλώσεις, με την έννοια ότι έχουν τις ρίζες τους στη λαθεμένη καταγραφή της αληθινής πραγματικότητας. Άσχετα από το πόσο ισχυρά είναι, αυτά τα αρνητικά συναισθήματα δεν έχουν στο βάθος πραγματικό θεμέλιο, βασίζονται στην άγνοια.

Η δεύτερη αρχή είναι ότι οι θετικές καταστάσεις του πνεύματός μας μπορούν να δράσουν ως αντίδοτα στις αρνητικές μας τάσεις και στις απατηλές καταστάσεις του πνεύματός μας. Αυτές οι επιβλαβείς συγκινήσεις, όπως η προσκόλληση και το μίσος, σε τελική ανάλυση έχουν τις ρίζες τους στην άγνοια -την πλάνη για την αληθινή φύση της πραγματικότητας. Για να υπερβεί κάποιος εντελώς όλες αυτές τις αρνητικές τάσεις, πρέπει να χρησιμοποιήσει το αντίδοτο εναντίον της άγνοιας που είναι ο "παράγοντας Σοφία", που προϋποθέτει την ανάπτυξη της διαίσθησης , τη διείσδυση στην αληθινή φύση της πραγματικότητας.

Η τρίτη αρχή είναι ότι η ουσιαστική φύση του πνεύματος είναι καθαρή. Στηρίζεται στην πεποίθηση ότι η υποκείμενη βασική λεπτοφυής συνειδητότητα είναι ακηλίδωτη από τα αρνητικά συναισθήματα. Πάνω λοιπόν σε αυτές τις τρεις αρχές στηρίζεται ο βουδισμός και δέχεται ότι οι νοητικές και συγκινησιακές βλαβερές επιδράσεις μπορούν τελικά να εξαλειφθούν μέσα από την ενσυνείδητη καλλιέργεια δυνάμεων-αντιδότων όπως η αγάπη, η συμπόνια, η ανοχή και η συγχώρεση και μέσα από διάφορες ασκήσεις όπως είναι ο διαλογισμός.

Εάν η κατάσταση ή το πρόβλημα είναι τέτοιας φύσεως που να επιδέχεται διόρθωση, τότε δεν υπάρχει λόγος να ανησυχώ γι' αυτό. Και αντίστροφα, αν δεν υπάρχει διέξοδος, καμία λύση, καμία δυνατότητα απόφασης, τότε επίσης δεν έχει νόημα να ανησυχεί κανείς, γιατί ούτως ή άλλως δεν μπορεί να γίνει τίποτα.

Έχω ανακαλύψει ότι το ειλικρινές κίνητρο δρα ως αντίδοτο στη μείωση του φόβου και του άγχους. Με ένα ειλικρινές κίνητρο, αυτό της συμπόνιας, ακόμη κι αν έχω κάνει λάθος ή έχω αποτύχει, δεν υπάρχει λόγος να μετανιώνω. Αν έχω αποτύχει, αυτό συνέβη γιατί η κατάσταση ήταν πέρα και από τις καλύτερές μου προσπάθειες.

Ο άνθρωπος πρέπει να μάθει να χτίζει όνειρα, εκεί που οι ελπίδες τελειώνουν

Ο άνθρωπος μια μέρα των ημερών, πρέπει να μάθει να χτίζει όνειρα, εκεί που οι ελπίδες τελειώνουν.

Τα πράγματα έχουν τη δική τους ζωή, φτάνει μόνο να ξυπνήσεις την ψυχή τους.

Αισθάνθηκε ξεχασμένος, όχι με την επανορθώσιμη λησμονιά της καρδιάς, αλλά με την σκληρή και αμετάκλητη λησμονιά του θανάτου.

Είχε πάει στον άλλο κόσμο, αλλά γύρισε γιατί δεν άντεξε την μοναξιά.

Έφτασε να υποκρίνεται με τόση αληθοφάνεια, ώστε κατέληξε να παρηγορείται με τα ίδια της τα ψέματα.

Στην πραγματικότητα δεν τον ενδιέφερε ο θάνατος, μόνο η ζωή, και γι’ αυτό το συναίσθημα που αισθάνθηκε , όταν απήγγειλαν την καταδίκη (σε θάνατο), δεν ήταν φόβος αλλά νοσταλγία.

Το μυστικό για τα καλά γηρατειά δεν ήταν τίποτε άλλο από μια τίμια συμφωνία με τη μοναξιά.

Δεν πεθαίνει κανείς όταν πρέπει, αλλά όταν μπορεί.

Ο άλλος πόλεμος, ο αιματοκυλισμένος είκοσι χρόνια, δεν τους είχε στοιχίσει τόσο όσο ο διαβρωτικός πόλεμος των αιώνιων αναβολών.

Ο κόσμος θα’ χει γα..θεί πέρα για πέρα τη μέρα που οι άνθρωποι θα ταξιδεύουν στην πρώτη θέση και η λογοτεχνία στο βαγόνι με τα εμπορεύματα.

Είχε φύγει μακριά της, προσπαθώντας να τη βγάλει από το μυαλό του, όχι μόνο με την απόσταση, αλλά και με μια απερίσκεπτη ορμή, που οι σύντροφοι του έπαιρναν για τόλμη.

Αλλά όσο περισσότερο βούταγε την εικόνα της στη λάσπη του πολέμου τόσο περισσότερο ο πόλεμος έμοιαζε με την Αμαράντα. Έτσι, είχε βασανιστεί στην εξορία, ψάχνοντας να βρεί τρόπο να τη σκοτώσει με τον ίδιο το θάνατο του.

Έσκαψε τόσο βαθιά στα αισθήματα του και αναζητώντας το συμφέρον, συνάντησε τον έρωτα, γιατί προσπαθώντας να την κάνει να τον αγαπήσει, κατέληξε να την αγαπήσει αυτός.

Τη συνάντησε στην εικόνα που πλημμύριζε την ίδια την τρομερή του μοναξιά.

Μετά από τόσα χρόνια θάνατο, ήταν τόση η λαχτάρα για τους ζωντανούς, τόσο πιεστική η ανάγκη για συντροφιά, τόσο τρομακτική η προσέγγιση σ’ εκείνον τον άλλο θάνατο που υπάρχει μέσα στο θάνατο, που ο Προυδένσιο Αγκιλάρ είχε φτάσει ν’ αγαπήσει το χειρότερο εχθρό του.

Γιατί η ειλικρίνεια είναι συχνά δύσκολη σε περιόδους μεγάλης πίεσης

«Θα μπορούσατε να περιγράψετε μια φορά που είπατε την αλήθεια και αυτό σας πλήγωσε;» Αυτή η ερώτηση φθάνει ακριβώς στην καρδιά του γιατί η ειλικρίνεια είναι συχνά δύσκολη, δηλαδή ότι το να πούμε την αλήθεια μπορεί να σημαίνει ότι θυσιάζουμε κάτι που πραγματικά θέλουμε ή χρειαζόμαστε. Και αυτό που ακολουθεί είναι πραγματικά ένα οδυνηρό συναίσθημα.

Αυτή τη στιγμή, η συζήτηση για την ειλικρίνεια μπορεί να φαίνεται παλιομοδίτικη. Οι συνέπειες του άγχους και του στρες μπορεί να φαίνονται σαν μια άδεια να δώσουμε προτεραιότητα στις επιθυμίες και τις ανάγκες μας έναντι των «πρέπει» μας. Συγκεκριμένα, ήταν αρκετοί οι μαθητές και οι γονείς με τους οποίους μίλησα τους τελευταίους μήνες και μου είπαν ότι μέχρι να αφήσουμε πίσω μας αυτή την κρίση, δεν πειράζει να κλέβουμε και λίγο στις εργασίες και στις εξετάσεις.

Μια νέα έρευνα δείχνει ότι, πράγματι, οι φοιτητές που αναφέρουν υψηλότερα επίπεδα στενοχώριας, θλίψης και άλλων αρνητικών συναισθημάτων τείνουν να υιοθετούν πιο ανοικτή στάση απέναντι στη λογοκλοπή. Με άλλα λόγια, όταν αισθανόμαστε πιεσμένοι, το να κάνουμε το σωστό είναι ακόμη πιο δύσκολο από το συνηθισμένο – και όχι αδίκως.

Εντούτοις, ως νοήμοντα όντα, είμαστε «προγραμματισμένοι» να προτιμάμε την ειλικρίνεια. Έχουμε ένα φυσικό ένστικτο να αναζητούμε απαντήσεις και να βγάζουμε νόημα από τα πράγματα γύρω μας. Έχετε δει ποτέ έναν κακό ηθοποιό στην οθόνη; Δεν χρειαζόταν να είστε ο ίδιος ηθοποιός για να αναγνωρίσετε την έλλειψη ειλικρίνειας στην ερμηνεία. Γιατί; Είναι επειδή όλοι μας είμαστε ενστικτωδώς συνδεδεμένοι με την αλήθεια σε ένα θεμελιώδες, φυσικό και πνευματικό επίπεδο. Είναι μέρος του ποιοι είμαστε και ενστικτωδώς απορρίπτουμε την ανεντιμότητα. Εξελικτικά πιθανότατα η ανεντιμότητα να σηματοδοτεί και κίνδυνο για την επιβίωσή μας.

Για να παρακάμψουμε αυτή τη φυσική παρόρμηση λέγοντας ψέματα, δημιουργούμε τεράστιες ποσότητες ανθεκτικής και αρνητικής ενέργειας στο σώμα μας. Αυτό το εσωτερικό στρες μας βάζει σε πόλεμο με τον εαυτό μας. Τα ψέματα δημιουργούν ένα μυαλό/σώμα που δεν είναι σε ηρεμία και καταλήγουν να εκδηλώνονται ακόμα και σωματικά συμπτώματα.

Πολλές φορές, το να πούμε την αλήθεια κοστίζει. Εκείνη τη στιγμή, ο ειλικρινής μας λόγος μας αποκλείει απο άλλες επιλογές, εκείνη τη στιγμή παίρνουμε μια βαριά απόφαση. Κι αν βραχυπρόθεσμα πονά, μακροπρόθεσμα μας ωφελεί, ακόμα κι αν δεν μπορούμε καν να το φανταστούμε πώς θα το καταφέρει.

Όπως και με άλλες δυνατές αρετές, η ειλικρίνεια μας βοηθά να σχετιζόμαστε με τους άλλους ανθρώπους με θετικό τρόπο. Αλλά όταν πρόκειται να σχηματίσουμε κρίσεις για τους άλλους ανθρώπους, η έρευνα δείχνει ότι τίποτα δεν είναι πιο σημαντικό από τον ηθικό χαρακτήρα.

Μην υποτιμάτε την επίδραση του άγχους σε κάθε πτυχή της συμπεριφοράς, συμπεριλαμβανομένης της ειλικρίνειας. Οι αποφάσεις να κάνετε το σωστό είναι πιο δύσκολες όταν νιώθετε ότι αγωνίζεστε. Είναι σημαντικό να θέτουμε ως θέμα συζήτησης την ειλικρίνεια στους νέους της ζωής σας. Πείτε μια ιστορία για μια φορά που είπατε την αλήθεια και σας πλήγωσε – και ίσως για μια φορά που δεν καταφέρατε να είστε ειλικρινείς και το μετανιώσατε. Και να είστε ειλικρινείς σχετικά με την ειλικρίνεια. Μπορεί να είναι δύσκολο να παραμείνουμε σταθεροί στις αρχές μας – ωστόσο είναι επιτακτική ανάγκη να προσπαθήσουμε.

Είναι στο χέρι σου τι θα “γράψεις” στην ψυχή ενός παιδιού

Κάθε παιδί που γεννιέται είναι σαν ένας άγραφος πίνακας. Ό,τι βλέπει στη πορεία, ό,τι ακούει αρχίζει να το μιμείται. Δε ξέρει αν αυτό που κάνει ή λέει είναι το σωστό. Δε μπορεί να διαχωρίσει αν πρέπει να κάνει αυτά που θέλετε να του διδάξετε ή αυτά που βλέπει να κάνετε εσείς.

Μην τιμωρείτε το παιδί αν του έχετε πει να μη κάνει κάτι αλλά αυτό το κάνει επειδή βλέπει ότι το κάνετε κι εσείς.
Μην πιέζετε τα παιδιά σας να κάνουν ότι δε κάνατε εσείς.
Μην κάνετε διακρίσεις μεταξύ των παιδιών σας ή σε σύγκριση με άλλα παιδιά.
Μην τα βρίζεται και μη τους φωνάζεται σε υπερβολικό βαθμό.

Καμιά φορά τα λόγια και οι φωνές χαράζονται σε μια παιδική ψυχή πολύ περισσότερο από ότι ένα χτύπημα. Ο πόνος από ένα χτύπημα θα περάσει κάποια στιγμή, μια σκληρή κουβέντα όμως μπορεί να αφήσει μια πληγή που θα το πονάει για πάντα μέσα στη ψυχή του.

Να ενθαρρύνετε τα παιδιά σας δραστηριοποιούνται σε κάτι που θέλουν.
Να τα επιβραβεύετε για τα μικρά ή τα μεγάλα επιτεύγματα που καταφέρνουν να κάνουν.
Να είστε το παράδειγμά τους. Να πατάνε στα βήματά σας και όχι απλά να είστε ένας συμβουλάτορας γονιός που άλλα θα λέει άλλα θα κάνει.

Να είστε παρόν στη ζωή του παιδιού σας και μάλιστα ως ένας ουσιαστικός γονιός. Μην αδιαφορείται για την ανατροφή των παιδιών σας.

Μη νομίζετε πως θα καλυφθεί η έλλειψη από τους γονείς του αν τη νιώσει με το να το φορτώσεται με δεκάδες φροντιστήρια και δραστηριότητες.

Η ευτυχία για ένα γονιό είναι να βγάλει καλά παιδιά στη κοινωνία γι’ αυτό γίνεται πρότυπο για το παιδί σας και όχι ένα κακό παράδειγμα.

Έχτισαν τις φυλακές του νου μας… και μεις τις μεταδίδουμε από γενιά σε γενιά

Όλοι οι ενήλικες έχουμε μεγαλώσει σε διαφορετικές οικογένειες ο καθένας με διαφορετικούς γονείς, σε διαφορετικές πόλεις, κάτω από διαφορετικά συστήματα εκπαίδευσης, συνθήκες διαβίωσης, ήθη και έθιμα. Όλοι μας όμως έχουμε περάσει από “εκπαίδευση” που δεν είναι τίποτα άλλο από έναν υποταγμένο τρόπο να σκεφτόμαστε. Να αναπαράγουμε συστήματα αξιών και απόψεις κάποιων άλλων που είναι όμως κοινά αποδεκτές από την κοινωνία. Τα κοινά λεγόμενα “κουτάκια” ή τα “κουστούμια” που τα φοράς ανεξάρτητα εάν είναι το νούμερο σου ή όχι .

Αυτό είναι η προσωπικότητα που μας χτίζουνε μέρα την ημέρα, χρόνο με το χρόνο. Ένα κουστούμι που σου φτιάξανε οι άλλοι και θέλεις δεν θέλεις θα το φοράς. Ανεξάρτητα εάν σου είναι άνετο και ευχάριστο ή αν σε κάνει να θέλεις να σκάσεις γιατί είναι τρία νούμερο μικρότερο και δεν σου αρέσει καν το χρώμα!

Αυτό μας δείχνει με ακρίβεια τον ελεγχόμενο τρόπο “εκπαίδευσης” των ανθρώπων σε μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Και αυτή δεν είναι άλλη από τον επιφανειακό τρόπο ζωής που βασίζεται στον υλισμό. Οι άνθρωποι βασίζουν την αξία τους στα πτυχία που έχουν αποκτήσει, στην μόρφωση τους, στην κοινωνική του καταξίωση, στα υλικά τους αποκτήματα, στο περιβάλλον τους, και εν τέλει κατά πόσο είναι πετυχημένοι στην ζωή και ποιά είναι η θέση που κατέχουν από την κοινωνία .

Για να μπορέσουμε να ξεφύγουμε από αυτό χρειάζεται να κάνουμε μια ριζική αποδόμηση όλων αυτών των απόψεων και των πεποιθήσεων που απαρτίζουν την προσωπικότητα μας. Είναι όλα τα νοητικά σκουπίδια που μας έχουν φορτώσει και αναγκαζόμαστε να ζούμε με αυτά για μια ζωή .Να ζούμε μέσα στο εγώ μας αποκομμένοι από την θεία φύση μας .

Ήρθαμε στην ζωή σαν άγραφοι πίνακες, καθαρές ψυχές, μαλακοί σαν τα ζυμαράκια και αφήσαμε τους άλλους να μας λερώσουν. Να μας πλάσουν κατά το δοκούν σαν εκτρώματα, έτσι όπως ταίριαζε στον δικό τους τρόπο ζωής και στα δικά τους θέλω. Και κυρίως οι γονείς μας, που συχνά για να απαλύνουμε τον πόνο αυτής της κακοποίησης, γιατί για κακοποίηση πρόκειται, τους δικαιολογούμε λέγοντας ότι αυτό ήξεραν αυτό έκαναν. Ή ακόμα χειρότερα ήθελαν απλά το “καλό” μας .

Και ποιός είναι ο ρόλος του γονιού εαν δεν είναι να περάσει τις γνώσεις των προηγούμενων γενεών στις επόμενες, θα ρωτούσε κάποιος; Θα απαντήσω με την γνωστή ρήση “αμαρτίες γονέων παιδεύουσι τέκνα”.

Αντί λοιπόν να σεβαστούν οι προηγούμενοι τα παιδιά που είναι το μέλλον της ανθρωπότητας , τα τσαλαπατούν σαν ψυχές και αυτά και την χιλιοειπωμένη “ελεύθερη βούληση ” που είναι αναφαίρετο δικαίωμα κάθε ύπαρξης .

Σεβασμός στην ελεύθερη βούληση του ανθρώπου, είναι να του δείξεις σαν παιδί, το δρόμο που οδηγεί στην αυτογνωσία. Να του δείξεις πως να ράψει τα κουστούμια των πεποιθήσεων του, μόνο του. Αυτά που θα το κάνουν να αισθάνεται άνετα, χαρούμενα, ελεύθερα και εν τέλει ευτυχισμένα. Αντί αυτού όμως θέλουν οι γονείς σώνει και καλά να τα κάνουν στρατιωτάκια, αμίλητα, αγέλαστα και καλά υποταγμένα, αναπαράγωντας μέσα από αυτά την δική τους ζωή. Που στο τέλος πιο αποτέλεσμα φέρνει;

Οι άνθρωποι γενιά μετά την γενιά, να ζουν τα ίδια λάθη, χωρίς να έχει μεσολαβήσει καμιά επίγνωση για την εμπειρία της ζωής. Καμιά συνείδηση δεν γίνεται κτήμα του ανθρώπου. Ούτως ώστε ο καθένας να δώσει το δικό του στίγμα στην ζωή και να ακολουθήσει την δική του πορεία προς την αυτοπραγμάτωση.

Έτσι λοιπόν κάποιοι έχτισαν την φυλακή μας πέτρα πέτρα και εμείς καθόμαστε από μέσα και κοιτάζουμε τον κόσμο έξω. Μέσα από το μικρό οπτικό μας πεδίο, την περιορισμένη μας συνείδηση θέλουμε να ζούμε μια ελεύθερη ζωή . Αυτό δεν μπορεί να γίνει μέσα από την φυλακή. Για αυτό όσο συνεχίζεις να κοιτάζεις από το παραθυράκι της φυλακής, όσα βιβλία και να διαβάσεις, όλων των σοφών της γης τα λόγια και να αναπαράγεις στον εαυτό σου, πάλι μικρή θα είναι η εικόνα που έχεις για τον κόσμο.

Αυτό που θα σου δώσει την ελευθερία σου είναι να γκρεμίσεις τους τοίχους της φυλακής σου.

Αργά και μεθοδικά όπως στην έχτισαν οι άλλοι για λογαριασμό σου. Έτσι και εσύ θα την γκρεμίσεις, πέτρα πέτρα, μέρα με την ημέρα , για να μπορείς να βλέπεις όλη την εικόνα του κόσμου σου και με τα δικά σου μάτια.

Να ζωγραφίσεις την ζωή με τα δικά σου χρώματα.

Να ζήσεις ελεύθερα, με αυτοσυνείδηση γαλήνη και ευδαιμονία!

Σπάσε τα δεσμά!

Οι βαθύτερες ανθρώπινες αξίες και οι συμπονετικοί φίλοι είναι τα πιο σημαντικά πράγματα στη ζωή

Οι επιστήμονες έχουν αρχίσει να τονίζουν ότι οι εσωτερικέs αξίες είναι αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία για μια ευτυχισμένη ζωή, και είναι αυτό που χρειαζόμαστε ακριβώς τώρα, όχι μόνο πνευματικά, αλλά και για την καλή σωματική μας κατάσταση.

Ολόκληρη η κοινωνία μας έχει παραπλανηθεί από τα υλικά αγαθά και έχει χάσει την αίσθηση αυτού που είναι πραγματικά πολύτιμο. Κρίνουμε τα πάντα σε υλικό επίπεδο και δεν αναγνωρίζουμε άλλεs αξίες.

Ακόμη και στις οικογένειες, όσοι κερδίζουν χρήματα έχουν καλή αντιμετώπιση, ενώ οι υπόλοιποι αντιμετωπίζονται ως άχρηστοι. Οι άνθρωποι μεταχειρίζονται καλύτερα τα παιδιά τους αν είναι πιθανό να κερδίσουν πολλά στο μέλλον και παραμελούν τα παιδιά τους που φαίνεται να μην έχουν τέτοια προοπτική.

Το ίδιο ισχύει και για τους ηλικιωμένους — από τη στιγμή που δεν κερδίζουν πλέον χρήματα, δεν τυγχάνουν καλής αντιμετώπισης και δεν τους δίνονται παρά αποφάγια. Με τον ίδιο τρόπο αντιμετωπίζουμε και τα ζώα.

Τις κότες που γεννάνε αυγά τις φροντίζουμε, ενώ τα αρσενικά κοτόπουλα τα σκοτώνουμε. Τα θηλυκά που δε γεννάνε αυγά επίσης τα σκοτώνουμε.

Οι άνθρωποι αντιμετωπίζονται το ίδιο. Μόνο οι χρήσιμοι άνθρωποι εκτιμώνται, ενώ όσοι δεν εκτιμώνται εγκαταλείπονται.

Η κοινωνία μας είναι προσανατολισμένη προς τα νιάτα, αλλά μπορούμε επίσης να πούμε ότι είναι προσανατολισμένη και προς τη χρησιμότητα.

Σε μια κοινωνία που συμπεριφέρεται καλά μόνο στους χρήσιμους ανθρώπους, θα πρέπει να προσευχηθούμε να ζήσουμε λιγότερο. Όταν γεράσουμε, θα είμαστε άχρηστοι.

Αυτό είναι ένα παγκόσμιο πρόβλημα. Θεωρώ ότι οι περισσότερες κοινωνίες πιστεύουν ότι το χρήμα είναι το πιο σημαντικό πράγμα.

Οι βαθύτερες ανθρώπινες αξίες και οι συμπονετικοί φίλοι είναι τα πιο σημαντικά πράγματα στη ζωή, αλλά οι άνθρωποι δεν το αναγνωρίζουν αυτό.

Για παράδειγμα, σ’ ένα φτωχικό σπίτι που είναι γεμάτο στοργή, όλοι είναι ευτυχισμένοι. Αλλά στο σπίτι ενός δισεκατομμυριούχου, αν τα μέλη μιας οικογένειας ζηλεύουν, υποπτεύονται ο ένας τον άλλον και δεν αγαπιούνται, τότε, ανεξάρτητα από το πόσο πλούσιοι είναι ή πόσο όμορφα είναι τα έπιπλά τους, παραμένουν δυστυχισμένοι.

Το παράδειγμα δείχνει τη διαφορά μεταξύ επιφανειακών αξιών και βαθύτερων, υψηλότερων αξιών. Η στοργή και η καλοσύνη που εμείς τα ανθρώπινα όντα διαθέτουμε αρχικά είναι οι βαθύτερες αξίες, η βάση όλων των ανθρώπινων αξιών.

Εάν διαθέτουμε αυτές τις αξίες, οι επιφανειακές αξίες που έχουν να κάνουν με χρήματα και υλικά αγαθά μπορούν να συμβάλλουν στην ανθρώπινη ευτυχία. Δίχως αυτές, όμως, οι επιφανειακές αξίες είναι ανούσιες.

Η αναβλητικότητα

Αναβλητικότητα, ή αναβολή της δράσης, είναι η τάση να μεταθέτουμε για αύριο τις δυσάρεστες αλλά σημαντικές πράξεις: τις επίπονες ασκήσεις στο γυμναστήριο, την εγγραφή σε μια φθηνότερη ασφάλεια, το να γράψουμε ευχαριστήριες κάρτες. Οι καλές αποφάσεις της πρωτοχρονιάς δεν αλλάζουν τίποτα. Η αναβλητικότητα είναι παράλογη διότι ο σκοπός δεν υλοποιείται από μόνος του. Ξέρουμε όμως ότι η υλοποίησή του είναι κάτι καλό για μας. Τότε γιατί αναβάλλουμε τα σημαντικά πράγματα που έχουμε να κάνουμε; Επειδή υπάρχει ένα χρονικό χάσμα ανάμεσα στην επένδυση και στο κέρδος. Και το να πηδήξουμε αυτό το χαντάκι απαιτεί μεγάλο διανοητικό σθένος, όπως απέδειξε ο ψυχολόγος Ρόι Μπαουμάιστερ μ’ ένα πολύ έξυπνο πείραμα. Έβαλε, λοιπόν, φοιτητές μπροστά σ’ έναν φούρνο από τον οποίο έβγαιναν εξαίσιες μυρωδιές από κουλουράκια με κομμάτια σοκολάτας. Έπειτα τοποθέτησε μπροστά στον φούρνο μια γαβάθα γεμάτη ραπανάκια και είπε στους φοιτητές ότι μπορούσαν να φάνε όσα ραπανάκια ήθελαν. Τους απαγόρευσε όμως ρητά να αγγίξουν τα κουλουράκια. Και τους άφησε μόνους για μισή ώρα. Στους φοιτητές μια δεύτερης ομάδας επέτρεψε να φάνε όσα κουλουράκια ήθελαν. Μετά από τριάντα λεπτά, οι δύο ομάδες φοιτητών έπρεπε να λύσουν ένα αρκετά δύσκολο μαθηματικό πρόβλημα. Οι φοιτητές που δεν μπόρεσαν να αγγίξουν τα κουλουράκια εγκατέλειψαν την άσκηση δύο φορές γρηγορότερα από εκείνους που μπορούσαν να φάνε όσα ήθελαν. Ο αυτοέλεγχος τους είχε απομυζήσει πολλή διανοητική ενέργεια, τη θέληση που τώρα τους έλειπε για να λύσουν την άσκηση. Η θέληση λειτουργεί σαν μπαταρία – τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα. Αν η ενέργεια καταναλωθεί, είναι άδεια και αδυνατεί να αντιμετωπίσει περαιτέρω προκλήσεις.
Πρόκειται για θεμελιώδη γνώση. Ο αυτοέλεγχος δεν μπορεί να διατηρηθεί εικοσιτέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο. Έχουμε ανάγκη από φάσεις χαλάρωσης, από στιγμές όπου αφηνόμαστε να μας παρασύρουν τα γεγονότα και όπου επαναφορτίζουμε τις μπαταρίες μας. Αυτό είναι το πρώτο.

Ο δεύτερος σημαντικός όρος για να ξεφύγουμε από την αναβλητικότητα είναι να χρησιμοποιούμε στρατηγικές ή μικρά τεχνάσματα που μας εμποδίζουν να παρασυρθούμε υπερβολικά από τα γεγονότα. Μέρος αυτών είναι η απομάκρυνση πραγμάτων που μας διασπούν την προσοχή. Όταν γράφω ένα μυθιστόρημα, κόβω τη σύνδεση μου στο διαδίκτυο, διότι ξέρω ότι θα δοκιμάσω μεγάλο πειρασμό να σερφάρω μόλις αρχίσει να με καταβάλλει η κούραση. Μια από τις καλύτερες στρατηγικές είναι να βάζουμε – ή να μας βάζουν – προθεσμίες. Ο ψυχολόγος Νταν Αριέλυ διαπίστωσε ότι οι προθεσμίες που ορίζονται από μια εξωτερική εξουσία – για παράδειγμα, η ημερομηνία παράδοσης μιας σχολικής εργασίας ή της φορολογικής δήλωσης – αποδεικνύονται οι πιο αποτελεσματικές. Οι προθεσμίες που θέτουμε οι ίδιοι στον εαυτό μας δε λειτουργούν παρά μόνον όταν η δουλειά που πρέπει να κάνουμε μπορεί να διαιρεθεί σε πολλά μέρη το καθένα εκ των οποίων περιέχει μια πολύ σαφή προθεσμία. Οι καλές αποφάσεις της πρωτοχρονιάς που δε συνδέονται με πολύ συγκεκριμένους μικρότερους στόχους είναι καταδικασμένες σε αποτυχία.

Συμπέρασμα: η αναβλητικότητα είναι παράλογη, πλην όμως ανθρώπινη. Για να την καταπολεμήσετε, συνδυάστε διάφορες μεθόδους. 

Φυσικά, μπορούμε να πούμε ψέματα στον εαυτό μας

Λέμε ότι οι άνθρωποι έχουν ελεύθερη βούληση, αλλά αυτό δεν ισχύει. Η επιθυμία μας ελέγχεται από το όνειρο του πλανήτη – η προσοχή μας έχει αγκιστρωθεί από το εξωτερικό όνειρο κι εμείς ακολουθούμε τη θέληση του εξωτερικού κόσμου. Σαν προγραμματισμένα ρομπότ, πατάμε ένα κουμπί κι αρχίζουμε να περπατάμε, πατάμε ένα άλλο κουμπί και πηγαίνουμε προς τα δεξιά, πηγαίνουμε προς τ’ αριστερά ή σταματάμε. Με τη δράση-αντίδραση και μόνο, έχουμε αυτομάτως την απόκριση: σωματική, συναισθηματική, όλων των ειδών τις αντιδράσεις στις οποίες έχουμε ήδη προγραμματιστεί.

Αν είχαμε ελεύθερη βούληση, θα επιλέγαμε, άραγε, ποτέ, να είμαστε οργισμένοι, θλιμμένοι, γεμάτοι φθόνο; Προφανώς, τίποτε απ’ αυτά δεν είναι επιλογή μας. Φυσικά, μπορούμε να πούμε ψέματα στον εαυτό μας, «Έχω ελεύθερη βούληση και μπορώ να κάνω επιλογές». Όμως, κάθε φορά που υποφέρουμε, αποδεικνύεται ότι δεν διαθέτουμε τελικά τη δύναμη να επιλέξουμε. Αν είχαμε ελεύθερη βούληση, ποτέ δεν θα επιλέγαμε το ρόλο του θύματος, γιατί ο ρόλος αυτός μάς προκαλεί θυμό και φόβο. Αν είχαμε ελεύθερη βούληση, ποτέ δεν θα επιλέγαμε κάτι που θα μας έκανε κακό ή θα μας πλήγωνε. Και, σίγουρα, δεν θα επιλέγαμε ποτέ να πληγώσουμε τους ανθρώπους που αγαπάμε.

Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία της

4.3.1. Τα πρώτα μεγάλα χάλκινα αγάλματα: Το σύνταγμα των Τυραννοκτόνων και ο Ηνίοχος των Δελφών

Είδαμε ότι, σύμφωνα με τις γραπτές μαρτυρίες, στη μνημειακή χαλκοπλαστική διέπρεψαν ήδη από τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. οι Αιγινήτες. Αλλά τα πρώτα μεγάλα χάλκινα αγάλματα που μνημονεύονται από αρχαίους συγγραφείς (αν εξαιρέσουμε εκείνο που κατασκεύασαν ο Ροίκος και ο Θεόδωρος) ήταν στημένα στην Αθήνα. Ο λόγος είναι για τα αγάλματα των Τυραννοκτόνων, του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα, έργα του γλύπτη Αντήνορα, που έχει υπογράψει τη μεγαλύτερη από τις σωζόμενες κόρες της Ακρόπολης και ήταν ίσως ο δημιουργός των γλυπτών συνθέσεων των αετωμάτων του υστεροαρχαϊκού ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς, του οποίου την κατασκευή είχαν αναλάβει οι Αθηναίοι Αλκμεωνίδες. Τα αγάλματα των Τυραννοκτόνων, όπως είδαμε, στήθηκαν στην Αγορά της Αθήνας μετά την εκδίωξη των Πεισιστρατιδών και την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας, στην τελευταία δεκαετία του 6ου αιώνα (510-500 π.Χ.), αλλά τα πήρε ως λάφυρα ο Ξέρξης, όταν κατέλαβε την πόλη το 480 π.Χ. Όταν οι Αθηναίοι επέστρεψαν νικητές μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, αποφάσισαν να στήσουν καινούργια αγάλματα των Τυραννοκτόνων στην Αγορά και ανέθεσαν την κατασκευή τους στους γλύπτες Κρίτιο και Νησιώτη. Τα αγάλματα αυτά τοποθετήθηκαν στη θέση τους το 476 π.Χ. και η μορφή τους μας είναι γνωστή από μαρμάρινα αντίγραφα των ρωμαϊκών χρόνων. Σώζεται μάλιστα και ένα εκμαγείο τμήματος του προσώπου του Αριστογείτονα, του πιο ηλικιωμένου από τους δύο Τυραννοκτόνους, που βρέθηκε σε εργαστήριο γλυπτικής κοντά στη λουτρόπολη Baiae, βόρεια της Νεάπολης. Το εύρημα αυτό δείχνει ότι τα καλύτερα αντίγραφα μπορούν να θεωρηθούν πιστές επαναλήψεις των πρωτοτύπων, αφού έγιναν με τη βοήθεια εκμαγείων.

Τα αγάλματα των Τυραννοκτόνων δείχνουν δύο άνδρες διαφορετικής ηλικίας που επιτίθενται με τα σπαθιά στα χέρια στον Ίππαρχο, τον γιο του Πεισιστράτου για να τον σκοτώσουν. Η έντονη κίνηση αποδίδεται με έναν τρόπο πρωτόγνωρο, που δεν τον συναντούμε στα γλυπτά της αρχαϊκής εποχής: ο διασκελισμός δείχνει καθαρά πώς στηρίζεται το σώμα, και η διαμόρφωση του κορμού και των βραχιόνων φανερώνει την ορμή της επίθεσης. Μια τέτοια δημιουργία προϋποθέτει άριστη γνώση όχι μόνο της ανατομίας, αλλά και της λειτουργίας του ανθρώπινου σώματος. Μια δεύτερη προϋπόθεση είναι η εξοικείωση με τη δημιουργία μεγάλων πήλινων προπλασμάτων και τη χρήση γύψινων εκμαγείων, τεχνικές απαραίτητες για την κατασκευή μεγάλων χάλκινων αγαλμάτων. Όλα αυτά σημαίνουν ότι στο πρώτο τέταρτο του 5ου αιώνα π.Χ. μια νέα γενιά καλλιτεχνών εισήγαγε μεθόδους εργασίας που στηρίζονταν όχι μόνο στην παρατήρηση, αλλά και στη μελέτη της φύσης και του ανθρώπινου σώματος με τρόπο επιστημονικό. Το αποτέλεσμα είναι μια εντελώς νέα τεχνοτροπία, που συνδυάζει την αυστηρή ισορροπία στη δομή των μορφών, την τόλμη στην απεικόνιση της κίνησης και τον ρεαλισμό στην απόδοση των λεπτομερειών. Η τεχνοτροπία αυτή ονομάζεται «αυστηρός ρυθμός». Ένας επιπλέον λόγος που δικαιολογεί την ονομασία είναι η σοβαρή έκφραση του προσώπου στα αγάλματα αυτής της περιόδου, η οποία υποκαθιστά το λεγόμενο «αρχαϊκό μειδίαμα» των κούρων και των κορών.

Στο πρώτο μισό του 5ου αιώνα εξαπλώνεται γρήγορα η χρήση του χαλκού στη μνημειακή γλυπτική. Δυστυχώς όμως τα μεγάλα χάλκινα γλυπτά που μας έχουν σωθεί από την Αρχαιότητα είναι ελάχιστα, επειδή ο χαλκός είναι μια πολύ χρήσιμη πρώτη ύλη, και στα μεταγενέστερα χρόνια, κυρίως μετά την επικράτηση του χριστιανισμού, οι κάτοικοι της Ελλάδας έμπαιναν συχνά στον πειρασμό να καταστρέψουν τα έργα αυτά για να χρησιμοποιήσουν το υλικό τους. Παρ᾽ όλα αυτά, τα ευρήματα αρκούν για να συμπεράνουμε ότι μέσα στις πρώτες δεκαετίες του 5ου αιώνα η χαλκοχυτική στην Ελλάδα σημείωσε εντυπωσιακή πρόοδο.

Το πρώτο λαμπρό παράδειγμα είναι ένα χάλκινο άγαλμα ηνιόχου από το ιερό των Δελφών, που στεκόταν επάνω σε ένα επίσης χάλκινο τέθριππο άρμα. Η διατήρηση του αγάλματος οφείλεται στο γεγονός ότι το λαμπρό ανάθημα από το οποίο προέρχεται καταστράφηκε στο πρώτο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. από σεισμό και τα υπολείμματά του, μαζί με τον Ηνίοχο, θάφτηκαν μέσα στο ιερό. Εκτός από το άγαλμα του Ηνιόχου και τα υπολείμματα του συνόλου στο οποίο ανήκε, σώθηκε και ένας γωνιόλιθος από τη βάση του αναθήματος με τμήμα της αναθηματικής επιγραφής, σύμφωνα με την οποία αναθέτης ήταν ο Πολύζαλος, ο μικρότερος αδελφός του Γέλωνα και του Ιέρωνα, τυράννων δύο σημαντικών πόλεων της Σικελίας, της Γέλας και των Συρακουσών, στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. Είναι πολύ πιθανό ότι ο Πολύζαλος έγινε άρχοντας της Γέλας όταν ο Ιέρωνας ανέλαβε τη διακυβέρνηση των Συρακουσών μετά τον θάνατο του Γέλωνα, το 478 π.Χ. Αξιοσημείωτο είναι ότι η αρχική επιγραφή ξαναγράφτηκε εν μέρει αρκετά χρόνια μετά το στήσιμο του έργου. Οι λόγοι που οδήγησαν στη διόρθωση αυτή παραμένουν αδιευκρίνιστοι, είναι όμως σαφές ότι σχετίζονται με τον αναθέτη, ο οποίος στο αρχικό κείμενο αναφέρεται ως Γέλας ἀνάσσων, δηλαδή άρχοντας της Γέλας. Στο νέο κείμενο μνημονεύεται μόνο το όνομα Πολύζαλος. Η νίκη την οποία απαθανατίζει το λαμπρό ανάθημα μπορεί να τοποθετηθεί το 478 ή το 474 π.Χ. και η κατασκευή του λίγο αργότερα, κοντά στο 470 π.Χ.

Με τη βοήθεια των χάλκινων θραυσμάτων και του σωζόμενου τμήματος της βάσης μπορούμε να αποκαταστήσουμε με αρκετή ακρίβεια την αρχική μορφή του συμπλέγματος στο οποίο ανήκε το άγαλμα του Ηνιόχου. Το ανάθημα περιελάμβανε, σύμφωνα με τις υπάρχουσες ενδείξεις, εκτός από το τέθριππο άρμα, δύο νεαρά άλογα (κέλητες) με τους αναβάτες τους. Το σύνολο πρέπει να ήταν εξαιρετικά εντυπωσιακό. Ωστόσο, το άγαλμα του Ηνιόχου ακόμη και μόνο του προκαλεί τον θαυμασμό. Είναι ένα έργο με αυστηρή δομή, αλλά με δεξιοτεχνική και ακριβή απόδοση των επιμέρους λεπτομερειών του σώματος, όπως δείχνει η απόδοση των μαλλιών, των αφτιών και των άκρων ποδιών. Αν και η μορφή πατάει και στα δύο πόδια, η στάση της διαφέρει από εκείνη των κούρων, καθώς διακρίνουμε ότι το βάρος του σώματος πέφτει περισσότερο στο αριστερό σκέλος, ενώ ο κορμός στρέφεται προς τα δεξιά. Δημιουργείται έτσι η εντύπωση ότι η μορφή κινείται. Το χαρακτηριστικό αυτό το συναντούμε σε όλα τα γλυπτά του «αυστηρού ρυθμού».

Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι: ΙI. ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΩΚΡΑΤΙΚΟΥΣ ΣΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

12.5. Ο φιλόσοφος μπροστά στην εξουσία και ο φιλόσοφος στην εξουσία: Σενέκας και Μάρκος Αυρήλιος

Ο Μύρης στον Λεύκιο.

Τώρα που τελείωσα τις επιστολές του Σενέκα, ώρα να στείλω τη δική μου σε σένα, φίλτατε Λεύκιε. Παραπονιέσαι ότι τα γράμματά μου είναι προχειρογραμμένα. Ποιος όμως μιλά τόσο προσεκτικά, παρά μόνο αν θέλει να ψιλολογεί; Προτιμώ να σου γράφω όπως θα σου μιλούσα, αν καθόμασταν μαζί ή αν περπατούσαμε - αυθόρμητα και άνετα. Τέτοια θέλω να είναι τα γράμματά μου, χωρίς επιτήδευση. Αν ήταν δυνατόν, θα προτιμούσα να δείχνω τα συναισθήματά μου, παρά να μιλώ γι᾽ αυτά.

Καλό; Ταιριάζει στην αρχή της επιστολής μου. Κι αυτό από τον Σενέκα το ξέκλεψα (ή από τον Κικέρωνα; Ξέχασα να το σημειώσω). Αντέγραψα μερικά ωραία, να τα έχω για κάθε περίσταση. Σε σένα τα χρησιμοποιώ με μέτρο, γιατί θα το καταλάβεις και θα με κοροϊδέψεις. Τα άλλα γράμματά μου είναι γεμάτα τέτοια παραθέματα. Κάνω καλή εντύπωση, και οι γονείς μου πείθονται ότι δεν πάνε χαμένα τόσα έξοδα για σπουδές στο εξωτερικό.

Στις επιστολές του, δημοσιευμένες με φροντίδα, ο Σενέκας καταπιάνεται με πολλά θέματα, χωρίς να λέει κάτι διαφορετικό από όσα ξέρουμε. Προσπαθεί να νουθετήσει τον αναγνώστη, για να ακολουθήσει τον δρόμο της φιλοσοφίας που οδηγεί στην ευδαιμονία. Αυτός ο δρόμος είναι πορεία αγωνιστική που θέλει θάρρος και ισχυρή θέληση, διαρκή αυτοέλεγχο και απόσταση από τα υλικά αγαθά. Ωραία λόγια, που ο Σενέκας δεν τα έκανε πράξη.

Συμβουλές γραπτές έδινε όχι μόνο στον Λουκίλιο, στον οποίο απευθύνει τις επιστολές, αλλά και στον αυτοκράτορα: πρόσφερε μια πραγματεία του στον Νέρωνα, λίγο μετά την άνοδό του στον θρόνο, και τον προέτρεπε να δείχνει μεγαλοψυχία!

Σαράντα κύματα πέρασε η ζωή του. Πίστευε ότι ο στωικός οφείλει να μετέχει στα δημόσια πράγματα και, συνεπής σ᾽ αυτό, επιδίωξε πολιτική σταδιοδρομία. Του έτυχαν αυτοκράτορες όπως ο Τιβέριος ή ο Κλαύδιος, αλλά και ο Καλιγούλας και ο Νέρωνας. Προσκολλήθηκε σε αυτοκράτορες φαύλους και τελικά απέκτησε μεγάλη δύναμη, ειδικά επί Νέρωνος. Πολλοί τον κατέκριναν τον Σενέκα και τους δίνω δίκιο: ποιος φιλόσοφος συναναστράφηκε και συνεργάστηκε με τέτοιους τυράννους, ώστε να αυξήσει την περιουσία του κατά 300.000.000 σηστέρτιους μέσα σε τέσσερα χρόνια;

Το μόνο αντάξιο της φιλοσοφίας του μου φαίνεται ότι ήταν ο θάνατός του. Μπλέχτηκε σε μια αποτυχημένη συνομωσία εναντίον του Νέρωνα· τον διέταξαν να αυτοκτονήσει και το έκανε. Είχε γράψει κάτι ανάλογο: «Το δρομολόγιο ενός ταξιδιού μένει ανολοκλήρωτο, αν σταματήσεις στα μισά του δρόμου σου ή προτού φτάσεις στον τόπο για τον οποίο ξεκίνησες. Η ζωή όμως σε καμιά στιγμή δεν μένει ανολοκλήρωτη, φτάνει μόνο να την έχεις ζήσει σωστά. Όπου και να τη σταματήσεις (αν τη σταματήσεις σωστά) η ζωή σου θα είναι ολοκληρωμένη. Δεν είναι μεγάλη υπόθεση η ζωή· όλοι οι δούλοι σου ζουν, όλα τα ζώα σου ζουν. Να πεθάνεις με αξιοπρέπεια, με σύνεση και με θάρρος - αυτό είναι το σπουδαίο.»

Αν ήταν να βάλω κάποιον δίπλα στον Σενέκα (ή μάλλον πιο πάνω), θα ήταν ο Μάρκος Αυρήλιος. Ρωμαίοι και οι δύο, γόνοι ισχυρών οικογενειών, στωικοί φιλόσοφοι με λαμπρές σπουδές στη ρητορική και στη φιλοσοφία και με δασκάλους σαν τον Σωτίωνα και τον Ηρώδη τον Αττικό. Ο Σενέκας ξεκίνησε μια πολλά υποσχόμενη σταδιοδρομία στα πολιτικά πράγματα της Ρώμης και έγινε σύμβουλος του αυτοκράτορα, ενώ ο Μάρκος Αυρήλιος από μικρός προοριζόταν για υψηλά αξιώματα και τελικά έγινε ανώτατος άρχοντας.

Από δω και πέρα αρχίζουν οι διαφορές: Ο Μάρκος Αυρήλιος αναζωογόνησε τη φιλοσοφία στο παραδοσιακό της κέντρο, την Αθήνα, όταν ίδρυσε και όρισε να επιδοτούνται από το δημόσιο έδρες των τεσσάρων φιλοσοφικών Σχολών (πλατωνική, αριστοτελική, στωική, επικούρεια). Ενώ κατείχε το ανώτατο αξίωμα του αυτοκράτορα, έγραψε στοχασμούς προς τον εαυτό του, στα ελληνικά μάλιστα. Και έδειξε ότι η στωική διδασκαλία μπορεί στ᾽ αλήθεια να του προσφέρει ψυχική γαλήνη και παρηγοριά - ενώ χειριζόταν τις δύσκολες υποθέσεις μιας παγκόσμιας αυτοκρατορίας. Έβλεπε τον κόσμο, στωικός καθώς ήταν, σαν ένα σύνολο, και τον εαυτό του ως ένα μέλος που οφείλει να προσφέρει στο σύνολο. Και επιπλέον ως αυτοκράτορας έκανε ό,τι μπορούσε για να κρατηθεί ενιαίο το σύνολο (αλλά και το βασίλειό του - μην ξεχνιόμαστε). Ταυτόχρονα, καθώς ο κόσμος γύρω του άλλαζε, αυτή η λαχτάρα (αλλά και η δυνατότητα) προσφοράς εναλλασσόταν με το αίσθημα της παραίτησης - αυτός, ένας αυτοκράτορας, να τα αφήσει όλα για να βρει τη γαλήνη.

Στοχαστικός αλλά και άνθρωπος της πράξης, ο Μάρκος ήξερε να μην χάνεται σε ατέλειωτες συζητήσεις. Το θυμίζει ξεκάθαρα στο Εις εαυτόν(10.16): «Μην κάθεσαι να συζητάς για το πώς είναι ο καλός άνθρωπος. Γίνε τέτοιος άνθρωπος.»Κι αυτός μάλλον τα κατάφερε.

Φίλε μου Λεύκιε. Πολλά μου ήρθαν στο μυαλό εκτός από αυτά που σου έγραφα, αλλά πρέπει να ταμιεύσω μερικά να σου τα πω από κοντά.