ΟΜΗΡΟΣ: Ὀδύσσεια (1.63-1.124)

Τὴν δ᾽ ἀπαμειβόμενος προσέφη νεφεληγερέτα Ζεύς·

«τέκνον ἐμόν, ποῖόν σε ἔπος φύγεν ἕρκος ὀδόντων.
65 πῶς ἂν ἔπειτ᾽ Ὀδυσῆος ἐγὼ θείοιο λαθοίμην,
ὃς περὶ μὲν νόον ἐστὶ βροτῶν, περὶ δ᾽ ἱρὰ θεοῖσιν
ἀθανάτοισιν ἔδωκε, τοὶ οὐρανὸν εὐρὺν ἔχουσιν;
ἀλλὰ Ποσειδάων γαιήοχος ἀσκελὲς αἰὲν
Κύκλωπος κεχόλωται, ὃν ὀφθαλμοῦ ἀλάωσεν,
70 ἀντίθεον Πολύφημον, ὅου κράτος ἐστὶ μέγιστον
πᾶσιν Κυκλώπεσσι· Θόωσα δέ μιν τέκε νύμφη,
Φόρκυνος θυγάτηρ, ἁλὸς ἀτρυγέτοιο μέδοντος,
ἐν σπέσσι γλαφυροῖσι Ποσειδάωνι μιγεῖσα.
ἐκ τοῦ δὴ Ὀδυσῆα Ποσειδάων ἐνοσίχθων
75 οὔ τι κατακτείνει, πλάζει δ᾽ ἀπὸ πατρίδος αἴης.
ἀλλ᾽ ἄγεθ᾽ ἡμεῖς οἵδε περιφραζώμεθα πάντες
νόστον, ὅπως ἔλθῃσι· Ποσειδάων δὲ μεθήσει
ὃν χόλον· οὐ μὲν γάρ τι δυνήσεται ἀντία πάντων
ἀθανάτων ἀέκητι θεῶν ἐριδαινέμεν οἶος.»
80 Τὸν δ᾽ ἠμείβετ᾽ ἔπειτα θεὰ γλαυκῶπις Ἀθήνη·
«ὦ πάτερ ἡμέτερε Κρονίδη, ὕπατε κρειόντων,
εἰ μὲν δὴ νῦν τοῦτο φίλον μακάρεσσι θεοῖσι,
νοστῆσαι Ὀδυσῆα πολύφρονα ὅνδε δόμονδε,
Ἑρμείαν μὲν ἔπειτα, διάκτορον ἀργειφόντην,
85 νῆσον ἐς Ὠγυγίην ὀτρύνομεν, ὄφρα τάχιστα
νύμφῃ ἐϋπλοκάμῳ εἴπῃ νημερτέα βουλήν,
νόστον Ὀδυσσῆος ταλασίφρονος, ὥς κε νέηται.
αὐτὰρ ἐγὼν Ἰθάκην ἐσελεύσομαι, ὄφρα οἱ υἱὸν
μᾶλλον ἐποτρύνω καί οἱ μένος ἐν φρεσὶ θείω,
90 εἰς ἀγορὴν καλέσαντα κάρη κομόωντας Ἀχαιοὺς
πᾶσι μνηστήρεσσιν ἀπειπέμεν, οἵ τέ οἱ αἰεὶ
μῆλ᾽ ἁδινὰ σφάζουσι καὶ εἰλίποδας ἕλικας βοῦς.
πέμψω δ᾽ ἐς Σπάρτην τε καὶ ἐς Πύλον ἠμαθόεντα
νόστον πευσόμενον πατρὸς φίλου, ἤν που ἀκούσῃ,
95 ἠδ᾽ ἵνα μιν κλέος ἐσθλὸν ἐν ἀνθρώποισιν ἔχῃσιν.»
Ὣς εἰποῦσ᾽ ὑπὸ ποσσὶν ἐδήσατο καλὰ πέδιλα,
ἀμβρόσια χρύσεια, τά μιν φέρον ἠμὲν ἐφ᾽ ὑγρὴν
ἠδ᾽ ἐπ᾽ ἀπείρονα γαῖαν ἅμα πνοιῇς ἀνέμοιο.
εἵλετο δ᾽ ἄλκιμον ἔγχος, ἀκαχμένον ὀξέϊ χαλκῷ,
100 βριθὺ μέγα στιβαρόν, τῷ δάμνησι στίχας ἀνδρῶν
ἡρώων, τοῖσίν τε κοτέσσεται ὀβριμοπάτρη.
βῆ δὲ κατ᾽ Οὐλύμποιο καρήνων ἀΐξασα,
στῆ δ᾽ Ἰθάκης ἐνὶ δήμῳ ἐπὶ προθύροις Ὀδυσῆος,
οὐδοῦ ἐπ᾽ αὐλείου· παλάμῃ δ᾽ ἔχε χάλκεον ἔγχος,
105 εἰδομένη ξείνῳ, Ταφίων ἡγήτορι, Μέντῃ.
εὗρε δ᾽ ἄρα μνηστῆρας ἀγήνορας. οἱ μὲν ἔπειτα
πεσσοῖσι προπάροιθε θυράων θυμὸν ἔτερπον,
ἥμενοι ἐν ῥινοῖσι βοῶν, οὓς ἔκτανον αὐτοί.
κήρυκες δ᾽ αὐτοῖσι καὶ ὀτρηροὶ θεράποντες
110 οἱ μὲν ἄρ᾽ οἶνον ἔμισγον ἐνὶ κρητῆρσι καὶ ὕδωρ,
οἱ δ᾽ αὖτε σπόγγοισι πολυτρήτοισι τραπέζας
νίζον καὶ πρότιθεν, τοὶ δὲ κρέα πολλὰ δατεῦντο.
Τὴν δὲ πολὺ πρῶτος ἴδε Τηλέμαχος θεοειδής,
ἧστο γὰρ ἐν μνηστῆρσι φίλον τετιημένος ἦτορ,
115 ὀσσόμενος πατέρ᾽ ἐσθλὸν ἐνὶ φρεσίν, εἴ ποθεν ἐλθὼν
μνηστήρων τῶν μὲν σκέδασιν κατὰ δώματα θείη,
τιμὴν δ᾽ αὐτὸς ἔχοι καὶ κτήμασιν οἷσιν ἀνάσσοι.
τὰ φρονέων μνηστῆρσι μεθήμενος εἴσιδ᾽ Ἀθήνην.
βῆ δ᾽ ἰθὺς προθύροιο, νεμεσσήθη δ᾽ ἐνὶ θυμῷ
120 ξεῖνον δηθὰ θύρῃσιν ἐφεστάμεν· ἐγγύθι δὲ στὰς
χεῖρ᾽ ἕλε δεξιτερὴν καὶ ἐδέξατο χάλκεον ἔγχος,
καί μιν φωνήσας ἔπεα πτερόεντα προσηύδα·
«Χαῖρε, ξεῖνε, παρ᾽ ἄμμι φιλήσεαι· αὐτὰρ ἔπειτα
δείπνου πασσάμενος μυθήσεαι ὅττεό σε χρή.»

***

Της αντιμίλησε ευθύς ο Δίας, που τα σύννεφα συνάζει:
«Κόρη μου εσύ, τι λόγος βγήκε από το στόμα σου ανεμπόδιστος!
Πώς θα μπορούσα εγώ να λησμονήσω τον θεϊκό Οδυσσέα,
που ξεχωρίζει η γνώση του απ᾽ τους υπόλοιπους θνητούς,
και στις θυσίες όλους τους άλλους τούς ξεπέρασε, όσες προσφέρονται
στους αθανάτους που κατέχουν τον πλατύ ουρανό;
Όχι εγώ, ο Ποσειδών, της γης κυρίαρχος, αυτός οργίστηκε εναντίον του
και στον θυμό του επιμένει για τον Κύκλωπα, γιατί του τύφλωσε
εκείνος το μοναδικό του μάτι.
70 Για τον ισόθεο μιλώ Πολύφημο, που η δύναμή του επιβάλλεται μεγάλη
σ᾽ όλους τους Κύκλωπες· τον γέννησε η Θόωσα, του Φόρκη η νεραϊδένια
κόρη, δαίμονα της ατρύγητης θαλάσσης, που την κοιμήθηκε
ο Ποσειδών σε θολωτές σπηλιές.
Γι᾽ αυτόν λοιπόν ο κοσμοσείστης Ποσειδών, τον Οδυσσέα,
αν δεν τον εξαφάνισε, περιπλανώμενο τον θέλει
από την πατρική του γη μακριά.
Τώρα ωστόσο όλοι εμείς είναι καιρός τον νόστο του να στοχαστούμε,
το πώς θα επιστρέψει. Τότε κι ο Ποσειδών θα σταματήσει την οργή του·
δεν γίνεται να αντιταχθεί στους άλλους αθανάτους,
παρά τη θέληση όλων των θεών, μόνος εκείνος να αντιμάχεται.»
80 Τα μάτια λάμποντας, ανταποκρίθηκε η θεά Αθηνά:
«Πατέρα μας Κρονίδη, των δυνατών ο παντοδύναμος,
αν, όπως λες, συγκλίνει πράγματι των μακαρίων η γνώμη, να επιστρέψει
στο δικό του σπίτι ο Οδυσσεύς, με τόση γνώση που κατέχει,
ας στείλουμε αμέσως τον Ερμή, ψυχοπομπό κι αργοφονιά,
στης Ωγυγίας το νησί με δίχως καθυστέρηση να βρει την καλλιπλόκαμη
νεράιδα και να της πει την απαράβατη εντολή μας,
τον νόστο του καρτερικού Οδυσσέα, πως πρέπει να επιστρέψει.
Όσο για μένα, κατεβαίνω τώρα στην Ιθάκη, τον γιο του
να ερεθίσω, τόλμη θα βάλω στην καρδιά του, να συγκαλέσει σε συνέλευση
90 τους Αχαιούς, που τρέφουν πλούσια κόμη·
να απαγορεύσει τους μνηστήρες όλους, όσοι κοπαδιαστά του σφάζουν
πρόβατα και βόδια, με κέρατα στριφτά, πόδια λοξά στο βάδισμα.
Κι ακόμη στη Σπάρτη θα τον στείλω και στις μεγάλες αμμουδιές
της Πύλου, να μάθει, αν κάπου ακούσει, τον νόστο του πατέρα του —
έτσι θα κατακτήσει φήμη στους ανθρώπους, που λαμπρή θα μείνει.»
Είπε κι ευθύς δένει στα πόδια της τα ωραία σαντάλια,
θεσπέσια και χρυσά, εκείνα που την ταξιδεύουν στη θάλασσα
και στην απέραντη στεριά ανάλαφρα, με τις πνοές του ανέμου.
Ύστερα στο χέρι κράτησε άλκιμο κοντάρι, ακονισμένο με χαλκό,
100 βαρύ, θεόρατο και στιβαρό· μ᾽ αυτό η κόρη του πανίσχυρου Διός
δαμάζει των γενναίων πολεμιστών τις τάξεις που της ξάναψαν τον θυμό.
Χύθηκε τότε, ακροπατώντας τις κορφές του Ολύμπου,
και βρέθηκε μεμιάς στον δήμο της Ιθάκης, να στέκει
στην εξώθυρα του Οδυσσέα, πατώντας το κατώφλι της αυλής του.
Με το χαλκό κοντάρι της στο χέρι, επήρε τη μορφή ενός ξένου·
κι ολόιδια με τον Μέντη, άρχοντα των Ταφίων, έπεσε πάνω στους αγέρωχους
μνηστήρες· που εκεί, μπροστά στις πύλες του σπιτιού, έβρισκαν
ευχαρίστηση παίζοντας τους πεσσούς, σε τομάρια βοδιών καθισμένοι,
που τα σφάξαν οι ίδιοι.
Κήρυκες και παιδόπουλα πρόθυμα τους υπηρετούσαν:
110 άλλοι να σμίγουν σε κρατήρες με νερό κρασί, άλλοι να πλένουν
τα τραπέζια με σφουγγάρια τρυπητά και να τα στήνουν,
κάποιοι να κομματιάζουν άφθονα τα κρέατα.
Πρώτος απ᾽ όλους ο Τηλέμαχος την είδε, ωραίος σαν θεός·
ήταν με τους μνηστήρες καθισμένος, κι όμως ταξίδευε ο νους του πικραμένος.
Έβλεπε με τα μάτια της ψυχής του τον πατέρα του ένδοξο:
αν ξαφνικά γύριζε πίσω· αν τους μνηστήρες πετούσε έξω απ᾽ το παλάτι·
αν έπαιρνε ο ίδιος πάλι την αρχή στα χέρια του, και μέσα στα αγαθά του
βασίλευε σαν πρώτα...
Το όραμα αυτό ανέβαινε στον νου του, πλάι στους μνηστήρες —
κι είδε την Αθηνά. Ευθύς προς την αυλόθυρα έτρεξε, γιατί
120 τον έπιασε η ντροπή, να στέκει τόσην ώρα στην πόρτα του ένας ξένος.
Κοντά της στάθηκε, της έσφιξε το χέρι το δεξί, με τ᾽ άλλο
πήρε το χάλκινο κοντάρι της, ύστερα την προσφώνησε μιλώντας,
και πέταξαν τα λόγια του σαν τα πουλιά:
«Ξένε μου, καλωσόρισες, έλα να σε φιλέψουμε κι αφού το δείπνο μας
χορτάσεις, τότε μας λες τον λόγο της επίσκεψής σου.»

Σύνδρομο κακόβουλης μητέρας και γονικής αποξένωσης

Όχι, δε μου μιλάς για ένα «προβληματικό» παιδί ούτε για έναν «κακό» πατέρα. Φυσικά, θα μπορούσε να ήταν κι έτσι μα υπάρχει και μια άλλη διάσταση που ίσως σου διαφεύγει. Μου μιλάς για μια κακόβουλη και τοξική μητέρα. Κοίτα πώς, μερικές φορές, δηλητηριάζονται οι παιδικές ψυχές και πώς λειψοί ενήλικες δημιουργούνται.

Η έννοια του ενός γονέα που προσπαθεί να χωρίσει το παιδί του από τον άλλο γονέα ως τιμωρία ή μέρος ενός διαζυγίου έχει περιγραφεί, τουλάχιστον, από τη δεκαετία του ‘40.

Ο παιδοψυχίατρος Richard Gardner ήταν ο πρώτος που όρισε ένα συγκεκριμένο σύνδρομο το 1985 (Parental alienation syndrome).

Πρόκειται για ένα μοτίβο συμπεριφοράς εκ μέρους του ενός γονέα προς τον άλλο με καταστροφικές συνέπειες στην ψυχική υγεία των παιδιών, μια διαταραχή που προκύπτει, κυρίως, στο πλαίσιο των διαφορών για την επιμέλεια του παιδιού.

Πρωταρχική έκφανσή του είναι η «εκστρατεία» για την απαξίωση του παιδιού προς τον γονιό, μια εκστρατεία που δεν έχει καμία δικαιολογία. Η διαταραχή προκύπτει από τον συνδυασμό «κατηχήσεων» από τον κακόβουλο γονέα και τη συνεισφορά του ίδιου του παιδιού στη δυσφήμιση του αποξενωμένου γονέα.

Για να σου το θέσω πιο απλά, ορισμένες χωρισμένες μητέρες εργάζονται ενεργά για να στρέψουν τα παιδιά τους εναντίον του πατέρα που τις «παράτησε» πιστεύοντας πως έτσι τον τιμωρούν.

Μια κακόβουλη μητέρα κάνει ό,τι περνάει από το χέρι της για να πληγώσει τον πατέρα, αδιαφορώντας για τα συναισθήματα και τις επιθυμίες των παιδιών της. Χρησιμοποιεί τα παιδιά σαν «εργαλεία» για να επιστρέψει σε αυτήν εκείνος που κατάφερε να ξεφύγει από τον «έλεγχό» της ή απλά, να τιμωρηθεί.

Το αποτέλεσμα είναι να βλάπτει τα παιδιά της και να δημιουργεί τραύματα στις ψυχές τους. Σου μιλώ για μια γυναίκα χειριστική, με πλήρη έλλειψη ενσυναίσθησης, αδυναμία να αγαπήσει οτιδήποτε και οποιονδήποτε, που κακοποιεί σκληρά και συστηματικά τα παιδιά της.

Φυσικά, και ένας πατέρας μπορεί να είναι ικανός για μια τέτοια συμπεριφορά αλλά κάτι τέτοιο δε συναντάται στην πλειονότητα των περιπτώσεων.

Ποιο είναι το σύνδρομο της κακόβουλης μητέρας

Ο κλινικός ψυχολόγος Ira Turkat το 1995, όρισε το σύνδρομο της κακόβουλης μητέρας (Divorce-Related Malicious Mother Syndrome ) και με το άρθρο του στο Journal of Family Violence, τα χαρακτηριστικά αυτής:

Η διαταραγμένη μητέρα δημιουργεί μια «εκστρατεία» συκοφαντικής δυσφήμισης για να ενοχοποιήσει, ψευδώς, τον στοχευμένο πατέρα για κακοποίηση και παραμέληση των παιδιών στρατολογώντας και τρίτα μέρη. Κάνει ψευδείς ισχυρισμούς και δημιουργεί «αρχεία» για την απόκτηση περισσότερων «πυρομαχικών» εναντίον του γονέα-στόχου.

Λέει καθημερινά ψέματα στα ίδια της τα παιδιά για τον πατέρα με τρόπο που φαίνεται πιστευτός στα νεαρά αυτιά τους, ενώ τους δημιουργεί φόβο και τρόμο και παράλληλα, τεράστια ψυχολογική βλάβη.

Σκοπεύει να βλάψει τον πατέρα, αλλά δυστυχώς, στην πορεία, τα παιδιά βλάπτονται ακόμη περισσότερο μέσω της εκμετάλλευσής τους από εκείνη ως αντικείμενα.

Τα παιδιά για την κακόβουλη μητέρα υπάρχουν για να υπηρετήσουν μόνο έναν σκοπό, να εκπληρώσουν τις επιθυμίες της και να ευθυγραμμιστούν με οποιαδήποτε αφήγηση ταιριάζει σε εκείνη.

Είναι, ακόμη, σημαντικό πως η κακόβουλη μητέρα δεν έχει επίσημα διαγνωστεί με καμία άλλη ψυχική ασθένεια, γεγονός που καθιστά τη συμπεριφορά όλο και πιο κακοήθη ως προς τη φύση.

Οι κακόβουλες μητέρες είναι άριστες στο να δηλητηριάζουν τις ψυχές των παιδιών τους με τακτικές ύπουλες και επικίνδυνες.

Μερικές από αυτές είναι:

Η δημιουργία της λανθασμένης αίσθησης στο παιδί ότι είναι εκείνη που του παρέχει την «ελευθερία» ενώ ο πατέρας είναι ο «έλεγχος» και επιθυμεί να επιβάλει κανόνες στο παιδί τους οποίους εκείνο δεν πρέπει να ακολουθεί. Έτσι, βλέπουμε το παιδί να μεγαλώνει και να παραπονιέται για τον πατέρα του. Ωστόσο, δεν μπορεί να το αιτιολογήσει τη συμπεριφορά του και να δώσει πραγματικά παραδείγματα.

Η δημιουργία «εκστρατειών δυσφήμισης» με στόχο την καταστροφή κάθε σεβασμού που έχει το παιδί για τον πατέρα.

Η δημιουργία «ψευδών αναμνήσεων» είναι αρκετά εύκολη όταν έχει ήδη καταστραφεί η αγάπη και ο σεβασμός του παιδιού προς τον πατέρα.

Οι ψεύτικες αναμνήσεις είναι τεχνικές που εφαρμόζονται στο νου των παιδιών για τη χειραγώγησή του από αλλοτριωμένους γονείς. Αυτές οι αναμνήσεις είναι παραμορφώσεις γεγονότων που συνέβησαν. Η σκόπιμη παρερμήνευση των όσων πραγματικά συμβαίνουν με στόχο την κατανόηση με τον τρόπο που θέλει η μητέρα έχει ως αποτέλεσμα την υιοθέτηση της καθοδηγούμενης εκδοχής ως αληθινής. Τα παιδιά ακούν ξανά και ξανά τη συγκεκριμένη ιστορία και στο τέλος την θεωρούν αληθινή.

Η διάδοση του μίσους. Η κακόβουλη μητέρα κάνει τα πάντα για να σκορπίσει την εχθρότητα σε άλλους ανθρώπους. Το μίσος του παιδιού εξαπλώνεται από τον πατέρα-στόχο στα μέλη της οικογένειάς του. Παρόλο που οι συγγενείς δεν έχουν κάνει κάτι κακό, τα παιδιά θα τους μισήσουν μόνο και μόνο επειδή συνδέονται με τον πατέρα.

Η δημιουργία ενός τέτοιου περιβάλλοντος στο οποίο τα παιδιά αισθάνονται σαν να πρέπει να επιλέξουν έναν γονέα για να αποφύγουν οποιαδήποτε αντιπαράθεση. Όσο περισσότερο συνεχίζεται αυτή η κακοποίηση, το παιδί μαθαίνει αυτόματα να συμπαρατάσσεται με τον «προτιμώμενο» γονέα και να διαφωνεί με τον άλλο.

Πλύση εγκεφάλου. Αυτός ο τύπος αναγκαστικής αποξένωσης αναφέρεται σε μια προκαλούμενη ανεπιθύμητη αλλαγή στις αντιλήψεις και τα συναισθήματα του παιδιού για τον γονέα-στόχο, παρόμοια σαν διαδικασία με το Σύνδρομο της Στοκχόλμης.

 
Επιπτώσεις της γονικής αποξένωσης στα παιδιά

Η γονική αποξένωση επηρεάζει σημαντικά τα παιδιά. Ακόμα και ήπιες μορφές της μπορεί να προκαλέσουν προβλήματα συναισθηματικά και αναπτυξιακά που, συνήθως, τα ταλαιπωρούν για πολλά χρόνια.

Η μελέτη των ψυχολόγων Caitlin Bentley και Mandy Matthewson αποκαλύπτει το εύρος και το βάθος των επιπτώσεων των κακόβουλων γονέων στη ζωή των παιδιών τους. Ένα πλήθος αλλοτριωτικών συμπεριφορών αναφέρθηκε από τα ενήλικα, πια, παιδιά που έβλαψε τη σχέση τους με το γονέα-στόχο και την ευημερία τους.

Οι συμμετέχοντες στην έρευνα ανέφεραν πως:

Κακοποιήθηκαν συναισθηματικά -κάποιοι και σωματικά- από τον κακόβουλο γονέα ο οποίος τους έκανε να νιώθουν φόβο ή ενοχή όταν δεν συμμορφώνονταν με την άποψή του.

Η απαξίωση προς τον πατέρα ήταν τέτοια που έβλαψε τον δεσμό του παιδιού με εκείνον ενώ επιπλέον, αποκαλύφθηκαν ακατάλληλες πληροφορίες για την παιδική ψυχή οι οποίες οδήγησαν σε μια εξαναγκαστική ενηλικίωση.

Χαρακτηριστικές και μη υγιείς συμπεριφορές του κακόβουλου γονέα υιοθετήθηκαν από τα παιδιά όπως η κριτική συμπεριφορά, η έλλειψη ενσυναίσθησης και η συμπεριφορά τους προς τα δικά τους παιδιά.

Ένιωσαν παραμέληση καθώς αγνοήθηκαν οι βασικές ανάγκες τους για ασφάλεια.

Αντιμετώπισαν προβλήματα ψυχικής υγείας, που κυμαίνονταν από άγχος και PTSD έως τον αυτοκτονικό ιδεασμό τον οποίο εντόπισαν στην κακοποίηση από τον κακόβουλο γονέα τους.

Είχαν χαμηλή αυτοεκτίμηση και χαμηλή αυτοπεποίθηση. Κάποιοι από αυτούς αποκάλυψαν ότι έκαναν χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών προκειμένου να αντιμετωπίσουν την «εργαλειοποίησή» τους.

Είχαν δυσκολίες σε φιλίες και ρομαντικές σχέσεις.

Ένιωσαν διαφορετικοί και ανίκανοι να εμπιστευτούν την εμπειρία τους από τη γονική αποξένωση με άλλα παιδιά.

Ο φόβος της απώλειας ήταν ιδιαίτερα έντονος. Οι περισσότεροι συμμετέχοντες εξέφρασαν φόβους ότι θα χάσουν μια σχέση, με αποτέλεσμα να αποφεύγουν τις συγκρούσεις στις σχέσεις ή ακόμα και να μην εισέρχονται σε σχέσεις.

Δημιουργία δυσλειτουργικών και καταχρηστικών σχέσεων. Τα ενήλικα παιδιά συχνά επέλεγαν συντρόφους που ήταν εξίσου καταχρηστικοί με τον κακόβουλο γονέα τους, μερικές φορές σε μια απέλπιδα προσπάθεια να νιώσουν ότι τους αγαπούν. Άλλοι, έμειναν σε ανθυγιεινές συνεργασίες και απέφευγαν το διαζύγιο με κάθε κόστος.

Πίστευαν ότι η αποξένωση εμπόδισε την ανάπτυξη και την ικανότητά τους να μάθουν. Ένιωθαν μπλοκαρισμένοι από το να εκπληρώσουν τις ακαδημαϊκή τους δυναμική στο σχολείο επειδή οι ανάγκες του αλλοτριωμένου γονέα ήταν πάνω από τις δικές τους.

Οι συμμετέχοντες ένιωσαν μια διάχυτη αίσθηση θλίψης και απώλειας, η οποία ήταν συνδεδεμένη με την εμπειρία της αποξένωσής τους. Ένιωθαν θυμό και συναισθηματικό πόνο νιώθοντας πως έχασαν την παιδική τους ηλικία. Επιπλέον, οι περισσότεροι ένιωσαν πως ο κακόβουλος γονέας του έκανε να νιώθουν ένοχοι. Ένοχοι, επίσης, ένιωθαν και για τους τρόπους που συμπεριφέρονταν και στο γονέα στόχο, παρόλο που ήξεραν πως δεν έφταιγαν. Τη θλίψη για την απώλεια της σχέσης με τον πατέρα μοιράστηκε ένα συμμετέχοντα: «Θεέ μου, ακόμα και μέχρι την ηλικία των 40, θέλω απλώς τον μπαμπά μου, θέλω απλώς τον μπαμπά μου».

Ένιωσαν ότι είχαν μη φυσιολογική οικογενειακή ζωή, με απομονωμένη παιδική ηλικία και περιορισμένη ή ακανόνιστη επαφή με την ευρύτερη οικογένεια. Κάποιοι είχαν διακόψει την επαφή με τον κακόβουλο Γονέα.

Παρατήρησαν ότι οι γονείς τους είχαν δυσλειτουργικές σχέσεις με τους δικούς τους γονείς και ότι η δυσλειτουργική συμπεριφορά ήταν αποτέλεσμα μίμησης.

Κατανοείς, τώρα, σε τι θέση έχεις φέρει το παιδί σου. Φυσικά και πρέπει να είσαι προβληματισμένη. Σε καταλαβαίνω μα, πίστεψέ με, αν πραγματικά θέλεις να βοηθήσεις αυτό το «προβληματικό» παιδί, δώσε του όσα δικαιούται, δώσε του πίσω τη ζωή του και άσε την ψυχή του να χαμογελάσει.

Έπειτα, κοίτα εσένα και ζήτησε βοήθεια. Όχι βοήθεια για το παιδί. Βοήθεια για εσένα.

Το μυστικό της ευτυχίας ίσως είναι η… δυστυχία

Συχνά μας απασχολεί η έννοια της καλής ζωής – και είναι κάτι απόλυτα φυσιολογικό. Οφείλουμε να μας απασχολεί. Βρισκόμαστε συνεχώς αντιμέτωποι με αποφάσεις και επιλογές που πρέπει να γίνουν. Κάποιες είναι κρίσιμες, άλλες πάλι όχι, ο τρόπος ωστόσο που αποφασίζουμε σε κάθε περίπτωση εξαρτάται, τουλάχιστον σε μεγάλο βαθμό, από την εικόνα που έχουμε για την καλή ζωή.

Με απλά λόγια, επιθυμούμε ό,τι έχει ως αποτέλεσμα ή ό,τι διατηρεί την καλή ζωή. Πώς όμως προσδιορίζουμε τι είναι καλή ζωή; Πώς ξέρουμε ποια ζωή αξίζει να επιδιώξει κανείς; Μια πρώτη σκέψη είναι η εξής: Για να συλλάβουμε τι είναι καλή ζωή, φανταζόμαστε μια ζωή γεμάτη ευχάριστες και χρήσιμες εμπειρίες, από την οποία ταυτόχρονα απουσιάζουν οι ανούσιες καταστάσεις που μας προκαλούν αναστάτωση και αποστροφή.

Όσο κι αν μας καθοδηγεί η διαίσθησή μας, αν σκιαγραφήσουμε στο μυαλό μας την καλή ζωή, ίσως οδηγηθούμε σε λάθος δρόμο. Στην προσπάθειά μας να χωρέσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο ενθουσιασμό, απόλαυση και ικανοποίηση στη ζωή που πλάθουμε με τον νου μας, κινδυνεύουμε να παραβλέψουμε μια σημαντική αλήθεια: το γεγονός πως ζωή σημαίνει κίνηση. Η ζωή δεν έχει απλώς τα πάνω και τα κάτω της· είναι τα πάνω και τα κάτω της. Ζωή είναι τόσο οι επιθυμίες που καταφέρνουμε να εκπληρώσουμε, όσο κι εκείνες που μένουν ανεκπλήρωτες. Είναι όσα κερδίζουμε, αλλά και όσα χάνουμε.

Είναι η ικανοποίηση που αισθανόμαστε όταν πετυχαίνουμε, αλλά και η απογοήτευση που βιώνουμε όταν αποτυγχάνουμε. Η ζωή προϋποθέτει αποτυχίες και στενοχώριες, όσο απαιτεί επιτυχίες και χαρές. Και αυτό ισχύει διότι η ζωή αποτελεί αδιαμφισβήτητα προσωπικό ζήτημα. Κανείς δεν μοιράζεται τη δική μου ζωή. Κανείς δεν μοιράζεται τη δική σου. Ό,τι άλλο κι αν συνεπάγεται μια καλή ζωή, πρέπει σε κάθε περίπτωση η ζωή αυτή να είναι δική σου. Δεν υπάρχει ωστόσο κανένας άλλος τρόπος για να σου ανήκει η ζωή σου από το να υφίστασαι τα σκαμπανεβάσματά της.

H ζωή σου σου ανήκει αν εσύ ο ίδιος είσαι ο δημιουργός της και το να δημιουργείς τη ζωή σου σημαίνει να προσπαθείς να κάνεις πράγματα για τον εαυτό σου. Σημαίνει να πασχίζεις να ανακαλύψεις τις προτιμήσεις σου και να τους δίνεις μορφή. Σημαίνει να επενδύεις ψυχικό και σωματικό σθένος στην επίτευξη των σχεδίων σου. Να αφοσιώνεσαι σε ορισμένους στόχους, ενώ άλλους να τους εγκαταλείπεις. Ζωή δεν σημαίνει μόνο να πετυχαίνει κάποιος τους στόχους του, να κάνει σημαντικά βήματα ή να συσσωρεύει επιβραβεύσεις.

Ζωή σημαίνει επίσης να ανακαλύπτει κανείς ποιους στόχους, ποια σημαντικά βήματα και ποια επιβράβευση αξίζει να επιδιώξει εξαρχής. Αναμφίβολα, μια τέτοια διαδικασία ανακάλυψης εμπεριέχει προσπάθεια, αγώνα, ακόμα και θυσίες. Κάθε ανακάλυψη ενέχει δοκιμασίες και λάθη. Προϋποθέτει να έρθουμε αντιμέτωποι με το άγνωστο και απαιτεί, τουλάχιστον κάποιες φορές, να ξεβολευτούμε και λίγο. Μια ζωή όπου θα κυριαρχεί η άμεση και διαρκής ικανοποίηση προϋποθέτει να παραβλέπει κανείς ένα βασικό συστατικό της, το οποίο σχετίζεται με την ανακάλυψη των προσωπικών αξιών και τη διαμόρφωση των προσωπικών δεσμεύσεων του καθενός.

Όποιος επιδιώκει διαρκώς την ευχαρίστηση εις βάρος της αλλαγής και της κινητικότητας εγκαταλείπει την πράξη της επιλογής και την ανάληψη ευθυνών· ουσιαστικά προδίδει τη ζωή όπως την ξέρουμε. Η ζωή συχνά είναι δύσκολη, αλλά γι’ αυτό ακριβώς αξίζει να τη ζούμε. Η προσωπική μας ευημερία είναι κάτι παραπάνω από το άθροισμα των θετικών εμπειριών μας. Όλοι αναζητούμε ευχάριστες εμπειρίες, όμως αυτό δεν είναι αρκετό. Λαχταράμε η ζωή μας να έχει κάποιο νόημα. Θέλουμε να είναι συναρπαστική. Απαιτούμε αυτονομία – θέλουμε να παίρνουμε μόνοι μας τις αποφάσεις μας.

Θέλουμε ανεξαρτησία, αλλά όχι απόλυτη απομόνωση. Αποζητούμε τον σεβασμό, την επιβεβαίωση και την αγάπη των άλλων. Επιδιώκουμε μια αίσθηση επιτυχίας – θέλουμε να νιώθουμε ότι έχουμε κατακτήσει ό,τι είναι σημαντικό για εμάς. Επιθυμούμε πολλά πράγματα στη ζωή μας – και πραγματικά έχουμε κάθε δικαίωμα. Συζητάμε συχνά για τα οφέλη που έχουν οι θετικές καταστάσεις, αλλά, δυστυχώς, αναφέρουμε σπάνια τη δυνατότητα που έχουν οι αρνητικές καταστάσεις να βελτιώσουν τις ζωές μας, ακόμα και να μας βοηθήσουν να αναπτυχθούμε. Όταν περιορίζουμε την οπτική μας σε θετικές καταστάσεις και αισθήματα (π.χ. ευχαρίστηση, χαρά, ενδιαφέρον, ελπίδα, εμπιστοσύνη), παραβλέπουμε το σύνολο των προοπτικών που μπορεί να μας προσφέρει ο πλούσιος ψυχολογικός μας κόσμος.

Τα θετικά αισθήματα είναι κάτι καλό, αλλά δεν είναι το άλφα και το ωμέγα της ζωής. Δεν είναι καν το αποκλειστικό συστατικό της ευτυχίας. Ερευνητές που αναζήτησαν τους παράγοντες που συντελούν στην ευτυχία ανακάλυψαν ότι ακόμα και πολύ χαρούμενοι άνθρωποι δεν είναι πάντοτε το ίδιο ευδιάθετοι. Παρόλο που σε γενικές γραμμές η διάθεσή τους ήταν πολύ θετική, οι ίδιοι αναφέρονταν περιστασιακά και σε αρνητικές καταστάσεις και αισθήματα. Ακόμα και οι πιο χαρούμενοι βιώνουν δυσάρεστες εμπειρίες. Και πώς θα ήταν δυνατόν το αντίθετο;

Δεν διαφέρουν από τους υπόλοιπους ανθρώπους. Αυτό ωστόσο που διαφοροποιεί τους πιο χαρούμενους από εμάς είναι το γεγονός ότι έχουν την ικανότητα να αντιμετωπίζουν τις αρνητικές εμπειρίες. Αυτές οι εμπειρίες ούτε ανακόπτουν ούτε εκτροχιάζουν τη ζωή τους. Δεν είναι η απουσία αρνητικών εμπειριών που τους κάνει ευτυχισμένους. Απεναντίας, είναι η ικανότητά τους να ανταποκρίνονται στα αρνητικά αισθήματα και να μαθαίνουν από αυτά. Παρατηρήστε για μια στιγμή τα μαύρα γράμματα που διαβάζετε αυτή τη στιγμή. Δεν είναι η παρουσία του φωτός που τα κάνει ορατά αλλά η απουσία του.

Τα βλέπετε επειδή απορροφούν το φως. Μάλιστα, όσο περισσότερο φως απορροφούν, τόσο καλύτερα τα βλέπετε. Αυτό που καθιστά δυνατή την ψευδαισθητική παρουσία του τριγώνου είναι μια απουσία: τα περιγράμματα του τριγώνου είναι ορατά μόνο και μόνο επειδή οι κύκλοι είναι ημιτελείς. Αν οι κύκλοι ολοκληρωθούν τα περιγράμματα εξαφανίζονται. Οι απουσίες μπορούν να αποκαλύψουν πολλά· δεν χρειάζεται να είναι όλα πάντοτε παρόντα. Η αίσθηση από τα ρούχα μας, που αγγίζουν το δέρμα μας, ή από τα γυαλιά μας, που ακουμπούν στα αφτιά και στη μύτη μας, περνάει λίγο ως πολύ απαρατήρητη κατά τη διάρκεια της μέρας.

Τα ρούχα και τα γυαλιά μας όμως τα φοράμε διαρκώς, ακουμπούν συνεχώς το σώμα μας. Οι μυρωδιές και οι ήχοι σε ένα εστιατόριο μπορεί αρχικά να μας συνεπάρουν, όμως μετά από λίγο υποχωρούν σε δεύτερο πλάνο. Όταν κάποτε είχα μετακομίσει σε έναν πολυσύχναστο δρόμο του Κέιμπριτζ της Μασαχουσέτης, θυμάμαι τον θόρυβο που επικρατούσε, ιδιαίτερα τη νύχτα. Η κίνηση στον δρόμο δεν με άφηνε να κοιμηθώ. Μετά από μια εβδομάδα, ωστόσο, προσαρμόστηκα. Ήταν λες και ο εγκέφαλός μου είχε εξαφανίσει την κίνηση. Πράγματι, αυτό συμβαίνει σε κάποιες περιπτώσεις.

Το φαινόμενο είναι γνωστό ως αισθητηριακή προσαρμογή και είναι απολύτως κατανοητό με όρους νευρολογίας. Οι λεπτομέρειες παραείναι επιστημονικές και μάλλον περιττές, αλλά σε γενικές γραμμές αυτό που συμβαίνει είναι το εξής: Όλοι οι ιστοί και τα όργανα του σώματός μας αποτελούνται από κύτταρα. Το ίδιο ισχύει και για το νευρικό μας σύστημα, το οποίο αποτελείται από δύο τύπους κυττάρων, τους νευρώνες και τα γλοιακά κύτταρα.

Τα γλοιακά κύτταρα είναι σημαντικά, αλλά στη συγκεκριμένη περίπτωση μπορούμε να τα αγνοήσουμε. Θεωρείται ότι οι νευρώνες είναι εκείνοι που κάνουν όλη τη δουλειά που σχετίζεται με τον εγκέφαλο. Η δουλειά τους είναι να αναγνωρίζουν τα δεδομένα, τόσο από τον εξωτερικό κόσμο όσο και από το ίδιο το σώμα, να αναλύουν αυτά τα δεδομένα και να αντιδρούν ανάλογα, αναλαμβάνοντας συχνά να παίξουν τον ρόλο του συντονιστή.

Αυτό που κάνει τους νευρώνες κατάλληλους για να επιτελούν τέτοιες περίπλοκες λειτουργίες είναι εν μέρει η μορφολογία τους – αντίθετα από άλλα κύτταρα στο σώμα μας που είναι κλειστά και αυτόνομα, οι νευρώνες εκτείνονται προς τα έξω και διακλαδίζονται Αν εστιάσουμε την προσοχή μας μόνο στους νευρώνες που είναι υπεύθυνοι για να αντιδρούν στα ερεθίσματα, ανακαλύπτουμε ότι προσλαμβάνουν πληροφορίες από το περιβάλλον και τις μετατρέπουν σε ένα σήμα που το νευρικό μας σύστημα μπορεί να αναγνωρίσει.

Πώς πραγματοποιείται, λοιπόν, αυτή η μετάφραση – αυτή η «μεταγωγή»; Η γρήγορη απάντηση είναι η εξής: με τη βοήθεια μικροσκοπικών πρωτεϊνικών μορίων, τα οποία επιτρέπουν σε φορτισμένα σωματίδια (ιόντα) είτε να μπουν είτε να βγουν από το νευρωνικό κύτταρο. Η εισροή και εκροή των ιόντων διαμορφώνει ένα ηλεκτρικό σήμα που ταξιδεύει σε όλο το μήκος του νευρωνικού κυττάρου και, με τη βοήθεια άλλων πρωτεϊνών και νευροδιαβιβαστών, μεταφέρεται σε άλλους νευρώνες. Ο κόσμος γύρω μας μιλάει στους νευρώνες μας, φορτία μετακινούνται στο νευρικό μας σύστημα, οι νευρώνες μας πιάνουν την κουβέντα, κι έτσι εμείς κάνουμε όλα τα –πιθανά και απίθανα– πράγματα που κάνουμε.

Η επιδεικτική κατανάλωση είναι πανθομολογούμενο χαρακτηριστικό των νεόπλουτων όλων των χωρών και όλων των ηλικιών

Οι οικονομολόγοι και οι κοινωνιολόγοι έχουν εντοπίσει τρεις τύπους καταναλωτικής δαπάνης που αποσκοπούν στην ενίσχυση του κοινωνικού κύρους. Οι λεπτομέρειες είναι τεχνικές αλλά οι μηχανισμοί γνωστοί. Τα «αγαθά του συρμού» ή «αγαθά του μιμητισμού» είναι τα αγαθά που είναι επιθυμητά επειδή οι άλλοι ήδη τα έχουν. Η επιθυμία για τα εν λόγω αγαθά μπορεί εν μέρει να αποδοθεί στα αισθήματα ζηλοφθονίας που γεννιούνται στα άτομα, μπορεί όμως να εκφράζει και τη θέλησή τους να εναρμονιστούν με το σύνολο. Και οι δύο αυτές επιθυμίες είναι ιδιαίτερα έντονες στα παιδιά, προκαλώντας τους γονείς να εργάζονται σκληρότερα από ό,τι θα δούλευαν, για να τα ικανοποιήσουν. Τα «αγαθά του σνομπισμού» είναι τα αγαθά που είναι επιθυμητά, επειδή οι άλλοι δεν τα έχουν. Τα αγαθά αυτά καλύπτουν την επιθυμία των ανθρώπων να είναι διαφορετικοί, εκλεκτοί, να ξεχωρίζουν από «το πλήθος». Δεν είναι κατ’ ανάγκην τα πιο ακριβά αγαθά, αλλά είναι ενδεικτικά της ανώτερης καλαισθησίας των κατόχων τους. Στα σύγχρονα παραδείγματα μπορεί να περιλαμβάνονται σκοτεινά αντεργκράουντ συγκροτήματα, καλτ κινηματογραφικές ταινίες και έθνικ εστιατόρια. Οι δύο παραπάνω κατηγορίες αγαθών δεν αποκλείουν φυσικά η μια την άλλη: πολλά αγαθά του σνομπισμού μεταλλάσσονται συν τω χρόνω σε αγαθά του συρμού με αποτέλεσμα να εγκαταλείπονται από τους πραγματικά σνομπ. Η τέχνη και η μόδα είναι δύο χώροι όπου ο αέναος αυτός κύκλος κάνει αισθητή την παρουσία του.

Σχέση αλληλοεπικάλυψης τόσο με τα αγαθά σνομπισμού όσο και με αυτά του συρμού έχουν τα λεγάμενα «αγαθά Veblen», που οφείλουν το όνομά τους στον μεγάλο αμερικανό θεωρητικό της επιδεικτικής κατανάλωσης Thorstein Veblen. Πρόκειται για πανάκριβα αγαθά, ευρέως γνωστά με την ιδιότητά τους αυτή, στην πραγματικότητα δεν αποτελούν παρά διαφήμιση του πλούτου. Στον ιεραρχικό ακόμη κόσμο των επιχειρήσεων, η θέση στην οποία ταξιδεύει ένα άτομο -στην πρώτη θέση, την επιχειρηματική ή την οικονομική- σηματοδοτεί τη βαθμίδα του ατόμου στην εταιρεία. Ένα άλλο βεμπλενικό φαινόμενο είναι το λεγόμενο «φαινόμενο του εντυπωσιασμού». Η απήχηση που έχουν οι επώνυμες φίρμες που προτιμούν οι διασημότητες οφείλεται κατά μεγάλο μέρος (αν όχι εξ ολοκλήρου) στο ότι είναι ευρέως γνωστό ότι κοστίζουν πολλά χρήματα: όσο υψηλότερη η τιμή μιας φίρμας τόσο λιγότεροι αυτοί στους οποίους απευθύνεται. Αν μειωθεί η τιμή της, ενδεχομένως θα μειωθεί και η ζήτηση για αυτή. Η όλη κατάσταση περιγράφεται εύστοχα σε ένα ρωσικό ανέκδοτο: Συναντιούνται δύο νεόπλουτοι. «Πόσο κόστισε η γραβάτα σας;» ρωτά ο ένας. «Χίλια δολάρια» απαντά ο άλλος. «Κρίμα» λέει ο πρώτος, «η δική μου κόστισε δύο χιλιάδες». Η επιδεικτική κατανάλωση είναι πανθομολογούμενο χαρακτηριστικό των νεόπλουτων όλων των χωρών και όλων των ηλικιών.

Η επιτυχία στον ανταγωνισμό για κοινωνική άνοδο σηματοδοτείται συνήθως από περισσότερο αφειδή κατανάλωση, αυτό όμως δεν είναι κατ’ ανάγκην, αλλά ούτε και χρειάζεται να είναι, το κίνητρο για τη δημιουργία ανταγωνισμού. Στις μέρες μας δεν είναι απαραίτητο να επιδεικνύει κανείς τα χρήματά του αγοράζοντας πανάκριβα αγαθά, μιας και ο πλούτος θεωρείται από μόνος του επαρκής ένδειξη της επιτυχίας ενός ατόμου. Σε παλαιότερες εποχές ο βασικός τρόπος που διέθετε κάποιος για να γνωστοποιήσει στους άλλους τον πλούτο του ήταν να ξοδεύει χρήματα, όταν όμως άρχισαν να δημοσιεύονται λίστες κατάταξης των πλουσίων, όπως η Sunday Times Rich List, που περιλαμβάνουν αναλυτικές καταστάσεις των εισοδημάτων και των περιουσιακών τους στοιχείων, ο ανταγωνισμός για τα χρήματα απαγκιστρώθηκε από τον ανταγωνισμό για τα αγαθά. Στα ανώτερα κλιμάκια του επιχειρηματικού κόσμου, τα χρήματα επιζητούνται όχι μόνο ως μέσο για την προαγωγή της κατανάλωσης αλλά και ως ένδειξη ενός κορυφαίου επιτεύγματος. Όπως έχει πει ο Η. L Hunt, στην εποχή του ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους στον κόσμο, το χρήμα είναι «απλώς ένας τρόπος για να κρατάει κανείς το σκορ».

Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι μερικές μορφές συσχετιστικής κατανάλωσης μπορεί να έχουν ευεργετικά αποτελέσματα. Μεγάλο μέρος της φιλανθρωπικής δράσης απορρέει από την επιδεικτική κατανάλωση. Η επιθυμία εντυπωσιασμού των άλλων με τον πλούτο, τη δύναμη ή την καλαισθησία έχει κοσμήσει τις πόλεις μας με σημαντικά κτίρια και έχει υπαγορεύσει την ανάθεση στους δημιουργούς τους των περισσότερων έργων τέχνης που βλέπουμε στα μουσεία μας. Στις μέρες μας, η ίδια κινητήρια ώθηση είναι εμφανής στον ανταγωνισμό μεταξύ των αμερικανικών δισεκατομμυριούχων στο επίπεδο των φιλανθρωπικών δωρεών. Ωστόσο, όπως έχει επισημάνει ο φίλος του Keynes τεχνοκριτικός Roger Fry, μόνο σε περιόδους υψηλού πολιτισμικού επιπέδου ο σνομπισμός έχει παραγάγει μα κρίσιμη μάζα αντικειμένων επιθυμητών γι’ αυτό που αντιπροσωπεύουν και μόνο. Οι περισσότερες ευεργεσίες της εποχής μας οφείλουν να δικαιολογούνται επί τη βάσει ωφελιμιστικών σκοπών.

Όποιος έχει καθ’ εαυτόν κάτι το αξιόλογο μπορεί ευκολότερα να τα βγάζει πέρα χωρίς τους ανθρώπους παρά μ’ αυτούς

«Δεν υπάρχει λωτός χωρίς μίσχο», λέγει μία ινδική παροιμία. Έτσι και η μοναχικότητα παρουσιάζει -μαζί με τα τόσα πλεονεκτήματα- και τα μικρά της επίσης μειονεκτήματα, τα μικρά της προβλήματα, τα όποια, όμως, συγκρινόμενα μ’ εκείνα της κοινωνικότητας, είναι ασήμαντα. Ως εκ τούτου, όποιος έχει καθ’ εαυτόν κάτι το αξιόλογο μπορεί ευκολότερα να τα βγάζει πέρα χωρίς τους ανθρώπους παρά μ’ αυτούς. Παρεμπιπτόντως, ανάμεσα σ’ εκείνα τα μειονεκτήματα της μοναχικότητας, υπάρχει κι ένα που δεν συνειδητοποιεί κανείς εύκολα όπως τα υπόλοιπα, και συγκεκριμένα το εξής: όπως, όταν παραμένουμε διαρκώς και παρατεταμένα μέσα στο σπίτι, το σώμα μας γίνεται τόσο ευαίσθητο σ’ εξωτερικές επιδράσεις που με κάθε δροσερό ρευματάκι αρρωσταίνει, έτσι και το πνεύμα μας, με τον διαρκώς αποτραβηγμένο και μοναχικό βίο, γίνεται τόσο ευαίσθητο που ανησυχούμε, θιγόμαστε ή πληγωνόμαστε από τα πλέον ασήμαντα συμβάντα, λόγια, μάλιστα και από μία απλή έκφραση του προσώπου· ενώ, αντίθετα, όποιος παραμένει διαρκώς στην οχλαγωγία δεν δίνει σημασία σε τέτοια πράγματα.

Σ’ εκείνον δε τον άνθρωπο, και ιδιαίτερα τον νεαρής ηλικίας, που δεν καταφέρνει να υπομείνει για πολύ την ερημιά της μοναξιάς, όσο συχνά και αν η δικαιολογημένη απέχθειά του για τους ανθρώπους τον έχει αναγκάσει να καταφύγει σ’ αυτήν, δίνω την συμβουλή να συνηθίσει να παίρνει μαζί του ένα μέρος της μοναξιάς του όποτε πρόκειται να βρεθεί με άλλους, να μάθει δηλ. να είναι σ’ έναν κάποιο βαθμό μόνος ακόμη και όταν βρίσκεται ανάμεσά τους. Τούτο σημαίνει πως δεν πρέπει να τους κοινοποιεί πάραυτα τις σκέψεις του ούτε να παίρνει τοις μετρητοίς τα όσα λέγουν, αλλά να ξέρει πως δεν πρέπει να περιμένει -τόσο από διανοητική όσο και από ηθική άποψη- και πάρα πολλά απ’ αυτούς κι έτσι ν’ αναπτύξει και να εδραιώσει μέσα του την αδιαφορία εκείνη για τις απόψεις τους που αποτελεί το ασφαλέστερο μέσο για να επιδεικνύει διαρκώς μία αξιέπαινη ανεκτικότητα. Τότε, παρότι ανάμεσα τους δεν θα βρίσκεται εντελώς μέσα στην κοινωνία τους, αλλά θα συμπεριφέρεται έναντι αυτής μάλλον κατά τρόπο αμιγώς αντικειμενικό- τούτο δε θα τον προστατεύει από την υπερβολική επαφή μαζί της κι επομένως και από κάθε αμαύρωση ή και πλήγωμα.

ARTHUR SCHOPENHAUER, ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

WILHELM REICH: Όταν τα πρόσωπα των ανθρώπων στον δρόμο θα φανερώνουν ελευθερία, ζωντάνια και χαρά

Αναρωτιέσαι πότε η ζωή σου θα γίνει όμορφη και ασφαλής, Ανθρωπάκο. Η απάντηση όμως είναι ξένη προς τον τρόπο σκέψης σου.

Η ζωή σου θα γίνει όμορφη και ασφαλής όταν η ζωντάνια αποκτήσει μεγαλύτερη σημασία για σένα από την ασφάλεια, όταν το δίκαιο γίνει πιο σημαντικό από τα χρήματα, όταν η ελευθερία σου γίνει πιο σημαντική από την κομματική γραμμή ή την κοινή γνώμη, όταν η διάθεση που προκαλεί η μουσική του Μπετόβεν και του Μπαχ γίνει η διάθεση της συνολικής σου ύπαρξης (την έχεις μέσα σου, Ανθρωπάκο, θαμμένη σε μια γωνίτσα της ύπαρξής σου),όταν η σκέψη σου θα είναι σε αρμονία, και όχι σε αντιδιαστολή, με τα συναισθήματά σου, όταν θα είσαι σε θέση να αναγνωρίζεις στην ώρα τους τα χαρίσματα σου και τα γηρατειά σου, όταν θα ζεις με βάση τους στοχασμούς των σπουδαίων ανθρώπων, και όχι με βάση τις ανομίες των μεγάλων πολεμιστών, όταν οι δάσκαλοι των παιδιών σου θα πληρώνονται καλύτερα από τους πολιτικούς σου, όταν θα σέβεσαι περισσότερο τον έρωτα μεταξύ ενός άντρα και μιας γυναίκας απ’ ό,τι μια ληξιαρχική πράξη γάμου, όταν θα αντιλαμβάνεσαι εγκαίρως τα λάθη στη σκέψη σου, και όχι όταν θα είναι πια αργά, όπως κάνεις τώρα, όταν θα ευφραίνεσαι ακούγοντας την αλήθεια και θα απεχθάνεσαι τις τυπικότητες, όταν θα έχεις απευθείας επαφή με τους συναδέλφους σου, και όχι μέσω μεσαζόντων, όταν η ευτυχία της έφηβης κόρης σου στον έρωτα θα σε χαροποιεί, αντί να σε εξοργίζει, όταν θα κουνάς το κεφάλι σου με αποδοκιμασία ενθυμούμενος τις εποχές που τιμωρούσαν τα μικρά παιδιά επειδή άγγιζαν τα γεννητικά τους όργανα, όταν τα πρόσωπα των ανθρώπων στον δρόμο θα φανερώνουν ελευθερία, ζωντάνια και χαρά, και όχι άλλο θλίψη και μιζέρια, όταν οι άνθρωποι δεν θα περπατούν πια πάνω σε αυτή τη γη άκαμπτοι, λες κι έχουν καταπιεί μπαστούνι – και με νεκρωμένα σεξουαλικά όργανα.

Θες καθοδήγηση και συμβουλές, Ανθρωπάκο. Λάμβανες καθοδήγηση και συμβουλές, καλές και κακές, επί χιλιάδες χρόνια. Εξακολουθείς να ζεις στην αθλιότητα όχι εξαιτίας κακών συμβουλών, αλλά λόγω της μικροψυχίας σου. Θα μπορούσα να σου προσφέρω καλές συμβουλές, αλλά, έτσι όπως είσαι και με τον τρόπο που σκέφτεσαι, δεν θα μπορούσες να τις εφαρμόσεις προς το συμφέρον όλων.

ΒΙΛΧΕΜ ΡΑΪΧ, Άκου, Ανθρωπάκο!

ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ: Ο Χρεμύλος συμβουλεύεται τον θεό Απόλλωνα, πώς να αναθρέψει τον γιο του: τίμια ή ως απατεώνα;

Ο Πλούτος του Αριστοφάνη.

Υπόθεση.

Ο γερο – αγρότης Χρεμύλος πνιγμένος στα χρέη, μηχανεύεται τρόπους για να εξαπατήσει τους δανειστές του, όνομα επινόηση του Αριστοφάνη (από τις λέξεις χρέος + αιμύλω = απατώ), απογοητευμένος από την φτώχεια του, αναχωρεί για το Μαντείο των Δελφών για να συμβουλευτεί τον θεό Απόλλωνα πώς να αναθρέψει τον γιο του: τίμια για να πεθάνει φτωχός ή ως κλέφτης και απατεώνας για να πνιγεί στα πλούτη. Η Πυθία με τον χρησμό της του απαντά : “Να παραλάβεις στην οικία σου τον πρώτο άνθρωπο που θα συναντήσεις αναχωρώντας από το ναό μου”.

Ο Χρεμύλος, συνοδευόμενος από τον… δούλο του Καρίωνα (το όνομα Καρίωνας, είναι λόγω της καταγωγής του, από την Καρία της Μ. Ασίας), συναντούν ένα τυφλό ρακένδυτο και εριστικό γέροντα χωρίς να αναφέρει ποιος είναι και όπως διατείνεται. Αρχίζουν να τον χλευάζουν και να τον υποτιμούν, τον λένε παλιόγερο και ζητιάνο, και αρχίζουν να τον ρωτούν το όνομα του. Είναι ο θεός Πλούτος, τον οποίο κατά τον Αριστοφάνη τον έχει τυφλώσει ο Δίας, για να μην βλέπει που μοιράζει τα πλούτη του. Ο θεός Πλούτος φοβάται πως αν γιατρευτεί και αρχίσει να βλέπει ο κορυφαίος των θεών Δίας θα θυμώσει και θα προξενήσει καταστροφές στην ανθρωπότητα. Ο Αριστοφάνης που θέλει προστάτη όλων των αδικιών τον Δία, ίσως θέλει να σαρκάσει το επίσημο ιερατείο για τους συμβιβασμούς του. Αυτό επιβεβαιώνεται και από την συνέχεια του έργου, όπου η απουσία του Δία είναι εμφανής.

Μόλις μαθαίνουν ποιος είναι αυτός ο ρακένδυτος τυφλός ζητιάνος τον οποίο προηγουμένως χλεύαζαν αρχίζουν τις κολακείες (Το γλείψιμο λαϊκά) και διατείθεται να τον πάρει σπίτι του ο Χρεμύλος με σκοπό να τον πάει στην συνέχεια για γιατρειά να βρεί το φως του ώστε να τον κάνει πλούσιο. Ο Χρεμύλος δεν διστάζει να του προσφέρει ακόμα και την γυναίκα του.Ο φιλοξενούμενος θεός μεταπείθεται και ο Χρεμύλος αποφασίζει να τον γιατρέψει για να πλουτίζουν οι καλοί άνθρωποι και όχι όπως τώρα οι άτιμοι, οι πονηροί, οι ρήτορες και διάφοροι θρησκειοκάπηλοι. Ο θεός Πλούτος αποκαλύπτει την πραγματική του ιδιότητα. Ο Χρεμύλος και ο Καρίωνας του ανοίγουν με όλη την δύναμή τους τα βλέφαρά του και σύμφωνα με τις θρησκευτικές συνήθειες τον παραδίδουν για μία νύχτα στο ιερό του Ασκληπιού για να επανέλθει το φως των ματιών του. Αυτό το ιαματικό προσκύνημα στο Ασκληπιείο μας το ζωγραφίζει ο Αριστοφάνης με τα λόγια του δούλου Καρίωνα. Είναι μια σπάνια περιγραφή, ασυναγώνιστη σε σαρκασμό για τις λαϊκές προλήψεις.

Ο Πλούτος θεραπεύεται. Εδώ όμως παρεμβαίνει η θεά Πενία (Η πείνα) η οποία προσπαθεί με διάφορα επιχειρήματα να πείσει τους φτωχούς πως αν γιατρευτεί ο Πλούτος θα γίνουν οκνηροί, δεν θα έχουν ζήλο για εργασία. Η σύγκρουση στην κωμωδία είναι ανάμεσα στον χωρικό Χρεμύλο και την Πενία, μία αποκρουστική γριά που εισβάλλει έξαλλη στην κωμωδία και αντιδρά για την αποκατάσταση του Πλούτου. Ο γερο – αγρότης της Αττικής την καθησυχάζει με την δική του επιχειρηματολογία. Έπειτα από την γιατρειά του ο Πλούτος επιστρέφει στους ανθρώπους.

Τώρα όμως οι διάφοροι επιτήδειοι καταχραστές, ιερείς και θεοί οδύρονται επειδή χάνουν την απασχόλησή τους. Χαριτωμένα επεισόδια ακολουθούν με τους «αδικημένους» της νέας κατάστασης, τα οποία κορυφώνονται με την κατάπτωση του ψυχοπομπού Ερμή που παραπονείται σφόδρα επειδή τώρα οι πολίτες δεν του προσφέρουν θυσίες γιατί όλοι έγιναν πλούσιοι και δεν παρακαλούν τους θεούς για κέρδη. Ανάμεσα στα δύο πρόσωπα, τον ξεπεσμένο θεό Ερμή και τον δούλο Καρίωνα γίνεται μια στιχομυθία, όπου εκείνος που ήταν κάποτε φοβερός και απρόσιτος να εκλιπαρεί αυτόν που τώρα έχει την εύνοια του θεού Πλούτου. Ο Ερμής τελικά τακτοποιείται, σαν κοινός θνητός απασχολούμενος στην κατοικία του Χρεμύλου. Στο τέλος ο Πλούτος οδηγείται πανηγυρικά στο ταμείο της πολιτείας, όνειρα θερινής αττικής νύκτας σε μια χρεοκοπημένη Αθήνα.

Το μόνο που ήταν δυνατόν να προσφέρει ο κωμικός στους συμπατριώτες του, σαν ένα προβληματισμό στην άδικη κατανομή του πλούτου και την έκρηξη της διαφθοράς. Πάντως ο Αριστοφάνης είναι πάντα επίκαιρος απολαυστικός και με μηνύματα για τον σύγχρονο θεατή. Εκτός του Ερμή που αποκαθηλώνεται απότομα στην κωμωδία, συντρίβονται από την πένα του Αριστοφάνη η γριά τεκνατζού, που την απορρίπτει ο αγαπημένος της ζιγκολό, αφού εφ’ όσον ο Πλούτος μοιράστηκε πια, δεν την έχει ανάγκη, ο κλασσικός τύπος του λαμόγιου – μιζαδόρου. Ακόμα και ο ιερέας του ναού του Δία θα συντριβεί και θα έρθει εκλιπαρών για λίγο φαγητό!!! Σύμμαχοι και συνοδοιπόροι του φτωχού Χρεμύλου, θα υπάρξουν ο πονηρός πλην τίμιος Βλεψίδημος, ο αγαθιάρης και η ταλαιπωρημένη γυναίκα του Φυσικά δεν είναι δυνατόν, από μιας Αριστοφανική κωμωδία να λείπει ο Χορός επικουρώντας τους ήρωες στη νίκη τους εναντίον της Πενίας αλλά και όλων των “κακών” που καταφθάνουν διαμαρτυρόμενοι για τη νέα αυτή κατάσταση.

Οι έντονες ανησυχίες και τα δυσάρεστα συναισθήματα προκαλούν μείωση της μνήμης

Οι άνθρωποι που υποφέρουν από χρόνιο στρες και έχουν τάση να παρουσιάζουν συχνά αρνητικά συναισθήματα όπως θυμό, κατάθλιψη, στεναχώρια και ανησυχίες, κινδυνεύουν πολύ περισσότερο να έχουν απώλεια μνήμης και γνωσιακές μειονεξίες.

Οι ήπιες γνωσιακές μειονεξίες, θεωρούνται ως ένα μεταβατικό στάδιο μεταξύ της κανονικής γήρανσης και της άνοιας της οποίας η συχνότερη μορφή είναι η νόσος Αλτσχάιμερ.

Πολλοί από τους ηλικιωμένους που παρουσιάζουν ήπιες γνωσιακές μειονεξίες, θα προσβληθούν αργότερα στη ζωή τους από νόσο του Αλτσχάιμερ.

Περίπου 15% των ηλικιωμένων παρουσιάζουν ήπιας μορφής γνωσιακές μειονεξίες. Η κατάσταση αυτή χαρακτηρίζεται μεταξύ άλλων από μόνιμες δυσκολίες της μνήμης χωρίς όμως σοβαρές ανεπάρκειες. Τα άτομα αυτά ξεχνούν τα ονόματα, τοποθετούν σε λάθος τόπο αντικείμενα και δεν θυμούνται ορισμένα πράγματα.

Παρατηρείται σήμερα σημαντική αύξηση των νέων περιπτώσεων της νόσου Αλτσχάιμερ. Στα χρόνια που έρχονται η αύξηση αναμένεται να είναι δραματική. Για τους λόγους αυτούς, είναι επιτακτικό να κατανοηθούν οι παράγοντες που προάγουν τη γένεση της εν λόγω εκφυλιστικής πάθησης.

Ο ρόλος του χρόνιου στρες, της κατάθλιψης και των άλλων αρνητικών συναισθημάτων στις λειτουργικές ικανότητες του εγκεφάλου απασχολεί έντονα τους ερευνητές.

Μια πρόσφατη εργασία από γιατρούς του πανεπιστημίου του Σικάγο και της Φιλαδέλφειας, είχε ως στόχο να εξετάσει γιατί μερικοί άνθρωποι παρουσιάζουν ήπιες γνωσιακές μειονεξίες ενώ άλλοι όχι. Μελετήθηκαν 1256 ηλικιωμένοι. Στην αρχή της έρευνας κανένας από αυτούς δεν είχε πρόβλημα μνήμης.

Οι συμμετέχοντες αξιολογούνταν για το πόσο επιρρεπείς ήταν για χρόνιο στρες, ανησυχίες, κατάθλιψη, θυμό, στεναχώρια και άλλα αρνητικά συναισθήματα. Μεταξύ άλλων έπρεπε να δηλώνουν το βαθμό συμφωνίας τους με δηλώσεις όπως “Δεν είμαι άνθρωπος που στενοχωριέται εύκολα”, “Συχνά αισθάνομαι ένταση και νευρικότητα”, “Συχνά θυμώνω για τον τρόπο με τον οποίο με μεταχειρίζονται οι άνθρωποι”.

Μετά από 12 χρόνια παρακολούθησης, 482 άνθρωποι παρουσίασαν ήπιες γνωσιακές μειονεξίες.
Η ανάλυση των αποτελεσμάτων έδειξε ότι οι ηλικιωμένοι με τη μεγαλύτερη τάση για στρες, ανησυχίες, κατάθλιψη και άλλα αρνητικά συναισθήματα, είχαν 40% περισσότερες πιθανότητες να παρουσιάσουν αργότερα στη ζωή τους ήπιες γνωσιακές μειονεξίες σε σύγκριση με τους συμμετέχοντες με τη χαμηλότερη τάση για αρνητικά συναισθήματα.

Προηγούμενη έρευνα από την ίδια ερευνητική ομάδα, είχε δείξει ότι οι άνθρωποι που ψυχολογικά καταπονούνται εύκολα, έχουν περισσότερες πιθανότητες να προσβληθούν από Αλτσχάιμερ σε σύγκριση με ανθρώπους που παίρνουν τη ζωή πιο χαλαρά.

Τονίζεται από τους ερευνητές ότι υπάρχουν αρκετά στοιχεία που στηρίζουν τη θέση ότι το στρες είναι παράγοντας που προάγει τα προβλήματα μνήμης και ότι δεν αποτελεί ένα από τα πρώτα σημεία της νόσου Αλτσχάιμερ.

Για παράδειγμα το επίπεδο ψυχολογικής καταπόνησης το οποίο εξαρτάται από την τάση για στρες, ανησυχίες, στεναχώρια, νευρικότητα, θυμό, δεν φαίνεται να αυξάνεται με την αύξηση της ηλικίας. Αντίθετα οι παθολογικές αλλοιώσεις στον εγκέφαλο που σχετίζονται με προβλήματα μνήμης και Αλτσχάιμερ, αυξάνονται με την αύξηση της ηλικίας.

Οι άνθρωποι διαφέρουν στον τρόπο με τον οποίο βιώνουν και χειρίζονται τα αρνητικά συναισθήματα και την ψυχολογική καταπόνηση. Ωστόσο ο τρόπος του καθενός έχει την τάση να παραμένει ο ίδιος καθόλη τη διάρκεια της ζωής του.

Βλέπουμε λοιπόν ότι καθόλη τη διάρκεια της ζωής, η χρόνια έκθεση στο στρες πιθανόν να επηρεάζει τις νευρωνικές δομές στον εγκέφαλο που ρυθμίζουν το στρες που τυγχάνει ταυτόχρονα να ελέγχουν και τη μνήμη.

Θα συγκρατήσουμε ότι η πρόληψη και αντιμετώπιση των αρνητικών συναισθηματικών καταστάσεων και της ψυχολογικής καταπόνησης, πρέπει να αποτελούν προτεραιότητα στη ζωή μας. Είναι πολλά τα δεδομένα που δείχνουν τις επιβλαβείς τους συνέπειες για τον εγκέφαλο, τη μνήμη και τις νοητικές ικανότητες γενικότερα.

Έτσι, με σωματική άσκηση και βελτίωση του τρόπου ζωής γενικότερα, θα πρέπει να ελαχιστοποιούμε στο μέγιστο δυνατό βαθμό την ψυχολογική μας καταπόνηση και τα αρνητικά συναισθήματα που μας κυριεύουν.

Γιατί επιλέγετε τη δυστυχία;

Πολλοί άνθρωποι επιλέγουν τη δυστυχία σκεπτόμενοι ως εξής: «Είναι άσχημη μέρα η σημερινή. Όλα πάνε στραβά». «Δεν πρόκειται να τα καταφέρω», «Είναι όλοι εναντίον μου». «Οι δουλειές δεν πάνε καλά και όλο και χειροτερεύουν». «Ποτέ δεν έχω τύχη», «Αυτός μπορεί, εγώ δεν μπορώ». Αν ξεκινάτε τη μέρα σας με αυτή τη στάση, τότε σίγουρα θα γίνετε πόλος έλξης όλων των αρνητικών καταστάσεων και θα είστε δυστυχισμένοι, Συνειδητοποιήστε ότι ο κόσμος στον οποίο ζείτε καθορίζεται από τις σκέψεις σας. Ο Μάρκος Αυρήλιος είπε: «Η ζωή ενός ανθρώπου είναι κατασκεύασμα των σκέψεών του». Ο Έμερσον, εξέχων Αμερικανός φιλόσοφος, είπε: «Κάθε άνθρωπος είναι αυτό που σκέφτεται όλη μέρα». Οι σκέψεις που συνήθως κυριαρχούν στο μυαλό μας, τείνουν να γίνουν πραγματικότητα.

Βεβαιωθείτε ότι δεν συνηθίζετε να κάνετε αρνητικές σκέψεις, σκέψεις ηττοπάθειας και μίσους ή σκέψεις που σας προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα. Να θυμίζετε πάντα στον εαυτό σας ότι όλες οι εμπειρίες σας αντιστοιχούν στη νοοτροπία σας.

Είδα σε ψυχιατρικά ιδρύματα πολλούς ανθρώπους που ήταν εκατομμυριούχοι, αλλά επέμεναν ότι ήταν πάμφτωχοι. Νοσηλεύονταν επειδή παρουσίαζαν ψυχωσικές, παρανοϊκές και μανιοκαταθλιπτικές τάσεις. Τα πλούτη από μόνα τους δεν πρόκειται να σας κάνουν ευτυχισμένους. Από την άλλη, σίγουρα δεν κάνουν κακό στην ευτυχία. Στις μέρες μας, οι άνθρωποι προσπαθούν να αγοράσουν την ευτυχία αποκτώντας ακριβές συσκευές, αυτοκίνητα, γιοτ, πολυτελείς κατοικίες με πισίνες και άλλα υλικά αγαθά, αλλά η ευτυχία δεν αγοράζεται και δεν αποκτάται με αυτό τον τρόπο.

Το βασίλειο της ευτυχίας βρίσκεται στις σκέψεις και τα συναισθήματά σας. Πάρα πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι απαιτείται κάτι σπουδαίο στη ζωή τους για να είναι ευτυχισμένοι. Λένε για παράδειγμα «Αν είχα εκλεγεί δήμαρχος, θα ήμουν ευτυχισμένος» ή «Αν γινόμουν πρόεδρος ή διευθυντής της εταιρείας, θα ήμουν ευτυχισμένος». Η δύναμη, η χαρά και η ευτυχία πηγάζουν από την ανακάλυψη του νόμου της θείας τάξης και της ορθής δράσης, που εδρεύει στο υποσυνείδητό μας, και από την εφαρμογή αυτών των αρχών σε όλες τις φάσεις της ζωής μας.

Xαλίλ Γκιμπράν - Για τα παιδιά

Χαλίλ Γκιμπράν, απόσπασμα από το βιβλίο ”Ο Προφήτης”, 1923.

Τα παιδιά σου δεν είναι παιδιά σου

Είναι οι γιοι και οι κόρες της λαχτάρας της Ζωής για τη Ζωή.

Δημιουργούνται διαμέσου εσένα, αλλά όχι από σένα

Κι αν και βρίσκονται μαζί σου, δε σου ανήκουν.

Μπορείς να τους δώσεις την αγάπη σου, αλλά όχι τις σκέψεις σου

Αφού ιδέες έχουν δικές τους.

Μπορείς να δίνεις μια στέγη στο σώμα τους, αλλά όχι και στις ψυχές τους

Αφού οι ψυχές τους κατοικούν στο σπίτι του αύριο

που εσύ δεν πρόκειται να επισκεφτείς ούτε και στα όνειρά σου.

Μπορείς να προσπαθήσεις να τους μοιάσεις

αλλά μη γυρέψεις να τα κάνεις σαν εσένα

Αφού η ζωή δεν πάει προς τα πίσω ούτε ακολουθεί στο δρόμο του το χτες

Είσαι το τόξο από το οποίο τα παιδιά σου

ωσάν ζωντανά βέλη ξεκινάνε για να πάνε μπροστά.

Ο τοξότης βλέπει το ίχνος της τροχιάς προς το άπειρο

και κομπάζει ότι με τη δύναμή του

τα βέλη του μπορούν να πάνε γρήγορα και μακριά.

Άς χαροποιεί τον τοξοτή ο κομπασμός του

Αφού ακόμα κι αν αγαπάει το βέλος που πετάει

έτσι αγαπά και το βέλος που μένει στάσιμο.

Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία της

14.1. Γιατί ο κλασικισμός κράτησε τόσο πολύ; Γιατί υποχώρησε;

Στην Αγγλία ο όρος classics σήμαινε τα αριστουργήματα της ελληνικής και λατινικής φιλολογίας. Στην τέχνη ο κλασικισμός στηρίζεται στη μίμηση της Αρχαιότητας και στην παραδοχή ενός συστήματος αξιών που αποδίδονται στους αρχαίους. Κλασική παράδοση σημαίνει κλασικές αξίες που ίσχυαν και θα ισχύουν και στις επόμενες γενιές.

Ο κλασικισμός στην τέχνη έχει να κάνει με το ιδανικό στη μορφή και στο περιεχόμενο. Η κλασική τέχνη καθορίζεται από κανόνες που τους ορίζει η λογική. Η ομορφιά είναι μια όψη της αλήθειας και εξαρτάται από αναλογίες και μετρήσεις (Πλάτων, Τίμαιος). Η αρχαία τέχνη επικεντρωνόταν στην απεικόνιση του εξευγενισμένου ανθρώπινου πνεύματος σε ένα ιδανικό σώμα και παρείχε πειστικά πρότυπα για μίμηση. Αυτή η απεικόνιση έχει κάποιες ποιότητες: καθαρότητα σύλληψης-σύνθεσης, απλότητα (ιδανικό θεωρείται να εκφράζεις τα περισσότερα λέγοντας τα λιγότερα).

Ένας καλός καλλιτέχνης που επεδίωκε την ποιότητα είχε να ανταγωνιστεί την ίδια την Αρχαιότητα. Το να τη φθάσει ήταν ο μεγαλύτερος έπαινος που θα μπορούσε να κερδίσει. Αυτό ισχυριζόταν ο Βίνκελμαν τον 18ο αιώνα απαιτώντας τη μίμηση των αρχαίων. Σήμερα είναι δύσκολα αποδεκτό στην τέχνη να κοιτάζει κανείς προς τα πίσω. Μίμηση είναι ένας ευγενικός τρόπος να ορίσει κανείς την αντιγραφή. Ο πλούτος, ωστόσο, του κλασικισμού προέρχεται από τον πλούτο και την ποικιλία των αρχαίων πηγών, τις οποίες ο καλλιτέχνης δεν αντιγράφει, αλλά μεταμορφώνει, δημιουργώντας πρωτότυπα έργα όπως οι αρχαίοι συνάδελφοι του.

Ο κλασικισμός διατηρήθηκε όσο υπήρχε (ή υπάρχει) ενδιαφέρον για μια ανθρωποκεντρική τέχνη, για ουσιαστική ή επιφανειακή αναφορά στον άνθρωπο, με όποιες ιδεαλιστικές ή άλλες αποχρώσεις. Γιατί η τέχνη της Αρχαιότητας προσφέρει σύστημα αξιών με διαχρονική διάρκεια. Οι αρχαίοι μύθοι πλούτισαν όσο καμιά άλλη πηγή τη δυτική τέχνη προσφέροντάς της μια μεγάλη κληρονομιά από ιδέες, μεταφορές και θέματα με ανθρωπιστικό ενδιαφέρον σε μια κοινή γλώσσα. Για να αξιοποιηθεί αυτό το υλικό και να γίνει όχημα νέων ιδεών και αντιλήψεων, η γνώση της ελληνικής μυθολογίας ήταν απαραίτητη και είναι ουσιαστική προϋπόθεση για να κατανοήσει κανείς την ποίηση της δυτικής τέχνης.

Ο κλασικισμός όμως οφείλει κυρίως τη διάρκειά του στην παιδεία των Ευρωπαίων, που ακόμη και σήμερα περιλαμβάνει την αρχαία ελληνική στη βασική εκπαίδευση, περνώντας την εκτίμηση και τον θαυμασμό για τον κλασικό κόσμο σαν αυτονόητη αρχή και αξία. Έτσι, μπορεί ο κλασικισμός να υποχωρεί σε ορισμένες περιόδους στην καλλιτεχνική έκφραση, όσο όμως διατηρούνται οι κλασικές σπουδές, πάντα θα έχουν λόγο ύπαρξης οι κλασικές αναφορές στην τέχνη.

Εξάλλου ας δούμε λίγο γύρω μας πόσο η Αρχαιότητα υπάρχει στην καθημερινότητά μας με διάφορους τρόπους:

Αρχαία στοιχεία έχουν ενσωματωθεί —επιφανειακά είναι αλήθεια— στη λεγόμενη μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική και τέχνη (βλ. κίονες, κιονόκρανα, αετώματα, αρχαία γλυπτά κ.ά.). Υπάρχουν επίσης στη διαφήμιση, όταν ένα προϊόν πρέπει να πείσει για διαχρονικές-κλασικές ιδιότητες, βλ. διαφημίσεις κρασιού, φαρμάκων, πολιτικών - προεκλογικών ιδεών κτλ. Αρχαιότητες βλέπουμε σε γραμματόσημα, σε χαρτονομίσματα, σε καρτ ποστάλ, προϊόντα με κιτς αρχαιοπρεπή μορφή (μπουκαλάκια, ενθύμια, προσόψεις εστιατορίων κτλ.) κ.ά. Ολυμπιακοί αγώνες, θεατρικά έργα, μουσικά έργα (π.χ. Μυθωδία), αστυνομικά μυθιστορήματα, καρικατούρες, κόμικς είναι συχνά εμπνευσμένα από την Αρχαιότητα ή έχουν αναφορές σε αυτή. Στον κινηματογράφο η Αρχαιότητα είτε ως κλασικό θέμα είτε ως ρωμαϊκή ιστορία ασκούσε μεγάλη γοητεία. Μπεν Χουρ, Κλεοπάτρα, αλλά και τελευταία Gladiator, 300, καθώς και η μεταφορά γνωστών κόμικς, όπως Αστερίξ κ.ά. αναγκάζουν ένα πολύ μεγάλο διεθνές κοινό να έρθει, έστω πολύ επιφανειακά, σε επαφή με τον αρχαίο κόσμο. Εκφράσεις αρχαιοπρεπείς, στον καθημερινό λόγο, στη λογοτεχνία, στην ιατρική, στην πολιτική δείχνουν πόσο βαθιές ρίζες έχει ο κλασικός κόσμος στη ζωή μας. Είναι εκπληκτικό να συνειδητοποιούμε τη διείσδυση στοιχείων της Αρχαιότητας όχι μόνο στην τέχνη, αλλά και στις πιο απρόσμενες περιοχές του κόσμου μας.

Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ, ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ

ΔΗΜ 60.15–24

Έπαινος των προκείμενων νεκρών

Πριν περάσει στην αναφορά των κατορθωμάτων των προκείμενων νεκρών, ο ρήτορας ζήτησε την εύνοια των ακροατών του. Και συνεχίζει:

[15] Πολλὰ τοίνυν ἔχων εἰπεῖν ὧν οἵδε πράξαντες δικαίως
ἐπαινεθήσονται, ἐπειδὴ πρὸς αὐτοῖς εἰμι τοῖς ἔργοις, ἀπορῶ
τί πρῶτον εἴπω· προσιστάμενα γάρ μοι πάντ’ εἰς ἕνα
καιρὸν δύσκριτον καθίστησιν τὴν αἵρεσιν αὐτῶν. οὐ μὴν
ἀλλὰ πειράσομαι τὴν αὐτὴν ποιήσασθαι τοῦ λόγου τάξιν
ἥπερ ὑπῆρξεν τοῦ βίου τούτοις. [16] οἵδε γὰρ ἐξ ἀρχῆς ἐν
πᾶσιν τοῖς παιδεύμασιν ἦσαν ἐπιφανεῖς, τὰ πρέποντα καθ’
ἡλικίαν ἀσκοῦντες ἑκάστην, καὶ πᾶσιν ἀρέσκοντες οἷς χρή,
γονεῦσιν, φίλοις, οἰκείοις. τοιγαροῦν ὥσπερ ἴχνη γνωρί-
ζουσα νῦν ἡ τῶν οἰκείων αὐτοῖς καὶ φίλων μνήμη πᾶσαν
ὥραν ἐπὶ τούτους φέρεται τῷ πόθῳ, [17] πόλλ’ ὑπομνήματα
λαμβάνουσα, ἐν οἷς συνῄδει τούτοις ἀρίστοις οὖσιν. ἐπειδὴ
δ’ εἰς ἄνδρας ἀφίκοντο, οὐ μόνον τοῖς πολίταις γνώριμον
τὴν αὑτῶν φύσιν ἀλλὰ καὶ πᾶσιν ἀνθρώποις κατέστησαν.
ἔστιν γάρ, ἔστιν ἁπάσης ἀρετῆς ἀρχὴ μὲν σύνεσις, πέρας
δ’ ἀνδρεία· καὶ τῇ μὲν δοκιμάζεται τί πρακτέον ἐστί, τῇ δὲ
σῴζεται. [18] ἐν τούτοις ἀμφοτέροις οἵδε πολὺ διήνεγκαν. καὶ
γὰρ εἴ τις ἐφύετο κοινὸς πᾶσιν κίνδυνος τοῖς Ἕλλησιν,
οὗτοι πρῶτοι προείδοντο καὶ πολλάκις εἰς σωτηρίαν ἅπαντας
παρεκάλεσαν, ὅπερ γνώμης ἀπόδειξίς ἐστιν εὖ φρονούσης·
καὶ τῆς παρὰ τοῖς Ἕλλησιν ἀγνοίας μεμειγμένης κακίᾳ, ὅτ’
ἐνῆν ταῦτα κωλύειν ἀσφαλῶς, τὰ μὲν οὐ προορώσης τὰ δ’
εἰρωνευομένης, ὅμως, ἡνίχ’ ὑπήκουσαν καὶ τὰ δέοντα ποιεῖν
ἠθέλησαν, οὐκ ἐμνησικάκησαν, ἀλλὰ προστάντες καὶ
παρασχόντες ἅπαντα προθύμως, καὶ σώματα καὶ χρήματα
καὶ συμμάχους, εἰς πεῖραν ἦλθον ἀγῶνος, εἰς ὃν οὐδὲ τῆς
ψυχῆς ἐφείσαντο. [19] ἐξ ἀνάγκης δὲ συμβαίνει, ὅταν μάχη
γίγνηται, τοῖς μὲν ἡττᾶσθαι, τοῖς δὲ νικᾶν· οὐκ ἂν ὀκνή-
σαιμι δ’ εἰπεῖν ὅτι μοι δοκοῦσιν οἱ τελευτῶντες ἑκατέρων ἐν
τάξει τῆς μὲν ἥττης οὐ μετέχειν, νικᾶν δ’ ὁμοίως ἀμφότεροι.
τὸ μὲν γὰρ κρατεῖν ἐν τοῖς ζῶσιν, ὡς ἂν ὁ δαίμων παραδῷ,
κρίνεται· ὃ δ’ εἰς τοῦθ’ ἕκαστον ἔδει παρασχέσθαι, πᾶς ὁ
μένων [ἐν τάξει] πεποίηκεν. εἰ δὲ θνητὸς ὢν τὴν εἱμαρμένην
ἔσχεν, τῇ τύχῃ πέπονθε τὸ συμβαῖνον, οὐχὶ τὴν ψυχὴν
ἥττηται τῶν ἐναντίων. [20] νομίζω τοίνυν καὶ τοῦ τῆς χώρας
ἡμῶν μὴ ἐπιβῆναι τοὺς πολεμίους πρὸς τῇ τῶν ἐναντίων
ἀγνωμοσύνῃ τὴν τούτων ἀρετὴν αἰτίαν γεγενῆσθαι· κατ’
ἄνδρα γὰρ πεῖραν εἰληφότες οἱ τότε συμμείξαντες ἐκεῖ, οὐκ
ἐβούλοντ’ αὖθις εἰς ἀγῶνα καθίστασθαι τοῖς ἐκείνων οἰκείοις,
ὑπολαμβάνοντες ταῖς μὲν φύσεσιν ταῖς ὁμοίαις ἀπαντή-
σεσθαι, τύχην δ’ οὐκ εὔπορον εἶναι τὴν ὁμοίαν λαβεῖν.
δηλοῖ δ’ οὐχ ἥκισθ’ ὅτι ταῦθ’ οὕτως ἔχει καὶ τὰ τῆς γεγο-
νυίας εἰρήνης· οὐ γὰρ ἔνεστ’ εἰπεῖν οὔτ’ ἀληθεστέραν οὔτε
καλλίω πρόφασιν τοῦ τῆς τῶν τετελευτηκότων ἀγασθέντ’
ἀρετῆς τὸν τῶν ἐναντίων κύριον φίλον γενέσθαι τοῖς
ἐκείνων οἰκείοις βούλεσθαι μᾶλλον ἢ πάλιν τὸν ὑπὲρ τῶν
ὅλων κίνδυνον ἄρασθαι. [21] οἶμαι δ’ ἄν, εἴ τις αὐτοὺς τοὺς
παραταξαμένους ἐρωτήσειεν πότερ’ ἡγοῦνται ταῖς αὑτῶν
ἀρεταῖς ἢ τῇ παραδόξῳ καὶ χαλεπῇ τύχῃ κατωρθωκέναι καὶ
τῇ τοῦ προεστηκότος αὑτῶν ἐμπειρίᾳ καὶ τόλμῃ, οὐδέν’ οὔτ’
ἀναίσχυντον οὔτε τολμηρὸν οὕτως εἶναι, ὅντιν’ ἀντιποιή-
σεσθαι τῶν πεπραγμένων. ἀλλὰ μὴν ὑπὲρ ὧν ὁ πάντων
κύριος δαίμων, ὡς ἐβούλετο, ἔνειμε τὸ τέλος, ἅπαντας
ἀφεῖσθαι κακίας ἀνάγκη τοὺς λοιπούς, ἀνθρώπους γ’ ὄντας·
[περὶ ὧν δ’ ὁ τῶν ἐναντίων ἡγεμὼν ὑπερῆρε τοὺς ἐπὶ τούτῳ
ταχθέντας, οὐχὶ τοὺς πολλοὺς οὔτ’ ἐκείνων οὔθ’ ἡμῶν
αἰτιάσαιτ’ ἄν τις εἰκότως] [22] εἰ δ’ ἄρ’ ἔστι τις ἀνθρώπων ὅτῳ
περὶ τούτων ἐγκαλέσαι προσήκει, τοῖς ἐπὶ τούτῳ ταχθεῖσιν
Θηβαίων, οὐχὶ τοῖς πολλοῖς οὔτ’ ἐκείνων οὔθ’ ἡμῶν ἐγκαλέ-
σειεν ἄν τις εἰκότως· οἳ δύναμιν λαβόντες ἔχουσαν θυμὸν
ἀήττητον καὶ ἀπροφάσιστον καὶ φιλοτιμίαν ἐφάμιλλον
οὐδενὶ τούτων ὀρθῶς ἐχρήσαντο. [23] καὶ τὰ μὲν ἄλλ’ ἔστιν
τούτων ὡς ἕκαστος ἔχει γνώμης, οὕτως ὑπολαμβάνειν· ὃ δ’
ἅπασιν ὁμοίως τοῖς οὖσιν ἀνθρώποις γεγένηται φανερόν, ὅτι
ἡ πάσης τῆς Ἑλλάδος ἄρ’ ἐλευθερία ἐν ταῖς τῶνδε τῶν
ἀνδρῶν ψυχαῖς διεσῴζετο· ἐπειδὴ γοῦν ἡ πεπρωμένη τούτους
ἀνεῖλεν, οὐδεὶς ἀντέστη τῶν λοιπῶν. καὶ φθόνος μὲν
ἀπείη τοῦ λόγου, δοκεῖ δέ μοί τις ἂν εἰπὼν ὡς ἡ τῶνδε τῶν
ἀνδρῶν ἀρετὴ τῆς Ἑλλάδος ἦν ψυχὴ τἀληθὲς εἰπεῖν· [24] ἅμα
γὰρ τά τε τούτων πνεύματ’ ἀπηλλάγη τῶν οἰκείων σωμάτων,
καὶ τὸ τῆς Ἑλλάδος ἀξίωμ’ ἀνῄρηται. μεγάλην μὲν οὖν
ἴσως ὑπερβολὴν δόξομεν λέγειν, ῥητέον δ’ ὅμως· ὥσπερ
γάρ, εἴ τις ἐκ τοῦ καθεστηκότος κόσμου τὸ φῶς ἐξέλοι,
δυσχερὴς καὶ χαλεπὸς ἅπας ὁ λειπόμενος ἂν ἡμῖν βίος
γένοιτο, οὕτω τῶνδε τῶν ἀνδρῶν ἀναιρεθέντων ἐν σκότει
καὶ πολλῇ δυσκλείᾳ πᾶς ὁ πρὸ τοῦ ζῆλος τῶν Ἑλλήνων
γέγονεν.

***

[15] Ενώ δε έχω να είπω πολλά, εξ εκείνων τα οποία έπραξαν ούτοι και διά τα οποία δικαίως θα επαινεθούν, όταν πλέον είμαι πολύ πλησίον εις το έργον τούτο, ευρίσκομαι εις δύσκολον θέσιν πώς να αρχίσω. Διότι παρουσιαζόμεθα όλα εις μίαν συγχρόνως περίστασιν με δυσκολεύουν εις την εκλογήν των. Θα προσπαθήσω όμως να ακολουθήσω την ιδίαν σειράν εις τον λόγον μου, την οποίαν ηκολούθησαν και ούτοι εις την ζωήν των.

[16] Ούτοι λοιπόν από της μικράς των ηλικίας διέπρεπον εις παν είδος μορφώσεως, επιδιδόμενοι εις τας πρεπούσας δι' εκάστην ηλικίαν ασκήσεις και ήσαν ευχάριστοι εις όλους όσους έπρεπε, γονείς, φίλους, οικείους. Διά τούτο ακριβώς, τρόπον τινά, αναγνωρίζουσα τα ίχνη των τώρα η ανάμνησις των οικείων και αγαπητών των προσώπων, στρέφεται προς αυτούς κατά το κορύφωμα της λύπης των, [17] και ευρίσκει πολλά σημεία που ενθυμίζουν τας αρετάς, που έβλεπον εις αυτούς. Όταν δε έφθασαν εις την ανδρικήν ηλικίαν, έδειξαν την έξοχον φύσιν των όχι μόνον εις τους συμπολίτας των, αλλά και εις όλους τους ανθρώπους. Διότι πάσης αρετής αρχή μεν είναι η σύνεσις, πέρας δε η ανδρεία· και με εκείνην μεν εξετάζεται τι πρέπει να πραχθή, με ταύτην δε έκαστος σώζεται. [18] Και εις τα δύο αυτά προτερήματα οι προκείμενοι νεκροί διεκρίθησαν. Διότι, και αν παρουσιάζετο κάποιος κίνδυνος διά τους Έλληνας, πρώτοι ούτοι τον προέβλεπον και έκαμναν έκκλησιν διά την σωτηρίαν των εις όλους τους Έλληνας· τούτο είναι απόδειξις νου σωφρόνος. Ενώ δε ήτο ακόμη δυνατόν να σταματήσουν, χωρίς να κινδυνεύσουν, την θεομηνίαν οι Έλληνες, όντες τυφλοί και δειλοί δεν την έβλεπον ή προσεποιούντο ότι δεν την έβλεπον, αφ' ότου όμως, γενόμενοι πειθαρχικοί, απεφάσισαν να δράσουν, αυτοί εδώ οι νεκροί, αφήνοντες πάσαν μνησικακίαν ετέθησαν επί κεφαλής των και δώσαντες όλα προθύμως, και σώματα και χρήματα και συμμάχους, απεδύθησαν εις αγώνα, εις τον οποίον δεν ελογάριασαν ουδέ την ζωήν των.

[19] Εξ ανάγκης δε συμβαίνει, όταν γίνεται μάχη, άλλοι μεν να νικώνται, άλλοι δε να νικώσι. Δεν ήθελον δε διστάσει να είπω, ότι και από τα δύο μέρη εκείνοι που πίπτουν εις το πεδίον της μάχης, δεν μετέχουν της ήττης, αλλά νικώσιν ομοίως και οι δύο. Διότι η νίκη μεταξύ των ζώντων κρίνεται αναλόγως της ευνοίας της τύχης· αλλ' εκείνο, το οποίον έπρεπεν έκαστος να προσφέρη διά την επιτυχίαν της νίκης, πας ο φονευθείς εις την θέσιν του το έπραξε. Αν δε θνητός ων υπέστη το μοιραίον, έπαθεν εκείνο που συμβαίνει από την τύχην, αλλά η ψυχή του δεν εγνώρισε την ήτταν. [20] Νομίζω δε ότι και το ότι οι εχθροί δεν εισέβαλον εις την χώραν μας, εκτός της απερισκεψίας των, οφείλεται και εις γενναιότητα των προκειμένων νεκρών. Διότι, αφού έλαβον πείραν τούτων εις τον αγώνα σώματος προς σώμα, δεν ηθέλησαν να αναλάβουν νέον αγώνα εναντίον των συμπολιτών των ανδρών τούτων, διότι αντελαμβάνοντο καλώς, ότι θάρρος μεν θα συνήντων το ίδιον, αλλά δεν ήταν βέβαιοι, ότι θα εύρουν την ιδίαν τύχην. Της αληθείας ταύτης μεγίστη απόδειξις είναι η επακολουθήσασα ειρήνη· διότι δεν είναι δυνατόν να λεχθή ότι ο επί κεφαλής των εχθρών δεν απεφάσισε να κλείση την ειρήνην από ελατήρια περισσότερον πραγματικά και ένδοξα δι' ημάς· θαυμάσας την ανδρείαν των ενδόξων τούτων νεκρών, επροτίμησε να γίνη φίλος των συμπολιτών των παρά να αναλάβη εκ νέου τον υπέρ των όλων κίνδυνον. [21] Νομίζω δε, ότι, εάν τις ήθελεν ερωτήσει αυτούς, οι οποίοι κατεπολέμησαν τους πολεμιστάς μας, εάν νομίζουν, ότι οφείλουν την νίκην των εις την ιδίαν των αξίαν ή εις κάποιο παράδοξον ή κάποιο φοβερόν κτύπημα της τύχης και εις την τόλμην του εμπείρου αρχηγού των, κανείς δεν θα είναι τόσον αναίσχυντος και τολμηρός, ώστε να διεκδικήση υπέρ εαυτού την νίκην ταύτην. Εξ άλλου, εις ένα γεγονός, του οποίου το αποτέλεσμα εκανονίσθη υπό της τύχης, η οποία είναι κυρίαρχος πάντων, είναι ανάγκη να απαλλάξη τις της μομφής της δειλίας τους Αθηναίους και τους συμμάχους των, οι οποίοι βεβαίως ήσαν άνθρωποι. Το ότι δε ο αρχηγός των πολεμίων υπερεφαλάγγισε την πτέρυγα των Θηβαίων που είχε ταχθή απέναντί του, δεν οφείλεται ούτε εις τους Μακεδόνας, ούτε εις τους Αθηναίους. [22] Εάν δε υπάρχη κάποιος εκ των ανθρώπων, τον οποίον θα έπρεπε τις να κατηγορήση διά τούτο, ούτοι είναι οι Θηβαίοι, οι οποίοι ετάχθησαν απέναντί του, δεν ήθελεν όμως κατηγορήσει ούτε ημάς, ούτε εκείνους, και ευλόγως· διότι ούτοι υποστηριζόμενοι από στρατόν με ψυχήν αήττητον, ανίκανον να υποχωρή και με απαράμιλλον αγάπην προς την δόξαν, δεν ηδυνήθησαν να επωφεληθούν των τόσων πλεονεκτημάτων. [23] Και εις μεν τα άλλα σημεία αι γνώμαι δύνανται να διχασθούν, εκείνο όμως, το οποίον έχει γίνει φανερόν εις όλους τους υπάρχοντας ανθρώπους, είναι ότι η ελευθερία ολοκλήρου της Ελλάδος είχε την σωτηρίαν της εις τας ψυχάς των γενναίων τούτων ανδρών· επειδή όμως το πεπρωμένον αφήρπασεν αυτούς, έπαυσε πλέον πάσα αντίστασις της Ελλάδος. Και είθε κανείς να μη φθονήση τους λόγους μου, μου φαίνεται όμως, ότι θα έλεγε τις την αλήθειαν, εάν έλεγεν ότι η ψυχή της Ελλάδος ήτο η ανδρεία των ανδρών τούτων. [24] Διότι μόλις αι ψυχαί των απηλλάγησαν των σωμάτων των και η τιμή της Ελλάδος έσβησε. Μεγάλην μεν λοιπόν ίσως υπερβολήν θα φανώμεν ότι λέγομεν, πρέπει όμως να την είπωμεν· διότι, όπως, εάν τις ήθελεν αφαιρέσει από τον υπάρχοντα κόσμον τον ήλιον, θα εγίνετο ο υπόλοιπος βίος μας πολύ δύσκολος και άθλιος, ομοίως μετά τον θάνατον των πολεμιστών τούτων η παλαιά δόξα των Ελλήνων έπεσεν εις το σκότος και μεγάλην δυσφήμησιν.