ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΚΑΛΛΙΜΑΧΟΣ - Ὕμνος εἰς Δία (1.1-1.54)

Εκτός από τα επιγράμματα, τα μόνα άλλα ποιήματα του Καλλιμάχου που έχουν φτάσει ακέραια σε εμάς είναι οι Ύμνοι. Πρόκειται για συλλογή έξι ύμνων, οι δύο από τους οποίους είναι γραμμένοι σε δωρική διάλεκτο· ο ένας από τους δυο τελευταίους έχει συντεθεί σε ελεγειακό δίστιχο, ενώ το μέτρο των υπολοίπων είναι το καθιερωμένο από τους λεγόμενους Ομηρικούς Ύμνους δακτυλικό εξάμετρο.

Ένας ύμνος έχει λίγο-πολύ σταθερή δομή, εξ ορισμού υψηλό στόχο και ανάλογο περιεχόμενο. Κανονικά περιλαμβάνει την εισαγωγική επίκληση ή μνεία της υμνούμενης θεότητας, αναφορά στο γένος και τη γέννηση, απαρίθμηση ή αναλυτική παρουσίαση των αρετών του θεού ή της θεάς, ενδεχομένως τη διατύπωση κάποιου αιτήματος και την καταληκτήρια διαβεβαίωση του υμνούντος προς τη θεότητα ότι θα την υμνήσει και πάλι.

Ο Καλλίμαχος δεν αναιρεί βέβαια αυτή τη δομή, που έχει παγιωθεί ήδη στους Ομηρικούς Ύμνους, ωστόσο οι ύμνοι του διαποτίζονται σε τέτοιο βαθμό από τις νεοτερικές αντιλήψεις του για την ποίηση, ώστε η σταθερή δομή να λειτουργεί, θα λέγαμε, ως πλαίσιο που αναδεικνύει με μεγαλύτερη ενάργεια τις αποκλίσεις από τα παραδεδομένα. Συχνά ο ποιητής εστιάζει σε επεισόδια του μύθου σχετικώς άγνωστα και ποιητικώς ανεκμετάλλευτα, εισάγει τη σμίκρυνση του υψηλού και προσαρμόζει τους θεούς στο επίπεδο της ανθρώπινης καθημερινότητας.

ΕΙΣ ΔΙΑ

Ζηνὸς ἔοι τί κεν ἄλλο παρὰ σπονδῇσιν ἀείδειν
λώϊον ἢ θεὸν αὐτόν, ἀεὶ μέγαν, αἰὲν ἄνακτα,
Πηλαγόνων ἐλατῆρα, δικασπόλον Οὐρανίδῃσι;
πῶς καί νιν, Δικταῖον ἀείσομεν ἠὲ Λυκαῖον;
5 ἐν δοιῇ μάλα θυμός, ἐπεὶ γένος ἀμφήριστον.
Ζεῦ, σὲ μὲν Ἰδαίοισιν ἐν οὔρεσί φασι γενέσθαι,
Ζεῦ, σὲ δ᾽ ἐν Ἀρκαδίῃ· πότεροι, πάτερ, ἐψεύσαντο;
Κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται· καὶ γὰρ τάφον, ὦ ἄνα, σεῖο
Κρῆτες ἐτεκτήναντο· σὺ δ᾽ οὐ θάνες, ἐσσὶ γὰρ αἰεί.
10 ἐν δέ σε Παρρασίῃ Ῥείη τέκεν, ἧχι μάλιστα
ἔσκεν ὄρος θάμνοισι περισκεπές· ἔνθεν ὁ χῶρος
ἱερός, οὐδέ τί μιν κεχρημένον Εἰλειθυίης
ἑρπετὸν οὐδὲ γυνὴ ἐπιμίσγεται, ἀλλά ἑ Ῥείης
ὠγύγιον καλέουσι λεχώϊον Ἀπιδανῆες.
15 ἔνθα σ᾽ ἐπεὶ μήτηρ μεγάλων ἀπεθήκατο κόλπων,
αὐτίκα δίζητο ῥόον ὕδατος, ᾧ κε τόκοιο
λύματα χυτλώσαιτο, τεὸν δ᾽ ἐνὶ χρῶτα λοέσσαι.
Λάδων ἀλλ᾽ οὔπω μέγας ἔρρεεν οὐδ᾽ Ἐρύμανθος,
λευκότατος ποταμῶν, ἔτι δ᾽ ἄβροχος ἦεν ἅπασα
20 Ἀρκαδίη· μέλλεν δὲ μάλ᾽ εὔυδρος καλέεσθαι
αὖτις· ἐπεὶ τημόσδε, Ῥέη ὅτ᾽ ἐλύσατο μίτρην,
ἦ πολλὰς ἐφύπερθε σαρωνίδας ὑγρὸς Ἰάων
ἤειρεν, πολλὰς δὲ Μέλας ὤκχησεν ἁμάξας,
πολλὰ δὲ Καρίωνος ἄνω διεροῦ περ ἐόντος
25 ἰλυοὺς ἐβάλοντο κινώπετα, νίσσετο δ᾽ ἀνήρ
πεζὸς ὑπὲρ Κρᾶθίν τε πολύστιόν τε Μετώπην
διψαλέος· τὸ δὲ πολλὸν ὕδωρ ὑπὸ ποσσὶν ἔκειτο.
καί ῥ᾽ ὑπ᾽ ἀμηχανίης σχομένη φάτο πότνια Ῥείη·
«Γαῖα φίλη, τέκε καὶ σύ· τεαὶ δ᾽ ὠδῖνες ἐλαφραί.»
30 εἶπε καὶ ἀντανύσασα θεὴ μέγαν ὑψόθι πῆχυν
πλῆξεν ὄρος σκήπτρῳ· τὸ δέ οἱ δίχα πουλὺ διέστη,
ἐκ δ᾽ ἔχεεν μέγα χεῦμα· τόθι χρόα φαιδρύνασα,
ὦνα, τεὸν σπείρωσε, Νέδῃ δέ σε δῶκε κομίζειν
κευθμὸν ἔσω Κρηταῖον, ἵνα κρύφα παιδεύοιο,
35 πρεσβυτάτῃ Νυμφέων, αἵ μιν τότε μαιώσαντο,
πρωτίστη γενεὴ μετά γε Στύγα τε Φιλύρην τε.
οὐδ᾽ ἁλίην ἀπέτεισε θεὴ χάριν, ἀλλὰ τὸ χεῦμα
κεῖνο Νέδην ὀνόμηνε· τὸ μέν ποθι πολὺ κατ᾽ αὐτό
Καυκώνων πτολίεθρον, ὃ Λέπρειον πεφάτισται,
40 συμφέρεται Νηρῆι, παλαιότατον δέ μιν ὕδωρ
υἱωνοὶ πίνουσι Λυκαονίης ἄρκτοιο.
εὖτε Θενὰς ἀπέλειπεν ἐπὶ Κνωσοῖο φέρουσα,
Ζεῦ πάτερ, ἡ Νύμφη σε —Θεναὶ δ᾽ ἔσαν ἐγγύθι Κνωσοῦ—
τουτάκι τοι πέσε, δαῖμον, ἄπ᾽ ὀμφαλός· ἔνθεν ἐκεῖνο
45 Ὀμφάλιον μετέπειτα πέδον καλέουσι Κύδωνες.
Ζεῦ, σὲ δὲ Κυρβάντων ἑτάραι προσεπηχύναντο
Δικταῖαι Μελίαι, σὲ δ᾽ ἐκοίμισεν Ἀδρήστεια
λίκνῳ ἐνὶ χρυσέῳ, σὺ δ᾽ ἐθήσαο πίονα μαζόν
αἰγὸς Ἀμαλθείης, ἐπὶ δὲ γλυκὺ κηρίον ἔβρως·
50 γέντο γὰρ ἐξαπιναῖα Πανακρίδος ἔργα μελίσσης
Ἰδαίοις ἐν ὄρεσσι, τά τε κλείουσι Πάνακρα.
οὖλα δὲ Κούρητές σε περὶ πρύλιν ὠρχήσαντο
τεύχεα πεπλήγοντες, ἵνα Κρόνος οὔασιν ἠχήν
ἀσπίδος εἰσαΐοι καὶ μή σεο κουρίζοντος.

***

ΣΤΟ ΔΙΑ

Στις σπονδές στο Δία τί θα ᾽τανε καλύτερο κανείς να τραγουδήσειπαρά τον πάντα μέγα αυτό θεό και βασιλιά παντοτινό,των γιων της Γης το διώχτη και δικαστή των τέκνων τ᾽ Ουρανού;Και πώς θα τον υμνήσουμε; Δικταίον ή Λυκαίο;5Διχάζεται η ψυχή μου που ᾽ναι αμφιλεγόμενα όσα για τη γενιά του διηγούνται.Δία, στης Ίδης λένε πως γεννήθηκες τα όρη,κι άλλοι στην Αρκαδία· ψέματα απ᾽ τους δυο ποιοί είπανε, πατέρα;Οι Κρήτες πάντα ψεύτες. Άνακτα, για σένανε και τάφοοι Κρήτες εμαστόρεψαν. Μα εσύ όμως δεν πέθανες, αφού για πάντα υπάρχεις.10Στην Παρρασία σε γέννησεν η Ρέα, εκεί που ήτανε πολύθαμνόσκεπο το όρος. Και γι᾽ αυτό εκεί ο χώροςείναι ιερός. Κι ούτε κανένα που να έχει την ανάγκη της Ειλείθυιαςζωντανό, κι ούτε γυναίκα τον σιμώνει, αλλά τόπο λεχωνιάς της Ρέαςαπό παλιά τον ονομάζουν οι Απιδανήες.15Αφού η μητέρα σου σ᾽ απίθωσεν εκεί απ᾽ τον μεγάλο κόλπο της,αμέσως πάσχισε να βρει τρεχούμενο νερό, της λεχωνιάςτους ρύπους να ξεπλύνει, και το δέρμα σου μ᾽ αυτό να λούσει.Μα τότε ο Λάδωνας δεν έτρεχε μεγάλος, ούτε κι ο Ερύμανθοςο πιο καθάριος απ᾽ τους ποταμούς, κι άβροχη ήταν όλη ακόμα20η Αρκαδία που έμελλε να την ειπούν πολύνερη.Στον τόπο αυτό όταν έλυσε τη ζώνη της η Ρέαπολλές βαλανιδιές υψώνονταν πάνω από εκεί που κύλαγε ο πολύνερος Ιάωνκι άμαξες αραδίζανε εκεί που τρέχει ο Μέλαςκι είχαν φωλιάσει στου Καρίωνα τις όχθες25ζώα πολλά, και διάβαινε κανείςπεζός, από τον Κράθη πάνω και τον πολυχάλικο Μετώπη,διψασμένος, ενώ κάτω από τα πόδια του πολύ νερό βρισκόταν.Και είπε τότε η σεβαστή Ρέα μ᾽ αμηχανία:«Καλή μου Γη, κι εσύ έχεις γεννήσει, μα οι ωδίνες σου ελαφρές».30Είπε, και το μεγάλο χέρι της τεντώνοντας ψηλά η θεά,το όρος με το σκήπτρο χτύπησε, κι εκείνο τότες άνοιξε πολύκαι μέγα ρεύμα χύθηκε. Κι αφού σου δρόσισε το δέρμα, βασιλιά,σε φάσκιωσε και σ᾽ έδωσε στη Νέδη να σε πάειστης Κρήτης τη σπηλιάν, εκεί κρυφά να μεγαλώσεις,35κοντά στην πιο σεβάσμια απ᾽ τις νύμφες, που ᾽καναν τότε τη μαμή,και πρώτη στη γενιά της, ύστερ᾽ απ᾽ τη Στύγα κι από τη Φιλύρα.Ούτε άφησεν απλήρωτη η θεά τη χάρη εκείνη, και το ρεύμαεκείνο Νέδη ονόμασε. Και ξέχειλοστην πόλη των Καυκώνων που ονομάζουν Λέπρεο40με το ρεύμα του Νηρέα απαντιέται, κι είναι το παλαιότατο απ᾽ τα νεράπου πίνουν οι απόγονοι της Λυκαόνιας άρκτου.Σαν βγήκεν από τις Θενές πηγαίνοντάς σε στην Κνωσό,Δία πατέρα, η Νύμφη (οι Θενές κοντά ᾽ναι στην Κνωσό),ο αφαλός σου έπεσεν εκεί, Θεέ, και έτσι εκείνο45Ομφάλιο πεδίο αργότερα ονόμασαν οι Κύδωνες.Κι ω Δία, οι συντρόφισσες, σε πήρανε στα χέρια, των Κορύβαντων,της Δίκτης οι Μελίες και σε κοίμισε η Αδράστειασε λίκνο χρυσό και θήλασες τον πολυγάλακτο μαστότης γίδας της Αμάλθειας κι έφαγες τη γλυκιά κηρήθρα,50που η Πανακρίδα μέλισσα γοργά την είχε δέσειπάνω στη Ίδης τα βουνά που Πάνακρα τα λένε.Και χόρεψαν τριγύρω σου τον πρύλιν οι Κουρήτεςκαθώς βαρούσαν τ᾽ άρματα, ώστε ν᾽ ακούει ο Κρόνοςήχον ασπίδων μοναχά κι όχι το παιδικό σου κλάμα.

ΑΤΟΜΙΚΟΤΗΤΑ, ΑΠΟΦΑΣΗ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΗ

Αναζήτηση στα ομηρικά έπη τις ρίζες τής ελληνικής αντίληψης τού κόσμου

Η εξαθλίωση τού ανθρώπου με την «ασθένεια τής βούλησης».

 

Πολλά χωρία, τόσο στην Ιλιάδα όσο και στην Οδύσσεια, παρουσιάζουν ρητά τούς δισταγμούς των ηρώων. Τούς δείχνουν τη στιγμή τής μάχης να αντιπαραθέτουν μέσα τους αντιφατικά πράγματα, αυτό, που θα ονομάσει αργότερα ο Πλάτων «διάλογο ψυχής με τον εαυτό της».

 

Ο Όμηρος χρησιμοποιεί π.χ. την έκφραση «δίχα θυμόν έχειν», προκειμένου να περιγράψει το πνεύμα τού ήρωα, που αμφιταλαντεύεται μεταξύ δυο αντιφατικών θέσεων (βλ. Οδ. π 73, που επαναλαβάνεται ελαφρώς παραλλαγμένο στην τ 524). Και η λήψη τής απόφασης συνδέεται άρρηκτα με μια ρητή ενδοσκόπηση, με τον έλεγχο των υπέρ και των κατά, των κινήτρων, που οδηγούν τον ήρωα στην πράξη ή στην αδράνεια.

 

 Όλα αυτά είναι απολύτως εμφανή σε όλη την έκταση των επών.

Παρά ταύτα παρεμβάλλεται εδώ μια συζήτηση -δευτερεύουσα σίγουρα- που δεν θα ήθελα όμως να αποφύγω.

 

Υποστηρίχτηκε, και συνεχίζει να υποστηρίζεται, ότι δεν θα μπορούσε να υπάρξει πραγματική απόφαση στον ελληνικό κόσμο, τουλάχιστον στα ομηρικά έπη, αλλά και πέραν αυτών, μέχρι τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, διότι η αρχαία Ελλάδα αγνοεί την έννοια τής βούλησης.

Βέβαια, η λέξη βούλησις δεν απαντά στον Όμηρο -ούτε και πολύ αργότερα- για να υποδείξει την ψυχική ιδιότητα ή στάση που θα οδηγούσε στην επιλογή μεταξύ δύο πραγμάτων ή που θα στηρίξει την απόφαση.

 

 Γιατί όμως να συμπεράνουμε εξ αυτού την παντελή απουσία τής ίδιας τής έννοιας;...  

 

Υφίσταται εν προκειμένω σύγχυση μεταξύ τής άγνοιας μιας λέξης ή τής μη θεματοποίησης μιας έννοιας από κάποια γλώσσα και τής απουσίας τής ίδιας τής έννοιας. Είναι σχεδόν σαν να υποστηρίζουμε, ότι οι Έλληνες δεν είχαν υποσυνείδητο, επειδή δεν υπάρχει λέξη, που να το ονοματίζει! Το ερώτημα που πρέπει να τεθεί είναι, γιατί μέχρι μια σχετικά ύστερη χρονολογία δεν θεματοποίησαν τη βούληση.

 

Προσωπικά πιστεύω, ότι δεν αγνοούσαν καθόλου την έννοια, αλλά ότι γι΄ αυτούς η βούληση δεν αποτελούσε πρόβλημα. Και ότι, πίσω από τη σύγχρονη θεματοποίηση τής έννοιας, στη ρίζα της, υποκρύπτεται κάτι άλλο.

     Θα πρέπει εδώ να ακολουθήσουμε μιαν άλλη θεωρητική γενεαλογία, την ιουδαϊκή και τη χριστιανική. Διότι από την εποχή ακριβώς τού χριστιανισμού, αλλά αναμφίβολα ήδη από τον ιουδαϊσμό, ο ανθρώπινος κόσμος κατατρύχεται από μια ουσιαστική ασθένεια: την ασθένεια τής βούλησης, η οποία έχει μια σαφή οντο-θεολογική καταγωγή αναπόσπαστη από την έννοια τού αμαρτήματος.

 

 Ο αέναος φαύλος κύκλος τής χριστιανικής υποταγής:

 

 Aμαρτία - Μετάνοια - Άφεση - Αμαρτία. 

 

 Οφείλουμε να πράξουμε κάτι, για το οποίο δεν είμαστε ίσως ικανοί, πράγμα, που αποτελεί σφάλμα. Αποδίδουμε επομένως στον εαυτό μας την αιτία αυτής τής ανικανότητας με τη μορφή τής κακής θέλησης ή τής ανεπαρκούς βούλησης.

Στους Έλληνες όμως, δεν υπάρχει αμαρτία

 

Άρα δεν μπορεί να υπάρξει και θεματοποίηση τής σχετικής με τη βούληση προβληματικής. Η ρίζα βρίσκεται εδώ, οι δε απολήξεις της φθάνουν σε όλη τη σύγχρονη λογοτεχνία, τουλάχιστον από τον Άμλετ μέχρι τον Αδόλφο τού Benjamin Constant και τούς μυθιστοριογράφους τού 19ου αιώνα. Ο λιπόψυχος ήρωας είναι γεμάτος ιδέες για να αλλάξει τον κόσμο, είναι όμως αργά για να τις υλοποιήσει, ίσως αύριο...

 

 Όλη αυτή η νεφελώδης θεματική απουσιάζει από το τεράστιο σώμα τής αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, στην οποία βρίσκουμε τον εσωτερικό διάλογο, το δισταγμό, την αμφιβολία και τελικά την απόφαση για δράση ή παραίτηση, δεν βρίσκουμε όμως, παρά μόνο τελείως περιθωριακά, την πρόσθετη αυτή στιγμή τής ασθενούς βούλησης. Δεν πρόκειται, επομένως, για μη ανακάλυψη τής βούλησης από τούς Έλληνες, αλλά για μη ύπαρξη τής ασθένειας τής βούλησης, των «ασθενειών βούλησης», όπως έλεγαν τα εγχειρίδια ψυχιατρικής τού 19ου αιώνα, και τής βούλησης ως ασθένειας.

 

«Γένοιτό μοι κατά το ρήμα σου»...

     Η χριστιανική ηθική βασίζεται στα εφευρήματα τής ένοχης συνείδησης και τής ενοχής, που τελικά αναστέλλουν την ελεύθερη βούληση και επομένως την ίδια την ελεύθερη εξέλιξη τής ζωής. Η έλλειψη βούλησης εξαγιάζεται στο χριστιανισμό κατά τον Ευαγγελισμό, όταν άβουλη η Μαριάμ ακούει και δέχεται μοιρολατρικά αυτά, που τής ανακοινώνει ο Γαβριήλ, ψελλίζοντας: «Ιδού η δούλη Κυρίου· γένοιτό μοι κατά το ρήμα σου» (Λουκ.1,38).

     Ως προς την ατομικότητα, δεν νομίζω, πως είναι αναγκαίο να επιμείνουμε. Αν και υπάρχει στα έπη ασύλληπτος αριθμός δευτερευόντων προσώπων ελάχιστα εξατομικευμένων ή εξατομικευμένων βάσει καθαρά εξωτερικών γνωρισμάτων, είναι απολύτως σαφές, ότι οι μεγάλοι ήρωες, αντιθέτως, αποτελούν πραγματικά πρόσωπα.

     Ο Αχιλλέας φυσικά, αλλά και ο Αγαμέμνων, για τον οποίο διαφωνώ με το φίλο Vidal-Naquet, που βλέπει σ΄ αυτόν αποκλειστικά την έκφραση μιας λειτουργίας. Κατά τη γνώμη μου, ο Αγαμέμνων αποτελεί μία τελείως ξεχωριστή προσωπικότητα, τής οποίας η περιγραφή αφήνει μάλιστα να διαφανεί μια πρώτη κριτική τού πολιτεύματος τής βασιλείας. Διότι, εντέλει, στην Ιλιάδα είναι απλώς ένα τεράστιο παράσιτο. Διατάζει βέβαια, οι διαταγές του όμως, διακρίνονται για τη μετριότητα τους. Δεν είναι ούτε γενναίος, ούτε ανδρείος (αναφέρεται όμως αριστεία τού Αγαμένονα, Iλ, Λ), ούτε επιδέξιος, και όμως πάντοτε αυτός παίρνει το καλύτερο μέρος τής λείας! [Βλ. τις κατηγορίες τού Αχιλλέα (Ιλ., Α, 149 κ.εξ.), τού Διομήδη (Ιλ. Ι, 33-49), τού Οδυσσέα (Ιλ. Ξ, 83-102)]. Αλλά ο Αγαμέμνων καθαυτός είναι πράγματι κάποιος, δεν είναι απλώς μια λειτουργία.

 

Και άλλοι ομηρικοί ήρωες είναι επίσης πραγματικά πρόσωπα: ο Έκτωρ και η Ανδρομάχη είναι φανταστικά πρόσωπα. Η περίπτωση τής Ελένης είναι ακόμα πιο αινιγματική και συγκινητική. Νοσταλγεί βέβαια την πατρίδα της, αλλά δεν επιθυμεί και την καταστροφή τής Τροίας. Αν και αγαπά τον Μενέλαο και αντιπαθεί τον Πάρι, δέχεται παρά ταύτα να κάνει έρωτα μαζί του. Σαν να βρισκόμαστε σε μυθιστόρημα τού Choderlos de Laclos με τη διαφορά, ότι εδώ έχουμε επιπλέον την παρουσία τής Αφροδίτης (Iλ., Γ, 369-447). Ο Όμηρος έπλασε εδώ μια πολύ σύγχρονη προσωπικότητα, πολύ μυστηριώδη, συνεχώς αμφιταλαντευόμενη και αμφίθυμη, όπως σε όλα τα μεγάλα μυθιστορήματα. Γιατί εγκατέλειψε τον Μενέλαο; Αγαπά πραγματικά τον Πάρι; Στη συνέχεια τής ιστορίας, που δεν βρίσκεται όμως στην Ιλιάδα (Οδ., δ, 242-258 και Ευριπίδης, Εκάβη, 239-250), θα βοηθήσει τον Οδυσσέα, όταν αυτός εισέλθει στην Τροία...

     Σε σχέση με άλλες της ιδίας περιόδου, η αρχαία ελληνική ποίηση έδωσε ασυνήθιστα μεγάλη σημασία στο άτομο. Οι περιγραφές χαρακτήρων (π.χ. στα ομηρικά έπη) γίνονται με έμφαση στη λεπτομέρεια, τόσο ως προς την περιγραφή των εμφανισιακών γνωρισμάτων τους, όσο και των σκέψεων, των συναισθημάτων και των αντιδράσεών τους. Σε έπη άλλων αρχαίων λαών, τα πρόσωπα απλώς σκιαγραφούνται και παραμένουν σκιώδη.

     Στην αρχαία Ελλάδα η στιγμή τής απόφασης προϋποθέτει βέβαια τη βούληση, η βούληση όμως αυτή δεν είναι αυτονομημένη, δεν αποτελεί χωριστή λειτουργία, που θα μπορούσε επομένως να βρίσκεται σε διαρκή απόσταση (σε σχέση με τη σκέψη και την πράξη), όπως συμβαίνει στον χριστιανικό κόσμο (ας αφήσουμε στην άκρη τούς Εβραίους). Θα το ήθελα, δυστυχώς όμως, δεν μπορώ. Ποιος θέλει πραγματικά; Ποιος ήταν σε θέση να θελήσει μια για πάντα και για όλο τον κόσμο; Μήπως ο θεός ως βούληση; Βούληση όμως ποιου πράγματος; Και ποιο μέρος τής βούλησης αυτής καταχωρείται στον άνθρωπο;

     Συναντάμε εδώ όλες τις απορίες γύρω από την ανθρώπινη ελευθερία βούλησης και τη συμφιλίωση της με τη θεία θέληση, την παντογνωσία και την παντοδυναμία τού θεού. Στο χριστιανισμό, ο άνθρωπος, εκπεσόν ον, αμαρτωλός, συγκρούεται συνεχώς -όχι με το θάνατο, αλλά- με τη δική του ανανεούμενη κατάπτωση, με την αδυναμία του να αποδειχθεί άξιος τού κανόνα, που δίνει νόημα στη ζωή του. Κανόνας, που ενσωματώνει άλλωστε, από την ίδια του τη φύση, την κατάπτωση αυτή, διότι πρόκειται για ανεφάρμοστο κανόνα, και κατά συνέπεια ο άνθρωπος παραμένει αναγκαστικά στην αθλιότητά του. Σαν να τού ζητούσαν να πετάξει πρώτα σαν πουλί και μετά να αποφασίσει· δεδομένου, ότι δεν μπορεί να πετάξει, είναι ένοχος. Έτσι είναι οι μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες. Ήθελα όμως μόνο να δείξω, ότι η βούληση δεν παρουσιάζεται σαν το συγκεκριμένο προβλημα στους Έλληνες.

ΤΟ ΗΘΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ

Ο πολυτιμότερος [διάλογος] απ’ όλους, η Πολιτεία, είναι μια πλήρης πραγματεία –όλος ο Πλάτωνας συγκεντρωμένος σε ένα βιβλίο. Εδώ θα βρούμε τη μεταφυσική του, τη θεολογία του, την ηθική του, την ψυχολογία του, την παιδαγωγική του, την πολιτική του, τη θεωρία για την τέχνη. Εδώ θα συναντήσουμε θέματα που μοιάζουν σύγχρονα: κοινοτισμός και σοσιαλισμός, φεμινισμός, έλεγχος γεννήσεων και ευγονική, νιτσεϊκής φύσεως προβλήματα που έχουν να κάνουν με την ηθική και τη διακυβέρνηση των αρίστων, ρουσοϊκής φύσεως προβληματική περί επιστροφής στη φύση και ελευθεριακής παιδείας, η μπερξονική élan vital και η φροϋδική ψυχανάλυση – τα πάντα είναι εδώ. Είναι ένα συμπόσιο για την ελίτ, σερβιρισμένο από ένα γενναιόδωρο οικοδεσπότη. «Ο Πλάτωνας είναι η φιλοσοφία, και η φιλοσοφία είναι ο Πλάτωνας» λέει ο Έμερσον, και επαναλαμβάνει για την Πολιτεία τη φράση του Ομάρ για το Κοράνι: «Κάψτε τις βιβλιοθήκες, γιατί ό,τι αξίζει απ’ αυτές βρίσκεται σε αυτό το βιβλίο».

 

 Ας μελετήσουμε λοιπόν, την Πολιτεία.

 Το ηθικό πρόβλημα

 Η συζήτηση γίνεται στο σπίτι του Κέφαλου, ενός πλούσιου αριστοκράτη. Παρόντες είναι, μεταξύ άλλων, ο Γλαύκωνας, και ο Αδείμαντος, αδελφοί του Πλάτωνα, καθώς και ο Θρασύμαχος, ένας απότομος και ευέξαπτος σοφιστής. Ο Σωκράτης, που λειτουργεί ως «φερέφωνο» του Πλάτωνα στον διάλογο, ρωτώντας στον Κέφαλο:

 

 «Ποιο θεωρείς το πιο σημαντικό αγαθό που σου έχει παράσχει η μεγάλη σου περιουσία;».

 

 Ο Κέφαλος απαντά ότι ο πλούτος είναι ευλογία γι’ αυτόν κυρίως επειδή του επιτρέπει να είναι γενναιόδωρος, έντιμος και δίκαιος. Ο Σωκράτης, με τον πονηρό τρόπο του, τον ρωτά τι ακριβώς εννοεί με τη λέξη δίκαιος – και εκεί αφήνει ελεύθερα τα σκυλιά του φιλοσοφικού πολέμου. Γιατί δεν υπάρχει πιο δύσκολο πράγμα, πιο αυστηρή δοκιμασία και εξουθενωτική άσκηση της διανοητικής σαφήνειας και δεξιότητας από τον ορισμό. Ο Σωκράτης δεν δυσκολεύεται καθόλου να καταρρίψει τον ένα μετά τον άλλο τους ορισμούς που του δίνουν. Μέχρι που, τελικά, ο Θρασύμαχος, λιγότερο υπομονετικός από τους άλλους, ξεσπά «σαν θηρίο»:

 

 «Τι φλυαρία είναι αυτή στην οποία αναλίσκεστε τόση ώρα, Σωκράτη; Και τι ανοησία όλες αυτές οι υποχωρήσεις που κάνετε ο ένας στον άλλο! Αν θέλεις αληθινά να μάθεις τι είναι το δίκαιο, μη ρωτάς μόνο, ούτε να προσπαθείς να ανασκευάσεις την απάντηση που σου δίνουν, αφού ξέρεις ότι είναι ευκολότερο να ρωτάς παρά να απαντάς… αλλά απάντησε κι εσύ και πες τι πιστεύεις ότι είναι το δίκαιο» (336).

 

 Ο Σωκράτης δεν τον φοβάται. Συνεχίζει να ρωτά αντί να απαντά. Και μετά από μερικούς διαξιφισμούς, προκαλεί τον ασύνετο Θρασύμαχο να δώσει έναν ορισμό:

 

 «Άκου λοιπόν» λέει ο θυμωμένος σοφιστής. «Εγώ θεωρώ ότι το δίκαιο δεν είναι τίποτε άλλο από το συμφέρον του ισχυρότερου… Κάθε εξουσία θεσπίζει τους νόμους σύμφωνα με το δικό της συμφέρον, η δημοκρατία τους κάνει δημοκρατικούς, η τυραννίδα τυραννικούς… Και θεσπίζοντας έτσι τους νόμους δηλώνουν ότι δίκαιο για  τους υπηκόους τους είναι το συμφέρον των αρχόντων, και όποιον αποκλίνει από αυτό τον νόμο τον τιμωρούν ως παράνομο και άδικο. [Πάρε] την πιο μεγάλη μορφή αδικίας… Είναι το τυραννικό πολίτευμα, που κρυφά και με την βία παίρνει ό, τι ανήκει στους άλλους, τόσο τα ιερά και όσια όσο και τα ιδιωτικά και τα δημόσια, όχι λίγο λίγο αλλά όλα μαζί… Όμως αν εκτός από την περιουσία των πολιτών απαγάγει κάποιος και υποδουλώσει τους ίδιους τους πολίτες, τότε αντί γι’ αυτά τα προσβλητικά ονόματα χαρακτηρίζεται ευδαίμων και μακάριος… Γιατί αυτοί που στηλιτεύουν την αδικία δεν το κάνουν από τον φόβο μήπως αδικήσουν αλλά από το φόβο μήπως αδικηθούν» (338-344).

 

 Αυτό, φυσικά, είναι το δόγμα που στην εποχή μας, λίγο πολύ δικαιολογημένα, το έχουμε συνδέσει με τον Νίτσε. «Πραγματικά, γέλασα πολλές φορές με τα ανθρωπάκια που θεωρούσαν ότι οι ίδιοι ήταν καλοί επειδή ήταν κουτσοί»· […] Όμως, σε όλη την ιστορία της φιλοσοφίας, εκεί που διατυπώνεται αυτό το δόγμα καλύτερα είναι ίσως σε έναν άλλο διάλογο του Πλάτωνα, τον Γοργία (482 κ.ε.), όπου ο σοφιστής Καλλικλής καταδικάζει την ηθική ως επινόηση των αδυνάτων για να εξουδετερώσουν τη δύναμη των ισχυρών.

 

 «Για τους ίδιους και για να υπηρετήσουν το συμφέρον τους φτιάχνουν [οι αδύνατοι] τους νόμους και απονέμουν τους επαίνους και τις επικρίσεις. Και για να τρομοκρατήσουν τους ισχυρότερους, που έχοντας τη δυνατότητα να αποκτήσουν περισσότερα, ώστε να μην υπερισχύσουν έναντι των ιδίων, τους λένε ότι το να έχουν περισσότερα από τους άλλους είναι αισχρό και άδικο, και ότι η αδικία είναι αυτή ακριβώς η προσπάθεια να έχεις περισσότερα σε σχέση με τους άλλους, ενώ οι ίδιοι είναι ικανοποιημένοι με την ισότητα όντας τόσο κατώτεροι… Αλλά πιστεύω πως όταν εμφανίζεται ένας άνθρωπος που από τη φύση του έχει αρκετή δύναμη (εδώ κάνει την εμφάνισή ο Υπεράνθρωπος), αποτινάζει όλα αυτά που του έχουμε μάθει, σπάει τα δεσμά του και ελευθερώνεται. Ποδοπατεί τους κώδικες και τα τεχνάσματα μας, τα ξόρκια μας και τους «νόμους» μας, που είναι όλοι ενάντιοι στη φύση… Αυτός που θέλει να ζήσει σωστά πρέπει να αφήνει τις επιθυμίες του να γίνουν όσο το δυνατόν πιο ισχυρές και να μην τις συγκρατεί, πρέπει επίσης να μπορεί να τις διαχειρίζεται όταν βρίσκονται στην κορύφωσή τους με την ανδρεία και τη φρόνηση που διαθέτει, και να ικανοποιεί κάθε επιθυμία με τη σειρά. Όμως αυτό νομίζω ότι δεν είναι δυνατόν για τους πολλούς, και έτσι καταλήγουν να ψέγουν ετούτους τους ανθρώπους από ντροπή, για να κρύψουν τη δική τους αδυναμία, λέγοντας μας ότι η ακολασία είναι επονείδιστη, και με αυτό τον τρόπο υποδουλώνουν εκείνους που είναι ευγενέστεροι ως προς τη φύση τους. Και επειδή δεν μπορούν οι να ικανοποιήσουν την επιθυμία τους, επαινούν την εγκράτεια και τη δικαιοσύνη, λόγω της δικής τους ανανδρίας».

 

 Αυτή η δικαιοσύνη είναι ένας ηθικός νόμος όχι για άντρες αλλά για ανδράποδα (ουδέ γαρ ανδρός… αλλ’ ανδραπόδω τινός), μια ηθική αρχή για δούλους όχι για ήρωες. Οι πραγματικές αρετές του ανθρώπου είναι η ανδρεία και η φρόνηση.[1]

 

 Ίσως αυτός ο σκληρός «ανηθικισμός» να αντικατοπτρίζει την ανάπτυξη της ιμπεριαλιστικής εξωτερικής πολιτικής της Αθήνας, και την χωρίς οίκτο αντιμετώπιση των πιο αδύναμων πόλεων. «Η ηγεμονία σας» διακηρύττει ο Περικλής στη δημηγορία που βάζει στο στόμα του ο Θουκυδίδης «βασίζεται στη δική σας δύναμη και όχι στην καλή θέληση των υποτελών σας». Ο ίδιος επίσης ιστορικός αναφέρεται στους αθηναίους αποσταλμένους που εξαναγκάζουν τη Μήλο να συνταχθεί με την Αθήνα στον πόλεμο κατά της Σπάρτης: «Γνωρίζεται, όπως κι εμείς, ότι το δίκαιο κατά την κρίση των ανθρώπων νοείται μόνο ανάμεσα σε ισοδύναμους. Οι ισχυροί κάνουν ότι τους επιτρέπει η δύναμή τους, και οι αδύναμοι υποφέρουν ότι πρέπει» (Ιστορίαι, 5, 105). Εδώ έχουμε να κάνουμε με το θεμελιώδες πρόβλημα της ηθικής συμπεριφοράς. Τι είναι δικαιοσύνη; Πρέπει να επιδιώκουμε το δίκαιο ή την απόκτηση δύναμης; Είναι προτιμότερο να είσαι καλός ή να είσαι ισχυρός;

 

 Πως αντιμετωπίζει ο Σωκράτης –δηλαδή, ο Πλάτωνας– την προκλητική αυτή θεωρία; Στην αρχή δεν ασχολείται καθόλου. Επισημαίνει ότι η δικαιοσύνη είναι μια σχέση ανάμεσα σε άτομα, που εξαρτάται από την κοινωνική οργάνωση. Και ότι, κατά συνέπεια, μπορεί να μελετηθεί καλύτερα ως μέρος της δομής μιας κοινότητας παρά ως ένα χαρακτηριστικό της συμπεριφοράς κάποιου. Αν, λέει, μπορούμε να φανταστούμε μια δίκαιη πολιτεία, θα είναι δυνατό να περιγράψουμε καλύτερα ένα δίκαιο άτομο. Ο Πλάτωνας δικαιολογεί αυτή την παρέκβαση με το σκεπτικό πως, όταν ελέγχουμε την όραση κάποιου, τον βάζουμε πρώτα να διαβάσει μεγάλα γράμματα και μετά μικρότερα. Έτσι, υποστηρίζει, είναι πιο εύκολο να αναλύσουμε τη δικαιοσύνη στη μεγάλη κλίμακα της κοινωνίας παρά στη μικρή κλίμακα της ατομικής συμπεριφοράς.

 

 Όμως εδώ δεν πρέπει να ξεγελαστούμε. Στην πραγματικότητα, ο Δάσκαλος συρράπτει δύο διαφορετικά βιβλία, και χρησιμοποιεί το επιχείρημα για τη ραφή. Θέλει να πραγματευτεί όχι μόνο το πρόβλημα της προσωπικής ηθικής, αλλά και εκείνα της κοινωνικής και πολιτικής ανασυγκρότησης. Έχει μια ουτοπία κρυμμένη στο μανίκι του, και είναι αποφασισμένος να την παρουσιάσει. Θα του το συγχωρήσουμε ευχαρίστως, γιατί αυτή η παρέκβαση αποτελεί τον πυρήνα και συνοψίζει όλη την αξία του βιβλίου του.

---------

  [1] Γοργίας, 491 Βλ. και τον ορισμό που δίνει ο Μακιαβέλι για τη virtu, ως ευφυΐα συν δύναμη.

Ο Ξενοφώντας, ο λόγος των Θηβαίων και τα αδιέξοδα της ισχύος

Οι Θηβαίοι, όταν πια ήταν βέβαιο ότι θα συγκρουστούν με τους Λακεδαιμονίους, έστειλαν πρέσβεις στην Αθήνα επιδιώκοντας τη στρατιωτική τους συνδρομή. Φυσικά, το εγχείρημα δεν ήταν εύκολο. Το παρελθόν ήταν ακόμη νωπό και η στάση των Θηβαίων κάθε άλλο παρά ενέπνεε εμπιστοσύνη.

Οι πρέσβεις δεν είχαν άλλη επιλογή απ’ το να ξεκινήσουν απολογητικά: «Όταν μας κατηγορείτε, Αθηναίοι, ότι στο τέλος του πολέμου προτείναμε σκληρά μέτρα εναντίον σας, άδικα μας κατηγορείτε: δεν ήταν η πόλη μας που έδωσε εκείνη την ψήφο, αλλά ένας μόνο άνθρωπος που έτυχε τότε να μας αντιπροσωπεύει στο συνέδριο των συμμάχων». (3,5,8).

Με δυο λόγια, επρόκειτο για παρεξήγηση. Δεν ήταν οι Θηβαίοι που πρότειναν τα «σκληρά μέτρα», αλλά ο ένας και μοναδικός εκπρόσωπός «που έτυχε» να τους αντιπροσωπεύει «στο συνέδριο των συμμάχων». (Κι όταν λέμε «σκληρά μέτρα» εννοούμε την ολοκληρωτική εξόντωση της Αθήνας, που οι ίδιοι οι Σπαρτιάτες απέρριψαν). Οι Θηβαίοι είναι το θύμα μιας κακής εκπροσώπησης, η οποία κινήθηκε αυθαίρετα – χωρίς ωστόσο να τιμωρήθηκε και ποτέ γι’ αυτό. Το επιχείρημα της απόλυτης ευθύνης του εκπροσώπου είναι αδύνατο να πείσει και γι’ αυτό δεν έχει καμία συνέχεια στο λόγο τους.

Οι πρέσβεις στρέφονται σ’ ενέργειες ευνοϊκές προς την Αθήνα: «Όταν άλλωστε μας ζήτησαν οι Λακεδαιμόνιοι να βαδίσουμε κατά του Πειραιά, η πόλη ψήφισε ομόφωνα να μη μετάσχουμε στην εκστρατεία». (3,5,8).

Το ότι δεν είχαν πλέον κανένα συμφέρον να το κάνουν αυτό δε χρειάζεται να αναφερθεί. Αυτό που χρειάζεται είναι να γίνει σαφές ότι οι Αθηναίοι όχι μόνο πρέπει, αλλά έχουν ηθική υποχρέωση να βοηθήσουν, αφού οι Θήβα εξαιτίας τους βρίσκεται σε κίνδυνο: «Επειδή λοιπόν είστε μια από τις κύριες αφορμές της οργής των Λακεδαιμονίων εναντίον μας, δίκαιο είναι – νομίζουμε – να βοηθήσετε την πόλη μας». (3,5,8). Η αντιστροφή έχει ήδη επιτευχθεί. Οι Αθηναίοι όχι μόνο δεν αδικήθηκαν, αλλά έχουν και χρέος. Τουλάχιστον αυτό ορίζει το «δίκαιο».

Κι επειδή το επιχείρημα της μη συμμετοχής των Θηβαίων στην εκστρατεία εναντίον των δημοκρατικών μπορεί να δυσαρεστήσει την ολιγαρχική μερίδα, οι πρέσβεις νιώθουν την ανάγκη να συμπληρώσουν: «Πολύ περισσότερο έχουμε την απαίτηση να ξεσηκωθούν πρόθυμα να χτυπήσουν τους Λακεδαιμονίους όσοι από σας ανήκαν στην ολιγαρχική παράταξη: Οι Λακεδαιμόνιοι είναι που, αφού πρώτα σας εγκαθίδρυσαν ολιγαρχικό καθεστώς και σας έκαναν μισητούς στους δημοκράτες, ήρθαν κατόπιν με πολύ στρατό – τάχα σαν σύμμαχοι – και σας παρέδωσαν στο λαό, έτσι που αν εξαρτιόταν απ’ αυτούς η τύχη σας ήσασταν χαμένοι – άλλο αν τούτος δω ο λαός σάς έσωσε». (3,5,9).

Κι ενώ οι ίδιοι ήταν θετικό που δεν εκστράτευσαν εναντίον των δημοκρατικών, σαν να μην άφησαν τους ολιγαρχικούς εκτεθειμένους με αυτόν τον τρόπο, οι Σπαρτιάτες φέρθηκαν ανέντιμα επειδή τους «παρέδωσαν στο λαό». Το γιατί οι Σπαρτιάτες «έκαναν μισητούς» τους Τριάντα τυράννους κι όχι οι ίδιοι με τις πρακτικές που ακολούθησαν δεν αιτιολογείται. Την ευθύνη των εγκλημάτων και του διχασμού θα την αναλάβει και πάλι οι Σπάρτη, αφού αυτό που προέχει είναι η ενότητα της Αθήνας, που πρέπει τώρα σύσσωμη να δώσει ένα καλό μάθημα σ’ αυτούς που προσπάθησαν να την καταστρέψουν.

Ο λόγος των Θηβαίων, μέχρι στιγμής, δεν ανταποκρίνεται ούτε στα ιστορικά γεγονότα που προηγήθηκαν ούτε στη διπλωματική διαδρομή των πόλεων ως εκείνη τη στιγμή ούτε στην πολιτική ευθύνη των ανθρώπων που πρωταγωνίστησαν. Υπό αυτές τις συνθήκες είναι πολύ δύσκολο – αν όχι αδύνατο – να πετύχουν αυτό που ζητούν. Γι’ αυτό περνάνε αμέσως στο κυρίως θέμα: «Το ξέρουμε βέβαια όλοι, Αθηναίοι, ότι θα θέλατε ν’ αποκτήσετε ξανά την παλιά σας ηγεμονία». (3,5,10).

Από τη στιγμή που δεν υπάρχουν επιχειρήματα, αυτό που μένει είναι η υπόσχεση, δηλαδή η ελπίδα. Και οι Θηβαίοι ξέρουν ακριβώς πού πρέπει να χτυπήσουν. Και ξέρουν, επίσης, ότι πρέπει να το κάνουν να φανεί εφικτό: «Το ότι εξουσιάζουν πολλούς δεν πρέπει να σας φοβίζει, αλλά ίσα ίσα να σας δίνει θάρρος: σκεφτείτε ότι τον καιρό που και σεις εξουσιάζατε πολλούς, είχατε και τους περισσότερους εχθρούς – που έκρυβαν το μίσος τους για σας όσο δεν είχαν σε ποιον να προσχωρήσουν, και που μόλις μπήκαν επικεφαλής οι Λακεδαιμόνιοι έδειξαν τ’ αληθινά τους αισθήματα απέναντί σας. Και τώρα λοιπόν, αν φανεί ότι εσείς κι εμείς συνασπιζόμαστε εναντίον των Λακεδαιμονίων, να το ξέρετε καλά ότι θα παρουσιαστούν πολλοί που τους μισούν». (3,5,10-11).

Η Ελλάδα την περίοδο της Θηβαϊκής ηγεμονίας

Κι επειδή αυτά είναι λόγια του αέρα, οι Θηβαίοι θα περάσουν και σε χειροπιαστά δεδομένα: «Οι Ηλείοι, που έχασαν τόσα εδάφη και πόλεις, προστέθηκαν τώρα στους εχθρούς τους. Και τι να πούμε για τους Κορινθίους, για τους Αρκάδες, για τους Αχαιούς; Στον πόλεμο εναντίον σας οι Λακεδαιμόνιοι τους έπεισαν, με χίλια παρακάλια, να πάρουν μέρος σ’ όλους τους μόχθους και τους κινδύνους και τις δαπάνες. Ύστερα, όταν οι Λακεδαιμόνιοι πέτυχαν το σκοπό τους, μήπως μοιράστηκαν μαζί τους εδάφη, τιμές ή χρήματα; Αντί γι’ αυτό, βρίσκουν πρεπούμενο να διορίζουν είλωτες για αρμοστές – και μόλις τους ευνόησε η τύχη επέβαλαν στους συμμάχους, που ήταν πριν ελεύθεροι, τη δεσποτεία τους. Αλλά είναι φανερό ότι ξεγέλασαν κι όσους παρακίνησαν ν’ αποστατήσουν από σας, αφού αντί για ελευθερία τους έκαναν δυο φορές δούλους – τους τυραννούν κι οι αρμοστές, κι οι Δεκαρχίες που διόρισε ο Λύσανδρος σε κάθε πόλη. Όσο για το Βασιλέα της Ασίας, που τόσο πολύ τους βοήθησε να σας νικήσουν, μήπως τον μεταχειρίζονται διαφορετικά παρά αν είχε πολεμήσει μαζί σας εναντίον τους;» (3,5,12-13).

Ο πειρασμός για τους Αθηναίους είναι πολύ μεγάλος και η παρουσίαση της πραγματικότητας εξόχως ρεαλιστική. Είναι αλήθεια ότι οι σύμμαχοι δυσφορούσαν ανοιχτά με τη συμπεριφορά των Σπαρτιατών. Σχεδόν όλοι οι Πελοποννήσιοι ήταν δυσαρεστημένοι σε βαθμό που, αν δε συμμετείχαν ανοιχτά εναντίον της Σπάρτης, τουλάχιστον θα έμεναν ουδέτεροι, ώστε να μην εμποδίσουν την κατάρρευσή της. Οι Ηλείοι είχαν ήδη δείξει ανοιχτά τις προθέσεις τους. Η νέα συμμαχία, που πάει να δημιουργηθεί, είναι πολύ πιθανό να κυριαρχήσει, ιδίως αν καταφέρει μια περσική χρηματοδότηση, πράγμα όχι και τόσο απίθανο στην παρούσα στιγμή. (Μην ξεχνάμε ότι κι αυτές οι ενέργειες έχουν υποκινηθεί από τις δωροδοκίες του Τιθραύστη). Η Σπάρτη φαίνεται να έχει μπει για τα καλά στη θέση της Αθήνας.

Παρακολουθούμε την επανάληψη της ιστορίας με αντεστραμμένους όρους. Η Σπάρτη επιβάλλει αρμοστές, ασκεί επεκτατισμό στην Ασία και είναι πρόθυμη να βάλει στη θέση του οποιονδήποτε αυθαδιάσει στον ελλαδικό χώρο. Οι Πέρσες είναι και πάλι στο προσκήνιο έτοιμοι να παίξουν ακριβώς τον ίδιο ρόλο που είχαν παίξει και προηγουμένως. Η ισχύς είναι καταδικασμένη να επεκτείνεται και να δημιουργεί εχθρούς – όπως πρέπει να ελέγχει και τις συμμαχικές πόλεις με αρμοστές και Δεκαρχίες. Τώρα είναι η σειρά της Αθήνας να απελευθερώσει τις πόλεις από την κυριαρχία των Λακεδαιμονίων, ενώ εκείνοι απελευθερώνουν άλλες πόλεις από τους Πέρσες.

Οι Θηβαίοι πάντως είναι πρόθυμοι να υποσχεθούν τα πάντα: «Γιατί όταν είχατε την ηγεμονία είναι γνωστό πως προστάζατε μονάχα τους θαλασσινούς, ενώ τώρα θα προστάζετε όλους – κι εμάς, και τους Πελοποννησίους, κι όσους εξουσιάζατε άλλοτε, και τον ίδιο τον Βασιλέα που ‘χει τη μεγαλύτερη δύναμη απ’ όλους». (3,5,14). Το δέλεαρ της κυριαρχίας αποδεικνύεται τόσο ισχυρό, που οι Αθηναίοι ανταποκρίνονται στους Θηβαίους, αν και ξέρουν την παντελή αφερεγγυότητά τους – το παρελθόν δεν είναι και τόσο μακρινό.

Οι Αθηναίοι τρέφουν ακόμη τη χίμαιρα της εξουσίας και μάλιστα ονειρεύονται ισχύ πολύ ανώτερη από εκείνη που είχαν. Κι ακριβώς επειδή θα είναι ανώτερη, θα είναι και ακατάρριπτη. Από αυτή την άποψη ο πελοποννησιακός πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ. Οι ίδιες πόλεις εναλλάσσουν ρόλους και συμμαχίες διεκδικώντας τη δυνατότητα να επιβληθούν πάνω στους άλλους. Ο αρχαίος κόσμος βρίσκεται σε διαρκή αναστάτωση, χωρίς να μπορεί να εξασφαλίσει τις ισορροπίες. (Ο μελλοντικός κόσμος δε θα είναι πολύ διαφορετικός). Η δύναμη της ισχύος θα αποδειχθεί καταλύτης όλων των εξελίξεων, είτε από την πλευρά αυτού που την διεκδικεί είτε από την πλευρά αυτού που την έχει και δε θέλει να τη χάσει.

Σε κάθε περίπτωση η κατάληξη είναι ο πόλεμος. Οι ανίσχυροι πρέπει να διαλέξουν στρατόπεδο. Και πρέπει να είναι πολύ προσεκτικοί, γιατί οφείλουν να διαλέξουν το σωστό. Θα πάνε με τους δημοκρατικούς Αθηναίους με την ηγεμονία και τη φορολόγηση ή με τους ολιγαρχικούς Σπαρτιάτες με τους αρμοστές και τις Δεκαρχίες; Είτε έτσι είτε αλλιώς η πολιτική σκηνή θα είναι ελεγχόμενη. Η ψευδαίσθηση της δημοκρατίας φαίνεται προτιμότερη από την επιβολή του ξένου επιτηρητή. Κρατάει τα πλήθη πιο ήσυχα.

Ο άνθρωπος δεν έχει λύσει το πρόβλημα της συνύπαρξης. Τα παθήματά του μέσα στην ιστορία δε δείχνουν να τον συγκινούν. Η συνύπαρξη νοείται μόνο υπό τον όρο της προσωπικής ανωτερότητας. Η μάχη για την ισχύ, ως μάχη για την εξουσία, καταδεικνύει ότι πρώτα θα εξασφαλιστεί η δυνατότητα να διατάζει κάποιος και μετά θα γίνει συζήτηση.

Ο Θουκυδίδης το αποδίδει αυτό στη φύση του ανθρώπου. Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στον εθισμό που διαμορφώνει τους ανθρώπους, χωρίς βέβαια να απορρίπτει τη φύση. Όπως και να ‘χει, το στοίχημα του ανθρώπου να συνυπάρξει παραμένει ανοιχτό. Το δόλωμα της επικράτησης φαίνεται ανίκητο: «… πολύ πιο εύκολο είναι να πολεμηθούν οι επεκτατικές φιλοδοξίες των Λακεδαιμονίων απ’ ό,τι η δική σας αλλοτινή αυτοκρατορία: εσείς είχατε ναυτικό κι εξουσιάζατε άλλους που δεν είχαν, ενώ τούτοι, λίγοι καθώς είναι, έχουν την αξίωση να εξουσιάζουν πολλούς που δεν είναι χειρότερα εξοπλισμένοι από τους ίδιους». (3,5,15).

Το ζήτημα δεν αφορά ποτέ τη δική μας πτώση, αλλά το πόσο εύκολο είναι να πέσει ο άλλος. Κι αφού πέσει, ποιος άλλος θα αναλάβει ξανά αν όχι εμείς; Στην ψηφοφορία που ακολούθησε «… όλοι ψήφισαν να τους βοηθήσουν». (3,5,16).

Μονάχα ο Θρασύβουλος πρόβαλε κάποιες αντιρρήσεις, κι αυτές μετά την ψηφοφορία: «Ο Θρασύβουλος τους ανακοίνωσε το ψήφισμα σαν απόκριση στο αίτημά τους, με την πρόσθετη παρατήρηση ότι μ’ όλο που ο Πειραιάς ήταν ανοχύρωτος, οι Αθηναίοι θα ριψοκινδύνευαν για να προσφέρουν στους Θηβαίους υπηρεσία μεγαλύτερη από κείνη που τους είχαν προσφέρει αυτοί: “Γιατί εσείς”, είπε, “αρκεστήκατε να μην πάρετε μέρος στην εκστρατεία εναντίον μας, ενώ εμείς θα πολεμήσουμε στο πλευρό σας εναντίον τους, αν σας επιτεθούν”». (3,5,16).

 

Ξενοφώντος: «Ελληνικά»

Οι άνθρωποι σε θυμούνται όταν σ’ έχουν ανάγκη

Οι άνθρωποι σε θυμούνται όταν σ’ έχουν ανάγκη. Το έχω ζήσει στο έπακρο. Και εσύ το έχεις ζήσει.

Άνθρωποι που δεν σε σκέφτονται ούτε καν τις γιορτές, επικοινωνούν μαζί σου για να σου ζητήσουν χάρες. Ύπουλα, όπως μόνον εκείνοι ξέρουν. Άνθρωποι που δεν νοιάστηκαν όταν εσύ περνούσες δύσκολα, ξαφνικά ενδιαφέρονται για το πως είσαι. Η πουλημένη σχέση σας αναζωπυρώνεται, απλά και μόνο γιατί υπάρχει το συμφέρον. Και εκεί ακριβώς γίνεται ξεκάθαρο πόσο ψεύτικοι είναι.

Ναι είναι αλήθεια… οι άνθρωποι σε θυμούνται όταν σε έχουν ανάγκη. Η ανάγκη όμως, απογυμνώνει τον αχάριστο άνθρωπο και σου δείχνει ποιος πραγματικά είναι και τι θέλει από εσένα. Χάρη σου κάνει.

Όταν η υποκρισία εξαλείφει κάθε είδους αξιοπρέπεια σε κάνει να νιώθεις μόνο λύπη. Λύπη για αυτούς τους ανθρώπους. Λύπη και για σένα τον ίδιο, που κάποτε τους είχες επιλέξει για να είναι στο πλάι σου. Λύπη που δεν είδες πόσο κενοί είναι. Δεν πειράζει όμως… κομμάτια να γίνει. Εσύ γεμίζεις το κενό ενός άδειου ανθρώπου, από τα δικά σου περισσεύματα. Αυτές οι καλοσύνες σε κάνουν τον όμορφο άνθρωπο που είσαι. Και αυτό να το θυμάσαι.

«Κάνε το καλό και ρίξ’ το στον γιαλό», έλεγαν οι παλιοί και είχαν δίκιο. Δεν χάνεις. Κερδίζεις. Γιατί η ψυχή σου είναι μεγάλη.. και έχει για να δώσει. Όταν βλέπεις κάποιον που καιροφυλακτεί μόνο και μόνο για να κερδίσει από σένα, δώσ’ του αυτό που θα του έδινες και κάτι παραπάνω. Δίνε σε όποιον θέλεις και σε όποιον σου ζητήσει, αλλά μην ξεχάσεις να τον βγάλεις έξω από την περίφραξη της καρδιάς σου, γιατί λερώνει την ψυχή σου.

Βγάλε έξω από την καρδιά σου ότι την λερώνει, για να μείνει καθαρή. Για να μπορείς να δίνεις. Γιατί στην τελική αυτό μόνο αξίζει… το δόσιμο. Για αυτό ήρθαμε. Για αυτό είμαστε εδώ.

Οι θύελλες

Οι άνθρωποι φοβούνται τις θύελλες. Τους έχουν μάθει πως πρέπει να είναι "μικροί Βούδες", να περιμένουν ατάραχοι και να "σκέφτονται θετικά". Τους έχουν μάθει να υπομένουν με καρτερικότητα και πίστη, μέχρι κάτι ν' αλλάξει, να έρθει είτε η τιμωρία (σε όσους "το αξίζουν") ή η ανταμοιβή (σε αυτούς που "υπέφεραν").

Οι θύελλες ξεσηκώνουν τα πάντα και είναι πάντα απρόβλεπτες. Πόσο άβολο είναι που μαθαίνουμε να προσπαθούμε να ελέγχουμε και να προβλέπονται τα πάντα στη ζωή μας. Εδώ όμως δεν χωράνε ούτε καφετζούδες ούτε προγραμματισμοί, ούτε στρατηγική.

Σε ξεσηκώνει και σε πετάει, δεν ξέρεις πού ή πώς θα προσγειωθείς, τι θα ξαναβρείς και τι όχι, τι θα χρειαστεί να κάνεις, να αλλάξεις, να δεις. Άμεσα, όλα μαζί πολλές φορές, χωρίς το χρόνο να "συσκεφθείς με τον εαυτό σου" ή με όποιον έμαθες να εμπιστεύεσαι. Αποφασίζεις, αποδέχεσαι, ρισκάρεις, προσγειώνεσαι, σηκώνεσαι, μετακινείσαι και πάλι από την αρχή.

Ούτε γνωρίζεις πότε θα τελειώσει, πόσο τεράστια ή μικρή είναι η κάθε θύελλα. Αλλά δεν την αποφεύγεις. Αν θέλεις να είσαι πραγματικά ελεύθερος, δεν δειλιάζεις. Δεν μπορείς! Όλα φωνάζουν μέσα σου πως μόνο έτσι θα βγάλεις φτερά, θα ταξιδέψεις σε άγνωστα μέρη, θα απαγκιστρωθείς από τις αλυσίδες που σε κρατούσαν δέσμιο.

Πρέπει να κάνεις το φόβο σύμμαχο, να έχεις αλλάξει αυτά που σου έχουν μάθει...ν' αποφεύγεις και να φοβάσαι το φόβο δηλαδή, να τον θεωρείς "κακό", εχθρό. Πρέπει να έχεις αλλάξει πολλές έννοιες, να έχεις μυηθεί, να έχεις προετοιμαστεί, να έχεις δουλέψει. Δεν υπάρχει χρόνος για εξηγήσεις, αναλύσεις, πίκρες και κλάματα. Είναι ώρα για δράση: τη δράση που Είσαι, που έχεις γίνει! Και εμπιστεύεσαι...

Από τη μια στιγμή στην άλλη, μπορεί να πεθάνεις, να εξαφανιστείς, να πρέπει να ξεχάσεις όλα όσα ήξερες. Σε κάποιες φευγαλέες στιγμές ηρεμίας, ανάμεσα στη θύελλα, θυμάσαι...Μα ναι, υπήρχαν σημάδια, προμηνύματα, ενδείξεις. Το διαισθάνθηκες, αν και δεν μπορούσες να προβλέψεις το τι και το πώς, ούτε το πότε.

Ο θάνατος είναι αναγκαίος...με όποια μορφή! Καμία αναγέννηση δεν γίνεται χωρίς θάνατο. Είναι φυσική διαδικασία της ζωής, που εκπαιδευόμαστε με χιλιάδες ταμπού και δεισιδαιμονίες να φοβόμαστε. Κι όμως, όλη η εκπαίδευσή σου, ήταν μια μύηση θανάτου. Μόνο μετά, σού φανερώνονται οι λέξεις. Το αισθάνεσαι, το βιώνεις, περνάς μέσα από τούνελ και κολάσεις, τα οποία έχεις όμως ήδη ανατρέψει μέσα σου και ο νους σου γίνεται ο πιο πιστός σου ακόλουθος.

Ο διαμελισμός είναι καθολικός, απόλυτος, συνθλιπτικός. Εξετάζεις και ταυτόχρονα καλλιεργείς τη δύναμή σου....όχι τη συνηθισμένη δύναμη που επιβάλλεται, πανικοβάλλεται και εκτοξεύει βέλη προς όλες τις κατευθύνσεις. Αλλά την πραγματική δύναμη, που δίνει ώθηση και σε σένα αλλά και στους άλλους, που αλλάζει τα δεδομένα, που κινεί την ενέργεια, που δημιουργεί, από τις στάχτες σου. Δεν φαίνεται, καταπολεμείται βάναυσα και σκληρά, γίνεται αόρατη και ορατή προσπάθεια να συγκρατηθεί, μα δεν γίνεται! Είναι ανώτερη γιατί δεν προσκολλάται, δεν ψάχνει εύσημα, κέρδη και μετάλλια. Είναι τιμή, είναι "λεπτή" ενέργεια αγάπης....παντοδύναμης!

Έχεις ευθύνη, όσα αντιλαμβάνεσαι. Και όση ευθύνη αναλαμβάνεις, τόση ταπεινότητα κατακτάς. Δεν γίνεται αλλιώς. Διαφορετικά, περνάς εύκολα στην αντίπερα όχθη, στην κατάχρηση, και η πτώση, η πνευματική σου πτώση γίνεται δεδομένη.

Είναι εκπληκτικό, ότι όσο γοργά και αλυσιδωτά έρχονται οι θύελλες και ό,τι σύρουν μαζί τους, τόσο επιβραδύνεται ο χρόνος, τόσο σταματά η γραμμικότητα και αντιλαμβάνεσαι μέσω διευρυμένης θέασης, όλα όσα φαίνονταν ακατανόητα ή στάσιμα. Μετέωρη, με την προσοχή στην ισορροπία, γίνεσαι ένα με τη ζωή, αφήνοντας ό,τι είναι νεκρό να φύγει, ό,τι δεν λειτουργεί ν' αλλάξει, ότι είναι νέο να γεννηθεί. Δεν ελέγχεις τίποτα...και ούτε χρειάζεται.

Tελικά υπάρχουν ιδανικά ζευγάρια που κάνουν τέλειο σεξ;

Υπάρχουν ιδανικά ζευγάρια στην εποχή μας ή απλά πετυχημένοι άνθρωποι στη ζωή; Και όταν λέμε πετυχημένοι εννοούμε αυτούς που πέτυχαν επαγγελματικά ή αυτούς που κατάφεραν να διατηρήσουν τις ισορροπίες σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας;

Μπορεί να είστε ο πετυχημένος επαγγελματίας με συνεχώς επεκτεινόμενες επιχειρηματικές δραστηριότητες ή το πρώτο στέλεχος μιας εταιρείας με όλη την ευθύνη στην πλάτη σας. Μπορεί ακόμα να είστε ο πρώτος κουβαλητής στο σπίτι, να καλύπτετε άνετα και αγόγγυστα τις ανάγκες των παιδιών και να βρίσκετε χρόνο την Κυριακή να παίξετε μπάλα με τους γιους σας. Σε επίπεδο όμως ερωτικής σχέσης με τη σύντροφό σας, πού βρίσκεστε;

Κι εσείς, κυρία μου, μπορεί να έχετε την καλύτερη επίδοση στην εργασία σας, να είστε η πιο καλοβαλμένη στο χώρο σας, να μαγειρεύετε τις πιο τρελές συνταγές. Μπορεί ακόμα να είστε η πλέον κατάλληλη μαμά και να σας λατρεύουν όλοι για την υπομονή και την παιδαγωγική σας ικανότητα. Με δυο λόγια, πλησιάζετε την ιδανική σύντροφο. Κι όμως η ερωτική φλόγα αντί να απογειώνει τη σχέση ή τον γάμο σας, σβήνει μέρα με τη μέρα κι εσείς πανικοβάλλεστε στη σκέψη ότι μοιραία οδηγείστε στο τέλος της ερωτικής σας σχέσης.

Οι άνθρωποι που κουβαλούν μια καλή εμπειρία από τη ζωή και έχουν τη δυνατότητα να παρατηρούν τις σχέσεις των δύο φύλων γνωρίζουν καλά ότι σχέσεις χωρίς καλή σεξουαλική ζωή έχουν συνήθως ημερομηνία λήξης ή οδηγούνται μοιραία σε συναισθηματική απομάκρυνση και συμβατική ζωή. Οι περισσότεροι ομολογούν ότι το να κρατήσεις τη σεξουαλική φλόγα ζωντανή σε ένα γάμο ή σε μια μακροχρόνια σχέση είναι εύκολο θεωρητικά αλλά δύσκολο πρακτικά. Όμως η εμπειρία δείχνει ότι τα ζευγάρια που καλλιεργούν και διατηρούν σε καλό επίπεδο την ερωτική τους ζωή φαίνεται ότι βρίσκονται σε καλύτερη ψυχική και σωματική υγεία και είναι λιγότερο εκτεθειμένα σε νοσήματα φθοράς. Η αντίληψη της έγκαιρης χρήσης φαρμάκων και της αναζήτησης ιατρικής βοήθειας έχει σημαντικά βελτιώσει το επίπεδο υγείας των ανθρώπων τις τελευταίες δεκαετίες. Είναι πολύ σημαντικό να ζητούμε έγκαιρα βοήθεια για μια αρχόμενη υπέρταση, πριν αυτή οδηγήσει σε ένα καρδιαγγειακό επεισόδιο ή για έναν αρχόμενο διαβήτη, πριν αυτός δημιουργήσει μη αναστρέψιμες βλάβες. Η λογική της ρύθμισης των προβλημάτων υγείας με μερικά χάπια κάθε μέρα έχει περάσει στο σύγχρονο τρόπο ζωής. Λίγες φορές όμως οι άνθρωποι μπαίνουν στη λογική να εξετάσουν τα αίτια που δημιουργούν ή προάγουν τα νοσήματα φθοράς αλλά και πολλές άλλες ασθένειες, από μια απλή αλλεργία μέχρι ένα θανατηφόρο καρκίνο. Αν ψάξουμε με προσοχή θα διακρίνουμε ότι πολλά προβλήματα υγείας σχετίζονται με ένα λανθασμένο τρόπο ζωής ή μια κακιά συναισθηματική σχέση.

Η καθημερινή ρουτίνα της ζωής μας -καριέρα, υποχρεώσεις παιδιών, οικονομικές ευθύνες- είναι οι βασικοί σεισμογράφοι των σύγχρονων σχέσεων. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε σ’ αυτούς και την έλλειψη χρόνου. Δεν υπάρχει δηλαδή χρόνος και χώρος για σεξουαλική ζωή και συναισθηματική επικοινωνία.

Το κλειδί της διατήρησης της καλής ερωτικής ζωής φαίνεται ότι είναι η καλή επικοινωνία των ζευγαριών και η ιεράρχηση των επιθυμιών τους. Ξεκινάει από συνειδητές προσπάθειες και των δύο συντρόφων να φτιάχνουν, να βρίσκουν χρόνο να απολαμβάνουν τη σεξουαλική τους ζωή. Αντί για τις εμμονές μας σε άλυτες συγκρούσεις, καλύτερα είναι να ενδιαφερόμαστε για τα «θέλω» του συντρόφου μας και να εστιάζουμε στα προτερήματά του και όχι στα αρνητικά σημεία του χαρακτήρα του. Να τον θαυμάζουμε και να τον καμαρώνουμε για τις ικανότητές του και να ενδιαφερόμαστε για τα δικά του ενδιαφέροντα και τα χόμπυ του. Μέσα από την επικοινωνία -λεκτική και μη λεκτική- τα ζευγάρια αρχίζουν να καταλαβαίνουν ποια είναι τα σημεία που αναζωπυρώνουν τη φλόγα για τον/την σύντροφο.

Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο σε μια σχέση είναι να αποφεύγουμε τις μεγάλες ρήξεις με τον σύντροφό μας. Η ερωτική και συναισθηματική μας σχέση μοιάζει με το γυαλί. Τα ραγίσματα παραμένουν για πάντα, αλλά δεν καταργούν τη λειτουργική του χρήση. Αν όμως σπάσει, η ανασυγκόλληση είναι αδύνατη.

Τέλος, ας θυμηθούμε ότι ο/η σύντροφός μας δεν είναι υποχρεωμένος να αποδέχεται μια σεξουαλική μας δυσλειτουργία. Πολλές γυναίκες παραπονούνται συχνά για κάποιο σεξουαλικό πρόβλημα του συντρόφου τους για το οποίο εκείνος δεν κάνει καμιά προσπάθεια να το ξεπεράσει. Η αναβλητικότητα ή η αδιαφορία για να λύσουμε ένα σεξουαλικό μας πρόβλημα οδηγεί συχνά στην ερωτική και συναισθηματική αποστασιοποίηση, που σημαίνει και το τέλος μιας σχέσης.

Μαθήματα από εξειδικευμένο Σεξοθεραπευτή (sex coach) είναι το πρώτο βήμα για την τέλεια απόλαυση!

Τι φέρνει την ευτυχία

Ποιος από μας δεν έχει γνωρίσει κάποιον άνθρωπο (ίσως τον ίδιο μας τον εαυτό) που να είναι τόσο στραμμένος προς τα έξω, τόσο απορροφημένος στη συσσώρευση αγαθών ή στο τι σκέφτονται οι άλλοι, ώστε να χάνει κάθε αίσθηση του εαυτού του; Ένας τέτοιος άνθρωπος, όταν του τίθεται κάποιο ερώτημα, αναζητεί την απάντηση προς τα έξω κι όχι προς τα μέσα. Διατρέχει δηλαδή τα πρόσωπα των άλλων, για να μαντέψει ποιά απάντηση επιθυμούν ή περιμένουν.

Για έναν τέτοιον άνθρωπο θεωρώ χρήσιμο να συνοψίσω μια τριάδα δοκιμίων που έγραψε ο Σοπενάουερ προς το τέλος της ζωής του. (Για όποιον έχει φιλοσοφικές τάσεις είναι γραμμένα σε γλώσσα σαφή και προσβάσιμη στον μη ειδικό). Βασικά τα δοκίμια τονίζουν ότι το μόνο που μετράει είναι αυτό που το άτομο είναι.

Ούτε ο πλούτος ούτε τα υλικά αγαθά ούτε η κοινωνική θέση ούτε η καλή φήμη . Αν και οι σκέψεις αυτές δεν αφορούν συγκεκριμένα τα υπαρξιακά θέματα, παρ’ όλ’ αυτά μας βοηθούν να μετακινηθούμε από ένα επιφανειακό επίπεδο προς βαθύτερα ζητήματα.

Αυτό που κατέχουμε.

Τα υλικά αγαθά είνα απατηλά. Ο Σοπενάουερ υποστηρίζει πολύ κομψά ότι η συσσώρευση πλούτου και αγαθών είναι ατελείωτη και δεν προσφέρει ικανοποίηση. Όσο περισσότερα κατέχουμε, τόσο πολλαπλασιάζονται οι απαιτήσεις μας. Ο πλούτος είναι σαν το νερό της θάλασσας: όσο περισσότερο πίνουμε, τόσο πιο πολύ διψάμε. Στο τέλος δεν κατέχουμε εμείς τα αγαθά μας – μας κατέχουν εκείνα.

Αυτό που αντιπροσωπεύουμε στα μάτια των άλλων.

Η φήμη είναι το ίδιο εφήμερη όσο και τα υλικά πλούτη. Ο Σοπενάουερ γράφει: “Οι μισές μας ανησυχίες και αγωνίες έχουν προέλθει από την έγνοια μας για τις γνώμες των άλλων… πρέπει να βγάλουμε αυτό το αγκάθι απ’ τη σάρκα μας”. Είναι τόσο ισχυρή η παρόρμηση να κάνουμε μια καλή εμφάνιση, ώστε για μερικούς φυλακισμένους, την ώρα που βαδίζουν προς τον τόπο της εκτέλεσής τους, αυτό που κυρίως απασχολεί τη σκέψη τους είναι το ντύσιμο και οι τελευταίες τους χειρονομίες.

Η γνώμη των άλλων είναι ένα φάντασμα που μπορεί ανά πάσα στιγμή ν’ αλλάξει όψη. Οι γνώμες κρέμονται από μια κλωστή και μας υποδουλώνουν στο τι νομίζουν οι άλλοι, ή, ακόμα χειρότερα, στο τι φαίνεται να νομίζουν – γιατί ποτέ δεν μπορούμε να μάθουμε τι σκέφτονται πραγματικά.

Αυτό που είμαστε.

Μόνο αυτό που είμαστε έχει πραγματική αξία. Μια καλή συνείδηση, λέει ο Σοπενάουερ, αξίζει περισσότερο από μια καλή φήμη. Ο μεγαλύτερος στόχος μας θα έπρεπε να είναι η καλή υγεία κι ο πνευματικός πλούτος, ο οποίος οδηγεί σε ανεξάντλητα αποθέματα ιδεών, στην ανεξαρτησία και σε μια ηθική ζωή. Η ψυχική μας γαλήνη πηγάζει από τη γνώση ότι αυτό που μας αναστατώνει δεν είναι τα πράγματα, αλλά η ερμηνεία μας για τα πράγματα.

Αυτή η τελευταία σκέψη – ότι η ποιότητα της ζωής μας προσδιορίζεται από το πως ερμηνεύουμε τις εμπειρίες μας, όχι από τις ίδιες τις εμπειρίες – είναι ένα σημαντικό θεραπευτικό δόγμα που ανάγεται στην αρχαιότητα. Κεντρικό αξίωμα στη σχολή του στωικισμού, πέρασε από τον Ζήνωνα, τον Σενέκα, τον Μάρκο Αυρήλιο, τον Σπινόζα, τον Σοπενάουερ και τον Νίτσε κι έφτασε να γίνει θεμελιώδης έννοια τόσο στην ψυχοδυναμική όσο και στη γνωστική-συμπεριφορική ψυχοθεραπεία.

Άφησε με να ενωθώ μαζί σου για μια νύχτα…

...Να σ’ αγγίξω, να σε πιάσω, να σε μυρίσω.
Να μπω στο κρεβάτι σου και στα ζεστά σου σεντόνια, στο κορμί σου που πιάνεται, στο φιλί σου που τρώγεται, στον σπασμό σου που ξεσκίζει τις ιδεοληψίες και τις αράχνες τους.

Μια νύχτα μαζί σου πυκνή όσο ο σπόρος του παγκόσμιου μια ώρα πριν τη γένεσή του. Μια νύχτα μαζί σου αστραφτερή σαν αστραπή του Ολύμπου. Μια νύχτα μαζί σου ηδονική σαν τη πτώση απ’ του Παράδεισου το ξέφωτο στην εξορία του Αδάμ που δεν τελειώνει.

Για μια νύχτα όλα τα παραπετώ, τα καταπατώ, τα περιφρονώ και τα μισώ γιατί είναι μονάχα εμπόδια στην ακράτητη λαχτάρα μου να σ’ αγκαλιάσω. Βιάζομαι να σε ξαναβρώ όπως το έμβρυο βιάζεται άμα ξεκινήσουν οι ωδίνες να εξωθηθεί απ’ τη μήτρα.

Βιάζομαι να βγω στο φως, φως μου.
Όχι λοιπόν δεν γίνεται να τελειώσεις εσύ για μένα, εγώ θα τελειώσω για σένα και πάνω σου. Σαν ηλεκτρικός λαμπτήρας που θα λάμψει όλη του τη λάμψη και θα καεί. Αυτός είναι ο ρόλος μου στο σχέδιο του κόσμου, ο μόνος, γι’ αυτό τον αποζητώ έτσι επιτακτικά.

Για μια νύχτα μαζί σου όλα μου τα φουκαριάρικα κατορθώματα εδώ ευχαρίστως τα θυσιάζω. Υπομονές, πρακτικές, προσευχές, ασκητικές, ησυχασμούς, εγκράτειες, ανακαλύψεις και αποκαλύψεις, τα βράζω. Χειροπιαστός είναι ο κόσμος μάτια μου.

Χειροπιαστός σαν το γλυκό σου δέρμα και κανείς δε στέκεται πάνω σε νεφέλες, κανείς δεν περπατά πάνω σε νερά.

Κι αν πάλι δε συμφωνήσεις μ’ όλα τούτα, θα πέσω και θα σε ικετέψω, για μια νύχτα άφησέ με να σ’ αποκτήσω ξανά, να ενωθώ μαζί σου κι ύστερα άλλο τίποτα δε θα ζητήσω.

Μια νύχτα έρωτα κι ύστερα ας χαθώ στη σκοτεινιά του τίποτα, του χωρίς εσένα.

Θ’ αναπαυθώ εν ειρήνη μια κι όλα θα τ’ αποκτήσω και θα τα ζήσω σε μια νύχτα.

Όσο η θερμοκρασία ανεβαίνει οι έμβιοι οργανισμοί του χώματος καταναλώνουν ολοένα περισσότερο άνθρακα

Όσο η Γη ανεβάζει θερμοκρασία εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, τόσο αυξάνει ο κίνδυνος να απελευθερωθούν στην ατμόσφαιρα τεράστιες ποσότητες άνθρακα, που σήμερα βρίσκονται δεσμευμένες στο χώμα και στους μικροοργανισμούς του. Η απειλή αυτή είχε μέχρι σήμερα υποτιμηθεί, σύμφωνα με μια νέα διεθνή επιστημονική μελέτη.

Οι επιστήμονες του Πανεπιστημίου Γέιλ των ΗΠΑ και του Ινστιτούτου Οικολογίας της Ολλανδίας, με επικεφαλής τον Τόμας Κράουδερ, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό «Nature», εκτιμούν ότι μια μελλοντική αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά ένα βαθμό Κελσίου θα απελευθερώσει στην ατμόσφαιρα άλλους 30 δισεκατομμύρια τόνους άνθρακα (περίπου όσο οι εκπομπές άνθρακα των ΗΠΑ). Αυτό ισοδυναμεί με το να προσθέσει κανείς στον πλανήτη άλλη μια μεγάλη βιομηχανική χώρα του μεγέθους των ΗΠΑ.

Το σημαντικό -και ανησυχητικό- είναι ότι αυτή η πρόσθετη ποσότητα άνθρακα από το έδαφος δεν είχε μέχρι σήμερα ληφθεί υπόψη στα μοντέλα των επιστημόνων, πράγμα που σημαίνει ότι ο πλανήτης στην πραγματικότητα μπορεί να βρίσκεται ακόμη πιο κοντά στο σημείο χωρίς επιστροφή, όσον αφορά τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.

Καθώς η θερμοκρασία ανεβαίνει, οι πολυάριθμοι μικροοργανισμοί που ζουν στο χώμα, θα γίνουν πιο δραστήριοι, πράγμα που θα οδηγήσει στην αποδέσμευση και στην απελευθέρωση μεγάλων ποσοτήτων άνθρακα, που από το έδαφος θα περάσουν στον αέρα, επιδεινώνοντας το «φαινόμενο του θερμοκηπίου».

Χρησιμοποιώντας στοιχεία 20 ετών από 49 τοποθεσίες σε όλο τη Γη, οι ερευνητές υπολόγισαν ότι έως το 2050 τα παγκόσμια αποθέματα άνθρακα στο έδαφος μπορεί να μειωθούν κατά 55 δισεκατομμύρια τόνους (17% περισσότερο σε σχέση με τις προβλεπόμενες ανθρωπογενείς εκπομπές έως τότε), που θα καταλήξουν αναπόφευκτα στην ατμόσφαιρα.

Ο άνθρακας παγιδεύεται στο χώμα χάρη στα φυτά που τον αφαιρούν από την ατμόσφαιρα μέσω της φωτοσύνθεσης. Αυτό συμβαίνει ιδίως στα πιο ψυχρά μέρη και στα μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη, όπου ο άνθρακας αποθηκεύεται στο χώμα για μεγάλα χρονικά διαστήματα.

Όμως στο χώμα υπάρχει επίσης μια πληθώρα μικροβίων και μικροκοπικών ζώων, που -μαζί με τις ρίζες των φυτών- χρησιμοποιούν τον άνθρακα για την ανάπτυξή τους. Όταν η θερμοκρασία ανεβαίνει, αυτό σημαίνει ότι οι έμβιοι οργανισμοί του χώματος καταναλώνουν ολοένα περισσότερο άνθρακα, ο οποίος τελικά απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα με τη μορφή του διοξειδίου.

Αν ζούμε σε ένα ολογραφικό σύμπαν τότε θα είναι η μεγαλύτερη επανάσταση του 21ου αιώνα

Μια παράξενη θεωρία, που λέγεται ολογραφική αρχή, απασχολεί ολοένα και περισσότερους φυσικούς. Ισχυρίζεται ότι το σύμπαν μας είναι σαν ένα ολόγραμμα. Όπως το φως μας επιτρέπει να απεικονίσουμε ένα τρισδιάστατο είδωλο πάνω σε ένα επίπεδο φιλμ, έτσι και το φαινομενικά τρισδιάστατο Σύμπαν μπορεί να είναι τελείως ισοδύναμο με κάποια κβαντικά πεδία και φυσικούς νόμους, «σχεδιασμένους» σε μια τεράστια μακρινή επιφάνεια στην άκρη του σύμπαντος. Με άλλα λόγια, είμαστε πραγματικοί, ή μήπως είμαστε κβαντικές αλληλεπιδράσεις που προέρχονται από τις άκρες του σύμπαντος;

Η φυσική των μαύρων τρυπών μας δίνει κάποια ένδειξη ότι κάτι τέτοιο θα μπορούσε να είναι αληθές. Η μέγιστη εντροπία ή πληροφορία αυτών των περίεργων αντικειμένων, είναι ανάλογη με την επιφάνειά τους, και όχι με τον όγκο τους. Ίσως λοιπόν και ολόκληρο το Σύμπαν να είναι σαν ένα γιγάντιο ολόγραμμα

Το αν ζούμε στην πραγματικότητα μέσα σε ένα ολόγραμμα είναι ένα θέμα πολυσυζητημένο, αλλά είναι πλέον ξεκάθαρο ότι κοιτάζοντας φαινόμενα μέσα από ένα “ολογραφικό φακό” θα μπορούσε να αποτελεί το κλειδί για την επίλυση μερικών από τα πιο πολύπλοκα προβλήματα στη φυσική, συμπεριλαμβανομένου και της φυσικής που επικρατούσε πριν από το big bang, αυτού που δίνει μάζα στα σωματίδια, ή μιας θεωρίας της κβαντικής βαρύτητας.

Το 1982 συνέβη ένα λίγο γνωστό αλλά επικό γεγονός στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, όπου μια ερευνητική ομάδα με επικεφαλής τον φυσικό Alain Aspect πραγματοποίησε κάτι που μπορεί να αποδειχθεί ένα από τα πιο σημαντικά πειράματα του 20ου αιώνα. Όλο δε και περισσότεροι φυσικοί πιστεύουν ότι ανακάλυψη εκείνη μπορεί να αλλάξει το πρόσωπο της επιστήμης.

Ο Aspect και η ομάδα του λοιπόν ανακάλυψαν ότι υπό ορισμένες συνθήκες τα υποατομικά σωματίδια, όπως τα ηλεκτρόνια είναι σε θέση να επικοινωνούν ακαριαία μεταξύ τους, ανεξάρτητα από την απόσταση που τους χωρίζει. Δεν έχει σημασία αν είναι 10 μέτρα ή 10 δισεκατομμύρια χιλιόμετρα μακριά.

Με κάποιον τρόπο κάθε σωματίδιο φαίνεται πάντα να ξέρει τι κάνει το άλλο, που βρίσκεται μακριά του. Το πρόβλημα με αυτό το κατόρθωμα είναι ότι παραβιάζει το χρόνιο δόγμα του Αϊνστάιν ότι καμία επικοινωνία δεν μπορεί να ταξιδέψει γρηγορότερα από την ταχύτητα του φωτός. Το ταξίδι που γίνεται γρηγορότερα από την ταχύτητα του φωτός ισοδυναμεί με το σπάσιμο του φράγματος του χρόνου, και έτσι αυτή η αποθαρρυντική προοπτική έχει αναγκάσει μερικούς φυσικούς να προσπαθήσουν να φτάσουν σε όλο και πιο περίτεχνους τρόπους για να εξηγήσουν τα ευρήματα του Aspect.

Ο φυσικός David Bohm στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, για παράδειγμα, πιστεύει ότι τα πορίσματα του Aspect υποδηλώνουν ότι η αντικειμενική πραγματικότητα δεν υπάρχει, ότι παρά την φαινομενική σταθερότητα του το σύμπαν είναι η καρδιά ενός φαντάσματος, ενός γιγαντιαίου ολογράμματος. Ο Bohm συμμετείχε στην πρόωρη ανάπτυξη του ολονομικού (holonomic) μοντέλου της λειτουργίας του εγκεφάλου, ένα μοντέλο για την ανθρώπινη γνώση που είναι τελείως διαφορετικό από τις συμβατικές αποδεκτές ιδέες. Ο Bohm ανέπτυξε τη θεωρία ότι ο εγκέφαλος λειτουργεί με τρόπο παρόμοιο με ένα ολόγραμμα, σύμφωνα με τις κβαντικές μαθηματικές αρχές και τα χαρακτηριστικά των μοτίβων του κύματος.

Η αντίληψη ότι ο κόσμος μας είναι τρισδιάστατος μπορεί να είναι μια παράξενη αυταπάτη.

Για να καταλάβουμε γιατί ο Bohm κάνει αυτόν τον εκπληκτικό ισχυρισμό, πρέπει πρώτα κάποιος να καταλάβει ότι ένα ολόγραμμα είναι μια τρισδιάστατη φωτογραφία φτιαγμένη με τη βοήθεια ενός λέιζερ. Για να κάνετε ένα ολόγραμμα, το αντικείμενο που πρέπει να φωτογραφηθεί αρχικά λούζεται στο φως μιας ακτίνας λέιζερ. Στη συνέχεια, μια δεύτερη ακτίνα λέιζερ ανακλάται από το ανακλώμενο φως της πρώτης ακτίνας και το συνακόλουθο μοτίβο συμβολής (η περιοχή όπου οι δύο ακτίνες λέιζερ συμβάλλουν) συλλαμβάνεται πάνω σε ένα φιλμ. Όταν εμφανιστεί αυτό το φιλμ, φαίνεται να μοιάζει με μια άνευ νοήματος δίνη φωτεινών και σκοτεινών γραμμών. Αλλά μόλις το φιλμ φωτιστεί από μια άλλη δέσμη λέιζερ, τότε εμφανίζεται μια τρισδιάστατη εικόνα του αρχικού αντικειμένου.

Σε μια πρόσφατη συνεργασία μεταξύ επιστημόνων του Fermilab και του GEO600, μπορεί να βρέθηκαν τα πίξελ της ίδιας πραγματικότητας, τους κόκκους του χωροχρόνου, στην κλίμακα του ενός δεκάτου του femtometer (ή 10-16 μέτρα).

Το σύστημα GEO600 (που φτιάχτηκε για να ανιχνεύσει τα βαρυτικά κύματα ή διακυμάνσεις του χωροχρόνου) είναι οπλισμένο με εξακόσια μέτρα σωλήνων λέιζερ, αρκετά για να τροφοδοτήσουν ένα ολόκληρο Πόλεμο των Άστρων, όμως αυτά τα λέιζερ έχουν φτιαχτεί για ανίχνευση, κι όχι για την καταστροφή. Το GEO600 σημαίνει ότι μπορούν να μετρήσουν μεταβολές του ενός μέρους προς εξακόσια εκατομμύρια, μια αρκετά μεγάλη ακρίβεια για να ανιχνεύσει ακόμη και τις πιο μικρές διακυμάνσεις στον χωρόχρονο – αν υποτεθεί ότι δεν υπάρχει κάποιος περιβαλλοντικός “θόρυβος” ή άλλος λάθος. Το πρόβλημα με μια τέτοια απίστευτα ευαίσθητη συσκευή είναι ακριβώς αυτό – είναι εξαιρετικά ευαίσθητη και μπορεί να μετρήσει ανεπιθύμητες επιδράσεις.

Το προσωπικό του συμβολόμετρου δίνει μια συνεχή μάχη κατά της ανεπιθύμητης επίδρασης, ενώ αγωνίζονται να δουν τι σημαίνει ένα ιδιαίτερα επίμονο σήμα που πιάνουν. Ο καθηγητής Craig Hogan του Fermilab πρότεινε ότι το πρόβλημα αυτό δεν οφειλόταν στον εξοπλισμό τους, αλλά στην ίδια την πραγματικότητα. Το κβαντικό όριο της πραγματικότητας, το μήκος Planck, συμβαίνει σε πολύ μικρότερη κλίμακα μήκους από ότι το σήμα τους – αλλά σύμφωνα με τον φυσικό Hogan, πρόκειται για ένα πραγματικό απόλυτο όριο του πιο ελάχιστου μήκους που μπορούμε να φτάσουμε, επειδή όλοι είμαστε ολογράμματα, όπως πιστεύει.

Η ιδέα του είναι ότι όλες οι χωρικές διαστάσεις μπορεί να αναπαριστάνονται από μία «επιφάνεια» με μία λιγότερη διάσταση, ακριβώς όπως ένα τρισδιάστατο ολόγραμμα μπορεί να φτιαχτεί από πληροφορίες σε δισδιάστατες επιφάνειες. Τούτες οι επιφάνειες στην περίπτωσή μας είναι τα άκρα του παρατηρήσιμου σύμπαντος, όπου οι κβαντικές διακυμάνσεις στην κλίμακα Planck «μεγεθύνονται» στους κυματισμούς που παρατηρήθηκαν από την ομάδα του GEO600. Θα θέλαμε να σας υπενθυμίσουμε ότι αν και μιλάμε για το γεγονός ότι η ομάδα του GEO600 εξετάζει την άκρη της πραγματικότητας, αυτό δεν είναι μια ταινία επιστημονικής φαντασίας.

Τι σημαίνει όμως αυτό για μας; Στην καθημερινή δράση, τίποτα περισσότερο – καμιά θεμελιώδης ολογραφική φύση δεν μας επιτρέπει να κάνουμε κάτι άλλο εκτός από αυτά που ξέρουμε. Είτε η πραγματικότητα είναι όπως την βλέπουμε είτε είναι αναπαράσταση των αλληλεπιδράσεων σε μια επιφάνεια στην άκρη του σύμπαντος.

Από νοητική άποψη, όμως, αυτή η θεωρία θα μας δώσει πολλά και συναρπαστικά ερωτήματα. Και θα ξεκινήσουμε από την αρχή. Τι είναι ο Κόσμος μας;

Θεωρία για τη βαρύτητα «αποσύρει» τη σκοτεινή ύλη από το σύμπαν

Για ποιο λόγο κοσμικές δομές, όπως οι εξωτερικές περιοχές των γαλαξιών, δεν κινούνται όπως περιγράφει η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας του Άλμπερτ Αϊνστάιν; Σύμφωνα με τους περισσότερους φυσικούς, η απάντηση κρύβεται στη σκοτεινή ύλη, ένα υλικό με μυστηριώδη φύση, αφού δεν έχει ανιχνευθεί πειραματικά καθώς δεν εκπέμπει ούτε απορροφά ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία, όπως για παράδειγμα φως. Ωστόσο, μερικοί επιστήμονες υποστηρίζουν πως, αντί να «προδίδουν» την ύπαρξη ενός εξωτικού υλικού, τέτοιες ασυμφωνίες απλώς «προδίδουν» το γεγονός ότι η Γενική Θεωρία δεν περιγράφει με ακρίβεια τη συμπεριφορά της βαρύτητας. Ανάμεσά τους, ο Ολλανδός Erik Verlinde, καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ και το Ινστιτούτο Θεωρητικής Φυσικής Delta, ο οποίος από το 2010 έχει προτείνει ένα εναλλακτικό μοντέλο περιγραφής της βαρύτητας.

Στα χρόνια που μεσολάβησαν, ο Erik Verlinde συνέχισε να βελτιώνει το μοντέλο του, ώστε να ταιριάζει ακόμη καλύτερα με τα παρατηρησιακά δεδομένα. Έτσι, χθες δημοσίευσε άρθρο το οποίο εξηγεί πώς αυτή η εναλλακτική περιγραφή μπορεί να εξηγήσει τις ανωμαλίες στην κίνηση των εξωτερικών περιοχών των γαλαξιών, καταργώντας την ανάγκη ύπαρξης της σκοτεινής ύλης.

Σύμφωνα με τη θεωρία του Ολλανδού φυσικού, η βαρύτητα δεν αποτελεί μία θεμελιώδη δύναμη στο σύμπαν, αλλά ένα «αναδυόμενο φαινόμενο». Έτσι με τον ίδιο τρόπο που η θερμοκρασία ενός σώματος είναι η εκδήλωση της κινητικής κατάστασης των μορίων του, η βαρύτητα σύμφωνα με τον Βελρίντε δεν είναι τίποτε άλλο από την εκδήλωση των μεταβολών που υφίστανται στοιχειώδη bit πληροφορίας, τα οποία είναι ενσωματωμένα στη δομή του χωρόχρονου.

Από τα πρώτα βήματα διατύπωσης της θεωρίας του, ο επιστήμονας μπόρεσε να δείξει πώς ο παραπάνω μηχανισμός συμφωνεί με όλα τα φαινόμενα που περιγράφονται από τον Δεύτερο Νόμο του Νεύτωνα – από την πτώση μίας πέτρας, μέχρι την κίνηση ενός δορυφόρου γύρω από τη Γη. Τώρα, παρουσιάζει πώς μπορεί να εξηγήσει τις ανωμαλίες στην κίνηση των εξωτερικών περιοχών των γαλαξιών, χωρίς καμία παραπομπή στη σκοτεινή ύλη.

«Έχουμε ενδείξεις ότι αυτή η νέα θεώρηση για τη βαρύτητα συμφωνεί με τις παρατηρήσεις», λέει ο ίδιος στην ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Delta. «Όπως φαίνεται, στις μεγάλες κλίμακες, η βαρύτητα δεν συμπεριφέρεται όπως προβλέπει η θεωρία του Αϊνστάιν».

Βασικός «πυλώνας» της θεωρίας του Erik Verlinde είναι μία παραλλαγή που ο ίδιος επινόησε της Ολογραφικής Αρχής, την οποία διατύπωσε ο Gerard ‘t Hooft, καθηγητής και μέντοράς του, με τον Leonard Susskind από το πανεπιστήμιο Στάντφορντ στις ΗΠΑ. Στην εκδοχή που διατύπωσαν την Ολογραφική Αρχή οι δύο επιστήμονες, όλα τα φαινόμενα στο σύμπαν αποθηκεύονται ως πληροφορίες σε δύο διαστάσεις, δηλαδή σε μία φανταστική επιφάνεια που περιβάλλει το σύμπαν.

Σύμφωνα με τον Verlinde , αυτό δεν είναι απόλυτα σωστό, αφού ένα μέρος των πληροφοριών αποθηκεύονται στον ίδιο τον χώρο. Επομένως, παρόλο που η «συμβατική» βαρύτητα μπορεί να κωδικοποιηθεί από τις πληροφορίες στη δισδιάστατη επιφάνεια, στις επιπλέον πληροφορίες που είναι ενσωματωμένες στον χώρο οφείλονται οι ανωμαλίες που αποδίδονται στη σκοτεινή ύλη.

Το κίνητρο για προσπάθειες όπως του Verlinde για αναθεώρηση της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας δεν είναι μόνο πως η περιγραφή του Αϊνστάιν για τη βαρύτητα δεν εξηγεί συμπαντικά φαινόμενα όπως η κίνηση των εξωτερικών περιοχών του σύμπαντος, αλλά και το γεγονός ότι έρχεται σε αντίθεση με την Κβαντική φυσική – τον δεύτερο βασικό «πυλώνα» της φυσικής.

Μάλιστα, οι δύο θεωρίες «συναντιούνται» στην περίπτωση των μαύρων τρυπών, καταλήγοντας σε αντικρουόμενα συμπεράσματα. «Πολλοί θεωρητικοί φυσικοί όπως εγώ αναπτύσσουν παραλλαγές της θεωρίας της βαρύτητας, έχοντας κάνει σημαντικά βήματα. Ίσως βρισκόμαστε στην αυγή μίας νέας επιστημονικής επανάστασης, η οποία θα αλλάξει δραστικά την εικόνα μας για τη φύση του χώρου, του χρόνου και της βαρυτικής δύναμης», καταλήγει ο επιστήμονας.

Το πρόβλημα του χρόνου στην κβαντική βαρύτητα

Η απόπειρα ενοποίησης της κβαντικής μηχανικής και γενικής σχετικότητας απαιτεί συμφιλίωση εντελώς διαφορετικών εννοιών του χρόνου. Οι θεωρητικοί φυσικοί που προσπαθούν να ενοποιήσουν την κβαντομηχανική και την γενική σχετικότητα, προς μια θεωρία κβαντικής βαρύτητας αντιμετωπίζουν το επονομαζόμενο «πρόβλημα του χρόνου».

Στην κβαντική μηχανική ο χρόνος είναι παγκόσμιος και απόλυτος. τα μονότονά του τικ-τακ καθορίζουν τις εξελισσόμενες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των σωματιδίων. Αλλά στην γενική σχετικότητα (την θεωρία της βαρύτητας του Albert Einstein), ο χρόνος είναι σχετικός και δυναμικός, μια διάσταση η οποία είναι άρρηκτα συνυφασμένη με τις χωρικές διαστάσεις x, y και z σε έναν τετραδιάστατο «χωροχρονικό» ιστό. Ο ιστός παραμορφώνεται εξαιτίας της μάζας της ύλης, κάνοντας τα σώματα να πέφτουν προς αυτή (αυτό είναι η βαρύτητα), και επιβραδύνοντας την ροή του χρόνου σε σχέση με τον χρόνο που μετράνε τα ρολόγια που βρίσκονται πολύ μακριά. Ή αν μπείτε σε έναν πύραυλο και ταξιδέψετε στο διάστημα, όταν θα επιστρέψετε σπίτι θα είστε νεώτεροι σε σχέση μ’ αυτούς που παρέμειναν πίσω γιατί φοβήθηκαν να ταξιδέψουν.

Η ενοποίηση της κβαντικής μηχανικής με την γενική σχετικότητα απαιτεί την συμφιλίωση του τρόπου – απόλυτου ή σχετικού – με τον οποίο η κάθε θεωρία αντιμετωπίζει την φύση του χρόνου.

Τα τελευταία χρόνια πολλοί φυσικοί επιχειρούν μια νέα θεωρητική προσέγγιση για την ερμηνεία της σκοτεινής ύλης, θεωρώντας τον χωροχρόνο και την βαρύτητα ως «αναδυόμενα» φαινόμενα: το λύγισμα, η καμπύλωση του χωροχρόνου και η ύλη μέσα σ’ αυτόν είναι ένα ολόγραμμα το οποίο προκύπτει από ένα δίκτυο συν-πλεκομένων qubits (κβαντικών bits πληροφορίας), όπως και το τρισδιάστατο περιβάλλον ενός παιχνιδιού υπολογιστή που κωδικοποιείται με κλασικά bits σε ένα τσιπ πυριτίου.

«Νομίζω ότι τώρα καταλαβαίνω πως ο χωροχρόνος στην πραγματικότητα είναι ακριβώς μια γεωμετρική αναπαράσταση της συνπλεκομένης δομής αυτών των βαθύτερων κβαντικών συστημάτων», δηλώνει ο θεωρητικός Mark Van Raamsdonk.

Οι ερευνητές χρησιμοποιώντας τα μαθηματικά έδειξαν πώς το ολόγραμμα καταλήγει σε μοντέλα σύμπαντος τα οποία διαθέτουν μια κυρτή γεωμετρία χωροχρόνου, γνωστή ως χώρος “αντι-de Sitter” (AdS). Σε αυτούς τους παραμορφωμένους κόσμους, οι χωρικές μεταβολές γίνονται όλο και μικρότερες καθώς κινούμαστε έξω από το κέντρο. Τελικά, η χωρική διάσταση εκτεινόμενη από το κέντρο συρρικνώνεται στο μηδέν, φτάνοντας σ’ ένα σύνορο. Η ύπαρξη αυτού του συνόρου – το οποίο έχει μια λιγότερη χωρική διάσταση από τον εσωτερικό χωροχρόνο, ισοδυναμεί με μια άκαμπτη σκηνή στην οποία σχηματοποιούνται τα συν-πλεκόμενα qubits τα οποία προβάλλουν το ολόγραμμα (προς τα) μέσα.

Οι καταστάσεις των qubits εξελίσσονται σύμφωνα με τον παγκόσμιο χρόνο σαν να εκτελούνται τα βήματα ενός κώδικα σε υπολογιστή, προκαλώντας στρεβλώσεις, τον σχετικιστικό χρόνο στο εσωτερικό του χώρου AdS. Το κακό είναι, ότι αυτό δεν είναι αρκετό για να εξηγήσει το πώς λειτουργεί το σύμπαν μας.

Εδώ, ο ιστός του χωροχρόνου έχει μια γεωμετρία «de Sitter», που όπως παρατηρούμε εκτείνεται με την απόσταση. Ο ιστός τεντώνεται μέχρι το σύμπαν να φτάσει σε ένα πολύ διαφορετικό είδος ορίου από τον χώρο AdS: το τέλος του χρόνου. Σε εκείνο το σημείο, σε ένα γεγονός γνωστό ως «θερμικός θάνατος», ο χωροχρόνος θα έχει επεκταθεί τόσο πολύ που τα πάντα σ’ αυτόν θα είναι αποσυνδεδεμένα αιτιοκρατικά από οτιδήποτε άλλο, έτσι ώστε να μην μπορούν να ανταλλάσσουν πλέον σήματα μεταξύ τους. Η γνωστή έννοια του χρόνου καταρρέει. Από εκεί και πέρα, δεν συμβαίνει τίποτα.

Στο άχρονο σύνορο της φούσκας του χωροχρόνου μας, οι συμπλέξεις που συνδέουν τα qubits (και κωδικοποιούν το δυναμικό εσωτερικό του σύμπαντος) θα παραμείνουν πιθανώς άθικτες, επειδή αυτοί οι κβαντικοί συσχετισμοί δεν απαιτούν ότι πρέπει να αποστέλλονται σήματα μπρος-πίσω. Αλλά οι καταστάσεις των qubits πρέπει να είναι στατικές και διαχρονικές.

Αυτή η συλλογιστική δείχνει ότι με κάποιο τρόπο, όπως ακριβώς τα qubits στο σύνορο του χώρου AdS οδηγούν σε ένα εσωτερικό περιεχόμενο με μια επιπλέον χωρική διάσταση, τα qubits στην αιώνια επιφάνεια του χώρου de Sitter πρέπει να οδηγήσουν σε ένα σύμπαν με χρόνο – συγκεκριμένα, δυναμικό χρόνο. Οι ερευνητές δεν έχουν βρει ακόμα τον τρόπο να κάνουν αυτούς τους υπολογισμούς. Δεν διαθέτουμε μια καλή θεωρία για το πώς αναδύεται ο χρόνος στον χώρο de Sitter.

Μια νύξη έρχεται από τις θεωρητικές προτάσεις των Don Page και William Wootters, από την δεκαετία του 1980. Οι Page και Wootters ανακάλυψαν ότι ένα συν-πλεκόμενο σύστημα το οποίο είναι ολικά στατικό μπορεί να περιέχει ένα υποσύστημα το οποίο φαίνεται εξελισσόμενο από την οπτική ενός παρατηρητή μέσα σ’ αυτό. Ονομάζοντάς το «κατάσταση ιστορίας», το σύστημα αποτελείται από ένα υποσύστημα συν-πλεκόμενο με αυτό που ονομάζουμε ρολόι. Η κατάσταση του υποσυστήματος διαφέρει ανάλογα με το αν το ρολόι βρίσκεται σε μια κατάσταση στην οποίο ο δείκτης του δείχνει ένα, δυο, τρία κ.ο.κ. Αλλά η συνολική κατάσταση του συστήματος συν το ρολόι δεν αλλάζει με τον χρόνο. Δεν υπάρχει χρόνος. Είναι ακριβώς η κατάσταση που δεν αλλάζει ποτέ. Με άλλα λόγια ο χρόνος δεν υπάρχει σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά μια ενεργή έννοια του χρόνου αναδύεται στο υποσύστημα.

Μια ομάδα ιταλών ερευνητών απέδειξε πειραματικά αυτό το φαινόμενο το 2013 (βλέπε: https://arxiv.org/pdf/1310.4691v1.pdf). Συνοψίζοντας την εργασία τους έγραφαν: «έχουμε δείξει πως μια στατική συν-πλεγμένη κατάσταση δυο φωτονίων μπορεί να ιδωθεί ως εξελισσόμενη από έναν παρατηρητή που χρησιμοποιεί ένα από τα δυο φωτόνια σαν ρολόι για να μετρήσει την χρονική εξέλιξη του άλλου φωτονίου. Ωστόσο, ένας εξωτερικός παρατηρητής μπορεί να δείξει ότι μια ολική παγκόσμια συν-πλεκόμενη κατάσταση δεν εξελίσσεται».

Κι άλλη θεωρητική εργασία οδήγησε σε παρόμοια συμπεράσματα. Γεωμετρικές διατάξεις, όπως το amplituhedron (πλατύεδρο), το οποίο περιγράφει τα αποτελέσματα των αλληλεπιδράσεων των σωματιδίων, υποδεικνύει επίσης ότι η πραγματικότητα αναδύεται από κάτι άχρονο και καθαρά μαθηματικό. Όμως, παραμένει ασαφές, το πώς (amplituhedron) πλατύεδρο και ολογραφία συνδέονται μεταξύ τους.

Με κάποιο τρόπο ο χρόνος μπορεί να αναδυθεί από άχρονους βαθμούς ελευθερίας χρησιμοποιώντας την σύμπλεξη.

Ο χρόνος θα δείξει.