ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Ἱππόλυτος (337-372)

ΦΑ. ὦ τλῆμον, οἷον, μῆτερ, ἠράσθης ἔρον.
ΤΡ. ὃν ἔσχε ταύρου, τέκνον; ἢ τί φὴις τόδε;
ΦΑ. σύ τ᾽, ὦ τάλαιν᾽ ὅμαιμε, Διονύσου δάμαρ.
340 ΤΡ. τέκνον, τί πάσχεις; συγγόνους κακορροθεῖς;
ΦΑ. τρίτη δ᾽ ἐγὼ δύστηνος ὡς ἀπόλλυμαι.
ΤΡ. ἔκ τοι πέπληγμαι· ποῖ προβήσεται λόγος;
ΦΑ. ἐκεῖθεν ἡμεῖς, οὐ νεωστί, δυστυχεῖς.
ΤΡ. οὐδέν τι μᾶλλον οἶδ᾽ ἃ βούλομαι κλύειν.
ΦΑ. φεῦ·
345 πῶς ἂν σύ μοι λέξειας ἁμὲ χρὴ λέγειν;
ΤΡ. οὐ μάντις εἰμὶ τἀφανῆ γνῶναι σαφῶς.
ΦΑ. τί τοῦθ᾽ ὃ δὴ λέγουσιν ἀνθρώπους ἐρᾶν;
ΤΡ. ἥδιστον, ὦ παῖ, ταὐτὸν ἀλγεινόν θ᾽ ἅμα.
ΦΑ. ἡμεῖς ἂν εἶμεν θατέρωι κεχρημένοι.
350 ΤΡ. τί φήις; ἐρᾶις, ὦ τέκνον; ἀνθρώπων τίνος;
ΦΑ. ὅστις ποθ᾽ οὗτός ἐσθ᾽, ὁ τῆς Ἀμαζόνος ...
ΤΡ. Ἱππόλυτον αὐδᾶις; ΦΑ. σοῦ τάδ᾽, οὐκ ἐμοῦ, κλύεις.
ΤΡ. οἴμοι, τί λέξεις, τέκνον; ὥς μ᾽ ἀπώλεσας.
γυναῖκες, οὐκ ἀνασχέτ᾽, οὐκ ἀνέξομαι
355 ζῶσ᾽· ἐχθρὸν ἦμαρ, ἐχθρὸν εἰσορῶ φάος.
ῥίψω μεθήσω σῶμ᾽, ἀπαλλαχθήσομαι
βίου θανοῦσα· χαίρετ᾽, οὐκέτ᾽ εἴμ᾽ ἐγώ.
οἱ σώφρονες γάρ, οὐχ ἑκόντες ἀλλ᾽ ὅμως,
κακῶν ἐρῶσι. Κύπρις οὐκ ἄρ᾽ ἦν θεός,
360 ἀλλ᾽ εἴ τι μεῖζον ἄλλο γίγνεται θεοῦ,
ἣ τήνδε κἀμὲ καὶ δόμους ἀπώλεσεν.
ΧΟ. ἄιες ὤ, ἔκλυες ὤν,
ἀνήκουστα τᾶς
τυράννου πάθεα μέλεα θρεομένας;
ὀλοίμαν ἔγωγε πρὶν σᾶν, φίλα,
365 κατανύσαι φρενῶν. ἰώ μοι, φεῦ φεῦ·
ὦ τάλαινα τῶνδ᾽ ἀλγέων·
ὦ πόνοι τρέφοντες βροτούς.
ὄλωλας, ἐξέφηνας ἐς φάος κακά.
τίς σε παναμέριος ὅδε χρόνος μένει;
370 τελευτάσεταί τι καινὸν δόμοις·
ἄσημα δ᾽ οὐκέτ᾽ ἐστὶν οἷ φθίνει τύχα
Κύπριδος, ὦ τάλαινα παῖ Κρησία.

***
ΦΑΙ. (ξεφωνώντας)
Μάνα μου Πασιφάη, πώς τότε ξέπεσες!
ΤΡΟ. Με το Μινώταυρό της; ΦΑΙ. Κι Αριάδνη
αδελφούλα, του Διόνυσου γυναίκα!
340ΤΡΟ. Τί παθαίνεις; Μοιρολογάς το σόι σου;
ΦΑΙ. Και τρίτη εγώ, που χάνομαι η κακόμοιρη!
ΤΡΟ. Τρομάζω! Πού τα λόγια σου θα φτάσουν;
ΦΑΙ. Παλιά ᾽ναι η συφορά μου, όχι καινούρια.
ΤΡΟ. Τίποτα πάλι δεν καταλαβαίνω!
ΦΑΙ. Αλιά μου! Ας ήταν
εσύ να πεις αυτά που εγώ φοβάμαι.
ΤΡΟ. Μάντης δεν είμαι νά ᾽βρω αυτά που κρύβεις.
ΦΑΙ. Σαν τί πράμα είναι αυτό που λέγετ᾽ έρωτας;
ΤΡΟ. Το πιο γλυκό, μα και το πιο φαρμάκι!
ΦΑΙ. Εγώ μονάχα το φαρμάκι του ήπια.
350 ΤΡΟ. Τί μου λες; Ερωτεύτηκες; Με ποιόνε;
ΦΑΙ. Το γιο της Αμαζόνας — κι ό,τι να ᾽ναι!
ΤΡΟ. Τον Ιππόλυτο; ΦΑΙ. Συ τον ονομάτισες!
ΤΡΟ.
Ώχου! Τί λες κορούλα μου; Με σκότωσες!
(στο Χορό)
Αβάσταγα, γυναίκες, είναι τούτα.
Δεν μπορώ πια να ζήσω. Τα μισώ
τη μέρα και το φως. Θα γκρεμιστώ,
να τελειώνω. Το σώμα με βαραίνει.
Θα την ξεφορτωθώ τη μαύρη ζήση!
Έχετε γεια. Πια δεν υπάρχω εγώ,
αφού κι οι γνωστικοί, χωρίς να θέλουν,
σφάλλουνε τόσο. Κάθως βλέπω, η Κύπρη
360 δεν είναι όποια θεά, μα κάτι ανώτερο,
αφού η Φαίδρα, εμένα, το παλάτι,
όλους μαζί μάς αφανίζει τώρα.

ΧΟΡ. Ω! τα ᾽κουσες, τα γρίκησες
πώς τα ᾽κλαιγε η βασίλισσα
τ᾽ ανάκουστά της πάθη!
Κάλλιο να πέθαινα παρά
να καταντούσα σαν κι εσέ!
Αλιά μου, αβάσταγοι καημοί
και πίκρες, των θνητών θροφή.
Πάει χάθηκες, μια κι έβγαλες
στο φως τα μυστικά σου!
Τί σήμερα σου μέλλεται;
370 Κακό στη στέγη μας θα πέσει!
Φαίνεται που ο θυμός της Αφροδίτης
σε σπρώχνει, καψερή Κρητικοπούλα!

Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία της, Η τέχνη της τελευταίας τριακονταετίας του 5ου αιώνα π.Χ.: Ο «πλούσιος ρυθμός»

6.3.1. Οι μαθητές του Φειδία: Αλκαμένης και Αγοράκριτος

Από τους πολλούς γλύπτες που, σύμφωνα με τη γραμματειακή παράδοση, υπήρξαν μαθητές του Φειδία δύο φαίνεται να είναι οι σημαντικότεροι: ο Αλκαμένης και ο Αγοράκριτος. Ο πρώτος ήταν Αθηναίος και μπορούμε να τοποθετήσουμε τη δραστηριότητά του στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ., παρόλο που οι πληροφορίες των αρχαίων συγγραφέων είναι αντιφατικές και όχι πάντοτε αξιόπιστες. Το τελευταίο του έργο χρονολογείται λίγο μετά το 403 π.Χ., όταν ο Θρασύβουλος και οι οπαδοί του επανέφεραν στην Αθήνα τη δημοκρατία μετά από τις πολιτικές ανατροπές που έφερε το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου· ήταν στημένο στο ιερό του Ηρακλή στη Θήβα, όπως μαθαίνουμε από τον περιηγητή Παυσανία (Ελλάδος περιήγησις 9.11.6):

 

«Ο Θρασύβουλος ο γιος του Λύκου και οι Αθηναίοι που κατέλυσαν μαζί του την τυραννίδα των Τριάκοντα, επειδή επανήλθαν στην Αθήνα έχοντας ως ορμητήριο τη Θήβα, αφιέρωσαν στο Ηράκλειο [το ιερό του Ηρακλή] κολοσσικά αγάλματα της Αθηνάς και του Ηρακλή από μάρμαρο της Πεντέλης, έργα του Αλκαμένη.»

 

Ο Αλκαμένης είχε κατασκευάσει ένα άγαλμα του Άρη που στα ρωμαϊκά χρόνια ο Παυσανίας το είδε τοποθετημένο στον ναό του θεού στην Αγορά της Αθήνας. Σήμερα ξέρουμε όμως ότι ο «ναός του Άρη» ήταν στην πραγματικότητα ο ναός της Αθηνάς Παλληνίδος, ο οποίος μεταφέρθηκε στην Αγορά της Αθήνας πιθανότατα στα χρόνια του αυτοκράτορα Αυγούστου (27 π.Χ. - 14 μ.Χ.). Δεν διαθέτουμε καμιά πληροφορία σχετικά με την αρχική θέση του αγάλματος του Άρη.

 

Αλλά το γνωστότερο έργο του Αλκαμένη ήταν το σύνταγμα των χάλκινων αγαλμάτων της Αθηνάς και του Ηφαίστου που στήθηκε στον ναό του Ηφαίστου στην Αθήνα (ο οποίος στα νεότερα χρόνια επικράτησε να ονομάζεται εσφαλμένα «Θησείο»), πιθανότατα το 421/420 π.Χ., δηλαδή τη χρονιά της ειρήνης του Νικία. Ο Κικέρων (De natura deorum 1.30) μας πληροφορεί ότι ο Αλκαμένης είχε απεικονίσει τον Ήφαιστο όρθιο και ντυμένο και ότι είχε στήσει το άγαλμα με τέτοιο τρόπο, ώστε να μη διακρίνεται έντονα η γνωστή από τη μυθολογία χωλότητα του θεού. Ανάμεσα στους δύο θεούς υπήρχε ένα μεγάλο χάλκινο ἄνθεμον, δηλαδή ένα φυτικό κόσμημα με άνθη. Η παρουσία της Αθηνάς δίπλα στον Ήφαιστο δικαιολογείται από τον αττικό μύθο για τη γέννηση του Εριχθονίου, μυθικού γενάρχη των Αθηναίων: Ο Ήφαιστος ερωτεύθηκε την Αθηνά και προσπάθησε να συνευρεθεί μαζί της, εκείνη όμως τον απέφυγε και το σπέρμα του έπεσε στη γη, η οποία κυοφόρησε και γέννησε το παιδί που πήρε το όνομα Εριχθόνιος ("αυτός που βγήκε από τη γη"). Τον Εριχθόνιο τον παρέλαβε η ίδια η Αθηνά σαν να ήταν δικό της παιδί και τον έδωσε στην κόρη του Κέκροπα Πάνδροσο μέσα σε ένα καλάθι, με την εντολή να μην το ανοίξει. Το καλάθι το άνοιξαν όμως από περιέργεια οι αδελφές της Πανδρόσου, οι οποίες είδαν μέσα ένα φίδι τυλιγμένο γύρω από το βρέφος και τρελάθηκαν από τον φόβο τους. Σύμφωνα με μια πολύ πιθανή υπόθεση, ο μύθος του Εριχθονίου εικονιζόταν στη βάση του συντάγματος του Αλκαμένη.

 

Έργο του ίδιου γλύπτη ήταν και ο Ερμής Προπύλαιος, που βρισκόταν ακριβώς στην είσοδο της Ακρόπολης. Το γλυπτό ακολουθούσε έναν αρχαϊκό τύπο μνημείου που τοποθετούνταν σε δρόμους ή σε περάσματα και εικόνιζε το κεφάλι του γενειοφόρου θεού επάνω σε μια τετράγωνη στήλη (που την αποκαλούμε ερμαϊκή). Η παράδοση απαιτούσε το κεφάλι να είναι αρχαιοπρεπές και για τον λόγο αυτό είχε αρχαϊκά τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά. Την τεχνοτροπία αυτή, που τη συναντούμε και σε άλλα έργα της κλασικής, της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής εποχής, την ονομάζουμε αρχαϊστική. Από την αντιγραφική παράδοση γνωρίζουμε δύο διαφορετικούς γενειοφόρους Ερμές, για τους οποίους οι επιγραφές που τους συνοδεύουν λένε ότι αντιγράφουν τον Ερμή Προπύλαιο του Αλκαμένη. Είναι προτιμότερο στην περίπτωση αυτή να μιλούμε για παραλλαγές και όχι για πιστά αντίγραφα. Αρχαϊστικό ήταν επίσης και ένα άλλο έργο του Αλκαμένη, το άγαλμα της τρίμορφης Εκάτης που ήταν στημένο στον πύργο της Νίκης, νότια των Προπυλαίων, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Παυσανία (Ελλάδος περιήγησις 2.30.2):

 

«Ο Αλκαμένης πρώτος, νομίζω, έκαμε τρία αγάλματα Εκάτης ενωμένα σε μια μορφή, η οποία ονομάζεται από τους Αθηναίους Επιπυργιδία· είναι στημένη κοντά στον ναό της Απτέρου Νίκης.» (Έτσι ονομάζει ο Παυσανίας την Αθηνά Νίκη, επειδή εικονιζόταν χωρίς φτερά.)

 

Ο Παυσανίας μάς πληροφορεί ακόμη ότι στην Ακρόπολη υπήρχε ένα γλυπτό που εικόνιζε την Πρόκνη και τον Ίτυν, ανάθημα του Αλκαμένη. Σύμφωνα με τον μύθο, η Πρόκνη, κόρη του βασιλιά της Αθήνας Πανδίονα και αδελφή του Ερεχθέα, παντρεύτηκε τον βασιλιά της Θράκης Τηρέα, γιο του Άρη, και έκανε μαζί του έναν γιο, τον Ίτυν. Αλλά ο βάρβαρος βασιλιάς ερωτεύτηκε την αδελφή της Πρόκνης, την όμορφη Φιλομήλα, την έκανε γυναίκα του με τη βία και, για να κρύψει το παράπτωμά του, της έκοψε τη γλώσσα. Αλλά η Φιλομήλα ύφανε έναν πέπλο, αποτυπώνοντας επάνω του με γράμματα τη συμφορά της και τον έστειλε στην Πρόκνη. Αυτή τότε, για να εκδικηθεί τον Τηρέα, σκότωσε τον γιο της, τον έβρασε και του τον έδωσε να τον φάει. Μετά το έγκλημα οι δύο αδελφές έφυγαν, αλλά ο Τηρέας τις καταδίωξε· όταν κόντευε να τις φτάσει, ικέτευσαν τους θεούς και αυτοί τις μεταμόρφωσαν σε πουλιά, την Πρόκνη σε αηδόνι και τη Φιλομήλα σε χελιδόνι. Ο Τηρέας πάλι μεταμορφώθηκε σε τσαλαπετεινό. Στην Ακρόπολη βρέθηκε, σε αποσπασματική κατάσταση, ένα μαρμάρινο σύμπλεγμα που εικονίζει μια όρθια γυναίκα με ένα έντονα κινημένο μικρό παιδί μπροστά στο δεξιό της σκέλος· πρέπει να είναι η Πρόκνη που ετοιμάζεται να σφάξει τον Ίτυν και, επομένως, το ανάθημα του Αλκαμένη. Η σύνθεση είναι ευφάνταστη και τολμηρή: το παιδί φαίνεται να αισθάνεται ότι κινδυνεύει και αναζητά την προστασία της μητέρας του, η οποία όμως κρατούσε, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, με το υψωμένο δεξί της χέρι ένα μαχαίρι, έτοιμη να σκοτώσει το παιδί. Προβληματισμό έχει δημιουργήσει στους αρχαιολόγους η ποιότητα του γλυπτού, που δεν είναι αυτή που θα περιμέναμε για έργο ενός κορυφαίου γλύπτη. Δεν αποκλείεται, ωστόσο, η εκτέλεση της σύνθεσης να μην οφείλεται στον ίδιο τον Αλκαμένη, αλλά στους τεχνίτες του εργαστηρίου του. Το γλυπτό μπορεί να χρονολογηθεί με βάση την τεχνοτροπία του στην εικοσαετία 430-410 π.Χ. Γνωρίζουμε ότι στα χρόνια αυτά ο Σοφοκλής ανέβασε στο θέατρο του Διονύσου μια τραγωδία με τον τίτλο Τηρεύς, που είχε θέμα την τραγική ιστορία της Πρόκνης και του γιου της. Δεν αποκλείεται επομένως το ανάθημα του Αλκαμένη να είναι εμπνευσμένο από το δράμα του Σοφοκλή, παρόλο που δεν έχουμε πληροφορίες ότι οι δύο άνδρες σχετίζονταν μεταξύ τους.

 

Ο δεύτερος σημαντικός μαθητής του Φειδία ήταν ο Αγοράκριτος από την Πάρο, του οποίου η πιο σημαντική δημιουργία, το μαρμάρινο άγαλμα της θεάς Νέμεσης στον Ραμνούντα της Αττικής, έχει σωθεί σε πολύ αποσπασματική κατάσταση και χρονολογείται στη δεκαετία 430-420 π.Χ. Τα περισσότερα θραύσματα του αγάλματος βρίσκονται στις αποθήκες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και στον αρχαιολογικό χώρο του Ραμνούντα. Ένα αρκετά μεγάλο θραύσμα του κεφαλιού μεταφέρθηκε ήδη τον 18ο αιώνα στην Αγγλία και βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο. Το άγαλμα, με ύψος 3,50-3,60 m (το συνολικό ύψος μαζί με τη βάση ήταν 10 πήχεις, δηλαδή 4,44 m), ήταν κατασκευασμένο από παριανό μάρμαρο και εικόνιζε τη θεά όρθια, ντυμένη με χιτώνα και ιμάτιο, με φιάλη στο προτεταμένο δεξί χέρι και κλαδί μηλιάς στο αριστερό. Η φιάλη, που πρέπει να τη φανταστούμε χάλκινη όπως και το κλαδί της μηλιάς, ήταν διακοσμημένη με ανάγλυφες κεφαλές Αιθιόπων. Ο περιηγητής Παυσανίας και ορισμένοι μεταγενέστεροι λεξικογράφοι παραδίδουν, πιθανότατα με βάση μια τοπική παράδοση, ότι δημιουργός του αγάλματος της Νέμεσης ήταν ο Φειδίας. Άλλοι αρχαίοι συγγραφείς, ωστόσο, αποδίδουν το άγαλμα στον μαθητή του Φειδία Αγοράκριτο. Η πληροφορία αυτή πρέπει να θεωρηθεί αξιόπιστη, γιατί ανάγεται στον Αντίγονο τον Καρύστιο, έναν συγγραφέα της ελληνιστικής εποχής με πολλές γνώσεις για την τέχνη, ο οποίος είχε διαβάσει την υπογραφή του Αγορακρίτου σε μια διπλωμένη ξύλινη πινακίδα (πτυχίον), κρεμασμένη από το κλαδί της μηλιάς στο αριστερό χέρι του αγάλματος. Το άγαλμα της Νέμεσης το αποκατέστησε ο Γιώργος Δεσπίνης, ο οποίος ταύτισε πολλά από τα θραύσματά του και αναγνώρισε τον αγαλματικό τύπο σε μια σειρά από αντίγραφα των ρωμαϊκών χρόνων. Το καλύτερο από τα αντίγραφα, στο οποίο βασίστηκε η αναπαράσταση, βρίσκεται στη γλυπτοθήκη Ny Carlsberg της Κοπεγχάγης. Η βάση του αγάλματος ήταν διακοσμημένη με ανάγλυφες παραστάσεις από τον μύθο σχετικά με τη γέννηση της Ελένης. Τα ανάγλυφα, που τα περιγράφει ο Παυσανίας, έχουν αποκατασταθεί σήμερα σε αρκετά μεγάλο βαθμό (Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις 1.33.7):

 

«Θα περιγράψω τώρα τα ανάγλυφα του βάθρου του αγάλματος, αφού πρώτα αναφέρω τα εξής μόνον χάριν της σαφήνειας: Οι Έλληνες λένε πως μητέρα της Ελένης ήταν η Νέμεση, ενώ η Λήδα μόνο τη θήλασε και την ανάθρεψε· πατέρας της Ελένης και οι Έλληνες και όλοι επίσης παραδέχονται ότι ήταν ο Ζευς και όχι ο Τυνδάρεως. Ο Φειδίας που είχε ακούσει την παράδοση αυτή παράστησε την Ελένη να οδηγείται από τη Λήδα στη Νέμεση· επίσης παράστησε τον Τυνδάρεω και τα παιδιά του και έναν άνδρα με άλογο πλάι του, στον οποίο αναφέρεται το όνομα ιππεύς. Υπάρχει επίσης και ο Αγαμέμνων και ο Μενέλαος και ο Πύρρος, ο γιος του Αχιλλέα, που πρώτος πήρε σύζυγο την Ερμιόνη, την κόρη της Ελένης. Ο Ορέστης παραλείφθηκε για την τολμηρή πράξη κατά της μητέρας του· παρά ταύτα η Ερμιόνη είχε μείνει σε κάθε περίσταση κοντά του και του γέννησε και παιδί. Παραπέρα στο βάθρο παριστάνεται κάποιος που αποκαλείται Έποχος και κάποιος άλλος νέος· σχετικά με αυτούς δεν άκουσα τίποτε άλλο, παρά μόνο πως ήταν αδελφοί της Οινόης, από την οποία πήρε το όνομα ο δήμος.»

 

Άλλο σημαντικό έργο του Αγορακρίτου ήταν το καθιστό άγαλμα της μητέρας των θεών στο Μητρώον στην Αγορά της Αθήνας. Ο τύπος του αγάλματος μας είναι γνωστός από ένα αντίγραφο από τη Λιβαδιά στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Χαιρώνειας.

Πραγματικότητα και Ψευδαισθητική Αντίληψη

Υπάρχει ΜΙΑ ΜΟΝΑΔΙΚΗ ΠΑΝΤΑΧΟΥ ΠΑΡΟΥΣΑ ΟΥΣΙΑ (αν μπορούμε να το ονομάσουμε «Ουσία», αφού είναι «Χωρίς Ιδιότητες», που μπορεί να αναγνωρίσει η Αντίληψη), Χωρίς Χρόνο, που Περιλαμβάνει Δυνητικά όλες τις καταστάσεις κι όλα όσα υπάρχουν ή μπορούν να υπάρξουν.

Σε Κατάσταση Ακινησίας της Ουσίας Βιώνεται η Ίδια η Ουσία, Αυτό που Είναι Πραγματικά, το Ως Έχει… και τότε μιλάμε για Αυτοσυνειδησία.

Σε Κατάσταση Δραστηριότητας, όταν Αναδύεται η Αντίληψη, η Αναλυτική Διερεύνηση της Ουσίας, τότε (αυτή η Ίδια η Αντίληψη διακρίνει), διακρίνουμε την Κατάσταση της Βίωσης της Ουσίας (που ονομάσαμε Αυτοσυνειδησία), και την Κατάσταση της Δραστηριότητας, που δίνει μια «Άλλη Όψη της Πραγματικότητας».

Χαρακτηρίζουμε την Βίωση της Ουσίας, όταν Εκδηλώνεται, ή όταν Πραγματώνεται, σαν την Πραγματικότητα, σαν την Αληθινή Κατάσταση και ονομάζουμε την Δραστηριότητα της Αντίληψης Ψευδαισθητική Αντίληψη.

Τι σημαίνει Ψευδαισθητική Αντίληψη; Όχι ότι δεν υπάρχει, αφού βιώνεται σαν πραγματικότητα. Υπάρχει την Στιγμή που Εκδηλώνεται. Αυτός είναι ο μόνος πραγματικός χαρακτήρας της: Ένα Στιγμιαίο Όραμα που κρατιέται στην ύπαρξη (όσο κρατιέται) επειδή ρέει συνεχώς. Είναι όμως Ψευδαισθητική επειδή δεν Αναφέρεται στην Ουσία, δεν δίνει «πληροφορία για την Ουσία, αλλά είναι μόνο Δραστηριότητα (της Ουσίας), Δραστηριότητα, δηλαδή Αντίληψη της Ουσίας, Αντίληψη των σχέσεων της Ουσίας και όλων όσων αναδύονται από την Δραστηριότητα της Ουσίας, της μεταβολής, της εξέλιξης, δηλαδή ένα Όραμα, ένα Φαινόμενο, μια Εικονική Πραγματικότητα.

Όλη αυτή η Ψευδαισθητική Πραγματικότητα που Ξεδιπλώνεται (Οραματικά Πάντα) σαν «Δημιουργία», Στηρίζεται στην Ουσία, είναι Δραστηριότητα της Ουσίας, ένα αντιληπτικό Φαινόμενο, όσο «μακριά» κι αν εξελίσσεται. Όλη η «Δημιουργία» Εξελίσσεται Μέσα στην Ουσία, σαν ένα Εσωτερικό Αντιληπτικό Φαινόμενο. Δεν υπάρχει πραγματική δημιουργία, έξω από την Ουσία.

Η Βίωση της Ουσίας είναι δυνατή μόνο σε Κατάσταση Πλήρους Αφύπνισης. Και μόνο σε Κατάσταση Πλήρους Αφύπνισης γίνεται αντιληπτό ότι «Όλα Γίνονται Μέσα στην Ουσία», ότι δεν υπάρχει «εξωτερική» δημιουργία.

Η «Απορρόφηση» όμως στην Ψευδαισθητική Αντίληψη «δημιουργεί» ένα «τοπικό χαρακτήρα» του Παρατηρητή, κι αυτό «δημιουργεί» την πολλαπλότητα των «όντων». Στην πραγματικότητα τα «όντα» είναι η Ίδια η Ουσία που «βλέπει» μέσα από «τοπικούς περιορισμούς»… Έτσι τα όντα που απορροφιούνται στην Ψευδαισθητική Πραγματικότητα και την θεωρούν (σαν Ξεχωριστή από την Βάση της Ουσίας) σαν απόλυτη πραγματικότητα, αντιλαμβάνονται, «σκέπτονται», ότι υπάρχει μια Εξωτερική Αιτία, μια Αληθινή Δημιουργία, μέσα στην οποία βιώνουν την πραγματικότητα κι οικοδομούν μια ολόκληρη κοσμοθεωρία. Πρόκειται απλά για μια (λάθος) ερμηνεία, κι είναι λάθος γιατί «παραβλέπονται» κάποια «στοιχεία».

Η Ουσία Ονομάζεται, στις Παραδόσεις, Βράχμαν, Πουρουσά, Σίβα, Ταό, Χάος, Θεός (στην δυτική θεολογία). Η Δραστηριότητα της Ουσίας ονομάζεται (αντίστοιχα) Μάγια, Πρακρίτι, Σάκτι, Τε, Φάνης, Δημιουργικός Λόγος…

Μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι ή δυστυχείς οι πλούσιοι τω πνεύματι;

Μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι ή δυστυχείς οι πλούσιοι τω πνεύματι; "As intelligence goes up, happiness goes down. See, I made a graph. I make lots of graphs." -Lisa Simpson.

 

Η άγνοια είναι ευτυχία;

 

Έχω κάνει ατελείωτες συζητήσεις με φίλους και συναδέλφους για τη σχέση νοημοσύνης και ευτυχίας.

 

Μια υπερευφυής φίλη ευχόταν, σε μια φάση όπου η πολυπλοκότητα της ζωής φάνταζε ακόμα πιο μεγεθυμένη μέσα από το πολυδαίδαλο υπερευφυές μυαλό της, να ήταν «πτωχή τω πνεύματι» (για να το θέσω κομψά), ώστε να μην τα βλέπει όλα τόσο περίπλοκα και δύσκολα, να είναι πιο χαρούμενη αλλά και να μη βιώνει τον πόνο τόσο έντονα.

 

Και έρχονταν τα ερωτηματικά, και παλεύαμε να τα απαντήσουμε.

 

Τώρα που η επιστήμη μου μου διαθέτει κάποια εφόδια γνώσεων, για να μπορέσω να μελετήσω πιο διεξοδικά και με πραγματικά στοιχεία αυτές τις φιλοσοφικές ως τώρα έννοιες, τα ερωτηματικά πολλαπλασιάζονται αλλά και κάνουν το θέμα αυτό ακόμα πιο γοητευτικό...

 

Σε ένα ερώτημα ο ένας δίνει μια απλή, πρακτική και γρήγορη απάντηση, ενώ ο άλλος αναλύει το ερώτημα, το προσεγγίζει δημιουργικά αλλά ενδεχομένως δε θα δώσει τη σωστή απάντηση ή θα αργήσει υπερβολικά να απαντήσει. Ποιος είναι πιο έξυπνος;

 

Ένα άτομο σε όλη του τη ζωή είχε μέτριες επιδόσεις, και σήμερα έχει κάνει οικογένεια, έχει μια φυσιολογική δουλειά με μέτριες αποδοχές, φίλους και γενικά περνάει καλά.

 

Ένα άλλο άτομο στερήθηκε πολλά για να αφοσιωθεί στην επιστήμη του, έχει πάρει πολλά βραβεία, υποτροφίες και θεωρείται κορυφή στον τομέα του- ωστόσο δυσκολεύεται να κάνει σχέσεις και είναι αρκετά αντικοινωνικός.

 

Ποιος είναι πιο επιτυχημένος;

 

Ένα άτομο έχει μέτρια ως χαμηλή νοημοσύνη, δε φαίνεται να προβληματίζεται ιδιαίτερα για τη ζωή, είναι χαρούμενο και διάγει με απλό τρόπο τη ζωή του, απροβλημάτιστα και απλοϊκά.

 

Ένα άλλο άτομο είναι υπερευφυές, τα βλέπει όλα περίπλοκα, δύσκολα και σπάνια νιώθει ευτυχισμένο, αλλά όταν πιστεύει ότι αγγίζει την ευτυχία, τη βιώνει ολοκληρωτικά και την απολαμβάνει στο έπακρο.

 

Ποιος είναι πιο ευτυχισμένος;

 

Καταλαβαίνουμε ότι δεν υπάρχουν απόλυτες και αντικειμενικές απαντήσεις.

 

Αν το δούμε με ακόμα μεγαλύτερη ευαισθησία και λεπτομερή σκοπιά το θέμα, καταλαβαίνουμε ότι μπορεί να υπάρχουν και πολλοί άλλοι παράγοντες που να μεσολαβούν στο αν κάποιος κατακτά την ευφυΐα, την επιτυχία, την ευτυχία.

 

Και ότι τελικά η ευφυΐα δεν αποτελεί απαραίτητα το αποκλειστικό διαβατήριο- πολλές φορές μάλιστα μπορεί να αποτελέσει τροχοπέδη, ιδίως αν συντρέχουν και κάποιοι άλλοι παράγοντες.

 

Για να κατανοήσουμε σε μεγαλύτερο βάθος το ζήτημα, ας ξεκινήσουμε ένα μικρό ταξίδι στον κόσμο της ευφυΐας, για να διεξάγουμε μετά κάποια συμπεράσματα.

 

Περί νοημοσύνης...

 

Πριν γεννηθούν οι πρώτες σκέψεις σχετικά με το θέμα, είναι απαραίτητο να κοιτάξουμε τί ακριβώς είναι η ευφυία/νοημοσύνη. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι να ορίσουμε κατ' αρχήν την ευφυία.

 

Ορισμένοι μάλιστα θεωρητικοί έχουν επιχειρήσει να δώσουν το δικό τους περιεχόμενο στην πολυδιάστατη λέξη «ευφυία» ή «νοημοσύνη» (φυσικά αυτές οι δύο λέξεις διαφοροποιούνται μεταξύ τους εννοιολογικά, αλλά έχει επικρατήσει να χρησιμοποιούνται ως συνώνυμα). Σήμερα θα δούμε την ψυχομετρική προσέγγιση, που είναι και αυτή που γνωρίζει ο περισσότερος κόσμος.

 

Από τη μια μεριά υπάρχει το ψυχομετρικό στρατόπεδο, όπου η γενική νοημοσύνη ορίζεται ως ένα σύνολο γνωσιακών λειτουργιών με ισχυρή αλληλεξάρτηση μεταξύ τους.

 

Επίσης αυτή η προσέγγιση υποστηρίζει ότι η νοημοσύνη είναι μετρήσιμη και αξιολογείται αξιόπιστα μέσα από τα γνωστά τεστ νοημοσύνης, αρκεί αυτά να είναι σταθμισμένα, έγκυρα και δοκιμασμένα επιστημονικά μέσα από διάφορες τεχνικές στατιστικής (όπως είναι η παραγοντική ανάλυση).

 

Συνήθως το περιεχόμενο των τεστ αυτών ελέγχει ικανότητες όπως το λεξιλόγιο, οι γνώσεις, μνήμη αριθμών, αφαιρετική σκέψη, οπτική αντίληψη, ταχύτητα επεξεργασίας, κτλ.

 

Υπάρχουν διάφορα τεστ, με πολύ δημοφιλή τα WISC-IV (το οποίο δε σταθμίστηκε στη χώρα μας, με αποτέλεσμα να χορηγείται ακόμα το WISC-III!!) για παιδιά, το WAIS για ενήλικες, το Stanford-Binet test, Raven Matrices, κτλ. Πρόκειται για- αναθεωρημένες έστω- εκδόσεις πολύ παλιών τεστ, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό.

 

Για πολλά χρόνια οι ειδικοί εκφράζουν την προτίμηση ή την αντίθεσή τους στα τεστ αυτά. Πιο συγκεκριμένα, ενώ από τη μια μεριά δίνουν χρήσιμες ενδείξεις για συγκεκριμένες ικανότητες, η απόδοση ενός αριθμού που θα χαρακτηρίσει τη γενική νοημοσύνη ενός ατόμου έχει συναντήσει διαφωνίες είτε ως διαδικασία per se είτε ως προς το περιεχόμενο των ικανοτήτων που αξιολογούνται (ουσιαστικά διαφωνίες ως προς τον ορισμό και το περιεχόμενο της νοημοσύνης στα οποία βασίζονται τα τεστ αυτά).

 

Πιο συγκεκριμένα, μερικά επιχειρήματα:

 

Βασίζονται σε μια πολύ συγκεκριμένη και περιορισμένη αντίληψη του τί είναι νοημοσύνη, εστιάζοντας κυρίως σε γνωσιακές ικανότητες μερικών μόνο πεδίων.

 

Είναι κατασκευασμένα με βάση δυτικά μοντέλα προσέγγισης του ανθρώπου και δε λαμβάνουν υπόψη τις πολιτιστικές διαφοροποιήσεις (π.χ. αν ρωτήσουμε ένα παιδί από μια απομακρυσμένη αγροτική κοινωνία από τί είναι κατασκευάζεται το αλουμίνιο, πιθανότατα δε θα γνωρίζει- όπως και ένα παιδί της πόλης δε θα γνωρίζει τις διαφοροποιήσεις ανάμεσα στα αυγά που κάνουν διάφορα είδη πουλερικών!)

 

Αδικούν σημαντικά τα άτομα με μαθησιακές δυσκολίες, τα οποία δε σημαίνει απαραίτητα ότι έχουν χαμηλή νοημοσύνη!

 

Δεν αξιολογούν άλλες πιο πρακτικές πτυχές της νοημοσύνης, όπως οι κοινωνικές δεξιότητες, η προσαρμοστικότητα, η διαχείριση συναισθημάτων, κτλ.

 

Έχουν χρησιμοποιηθεί με έναν τρόπο που οδηγεί στην ετικετοποίηση των ατόμων και την χονδρική κατηγοριοποίηση των ανθρώπων, παραμερίζοντας το ότι ο καθένας είναι ένας μοναδικός συγκερασμός χαρακτηριστικών.

 

Χαρακτηριστικά είναι όσα μας λέει ο Sternberg σχετικά με την παλαιότητα των τεστ: "η σχέση του WISC-III με την επόμενη έκδοσή του είναι η σχέση που έχει η ταινία Rocky III με το Rocky II (...), αυτό είναι λοιπόν το μέλλον της σειράς τεστ νοημοσύνης WISC, μια ατελείωτη έκδοση επαναλήψεων;"

 

Όπως οι Shaw, Swerdlik & Laurent (1993): "To WISC-III αναπαριστά τo status quo και μόνο ένα ελάχιστο βήμα στην εξέλιξη της αξιολόγησης της νοημοσύνης. Αν και έχουν περάσει περισσότερα από 50 χρόνια στην εξέλιξη της θεωρίας της νοημοσύνης, η φιλοσοφία του Weschler [δημιουργού του τεστ], που αποτυπώθηκε το 1939, παραμένει η επικρατέστερη, άρα η τελευταία ενσάρκωση του τεστ του ίσως να μην είναι τίποτα παραπάνω από έναν νέο και βελτιωμένο... δεινόσαυρο".

 

Έτσι, βλέπουμε ότι η κλασσική και δυστυχώς η συνηθέστερη προσέγγιση της θεωρίας της νοημοσύνης δεν έχει εξελιχθεί επαρκώς ως προς τα εργαλεία αξιολόγησης-καταμέτρησης της μεταβλητής αυτής, πράγμα που πρέπει να μας γεννά επιφυλάξεις, αφού αν μη τι άλλο η ψυχομετρική προσέγγιση της γενικής νοημοσύνης είναι βασισμένη σε παμπάλαιες θεωρίες και έκτοτε η έννοια της νοημοσύνης έχει διευρυνθεί πολύ και η πρόοδος της τεχνολογίας μας μαθαίνει διαρκώς νέα πράγματα για τη φύση και τη λειτουργία της ευφυίας, που σαφώς είναι πολυπλοκότερη από αυτή στην οποία βασίστηκαν τα τεστ αυτά.

 

Πολλά ακόμα είναι τα επιχειρήματα που ώθησαν πολλούς στο να προτιμήσουν ή και να κατασκευάσουν άλλες θεωρίες για την ανθρώπινη νοημοσύνη. Έτσι, από νωρίς γεννήθηκαν και άλλα μοντέλα που έδιναν μια διαφορετική διάσταση.

 

Για παράδειγμα, η πολύ εύστοχη κατ 'εμέ θεωρία των Cattell-Horn υποστηρίζει ότι έχουμε μια ρευστή νοημοσύνη (δυνατότητα επίλυσης νέων προβλημάτων), η οποία γίνεται όλο και πιο αδύναμη στο πέρασμα του χρόνου (αρχίζει αποδυναμώνεται από την μέση νεανική ηλικία κι έπειτα), και μια αποκρυσταλλωμένη, η οποία ενδυναμώνεται μέσα από τη γνώση και την εμπειρία και φυσικά αυξάνεται με το χρόνο και την ηλικία.

 

Άλλες θεωρίες παρουσίασαν πιο πολυδιάστατες πτυχές της νοημοσύνης, με μια από τις γνωστότερες τη θεωρία του Gardner, τη θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης.

 

Ο Gardner θεώρησε ότι δεν υπάρχει μόνο μια νοημοσύνη, αλλά επτά (αργότερα εμπλούτισε το μοντέλο του με άλλες δύο): γλωσσική, λογική-μαθηματική, χωρική, σωματική-κιναισθητική, μουσική, διαπροσωπική και ενδοπροσωπική (και αργότερα φυσιοκρατική και υπαρξιστική).

 

Μάλιστα υποστήριξε ότι οι νοημοσύνες αυτές μπορούν να είναι εντελώς ανεξάρτητες μεταξύ τους και βάσισε τα συμπεράσματά του αυτά σε υποτιθέμενες νευροβιολογικές μελέτες.

 

Οι επικριτές της θεωρίας του διατείνονται ότι παραείναι «βολική» και ταιριάζει υπερβολικά τυχαία με το σχολικό πρόγραμμα (η θεωρία αυτή είναι ιδιαίτερα δημοφιλής στους εκπαιδευτικούς) και επίσης δεν υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία για τα υποτιθέμενα πειράματα και τις μελέτες στις οποίες λέει ότι βάσισε τα συμπεράσματά του.

 

Άλλωστε τα τελευταία χρόνια με την πρόοδο της τεχνολογίας, όπως έχουμε δει κατά καιρούς σε αυτό το μπλογκ, διαπιστώθηκε η πολύ μεγαλύτερη πολυπλοκότητα της λειτουργίας του εγκεφάλου μας.

 

Πολύ πριν τον Gardner όμως κάποιοι θεωρητικοί είχαν αρχίσει να ενδιαφέρονται και για μια άλλη εφαρμογή της νοημοσύνης, ένα άλλο πεδίο, αυτό που αφορά την ικανότητα διαχείρισης συναισθημάτων (για παράδειγμα, η κοινωνική νοημοσύνη του Thorndike-1920).

 

Στη δεκαετία του '80 άρχισαν και οι πρώτες επιστημονικές μελέτες της λεγόμενης συναισθηματικής νοημοσύνης, η οποία έγινε πιο γνωστή με το βιβλίο του Goleman, για το οποίο απέδωσα μια κριτική προσέγγιση σε πρόσφατο ποστ (ίσως αξίζει μια λεπτομερέστερη αναφορά στο μέλλον για το τί είναι η συναισθηματική νοημοσύνη).

 

Υπάρχει λοιπόν ένα ανεξάρτητο γενικής νοημοσύνης πεδίο ευφυΐας που να αφορά τα δια/ενδοπροσωπικά; Ή μήπως όλα αυτά είναι θέμα προσωπικότητας ή ανατροφής και όχι ικανότητας; Και έστω ότι ένα άτομο έχει πολύ υψηλές κοινωνικές δεξιότητες ή εξαιρετικά καλή επαφή με τα συναισθήματά του.

 

Είναι αυτά τα διαβατήρια για την επιτυχία στη ζωή και για τη βίωση της ευτυχίας; Επίσης, καλλιεργούνται αυτά τα χαρακτηριστικά;

 

Οι νευροεπιστήμες ολοένα και περισσότερο εμβαθύνουν στη σχέση ανάμεσα στο συναίσθημα και τα άλλα μέρη του εγκεφάλου. Φαίνεται ότι πρόκειται τελικά για μια περίπλοκη λειτουργία και έχουμε πολλά να ανακαλύψουμε στο μέλλον.

 

Τα πρώιμα συμπεράσματα δείχνουν ότι το να είναι κάποιος εξαιρετικά ευφυής (γενικά ή εξειδικευμένα σε ένα πεδίο) δε σημαίνει απαραίτητα ότι μπορεί να είναι και κοινωνικά επιτυχημένος ή να εξασφαλίζει την ψυχική του υγεία.

 

Ωστόσο, αναγνωρίζουμε ότι η ευφυΐα μπορεί να βοηθήσει σε αυτούς τους τομείς, όπως π.χ. με την επίλυση προβλημάτων, την ενθάρρυνση, την εκλογίκευση, την έκφραση.

 

Για να το δούμε μεταφορικά, στα συναισθηματικά προβλήματα, η ευφυΐα δεν είναι ασπίδα, αλλά ένα όπλο. Και αυτό θα το δούμε αργότερα όταν μιλήσουμε για το τί συμβαίνει στην περίπτωση των υπερευφυών ατόμων.

 

Τί γίνεται όμως στην περίπτωση της υψηλής ευφυΐας;

 

Όσοι έχουν ερευνήσει το θέμα της χαρισματικότητας, συμφωνούν ότι δεν αρκεί η υψηλή νοητική λειτουργία για να εκδηλωθεί μια υψηλότερη του μέσου όρου ικανότητα σε έναν τομέα ή περισσότερους.

 

Χρειάζονται υψηλά κίνητρα, δημιουργικότητα και φυσικά περιβαλλοντικοί παράγοντες. Έτσι, η συνταγή για την επιτυχία φαίνεται να είναι πολυπαραγοντική.

 

Είναι όμως τα άτομα αυτά επιτυχημένα και στο ενδοπροσωπικό και διαπροσωπικό επίπεδο;

 

Η παγκόσμια βιβλιογραφία και έρευνα μας καταδεικνύει ότι τα άτομα αυτά που έχουν επιδόσεις υψηλότερες από τον μέσο όρο ενδέχεται να παρουσιάσουν και προβλήματα ή δυσκολίες στο συναισθηματικό και κοινωνικό πεδίο, όπως για παράδειγμα:

 

τελειομανία, υπερβολική αυστηρότητα

υπέρμετρη κριτική τάση στον εαυτό και τους άλλους

τάση για ανεξάρτητη εργασία

υπερευαισθησία ως προς τις αισθήσεις

υπερευαισθησία για κοινωνικά ζητήματα (π.χ. δικαιοσύνη)

περιέργεια

ανταγωνιστική τάση

ιδεαλισμός

πλήξη και απόσυρση, αν δεν έχουν διανοητικές προκλήσεις

τάση για απόκρυψη των ταλέντων, για ευκολότερη ενσωμάτωση με το σύνολο.

 

Το να είσαι διαφορετικός από το υπόλοιπο σύνολο οπωσδήποτε επιφέρει δυσκολίες στο συναισθηματικό κόσμο και στον κοινωνικό βίο ενός ανθρώπου.

 

Ας σκεφτούμε πώς θα νιώθαμε αν μας τοποθετούσαν σε 1-2 μικρότερες τάξεις στο σχολείο, ανάμεσα σε παιδιά πιο ανώριμα από εμάς, γενικώς ή σε κάποιους τομείς.

 

Η εξωτερικευμένη συμπεριφορά ή η απομόνωση θα ήταν εξαιρετικά πιθανό να συμβεί.

 

Ωστόσο, το να είναι κάποιος εξαιρετικά καλός σε κάτι δε σημαίνει απαραίτητα ότι θα είναι κοινωνικά δυσλειτουργικός ή με εσωτερικά προβλήματα, ενδέχεται να έχει την ικανότητα να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του πολύ αποτελεσματικά.

 

Άρα, παρατηρούμε ότι η ύπαρξη κάποιου ταλέντου, χαρίσματος ή γενικότερα υψηλότερης νοημοσύνης δεν προστατεύει από τα ενδεχόμενα προβλήματα (ίσα ίσα η διαφορετικότητα αυτή μπορεί να δημιουργεί προβλήματα ή τελοσπάντων να τα μεγεθύνει).

 

Παρ' όλα αυτά, όπως είδαμε και νωρίτερα, η χρήση λογικής σκέψης μπορεί να βοηθήσει στην ενίσχυση της αυτοπεποίθησης και στην αντιμετώπιση ενός σχετικού προβλήματος- χωρίς να εννοούμε βέβαια ότι η νοημοσύνη κρατάει τα κλειδιά της ψυχικής υγείας. Μάλιστα συχνά τα άτομα αυτά, καθώς βλέπουν τα πράγματα πιο περίπλοκα και με μεγαλύτερη ευαισθησία, μπορεί να ξεπερνούν τα προβλήματα με πιο αργό ρυθμό από ένα άτομο μέτριας νοημοσύνης.

 

Έτσι, καταλήγουμε ότι οι υπερευφυείς άνθρωποι δεν έχουν ανοσία στα προβλήματα και η ύπαρξη μιας ανώτερης ικανότητας δεν εξυπακούεται και συναισθηματική ευτυχία.

 

Δε χρησιμοποιούν όλοι τη νοημοσύνη τους για τα πρακτικά ζητήματα της ζωής. Έτσι, ενδέχεται να δούμε έναν επιστήμονα φυσικής- ιδιοφυία, που όμως να μην έχει αρκετές κοινωνικές δεξιότητες ώστε να κάνει φίλους.

 

Ή έναν καταπληκτικά ταλαντούχο πιανίστα με προβλήματα αυτοπεποίθησης.

 

Προς το παρόν δεν μπορούμε να διεξάγουμε ακόμα συμπεράσματα, μέχρι να αποκρυπτογραφήσουμε πλήρως τη λειτουργία των συναισθημάτων, κάτι το οποίο, παρ 'όλη την πρόοδο της τεχνολογίας (ανιχνευτές νευροδιαβιβαστών, πολύπλοκοι τομογράφοι, κτλ). Τότε θα καταλάβουμε περισσότερο τη σχέση ανάμεσα στη νόηση και το συναίσθημα.

 

Υπάρχει όμως ένα άλλο είδος ευτυχίας που αξίζει να δούμε στο τελευταίο μας μέρος, ένα είδος που είναι ανεξάρτητο από την κοινωνική ζωή και τα συναισθήματα: η δημιουργική αυτοπραγμάτωση.

 

Πριν κλείσουμε το παρόν θέμα όμως, ας δούμε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα επιστημονική ανακάλυψη για τη σχέση ανάμεσα στη δημιουργικότητα, την ευφυΐα και την ψυχοπαθολογία:

 

Όπως αναφέρεται σε δημοσίευμα του επιστημονικού περιοδικού NewScientist, μετά από έρευνες, ο Σζάμπολκς Κέρι από το Semmelweis University της Βουδαπέστης εντόπισε ένα γονίδιο που σχετίζεται με την ανάπτυξη του εγκεφάλου, την επονομαζόμενη νεουρεγκιουλίνη 1, η οποία έχει αποδειχθεί ότι αυξάνει ελαφρώς τον κίνδυνο εκδήλωσης σχιζοφρένειας.

 

Η μετάλλαξη του συγκεκριμένου γονιδίου επηρεάζει την πρωτεΐνη της νεουρεγκιουλίνης 1 που εκκρίνεται στον εγκέφαλο και ευθύνεται για την εκδήλωση ψυχώσεων, την ασθενή μνήμη και την ευαισθησία στην κριτική.

 

Το 50% περίπου των υγιών Ευρωπαίων διαθέτουν ένα αντίτυπο του μεταλλαγμένου αυτού γονιδίου, ενώ το 15% διαθέτουν δύο.

 

Μετά από έρευνα στην οποία συμμετείχαν 200 φοιτητές, ο Κέρι διαπίστωσε ότι τα άτομα που διέθεταν δύο αντίτυπα της νεουρεγκιουλίνης 1 έτειναν να έχουν καλύτερες επιδόσεις στα τεστ δημιουργικότητας σε σύγκριση με τους υπόλοιπους.

 

Περισσότερο δημιουργικοί αποδείχθηκαν και όσοι είχαν ένα αντίτυπο σε σύγκριση με αυτούς που δεν διέθεταν κανένα. Ωστόσο, δεν είναι ακόμη γνωστός ο ακριβής τρόπος με τον οποίο η νεουρεγκιουλίνη επηρεάζει τη δημιουργικότητα.

 

Οι εθελοντές με δύο αντίτυπα του μεταλλαγμένου γονιδίου δεν είχαν περισσότερες πιθανότητες από τους υπόλοιπους να εκδηλώσουν διάφορες ψυχώσεις.

 

Αυτό σημαίνει ότι η συσχέτιση της μετάλλαξης με την ψυχική ασθένεια δεν εξηγεί πλήρως τη συσχέτισή της με τη δημιουργικότητα, υποστηρίζει ο Κέρι. Αυτό που υποθέτει ο Κέρι είναι ότι το μεταλλαγμένο γονίδιο επηρεάζει τον προμετωπιαίο φλοιό, μια περιοχή του εγκεφάλου που καθορίζει τη διάθεση και τη συμπεριφορά.

 

Η μεταβολή αυτή είναι δυνατόν να πυροδοτήσει σε άλλους τη δημιουργικότητα και σε άλλους τα ψυχωτικά παραληρήματα.

 

Η ευφυΐα φαίνεται να είναι ένας από τους παράγοντες που καθορίζουν εάν η μετάλλαξη της νεουρεγκιουλίνης 1 θα οδηγήσει σε εκδήλωση δημιουργικών ή ψυχωτικών τάσεων. Οι συμμετέχοντες στην έρευνα του Κέρι είχαν σε γενικές γραμμές υψηλότερο δείκτη ευφυΐας από το μέσο όρο.

 

Αντίθετα, μια μελέτη οικογενειών με ιστορικό σχιζοφρένειας έδειξε ότι η ίδια μετάλλαξη σχετίζεται με χαμηλότερο δείκτη ευφυΐας και ψυχωτικά συμπτώματα.

"Μέσα από την κλινική μου εμπειρία έχω διαπιστώσει ότι τα άτομα με υψηλότερο IQ έχουν μεγαλύτερες διανοητικές δυνατότητες για να αντεπεξέλθουν στις ψυχωτικές τους εμπειρίες, καθώς δεν αρκεί μόνο να νιώθεις αυτά τα συναισθήματα, πρέπει να μπορεί και να τα επικοινωνείς" επισημαίνει ο Κέρι.

Μαγεία του Χάους: Το ξεκίνημα

Λοιπόν τί είναι η Μαγεία του Χάους; Ποιές είναι οι βάσεις μιας μαγείας που είναι τόσο θαμπή όσο είναι η ίδια η έννοια του ονόματός της; Υπάρχει άραγε σταθερότητα στο Χάος; Ή μήπως το ίδιο το χάος γεννά απο μέσα του την πιο σταθερή έννοια της μαγείας που έχουμε ποτέ συναντήσει;

Τι είναι η Μαγεία του Χάους…

Από την στιγμή που εμφανίστηκε ανάμεσα στις τάξεις της Μαγείας στα τέλη του 70, ξέσπασε πλήθος ερωτήσεων όσον αφορά τί είναι η μαγεία του Χάους, τι δεν είναι και ποιός την εξασκεί σωστά. Σε αυτό το σημείο, θα ήταν ενδιαφέρον να ξεκινήσουμε μια μακροσκελή συζήτηση πάνω στην ιστορία της Μαγείας που μας οδήγησε τελικά στην Μαγεία του Χάους, αλλά αντ‘ αυτού θα περιοριστώ στο να αναλύσω τί είναι ένα μαγικό σύστημα.

Τί είναι ένα μαγικό σύστημα λοιπόν; Τα μαγικά συστήματα συνδυάζουν τις πρακτικές ασκήσεις για να επιφέρουν αλλαγή στις πεποιθήσεις, τις συμπεριφορές, να υποδείξουν ένα μοντέλο για το σύμπαν (αν όχι πολλά), την ηθική αρχή, και κάποια πράγματα που δεν είναι φανερά. Παραδείγματα μαγικών συστημάτων είναι η Καμπάλα, οι διαφορετικές παραδόσεις της Γουίκα, το μαγικό σύστημα της Χρυσής Αυγής με όλους τους βαθμούς του, τα κουστούμια του και τα λοιπά, και ο αυξανόμενος αριθμός των Δυτικών Σαμανικών μονοπατιών που πολλαπλασιάζονται στις μέρες μας. Αυτό που ισχύει στα περισσότερα μαγικά συστήματα είναι πως προτού ξεκινήσετε να κουνάτε το ραβδί σας ώσπου να φτάσετε στην Θεία Ολοκλήρωση θα πρέπει να διαβάσετε αρκετά βιβλία που να αφορούν τις πεποιθήσεις που ακολουθεί το σύστημα, να μάθετε τα ¨πρέπει¨ και τα ¨δεν πρέπει¨, να αποστηθίσετε τα σύμβολα του συστήματος, να μάθετε πως να μιλάτε στον διπλανό μάγο και σε μερικές περιπτώσεις πως να ντύνεστε, να κινήστε κ.λπ.

Η γέννηση της Μαγείας του Χάους ήρθε γύρω στα τέλη του 1970, την στιγμή που η επιστήμη του Χάους ξεκίνησε να αντιμετωπίζεται σοβαρά από τους Μαθηματικούς αλλά και τους Φυσικούς. Τα δύο ονόματα που είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την Μαγεία του Χάους είναι αυτά του Πήτ Κάρρολ και του Ρέι Σέργουιν. Μερικά από τα πρώιμα γραπτά του Κάρρολ υπάρχουν στο βιβλίο ¨Νέα Ισημερία¨ (Τhe New Equinox) που δημοσίευσε ο ίδιος ο Σέργουιν, συμφωνα με το οποίο το τάγμα ¨Illuminates of Thanateros¨ εμφανίστηκε τότε. Ενδιαφέρον είναι το γεγονός πως δεν εμφανίζεται πουθενά στο υλικό του Τάγματος ο όρος Χάος.

Ο εκδοτικός οίκος του Σέργουιν εξέδωσε το βιβλίο του Κάρολλ ¨Liber Null¨ και το βιβλίο του ιδίου ¨The Book of Results¨, τα οποία εξήγησαν την πρακτική μέθοδο με όνομα ¨Sigilisation¨ όπως αυτή αναπτύχθηκε από τον Όστιν Όσμαν Σπέαρ, και που έγινε μια απο τις τεχνικές που ανήκουν στον πυρήνα της Μαγείας του Χάους.

Η γρήγορη ανάπτυξη της Μαγείας του Χάους χαρακτηρίστηκε από ένα κίνημα από άτυπα γκρούπ ανθρώπων που μαζεύτηκαν για να πειραματιστούν με την νέα τάση. Με τον θάνατο του βιβλίου ¨The New Equinox¨ τα ¨παιδιά του Χάους¨ ανέφεραν τα αποτελέσματά τους στις σελίδες του περιοδικού του Κρις Μπρέι ¨The Lamp of Thoth¨. Μετά τα πρώιμα βιβλία του Χάους ακολούθησαν δύο κασέτες με όνομα ¨The Chaos Concept¨, που ανέλυαν τις βασικές Αρχές της Μαγείας του Χάους και ύστερα ακολούθησε μια εργασία επιστημονικής Φαντασίας με όνομα ¨The Chaochamber ¨ με αναφορές στο Σταρ τρέκ, στον Michael Moorcock και τον Η. G. Wells. Αργότερα ο εκδοτικός οίκος του Μπρέι επανέκδοσε το Liber Null, το The Book of Results αλλά και δύο νέα βιβλία, το Psychonaut του Πήτ Κάρρολ και το έργο του Σέργουιν The Theatre of Magic . Όλα αυτά τα βιβλία μαζί με κάποια άρθρα από το εξελισσόμενο κίνημα του Χάους, έκανε περισσότερο κόσμο να πειραματιστεί με το νέο μαγικό σύστημα. Επίσης χάρη στις προσπάθειες του Ραλφ Τεγκτμάιερ η Ευρώπη έστρεφε την προσοχή της στο νέο κίνημα…

Το βασικό μήνυμα της μαγείας του Χάους είναι πως οτιδήποτε είναι θεμελιώδες στην Μαγεία και στην χρήση του, όπως το Σέξ, η εμπειρία της ίδιας της πράξης δεν μπορεί να αντικατασταθεί με κανενός είδους θεωρητικής προσέγγισης. Για αυτό, το Liber Null του Κάρρολ παρουσίασε την γυμνή δομή των μαγικών τεχνικών που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να αλλάξουν τις συνθήκες ενός ατόμου. Το Liber Null επικεντρώθηκε σε τεχνικές, λέγοντας πως οι μέθοδοι της μαγείας είναι ίδιοι σε πολλά μαγικά συστήματα, παρά τα διαφορετικά σύμβολα, τις διαφορετικές πεποιθήσεις και τα δόγματα που το κάθε σύστημα χρησιμοποιεί. Το σύστημα των συμβόλων που θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί είναι καθαρά θέμα επιλογής…

Μια σημαντική επιρροή στην ανάπτυξη της Μαγείας του Χάους ήταν η γραφή του Ρόμπερτ Άντον Γουίλσον και της Εταιρίας του, και ειδικότερα της λεγόμενης ¨Discordian Society¨, που τιμούσαν την Έρις, την Ελληνίδα Θεά του Χάους. Η κοινότητα αυτή υποστήριξε πως το χιούμορ ήταν συνωμοσιολογικά απών από την Μαγεία που είχε την τάση να γίνεται πολύ σοβαροφανής.

Αντίθετα με τα πιο πολλά μαγικά συστήματα που βασίζονται στο μυθολογικό ή ιστορικό παρελθόν (Ατλαντίς, Λεμουρία, κ.λ.π), η Μαγεία του Χάους δανείστηκε ελεύθερα από την Επιστημονική Φαντασία, την Κβαντική Φυσική και οτιδήποτε άλλο επιλέγουν οι ερευνητές της. Αντί να προσπαθούν να ανακτήσουν και να διατηρήσουν μια παράδοση που συνδέεται με το παρελθόν, η μαγεία του χάους είναι ένα σύστημα που δίνει την δυνατότητα στο άτομο να χρησιμοποιήσει ότι θεωρεί πως ανταπεξέρχεται στις ανάγκες μιας προσωρινής πεποίθησης ή ενός Συστήματος Συμβόλων. Αυτό που μετράει είναι το αποτέλεσμα που έχουμε και όχι η αυθεντικότητα του συστήματος που χρησιμοποιούμε. Οπότε η Μαγεία του Χάους δεν είναι μαγικό σύστημα, χρησιμοποιεί άλλα συστήματα και παροτρύνει εκείνον που θα ασχοληθεί να επινοήσει το δικό του, δίνοντας στην μαγεία μια γεύση εκμοντερνισμού.

Τα μέσα της δεκαετίας του 80 έδωσαν ζωή σε ένα δεύτερο κύμα της μαγείας του Χάους. Το 1985 δημοσιεύτηκε το βιβλίο ¨The Cardinal Rites of Chaos¨ υπό το ψευδώνυμο Paula Pagani δίνοντας το έναυσμα για μια σειρά από δημοσιεύσεις ανάλογων βιβλίων αλλά και μιας μάχης μεταξύ ερευνητών της Μαγείας του Χάους με διαφορετικές πεποιθήσεις…

Είναι αδύνατο να τακτοποιήσει τα κομμάτια (του εαυτού του και της ζωής του), όποιος δεν έχει μια εικόνα του συνόλου στο κεφάλι του

Ντροπαλός, αυθάδης· αγνός, ακόλαστος· πολυλογάς, λιγόλογος· σκληρός, λεπτός· έξυπνος, αποβλακωμένος· βαρύθυμος, εύθυμος· ψεύτης, αληθινός· γνώστης, αμαθής και απλόχερος και τσιγκούνης και άσωτος: όλα αυτά τα βλέπω διαδοχικά μέσα μου, ανάλογα κατά που στρίβω· και όποιος πολύ προσεκτικά μελετάει τον εαυτό του βρίσκει μέσα του, ακόμα και σε αυτή την ίδια του την κρίση, παρόμοιο ανεμοδούρι και τέτοια παραφωνία. Τίποτα δεν έχω να πω για τον εαυτό μου ολοκληρωτικά, απλά και σταθερά, χωρίς μπέρδεμα και χωρίς ανακάτεμα. Αν και είμαι πάντα της γνώμης να λέω καλό για το καλό και ευνοϊκά μάλλον να ερμηνεύω τα πράγματα που έτσι μπορούν να ερμηνευθούν, ωστόσο το περίεργο της κατάστασης μάς κάνει συχνά να σπρωχνόμαστε από το ίδιο το κακό σε καλή πράξη – αν η καλή πράξη δεν κρινόταν από τη διάθεσή μας και μόνο. Οπότε ένα τολμηρό κατόρθωμα δεν πρέπει να οδηγεί στο συμπέρασμα πως ένας άντρας είναι παλικάρι· όποιος θα ήταν παλικάρι, πάντα θα ήταν έτσι και σε όλες τις περιπτώσεις. Αν η ανδρεία ήταν συνήθης αρετή και όχι σκίρτημα, θα καθιστούσε έναν άνθρωπο εξίσου αποφασιστικό σε όλα τα ενδεχόμενα, είτε ήταν μόνος του είτε με συντροφιά, το ίδιο αν βρισκόταν σε περιχαρακωμένο στρατόπεδο ή στο πεδίο της μάχης· γιατί, ό,τι κι αν λέγετε δεν υπάρχει άλλη παλικαριά στα καλντερίμια [της πόλης] και άλλη στη μάχη. Με την ίδια τόλμη θα ανεχόταν μια αρρώστια στο κρεβάτι του, όπως μια πληγή στη μάχη και δεν θα φοβόταν το θάνατο, ούτε στο σπίτι του ούτε στην επίθεση.

Οι πράξεις μας δεν είναι παρά ψηφίδες ετερόκλητες –
την ηδονή περιφρονούν, στον πόνο λιποψυχούν· για την δόξα αδιαφορούν, η δυσμένεια τους καταβάλλει (ΚΙΚΕΡΩΝ),

και θέλουμε να αποκτήσουμε τιμή με ψεύτικα πιστοποιητικά. Η αρετή δεν θέλει να την ακολουθούμε παρά μόνο για αυτή την ίδια· και αν καμιά φορά δανειζόμαστε το προσωπείο της για άλλο σκοπό, μας το αποσπά αμέσως από τα μούτρα.

Να γιατί, για να κρίνουμε έναν άνθρωπο, πρέπει να ακολουθήσουμε για καιρό και με προσοχή τα ίχνη του· αν σε αυτά η σταθερότητα δεν στέκεται στα ίδια της τα θεμέλια, έχοντας έναν τρόπο ζωής που εξέτασε και προετοίμασε (ΚΙΚΕΡΩΝ),

αν η ποικιλία των περιστάσεων τον κάνει να αλλάζει βηματισμό (“μονοπάτι”, εννοώ, γιατί το βήμα μπορεί να ταχύνει ή να βραδύνει), αφήστε τον να τρέχει· αυτός ο άνθρωπος πάει κατά πως φυσάει ο άνεμος.

Δεν μας εκπλήσσει, λέει ένας αρχαίος, που το τυχαίο έχει τόση ισχύ πάνω μας, αφού ζούμε κατά τύχη. Όποιος δεν κατηύθυνε τη ζωή του ως σύνολο προς έναν ορισμένο στόχο, είναι αδύνατο να βάλει τις μεμονωμένες πράξεις του στη σειρά. Είναι αδύνατο να τακτοποιήσει τα κομμάτια, όποιος δεν έχει μια εικόνα του συνόλου στο κεφάλι του. Ποιος ο λόγος να προμηθευτεί χρώματα, όποιος δεν ξέρει τι πρέπει να ζωγραφίσει; Κανείς δεν φτιάχνει ορισμένο σχέδιο της ζωής του· και σε αυτό το ζήτημα αποφασίζουμε κομματιαστά. Ο τοξότης πρέπει κατ’ αρχάς να ξέρει που στοχεύει και ύστερα να ταιριάξει το χέρι, το τόξο, τη χορδή, το βέλος και τις κινήσεις. Τα σχέδια μας εκτρέπονται, γιατί δεν έχουν κατεύθυνση και στόχο. Κανένας άνεμος δεν βολεύει όποιον δε έχει λιμάνι προορισμού.

Δεν συμφωνώ με την κρίση που βγήκε υπέρ του Σοφοκλή, που τον αποδείκνυε επαρκή για το χειρισμό των υποθέσεων του σπιτικού του και απέρριπτε την κατηγορία του γιου του περί του αντιθέτου, αφού προηγουμένως οι κριτές είχαν δει μια τραγωδία του. (ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ)

Ούτε βρίσκω πως όσα στοχάστηκαν οι Πάριοι, σταλμένοι για να διορθώσουν τους Μιλήσιους, είναι αρκετά για το συμπέρασμα που έβγαλαν.

Επισκεπτόμενοι το νησί, παρατήρησαν τα πιο καλοκαλλιεργημένα χωράφια και τα πιο νοικοκυρεμένα αγροτόσπιτα· και αφού κατέγραψαν τα ονόματα των κατόχων αυτών των πραγμάτων, όταν συνάθροισαν τους πολίτες της πόλης, ονόμασαν εκείνα εκεί τα αφεντικά νέους κυβερνήτες και άρχοντες, κρίνοντας ότι, προσεκτικοί στις ιδιωτικές τους υποθέσεις, θα ήταν προσεκτικοί και στις δημόσιες. (ΗΡΟΔΟΤΟΣ)

Είμαστε ολόκληροι καμωμένοι από κομμάτια και κομματάκια, ραμμένα μαζί τόσο διαφορετικά και τόσο κακόσχημα, έτσι που κάθε κομμάτι, κάθε στιγμή, παίζει το δικό του παιχνίδι. Και βρίσκεται τόση διαφορά ανάμεσα σε εμάς και στους εαυτούς μας, όση ανάμεσα σε εμάς και στους άλλους.

Άφησέ με να σε πείσω πως είναι σπουδαία υπόθεση να είσαι πάντα ο ίδιος άνθρωπος. (ΣΕΝΕΚΑΣ)

Δεν είναι αρκετό για μυαλό κατακαθισμένο να μας κρίνει απλώς και μόνο από τις εξωτερικές πράξεις· πρέπει να βυθομετρήσουμε ως τα κατάβαθα και να δούμε μέσα από ποια ελατήρια δίνεται κίνηση στα πράγματα. Δεδομένου όμως ότι πρόκειται για ριψοκίνδυνη και δεινή επιχείρηση, θα ήθελα λιγότεροι άνθρωποι να ανακατεύονταν με αυτή.

ERICH FROMM: Αυτοί που έχουν το κουράγιο, προχωρούν

Είναι μεγάλος πειρασμός να μην προχωρούμε, να μένουμε εκεί που βρισκόμαστε, να πισωδρομούμε, με άλλα λόγια να βασιζόμαστε σ’ αυτά που έχουμε, γιατί ότι έχουμε το γνωρίζουμε. Μπορούμε να στηριχτούμε σ’ αυτό, να αισθανθούμε ασφαλείς μέσα του. Φοβόμαστε, κι έτσι αποφεύγουμε να κάνουμε ένα βήμα προς το άγνωστο, το αβέβαιο. Γιατί πραγματικά, αν το βήμα μπορεί να μη μας φανεί ριψοκίνδυνο αφού το κάνουμε, πριν το κάνουμε οι προοπτικές μας φαίνονται πολύ ριψοκίνδυνες, και κατά συνέπεια τρομακτικές. Μόνο το παλιό, το δοκιμασμένο δίνει την αίσθηση της ασφάλειας· ή έτσι τουλάχιστον φαίνεται. Κάθε καινούργιο βήμα έχει μέσα του τον κίνδυνο της αποτυχίας, και αυτός είναι ένας από τους λόγους που οι άνθρωποι φοβούνται τόσο πολύ την ελευθερία.

Βέβαια, σε κάθε στάδιο της ζωής μας το παλιό και το συνηθισμένο είναι διαφορετικά. Όταν είμαστε βρέφη, έχουμε μόνο το σώμα μας και το στήθος της μητέρας μας (αρχικά μη διαφοροποιημένα). Έπειτα αρχίζουμε να προσανατολιζόμαστε προς τον κόσμο, ξεκινώντας τη διαδικασία που χρειάζεται για να βρούμε μια θέση και για τον εαυτό μας μέσα σ’ αυτόν. Αρχίζουμε να θέλουμε να έχουμε πράγματα· έχουμε τη μητέρα μας, τον πατέρα, τ’ αδέρφια, τα παιχνίδια. Αργότερα, αποκτάμε γνώσεις, δουλειά, κοινωνική θέση, σύζυγο, παιδιά, και τότε έχουμε ένα είδος μετα-ζωής, όταν πια αποκτάμε ένα τάφο, μια ασφάλεια ζωής και κάνουμε τη «διαθήκη» μας.

Παρόλη όμως την ασφάλεια του έχειν, οι άνθρωποι συνήθως θαυμάζουν εκείνους που ανοίγουν καινούργια μονοπάτια, που έχουν το κουράγιο να προχωρούν. Στη μυθολογία, αυτός ο τρόπος ύπαρξης αντιπροσωπεύεται συμβολικά από τον ήρωα. Ήρωες είναι εκείνοι που έχουν το θάρρος ν’ αφήσουν ό,τι έχουν – τη γη τους, την οικογένειά τους, την περιουσία τους – και να φύγουν, όχι χωρίς φόβο αλλά και χωρίς να υποκύπτουν στο φόβο τους. Οι Έλληνες έχουν κοσμικούς ήρωες, που σκοπός τους είναι η ικανοποίηση της αλαζονείας τους, η κυριαρχία. Παρόλα αυτά, όμοια με τους πνευματικούς ήρωες, ο Ηρακλής και ο Οδυσσέας προχωρούν χωρίς να δειλιάζουν μπροστά στους κινδύνους που τους περιμένουν. Οι ήρωες των παραμυθιών λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο: φεύγουν, τραβάνε μπροστά και υπομένουν την ανασφάλεια.

Θαυμάζουμε αυτούς τους ήρωες, γιατί βαθιά μέσα μας αισθανόμαστε ότι θα θέλαμε να είμαστε σαν κι αυτούς – αν βέβαια μπορούσαμε. Αλλά με το φόβο που έχουμε, πιστεύουμε ότι δε μπορούμε να γίνουμε έτσι, μόνο οι ήρωες μπορούν. Οι ήρωες γίνονται είδωλα. Προβάλλουμε σ’ αυτούς τη δική μας ικανότητα κίνησης, και μετά μένουμε εκεί που ήμασταν – «γιατί δεν είμαστε ήρωες».

Όλη αυτή η ανάλυση ίσως φαίνεται να υπονοεί ότι το να είσαι ήρωας είναι επιθυμητό, είναι όμως ταυτόχρονα ανόητο και ενάντια στο συμφέρον σου. Δεν είναι όμως έτσι τα πράγματα. Τα άτομα τα επιφυλακτικά, τα κτητικά άτομα απολαμβάνουν την ασφάλεια, αλλά στην πραγματικότητα είναι πολύ ανασφαλή. Εξαρτιόνται από αυτά που έχουν: χρήματα, κύρος, το εγώ τους – δηλαδή από πράγματα που είναι έξω απ’ αυτούς. Τι θα γίνουν όμως αν χάσουν ό,τι έχουν; Γιατί, πραγματικά, οτιδήποτε κι αν έχει κανείς μπορεί να χαθεί. Είναι πιθανό ότι η περιουσία μπορεί να χαθεί – και μαζί της τόσο η θέση όσο και οι φίλοι – και σε κάθε στιγμή ο καθένας μπορεί, και αργά ή γρήγορα θα υποχρεωθεί, να χάσει τη ζωή του.

Αν είμαι ό,τι έχω κι αν ό,τι έχω χαθεί, τότε ποιος είμαι; Τίποτ’ άλλο, από μια νικημένη, άδεια, αξιολύπητη μαρτυρία ενός λαθεμένου τρόπου ζωής. Επειδή μπορεί να χάσω ό,τι έχω, είμαι αναγκαστικά συνεχώς ανήσυχος ότι θα χάσω αυτά που έχω. Φοβάμαι τους κλέφτες, τις οικονομικές αλλαγές, τις επαναστάσεις, τις αρρώστιες, το θάνατο· φοβάμαι ακόμα την αγάπη, την ελευθερία, την ανάπτυξη, την αλλαγή, το άγνωστο. Έτσι είμαι συνέχεια ανήσυχος, υποφέροντας από χρόνια υποχονδρία, που δε συνεπάγεται μόνο την απώλεια της υγείας μου αλλά και οποιουδήποτε άλλου αποκτήματός μου. Γίνομαι άνθρωπος αμυντικός, σκληρός, καχύποπτος, μοναχικός, που παρασύρομαι από την ανάγκη να έχω όλο και περισσότερα για να νιώθω μεγαλύτερη ασφάλεια. Ο Ίψεν έχει δώσει μια ωραία περιγραφή αυτού του εγωκεντρικού ανθρώπου στον Πέερ Γκύντ. Ο ήρωας είναι γεμάτος μόνο από τον εαυτό του. Μέσα στον απέραντο εγωισμό του πιστεύει ότι αυτός είναι ο εαυτός του, γιατί αυτός είναι ένα «σύμπλεγμα από επιθυμίες». Στο τέλος της ζωής του αναγνωρίζει ότι, επειδή όλη του η ύπαρξη ήταν χτισμένη πάνω στην ιδιοκτησία του, δεν κατάφερε ποτέ να είναι ο εαυτός του. Ένιωθε ότι ήταν ένα κρεμμύδι χωρίς ψίχα, ένας μισοτελειωμένος άνθρωπος που ποτέ δεν υπήρξε ο εαυτός του.

Η αγωνία και η ανασφάλεια που προκαλείται από τον κίνδυνο να χάσει κανείς ό,τι έχει, δεν υπάρχει στους ανθρώπους που προσπαθούν να είναι. Αν είμαι αυτός που είμαι και όχι αυτό που έχω, τότε κανένας δε μπορεί να μου στερήσει ή να με απειλήσει για την ασφάλεια και την αίσθηση της ταυτότητάς μου. Το κέντρο μου είναι μέσα μου, η δυνατότητά μου να υπάρχω και να εκφράζω τις βασικές μου δυνάμεις είναι κομμάτι της δομής του χαρακτήρα μου και εξαρτάται από εμένα. Αυτό βέβαια αληθεύει σε φυσιολογικές συνθήκες ζωής, όχι σε περιπτώσεις αρρώστιας, αναπηρίας, βασανισμού ή άλλες συνθήκες ισχυρών εξωτερικών περιορισμών.

Ενώ το έχειν βασίζεται σε κάποιο πράγμα που φθείρεται με τη χρήση, το είναι αναπτύσσεται με την εξάσκηση. (Η «φλεγόμενη βάτος» που δεν καίγεται είναι ο βιβλικός συμβολισμός γι’ αυτό το παράδοξο). Οι δυνάμεις της λογικής, της αγάπης, της καλλιτεχνικής και πνευματικής δημιουργίας, όλες οι βασικές δυνάμεις αναπτύσσονται μέσα από τη διαδικασία της έκφρασής τους. Ό,τι ξοδεύεται δεν πάει χαμένο, αντίθετα ό,τι φυλάγεται είναι χαμένο. Όταν προσπαθώ να είμαι, η μόνη απειλή για την ασφάλειά μου βρίσκεται μέσα μου: στην έλλειψη πίστης στη ζωή και στις δημιουργικές μου ικανότητες, στις τάσεις πισωδρόμησης, στην εσωτερική μαλθακότητα και στην προθυμία ν’ αφήσω τους άλλους ν’ αναλάβουν τη ζωή μου. Αλλά αυτοί οι κίνδυνοι εξαφανίζονται, δεν είναι συστατικά του είναι, ενώ ο κίνδυνος της απώλειας είναι έμφυτος στο έχειν.

ΕΡΙΧ ΦΡΟΜ, Να έχεις ή να Είσαι;

ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ: Θα τη ζω τη ζωή, θα την ρουφάω, θα την χαίρομαι, όσο μπορώ πιο έντιμα, γιατί λάθη θα κάνουμε όλοι

Η ζωή είναι προσφορά, η ζωή είναι απόλαυση, η ζωή είναι ευφροσύνη, ευλογία. Αλλά, σιγά-σιγά και καθώς περνούν τα χρόνια, να το έχουμε υπόψη μας αυτό το πράγμα, ότι σε ένα άλλο πλαίσιο είμαστε κι εμείς και θα έρθει μια μέρα που θα πεθάνουμε. Εκείνη η ώρα να μας βρει να έχουμε εξισωθεί με την αναγκαιότητα της σκληρής τιμής. Τότε κάπως αν δεν συμφιλιωθούμε, θα έρθουμε σε μια κατανόηση όμως. Να πεθάνουμε αξιοπρεπώς, που λέει ο Καβάφης, καταλάβατε;

Αυτό το πράγμα όμως είναι ένα αγώνισμα ολυμπιακό δια βίου. Είναι εκείνο που λέει ο Χρηστός, «μην κοιμηθείτε παρθένες θα σας πω μωρές». Μη κοιμηθείτε. Τι θα πει αυτό; Είναι φοβερή αυτή η εντολή, η παραβολή των 10 παρθένων, οι μωρές. Μιλάμε για υπαρκτικό ύπνο.

Σε παρέσυρε η ζωή και ξεχνάς ποια είναι η ουσία; Να 'σαι πάντα άγρυπνος, «πάντα ανοιχτά, πάντα άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μου», λέει ο Σολωμός. Νά ’τοι οι στίχοι του Σολωμού που σας λέω ότι καθένας αξίζει για δέκα τόμους. Πάντα ανοιχτά, πάντα άγρυπνα. Να τη ζω, να την ρουφάω, θα την χαίρομαι, όσο μπορώ πιο έντιμα, γιατί λάθη θα κάνουμε όλοι αγαπητοί μου φίλοι. Όσο μπορώ πιο έντιμα, πιο ηθικά, πιο ενάρετα, πιο όμορφα, υπάρχει ομορφιά μέσα στην ηθική.

Τρύγησε την ημέρα. Μην την αφήσεις να πάει χαμένη, την κάθε μέρα. Ό,τι χαρές είναι να σου δώσει μην τις αφήσεις, γιατί δεν θα την ξαναβρείς. Δεν είναι αναβλητή η ζωή, ούτε αναστρέψιμη. Είναι εκείνο που ο Όμηρος μας το είπε με το παράδειγμα των βοδιών του Απόλλωνα.

Άντε να σας πω κι ένα Σεφέρη τώρα. Λέει: «Οι σύντροφοι στον Άδη». Ποιοι είναι οι σύντροφοι στον Άδη, καταδικασμένοι δηλαδή και στη ζωή και στο θάνατο. Σαν να μην ζήσανε. Ακούστε τι λέει ο Σεφέρης:

«αφού μας μέναν παξιμάδια,

τι κακοκεφαλιά να φάμε στην ακρογιαλιά του θεού (Ήλιου) τ´ αργά γελάδια

που το καθένα κι ένα κάστρο για να το πολεμάς σαράντα χρόνους

να πας να γίνεις ήρωας κι άστρο.

Πεινάσαμε στης γης την πλάτη

σα φάγαμε καλά πέσαμε εδώ στα χαμηλά

ανίδεοι και χορτάτοι».

Τι σημαίνει εδώ «φάγανε τα γελάδια του ήλιου»; Τα γελάδια του ήλιου κατά μία έννοια είναι 365. Σημαίνει μην αφήσετε, μην σπαταλήσετε άδικα και ανόητα τις μέρες σας. Την κάθε μέρα να τη βλέπεις και να την καρπώνεσαι μέσα σε μέτρα, μην την αφήσεις και περνάει γιατί την έχασες. Και δεν θα ξανάρθει. Και φεύγει κι η άλλη, κι η άλλη κι η άλλη…

Τα σβηστά κεριά του Καβάφη. Και στο τέλος μια απέραντη σειρά από κεράκια σβηστά. Λοιπόν, αυτό είναι. Να την χαιρόμαστε τη ζωή, είναι οδηγία και ευλογία και νόημα και εντολή. Η πιο σπουδαία εντολή, ας πούμε ελληνική, ενός ελληνικού Δεκαλόγου. Να τη χαίρεσαι τη ζωή, μέσα σε μέτρα όμως. Χωρίς υπερβολές, χωρίς να φτάνεις στην ύβρη. Αυτό είναι το νόημα, που σημαίνει κατάφαση.

Λοιπόν, και όσο δεν έχουμε αυτή την αγρυπνία και αφήνουμε και περνάει η μέρα και περνάει και αύριο και αύριο και έχεις καιρό και έχεις καιρό, κάποτε θα πάθουμε εκείνο που έπαθε ο Θαλής (αυτός το έπαθε συνειδητά βέβαια). Ο Θαλής, πολύ μεγάλος, τρομακτικό πνευματικό μέγεθος στους προσωκρατικούς φιλοσόφους, ο Θαλής ο Μιλήσιος. Του έλεγε λοιπόν η μάνα του, είχε αφιερωθεί εκεί στις έρευνες του, « Παντρέψου γιε μου». Της έλεγε έχω καιρό μάνα, ουκέτι καιρός, δεν ήρθε ακόμα η ώρα να παντρευτώ». «Παντρέψου γιε μου και παντρέψου, παντρέψου». Οπότε μια μέρα του λέει «Παντρέψου γιε μου!» και εκείνος λέει εκείνο το περίφημο «Ούπω καιρός», δεν είναι πια καιρός. Αυτό είναι το νόημα, να χαιρόμαστε τη ζωή, αλλά μέσα σε μέτρα. Δεν είναι όλα κοιλιά και στομάχι και μήτρα, με την χλωρίδα της, του ευλογημένου θηλυκού…

Οι τρεις αιτίες που κίνησαν την ιστορία λέει κι ο Ουγκώ είναι το μυαλό, η καρδιά (λέγοντας “η καρδιά” εδώ είναι και τα συναισθήματα) και η κοιλιά, κυρίως η κοιλιά του θηλυκού, με την έννοια όχι του φαγητού αλλά της γενετήσιας βουλιμίας.

Λοιπόν, όταν είμαστε άγρυπνοι και χαιρόμαστε σωστά τη μέρα μας, θα πει χαίρομαι, είμαι άγρυπνος και ξέρω ποια είναι η πραγματική μου κατάσταση και περνάω και δεν πάνε χαμένες οι μέρες μου, σιγά-σιγά καθώς πλησιάζω στο τέλος, με βρίσκει σύμμετρο…

Ζωή χωρίς αλλαγές δεν είναι ζωή

Οπωσδήποτε οι αλλαγές καθώς μεγαλώνει κάποιος και παγιώνεται η προσωπικότητά του, γίνονται δύσκολα, αλλά ζωή χωρίς αλλαγές δεν είναι ζωή.

Τα βασικά θέματα της μέσης ηλικίας, είναι καταρχήν, ότι επέρχεται μία κάμψη των δυνάμεων του σώματος, και αναπόφευκτα υπάρχουν κάποιοι περιορισμοί.

Το δεύτερο είναι ότι υπάρχει πιθανά μια ματαίωση στον επαγγελματικό χώρο. Για παράδειγμα, ένας άνθρωπος που ξεκίνησε μια επαγγελματική σταδιοδρομία με κάποιον ενθουσιασμό, μετά από 20 χρόνια, αρχίζει πιθανά να αναρωτιέται αν άξιζε τον κόπο, αν ήταν κάτι με το οποίο ήθελε πραγματικά να περάσει το μισό της ζωής του.

Μετά, υπάρχει μια φάση για τους έγγαμους, που μοιάζει με τέλμα. Τα παιδιά τους βρίσκονται στην εφηβεία, και οι μεσήλικες γονείς αντιμετωπίζουν την επαναστατικότητα τους, η οποία τους ταλαιπωρεί γιατί δεν ξέρουν πολλές φορές πώς να την χειριστούν. Μοιάζει, δηλαδή, σαν μια περίοδος κρίσης για την οικογένεια, η είσοδος των παιδιών στην εφηβεία.

Ύστερα, υπάρχει και μία αίσθηση, ότι ο μεσήλικας δεν πολυασχολείται με το μέλλον. Ποιο είναι αυτό το μέλλον; Το μέλλον είναι τα γηρατειά κι ο θάνατος.

Η πλειονότητα των μεσήλικων κάνει αυτό που κάνουμε και εμείς με την κρίση: Ψάχνει να βρει κάποιον τρόπο να διατηρήσει τα πράγματα ως έχουν.

Συνήθως, δεν βλέπει ότι η μέση ηλικία και το άλλο μισό της ζωής, εκτός από τα μειονεκτήματα έχει και πλεονεκτήματα. Οπότε, προσπαθεί να διατηρήσει, αυτά που είχε στο πρώτο μισό της ζωής.

Αυτή όμως είναι μια μάταιη προσπάθεια, διότι δεν έχει προοπτική. Από την άλλη μεριά, όταν κάνει αυτό το πράγμα ο άνθρωπος -και γι' αυτό νομίζω ότι είναι κρίσιμη η καμπή της μέσης ηλικίας- χάνει μια συγκλονιστική ευκαιρία που έχει στη ζωή του.

Ο Γιούνγκ, που ασχολήθηκε με το δεύτερο μισό της ζωής, σε αντίθεση με τον Φρόυντ (ο οποίος ερεύνησε τον άνθρωπο κυρίως στο πρώτο μισό της ζωής του), λέει ότι: «Ο άνθρωπος στο πρώτο μισό της ζωής υπηρετεί τη φύση (δηλαδή, κάνει παιδιά, παντρεύεται, προσπαθεί να εξασφαλίσει τα προς το ζην). Όμως, στο δεύτερο μισό της ζωής, ο άνθρωπος καλείται να υπηρετήσει τον πολιτισμό.»

Κι όταν λέει πολιτισμό, εννοεί την εξερεύνηση του εσωτερικού του κόσμου. Και εγώ θα συμπλήρωνα και τις σχέσεις!

Διότι ο άνθρωπος στο πρώτο μισό της ζωής του, προσπαθώντας για τα εξωτερικά επιτεύγματα, παραμελεί και τον εσωτερικό του κόσμο και τις σχέσεις του, κάτι που είναι τραγικό.

Γιατί, κάθε άνθρωπος ολοκληρώνεται στην ένωση με τον άλλον άνθρωπο. Και όταν λέω ένωση, δεν εννοώ συζυγική μόνον. Όσες περισσότερες ουσιαστικές σχέσεις έχει ένας άνθρωπος, τόσο πλουσιότερος γίνεται.

Διότι ο άνθρωπος τι είναι; Είναι εκείνο που παίρνει από όλους τους άλλους, και το διαμορφώνει με τον δικό του τρόπο. Η δική του συμβολή δηλαδή, η ατομικότητά του, είναι ο τρόπος που διαμορφώνει, όλα αυτά που παίρνει από τους άλλους. Οπότε η παραμέληση των σχέσεων, σημαίνει και προσωπική φτώχεια του ανθρώπου και της προσωπικότητάς του.

Στο δεύτερο μισό της ζωής, λοιπόν, ακόμα και το γεγονός ότι η σωματική του ενέργεια έχει καμφθεί, είναι κάτι θετικό με την έννοια ότι του δίνει την δυνατότητα, την ευκαιρία, για κάποια ησυχία, η οποία είναι απαραίτητη γι’ αυτήν την εξερεύνηση του εσωτερικού του κόσμου.

Έτσι το τοποθετεί ο Γιούνγκ: «Στο δεύτερο μισό της ζωής, ο άνθρωπος ίσως έχει πολύ σημαντικότερες ευκαιρίες απ’ ότι έχει στο πρώτο».

Ο έρωτας στη μέση ηλικία.

Επειδή, ο άνθρωπος μετά το αποκορύφωμα της ενεργητικότητάς του και της δύναμης, αντιμετωπίζει όπως είπα μία κάμψη της σωματικής του ενέργειας, αυτή την κάμψη την αισθάνεται και στο χώρο της σεξουαλικότητας. Κυρίως οι άντρες, που έχουν ζήσει την σεξουαλικότητά τους στο πρώτο μισό της ζωής σαν ένα άθλημα που αγωνίζονταν να αποδείξουν κάτι, όταν συμβεί αυτό, πανικοβάλλονται κυριολεκτικά, και τρέχουν σε ειδικούς για να ανακτήσουν τις χαμένες δυνάμεις τους.

Αντιδρώντας, όμως μ’ αυτόν τον τρόπο, όπως μια γυναίκα που κάνει λίφτινγκ, χάνει τη μοναδική ευκαιρία να ανακαλύψει τον έρωτα για πρώτη φορά στη ζωή του. Χάνει την ευκαιρία, να ανακαλύψει τον έρωτα που δεν είναι μια υπόθεση σωματική, που δεν προσφέρεται για πρωταθλήματα, που είναι η ανάγκη του ανθρώπου για κοινωνία και ένωση με τον άλλον άνθρωπο, που είναι τρυφερότητα, που είναι στοργή.

Αυτά όλα, στο πρώτο μισό της ζωής του ο άντρας κυρίως, αλλά και η γυναίκα με έναν κάπως διαφορετικό τρόπο, δεν έχει υποπτευθεί αυτή τη διάσταση του έρωτα.

Και η κάμψη της σωματικής ενέργειας που εμφανίζεται σαν αναπηρία ή σαν μειονέκτημα, είναι η ευκαιρία του, η πολύτιμη ευκαιρία του για να ανακαλύψει, τώρα πια, στα 40 ή στα 50, το πραγματικό έρωτα, που δεν τον έχει υποπτευθεί μέχρι αυτή τη στιγμή.

Αυτό είναι ένα παράδειγμα του πως η εμμονή στη διατήρηση αυτών που συνέβαιναν στο πρώτο μισό της ζωής είναι τραγωδία για τον άνθρωπο στη μέση ηλικία, γιατί χάνει πραγματικά πολύτιμες ευκαιρίες.

Και ξέρετε, από το αν θα κάνει αυτή τη στροφή στη ζωή του, από τα εξωτερικά στα εσωτερικά, απ’ αυτό θα εξαρτηθεί η ποιότητα των γηρατειών του. Από αυτό θα εξαρτηθεί, εάν τα δέκα τελευταία χρόνια της ζωής του είναι μια κόλαση…

Ένα απ’ τα πράγματα που μπορεί να διαφύγει από την εμπειρία του μεσήλικα, είναι να καταλάβει ότι η ανάπτυξή του, δεν σταματάει στη μέση ηλικία. Κάθε άλλο! Εάν σταματήσει την εξέλιξή του, τότε θα φτάσει στα γηρατειά ένας άνθρωπος εγωκεντρικός, χωρίς ευαισθησία για τον άλλον, και μ’ αυτόν τον τρόπο θα δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο.

Δηλαδή, θα είναι δυσάρεστος στους άλλους, ενοχλητικός, οι άλλοι αναπόφευκτα θα τον αποφεύγουν και επειδή θα τον αποφεύγουν, θα αισθάνεται μια εσωτερική ερημιά και θα προσπαθεί να την καλύψει με κτητικότητα, με απαιτητικότητα, κάνοντας τη ζωή των νεότερων ανθρώπων του περιβάλλοντός του πολύ δύσκολη. Και σαν συνέπεια ο κόσμος αυτός του περιβάλλοντός του, θα του γυρίζει την πλάτη.

Οπωσδήποτε οι αλλαγές καθώς μεγαλώνει κάποιος, και παγιώνεται η προσωπικότητά του, γίνονται δύσκολα, αλλά ζωή χωρίς αλλαγές δεν είναι ζωή. Ότι δεν αλλάζει είναι νεκρό. Το ζωντανό με κάποιον τρόπο πάντα αλλάζει.

Γίνονται, όντως δύσκολα οι αλλαγές όσο μεγαλώνει ο άνθρωπος, αλλά πάντως δυνατότητα αλλαγών υπάρχει! Αλίμονο για τον άνθρωπο που δεν έχει την δυνατότητα να αλλάζει. Γιατί ο κόσμος γύρω του αλλάζει, κι αν είναι να ζει μέσα στον πραγματικό κόσμο είναι απαραίτητο να αλλάζει και εκείνος, αλλιώς μένει απέξω…

Ούτε μια στιγμή δεν μπορείς να αφανίσεις μπορείς όμως όλες να τις μεταμορφώσεις

Τα πράγματα, οι καταστάσεις
αλλάζουν κάθε στιγμή
οι άνθρωποι αλλάζουν κάθε στιγμή
τίποτα δεν είναι μόνιμο... ΟΛΑ ΡΕΟΥΝ...

Κι όποιοι αντιστέκονται στην αλλαγή
όποιοι επιμένουν να ζουν στο χθες
ζουν μια πεθαμένη ζωή…

Ούτε μια στιγμή δεν μπορείς να αφανίσεις
μπορείς όμως όλες να τις μεταμορφώσεις…

Άνοιξε τα μάτια της ψυχής σου και δες το καινούριο που σε πολιορκεί. Μπες μέσα σε αυτό με τη σφριγηλότητα της νιότης σου και την ωριμότητα των εμπειριών που έχεις ζήσει…

Η ζωή καθημερινά σε προετοιμάζει για το καινούριο…

Ξεκίνησες ζώντας εκστατικά
ανακάλυπτες χρώματα, γεύσεις, ήχους, μυρωδιές
κάθε μέρα και κάτι καινούριο…
και όλα τα απολάμβανες…

Εξερευνούσες τις μέρες σου, τις νύχτες σου, τις στιγμές σου…
Μη σταματάς τώρα επειδή οι σκέψεις πέτρωσαν τους ορίζοντες σου.
Σκαρφάλωσε πάνω στα τείχη τους και δες πέρα από αυτές.
Εκεί που υπάρχει η ζωή…
Εκεί που σε περιμένει η ζωή…
Γίνε ξανά ο Εαυτός σου και Ζήσε…

Ο Πόνος Χωρίς Λέξεις

Η μη – λεκτική επικοινωνία αφορά οτιδήποτε πέρα από τις λέξεις, δηλαδή συμπεριλαμβάνει τις εκφράσεις του προσώπου, τον τόνο της φωνής, τη στάση του σώματος κτλ. Αναφέρεται στο συναισθηματικό περιεχόμενο των μηνυμάτων που μεταδίδονται, είναι η θεμελιώδης μορφή επικοινωνίας που διαθέτει ο άνθρωπος από τότε που γεννιέται και είναι αυτό που θα επικυρώσει την εγκυρότητα του μηνύματος που μεταδίδεται. Χαρακτηριστικά ας σημειώσουμε ότι το μη- λεκτικό μέρος της επικοινωνίας αποτελεί το 90% της διαπροσωπικής επικοινωνίας (Argyle, 1992).

Τα βασικά προτερήματα της μη- λεκτικής επικοινωνίας είναι:

– Για κάποια βιώματα δεν υπάρχουν αρκετές λέξεις που να μας επιτρέπουν να τα επικοινωνήσουμε (παράδειγμα αποτελεί ο πόνος).
– Είμαστε εξοικειωμένοι με αυτή από τη γέννησή μας, δηλαδή είναι ένας φυσικός τρόπος επικοινωνίας.
– Τα μη- λεκτικά σήματα έχουν περισσότερη δύναμη και ελέγχονται πιο δύσκολα από τη συνείδηση, άρα είναι πιο αυθεντικά (Argyle, 1975).
– Είναι λιγότερο ασαφή σήματα και αποτελούν πιο άμεσο κάλεσμα για προσοχή και δράση από τον παρατηρητή (De Gelder, 2006).

Η λεγόμενη «συναισθηματική γλώσσα του σώματος» αφορά την έκφραση ενός συναισθήματος σε ολόκληρο το σώμα και έχει το πλεονέκτημα (σε σχέση, πχ, με τις απλές εκφράσεις του προσώπου) ότι μας πληροφορεί ταυτόχρονα για το συναίσθημα αλλά και για τη δράση που σχετίζεται με αυτό (De Gelder, 2006). Η Μάρσαλ (2003) μας εξηγεί πως η κάθε ένταση που νιώθουμε εκδηλώνεται με μια νευρική σύσπαση του ποδιού μας ή ένα πετάρισμα του βλεφάρου, με μια ασαφή κίνηση του χεριού μας, μια κλίση του κορμιού μας προς ή μακριά από κάποιον ή από κάτι. Όλα αυτά αποτελούν εκδήλωση των σκέψεων και των συναισθημάτων μας, που εκφράζονται ίσως ανοργάνωτα, αλλά είναι γνήσια και αληθινά. Είναι η απάντηση του σώματός μας στα «όχι» που του θέτουμε προσπαθώντας να προσαρμοζόμαστε στις περιστάσεις ή να κρύβουμε τις επιθυμίες μας.

Οι πολιτισμοί διαφέρουν στον περιορισμό ή την ελευθερία με την οποία εκφράζονται μη- λεκτικά τα μέλη της. Στην Ιαπωνία, για παράδειγμα, το πρότυπο περιλαμβάνει ένα ελεγχόμενο μη- εκφραστικό πρόσωπο και ο θυμός ή ο θρήνος μπορεί να καλύπτονται από το γέλιο ή το χαμόγελο (Argyle, 1975). Γενικότερα, οι μελετητές επιβεβαιώνουν ότι οι γυναίκες είναι πιο εκφραστικές από τους άνδρες στα συναισθήματα και ότι είναι πιο αποτελεσματικές στο να τα ερμηνεύουν, ίσως ως απόρροια του τρόπου κοινωνικοποίησης τους που τις καθιστά ευαίσθητες στην παροχή φροντίδας (ανατροφή παιδιών).

Για όλους μας είναι μοιραία η συνάντηση με το εκφρασμένο σωματικά πρόσωπο του πόνου∙ το πρόσωπο του δικού μας πόνου και του πόνου των άλλων. Μερικές εκφράσεις του προσώπου (σμίξιμο φρυδιών, ζάρωμα μύτης, άνοιγμα στόματος), η στάση του σώματος (δίπλωμα, εμβρυική στάση) ή άναρθρες κραυγές και βογγητά αποτελούν ορισμένα μη-λεκτικά σήματα επικοινωνίας του πόνου. Ιδιαίτερα στη σύγχρονη κοινωνία όπου οι ρυθμοί και το πλαίσιο της ζωής απέχουν συχνά από έναν φυσικό τρόπο διαβίωσης, δε συναισθανόμαστε το σύνδεσμο μεταξύ της εσωτερικής πραγματικότητας και της σωματικής δράσης. Έτσι, πιέζουμε το σώμα μας και «…κάνουμε μονόλογο αντί για διάλογο, ώσπου μας «μιλά» το ίδιο για την ταλαιπωρία που του έχουμε προκαλέσει μέσω της ασθένειας και του πόνου…» (Μάρσαλ, 2003). Η Π. Ρηγοπούλου (2003) εκφράζει πολύ περιεκτικά την ανάγκη του σώματος που πονά: «…αυτό που ζητά ένα πληγωμένο σώμα που γίνεται θέαμα είναι το μάτι που θα αντέξει τις πληγές του, το μάτι εκείνο που θα τις δεχτεί».

Αποτελέσματα μελετών έδειξαν πως σε διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες οι συμπεριφορές πόνου ήταν πιο αποδεκτές όταν προέρχονταν από τις γυναίκες και λιγότερο όταν προέρχονταν από τους άνδρες, ενώ ταυτόχρονα οι άνδρες ήταν αυτοί που έκριναν ως λιγότερο αποδεκτές τις συμπεριφορές πόνου για το φύλο τους (Hobara, 2005; Nayak, 2000). Ο Sanders και οι συνεργάτες του σε έρευνά τους κατέληξαν στη διαπίστωση πως, σε κοινωνίες που προωθούν τη στωικότητα και είναι εθνικά ομοιογενείς, οι αδυναμίες που συνδέονται με τον πόνο είναι λιγότερο αποδεκτές από όσο σε κοινωνίες που είναι περισσότερο φιλελεύθερες, επιτρεπτικές και πλουραλιστικές.

Η προσπάθεια παραποίησης της έντασης του πόνου μπορεί να είναι προς την κατεύθυνση της υπερβολής ή της απόκρυψης. Στην πρώτη περίπτωση το άτομο μπορεί να επιδιώκει τη λήψη περισσότερων φαρμάκων, την αποφυγή επαναφοράς στο περιβάλλον του σπιτιού ή την παραπάνω φροντίδα. Στη δεύτερη περίπτωση μπορεί να μην έχει αρκετή εμπιστοσύνη στον παροχέα φροντίδας (ιατρονοσηλευτικό προσωπικό, μέλη οικογένειας) ή να θεωρεί πως έτσι προστατεύει συναισθηματικά το περιβάλλον του που ίσως το αντιλαμβάνεται ως ευάλωτο. Οι λόγοι είναι πολλοί, αλλά είναι σημαντικό να επισημανθεί πως θα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί καθώς πίσω από την παραποίηση του πόνου μπορεί να κρύβονται σημαντικά προβλήματα που χρήζουν βοήθειας. Σε κάθε περίπτωση, οι εκφράσεις πόνου διαφέρουν από ασθενή σε ασθενή και είναι δυσερμήνευτες σε περιπτώσεις όπου συνυπάρχει ψυχοπαθολογία (πχ, κατάθλιψη), στα νεογνά, σε ηλικιωμένους και σε άτομα με νοητικά προβλήματα ή άνοια.

Δεν είναι λίγες οι φορές που μαρτυρούνται από τις εκφράσεις και τις στάσεις του σώματος καταστάσεις όπως η ντροπή του πόνου, ο φόβος της εκδήλωσης αδυναμίας, ο φόβος της παράδοσης στη βοήθεια του άλλου, της απώλειας του ελέγχου, των συνεπειών των ιατρικών παρεμβάσεων, πιθανά η επιθυμία του θανάτου. Το «μη- λεχθέν» που γίνεται κομμάτι της επικοινωνίας με σωματικά εκφρασμένο τρόπο κοινωνείται σε προσεκτικούς παρατηρητές και αληθινούς θεραπευτές. Ίσως γιατί εμπεριέχει ένα μυστήριο, τη μαγεία της ζωή μας που είναι αδύνατο να χωρέσουμε στα συνήθη όρια, στις λέξεις.

Οι αστρονόμοι πιστεύουν ότι είναι σε θέση να ανιχνεύσουν τις μαύρες τρύπες που πέφτουν σε σκουληκότρυπες

Οι αστρονόμοι πιστεύουν ότι είναι σε θέση να ανιχνεύσουν τις μαύρες τρύπες που πέφτουν σε σκουληκότρυπες χρησιμοποιώντας κυματισμούς στο χωροχρόνο.

Σύμφωνα με τον Αϊνστάιν, ο οποίος προέβλεψε για πρώτη φορά την ύπαρξη βαρυτικών κυμάτων το 1916, η βαρύτητα προκύπτει από τον τρόπο με τον οποίο η μάζα περικλείει το χώρο και το χρόνο.
Όταν δύο ή περισσότερα αντικείμενα κινούνται μέσα σε ένα βαρυτικό πεδίο, παράγουν βαρυτικά κύματα που ταξιδεύουν με την ταχύτητα του φωτός, τεντώνοντας και συμπιέζοντας το χωροχρόνο κατά μήκος της διαδρομής.

Μετά από δεκαετίες ερευνών, οι επιστήμονες ανέφεραν τις πρώτες άμεσες ενδείξεις βαρυτικών κυμάτων το 2016, που ανιχνεύθηκαν χρησιμοποιώντας το Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory (LIGO).

Τα παρατηρητήρια βαρυτικών κυμάτων έχουν εντοπίσει περισσότερες από 20 τεράστιες συγκρούσεις μεταξύ εξαιρετικά πυκνών και τεράστιων αντικειμένων, όπως μαύρες τρύπες και αστέρια νετρονίων.

Ωστόσο, θεωρητικά μπορεί να υπάρχουν σκουληκότρυπες, οι συγκρούσεις των οποίων θα μπορούσαν επίσης να παράγουν βαρυτικά κύματα που θα μπορούσαν να ανιχνεύσουν οι επιστήμονες.

Οι σκουληκότρυπες είναι σήραγγες στο χωροχρόνο που, θεωρητικά, μπορούν να επιτρέψουν ταξίδια οπουδήποτε στο χώρο και στο χρόνο, ή ακόμα και σε άλλο σύμπαν. Η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν επιτρέπει την πιθανότητα σκουληκότρυπας.

Αρχικά, όλες οι σκουληκότρυπες είναι ασταθείς, καθώς κλείνουν τη στιγμή που ανοίγουν. Ο μόνος τρόπος για να κρατηθούν ανοιχτές είναι με μια εξωτική μορφή ύλης με τη λεγόμενη «αρνητική μάζα».

Μια σκουληκότρυπα μοιάζει αρκετά με μια μαύρη τρύπα. Η κύρια διαφορά είναι ότι κανένα αντικείμενο δεν μπορεί θεωρητικά να επιστρέψει μετά την είσοδο σε μια μαύρη τρύπα, ενώ οποιοδήποτε αντικείμενο εισέρχεται σε μια σκουληκότρυπα θα μπορούσε θεωρητικά να αντιστρέψει την διαδικασία.

Οι ερευνητές διερεύνησαν, επίσης, τι θα μπορούσε να συμβεί όταν η μαύρη τρύπα εισέλθει σε μια σκουληκότρυπα.

Οι επιστήμονες υποθέτουν ότι θα εισέλθει από τη μία πλευρά και θα εξέλθει από την άλλη, σε άλλο σημείο στο χωροχρόνο.

Η ανίχνευση του βαρυτικού κύματος που μπορεί να δημιουργήσει αυτή η ενέργεια μπορεί να υποστηρίξει την ύπαρξη σκουληκοτρύπων χωροχρόνου.

Οι επιστήμονες παρουσίασαν λεπτομερώς τα ευρήματά τους στο διαδίκτυο στις 17 Ιουλίου σε μια μελέτη που σκοπεύουν να υποβάλουν στο περιοδικό Physical Review Letters. 

Πλάτων, ποιοι δυσφημούν τη φιλοσοφία;

Πλάτων: Τι είναι αληθινή φιλοσοφία;

§1

     Στον Πλάτωνα ανήκει κατ’ εξοχήν η τιμή να προσδιορίσει την έννοια της φιλοσοφίας με πολύ συγκεκριμένο τρόπο και εν τέλει καθοριστικό για τη διαχρονική αξία της ίδιας της φιλοσοφίας. Μεταξύ θρύλου και ιστορικής αφήγησης, πρώτος χρησιμοποίησε την έννοια του φιλοσόφου ο Πυθαγόρας. Όταν τον ρώτησε ο Λέων, ο τύραννος του Φιλούντος, για τη μέγιστη τέχνη του, ο Πυθαγόρας απάντησε πως δεν ξέρει καμιά άλλη τέχνη παρά πως ο ίδιος είναι φιλό-σοφος: υπάρχουν λίγοι άνθρωποι στη ζωή που διερευνούν με μεγάλη προσοχή τη φύση των πραγμάτων και περιφρονούν όλα εκείνα που επιδιώκουν οι άλλοι, όπως είναι η δόξα και το χρήμα. Πριν από τον Πλάτωνα προσέγγισε για πρώτη φορά την έννοια του φιλοσόφου ο Ηράκλειτος, με βάση κείμενό του. Γράφει συγκεκριμένα:

«χρὴ εὖ µάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι=Είναι ανάγκη οι φίλοι της σοφίας να έχουν γνώση για πάρα πολλά πράγματα» (απ. 35).

Ο φίλος της σοφίας, κατά Ηράκλειτο, πρέπει να είναι κάτοχος πολλών γνώσεων όχι με την έννοια μιας στείρας πληροφοριακής πολυμάθειας, δηλαδή με την έννοια της συσσωρευμένης πληροφορίας ή των ασυνάρτητων ακαδημαϊκών αφηγήσεων, που αποδιώχνουν τους νέους από τη φιλοσοφία, αλλά με εκείνη της συγκροτημένης γνώσης: οι φράσεις και οι εκφράσεις, γενικώς η γλώσσα, ο λόγος, εύτακτα και με ισχυρή, ισχυρότατη δύναμη διείσδυσης στην ουσία των πραγμάτων, αποκαλύπτουν βαθιά νοήματα της ζωντανής πραγματικότητας, ικανά να οδηγούν το βίο των ανθρώπων. Με τον Ηράκλειτο λοιπόν αρθρώνεται μια πρώτη μορφή διαλεκτικού-κατανοητικού λόγου, που θα αναπτυχθεί περαιτέρω πιο ρητά και πιο συνθετικά από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, για να φτάσει τελικά στη φιλοσοφικο-ιστορική του ολοκλήρωση από τον Χέγκελ.

§2

     Ο Πλάτων, στην εποχή του, προσλαμβάνει τη φιλοσοφία σε όλες τις δυνατές εκφάνσεις της. Όταν μιλάμε για φιλοσοφία, σημειώνει, «δεν μιλάμε για ένα τυχαίο πράγμα, αλλά για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να ζει κανείς» (Πολιτεία Ι, 352d). Επομένως αναζήτησε στη ζωή του εκείνη τη φιλοσοφία, που θα του επέτρεπε όχι απλώς να επιβιώνει, αλλά να βιώνει τη ζωή ως αγαθό. Αυτή τη φιλοσοφία την ονόμασε αληθινή και τη διέκρινε από την κατ’ επίφαση φιλοσοφία των πονηρών πολιτικών και των δασκάλων της σοφιστικής ρητορικής. Γενικώς τη διέκρινε με σαφήνεια από όλους τους θορυβοποιούς της μαζικής πολιτικής ή άλλης παρόμοιας κουλτούρας, οι οποίοι πωλούσαν την εν λόγω κουλτούρα, όπως ο έμπορος τα προϊόντα του. Στην Έβδομη Επιστολή γίνεται σχετικά άκρως αποκαλυπτικός:

«Όταν ήμουν νέος …υπολόγιζα, αμέσως μόλις γίνω κύριος του εαυτού μου, ν' ασχοληθώ με την πολιτική. Τότε βρήκα την εξής κατάσταση στα πολιτικά πράγματα της πόλης: Μετά από την κατακραυγή πολλών εναντίον του πολιτεύματος που είχαμε τότε, έγινε μεταβολή και ήρθαν στην εξουσία πενήντα ένας πολίτες, ένδεκα στην πόλη, δέκα στον Πειραιά … και τριάντα έγιναν ανώτατοι άρχοντες με απόλυτη εξουσία. Είδα πως μέσα σε λίγο χρόνο οι άνθρωποι αυτοί έκαναν το προηγούμενο καθεστώς να φαντάζει σαν χρυσή εποχή. Μεταξύ άλλων έστειλαν τον αρκετά ηλικιωμένο φίλο μου Σωκράτη, που γι' αυτόν εγώ δε θα δίσταζα να πω ότι ήταν ο δικαιότερος άνθρωπος της εποχής του, μαζί με άλλους σε κάποιον πολίτη για να τον συλλάβει και να τον οδηγήσει διά της βίας στο θάνατο· κι αυτό βέβαια για να τον κάνουν με το στανιό συνένοχο στις ενέργειες τους. Εκείνος όμως αρνήθηκε να υπακούσει και προτίμησε να κινδυνεύσει να πάθει οτιδήποτε, παρά να γίνει συνεργός τους σε ανόσιες πράξεις. Καθώς λοιπόν τα έβλεπα όλ' αυτά και μερικά άλλα παρόμοια, όχι ασήμαντα, αγανάκτησα κι αποτραβήχτηκα από κείνα τα κακά. Να ερευνώ βέβαια δεν έπαψα … και στο τέλος κατάλαβα, ότι καμιά απολύτως από τις σύγχρονες πολιτείες δεν κυβερνιέται σωστά … κι έτσι αναγκάστηκα να κάνω το εγκώμιο της αληθινής φιλοσοφίας και να λέω ότι μέσ’ απ' αυτήν είναι δυνατόν να δει κανείς το δίκαιο παντού, και στης πολιτείας και στων ατόμων τη ζωή και ότι επομένως οι γενεές των ανθρώπων δεν θα πάψουν να υποφέρουν, παρά τότε μόνο, όταν, ή εκείνοι που σωστά και γνήσια φιλοσοφούν, πάρουν στα χέρια τους την πολιτική εξουσία, ή οι πολιτικοί ηγέτες, από μια θεία βουλή, φιλοσοφήσουν αληθινά».

Ο αληθινός φιλόσοφος δεν πνίγεται μέσα στο ομιχλώδες θέαμα της καθημερινής βιο-πολιτείας· απλώς το ατενίζει με ένα νηφάλιο βλέμμα και συνεχίζει τη μοναδική του ανάβαση στον κόσμο του αγαθού. Γνωρίζει βαθύτερα και αυθεντικά τον κόσμο της καθημερινής ύπαρξης, όταν τον θεάται από απόσταση, δηλαδή όταν δεν κυλιέται μέσα στο βόρβορο και τη διαφθορά που κυριαρχεί.

§3

     Αυτοί που δυσφημούν τη φιλοσοφία, μας λέει ο Πλάτων στην Πολιτεία (520 κ.εξ.), είναι οι διάφοροι κηφήνες, που περιπλανιούνται άσκοπα σε πολλά και ποικίλα πράγματα, κατατρίβονται με την ηδονή και την πολυτέλεια, παίρνουν από κοντά τη μια ή την άλλη εξουσία και λένε κάθε φορά ό,τι τους κατέβει. Δεν έχουν καμιά αρχή και τάξη στη ζωή τους, είναι βυθισμένοι μέσα στην ποταπότητα και τη διαφθορά, χαρακτηρίζοντας μάλιστα μια τέτοια βιο-πορεία ελεύθερη και ευδαιμονική. Παρουσιάζει ως εξής ο κορυφαίος αυτός Έλληνας φιλόσοφος τον αντιπροσωπευτικό τύπο τέτοιων κηφήνων:

«Περνάει τη ζωή του καθημερινά κάνοντας το χατίρι της μιας ή της άλλης επιθυμίας, άλλοτε μεθώντας με κρασί και με τους ήχους του αυλού, άλλοτε πίνοντας μόνο νερό, προσπαθώντας να αδυνατίσει, άλλοτε πάλι γυμνάζοντας το σώμα του, άλλοτε αδρανοποιημένος και αδιαφορώντας για όλα και άλλοτε παριστάνοντας ότι τάχα ασχολείται με τη φιλοσοφία. Συχνά αναμειγνύεται με τα πολιτικά, πετάγεται πάνω και λέει και κάνει ό,τι θέλει … Δεν έχει καμιά τάξη στη ζωή του ούτε συνοχή μέσα του…» (Πολιτεία, 561).

Δεν αρκεί όμως αυτή η εξαχρείωση μόνο· υπάρχουν και πολλοί άνθρωποι που τους θαυμάζουν, ακριβώς όπως στους δικούς μας καιρούς πολλοί οπαδοί κομματικών ή άλλων μηχανισμών, όσο πιο πολύ οι κομματικο-πολιτικοί τους ταγοί, οι χαμερπείς θεσιθήρες του δημόσιου βίου, είναι βουτηγμένοι μέσα στη διαφθορά, τόσο πιο θερμά και φανατικά τους εγκωμιάζουν.

§4

Απέναντι σε όλα τούτα και σε εκείνους δυσφημούν τη φιλοσοφία, ο αληθινός φιλόσοφος ταυτίζεται οντολογικά με την ανοδική πορεία προς το απαράλλαχτα αμετάβλητο: προς τον διαυγέστατο κόσμο του αγαθού, προς τον «υπερουράνιο τόπο» (Φαίδρος 249c) της σκέψης. Πρόκειται για μια ανερχόμενη ζωή προς την ιδέα του θείου, όπου η ψυχή αποκαθαίρεται και συμμετέχει σ’ αυτή την ιδέα, όπως επίσης και οι θεοί οι ίδιοι, που είναι θεοί, επειδή συμμετέχουν στην εν λόγω ιδέα: οι θεοί αναδύονται από το θείο και όχι αντίστροφα (ό.π.). Ο αληθινός φιλόσοφος μπορεί να ακολουθεί την ως άνω ανερχόμενη ζωή, γιατί πρωτίστως είναι φιλομαθής· κατ’ αυτή την έννοια είναι εκείνος ο άνθρωπος που δύναται να σκεφτεί αυτό που είναι. Τι είναι; Είναι η καθαρή νοητικά ψυχή, που περισυλλέγεται από τις αισθητηριακές χθαμαλότητες του σώματος και από τις αναρίθμητες ανοησίες του (Φαίδων 66b κ.εξ.). Βγαίνει συγχρόνως έξω από τη συνήθεια των καθημερινών της απομιμήσεων και με βάση την ηθική διαίσθηση συγκροτεί βεβαιότητες για θεμελιώδεις αλήθειες., εναρμονισμένες πλήρως με την αντικειμενική πραγματικότητα. Στον Θεαίτητο φιλοτεχνεί με τις ακόλουθες εικόνες όλη αυτή την πολύτιμη συγκρότηση του αληθινού φιλοσόφου:

1. «Οι φιλόσοφοι από νέοι δεν ξέρουν το δρόμο για την αγορά ούτε πού είναι το δικαστήριο ή το βουλευτήριο ή κάποιο άλλο δημόσιο κατάστημα της πόλης. Και τους νόμους και τα ψηφίσματα, τα προφορικά ή τα γραπτά, ούτε τα βλέπουν ούτε τα ακούνε. Και η σπουδή που δείχνουν οι πολιτικές συντεχνίες για την εξουσία και οι συνεδριάσεις και τα τραπέζια και τα νυχτερινά γλεντοκόπια με τις αυλητρίδες ούτε στον ύπνο τους δεν τους συμβαίνουν» (Θεαίτητος, 173)

2. «Ο φιλόσοφος μόνο με το σώμα του βρίσκεται στην πόλη και παρεπιδημεί· ο νους του όμως …πετάει πάνω από τη γη … και πέρα από τον ουρανό …και ερευνά τη φύση των όντων. Και όταν πρόκειται για βρισιές, δεν συνηθίζει να βρίζει κανέναν, αφού δεν ασχολήθηκε ποτέ με κανέναν… Όταν ακούει να εγκωμιάζουν κανένα βασιλιά ή τύραννο νομίζει πως ακούει να μακαρίζουν κανένα χοιροβοσκό ή βουκόλο που αρμέγει γάλα. Νομίζει μάλιστα πως οι βασιλείς και οι τύραννοι φυλάνε και αρμέγουν ζώα πιο δύστροπα και πιο ύπουλα από τους ποιμένες και πως, επειδή τους λείπει η σχόλη, γίνονται κατ’ ανάγκη εξίσου αγροίκοι και απαίδευτοι, όπως οι ποιμένες» (ό.π.).

Τελικά, ο Πλάτων ο ίδιος ταυτίστηκε τόσο πολύ με τη φιλοσοφία, ώστε κατόρθωσε να διαχωρίσει με φοβερή διεισδυτικότητα τους αγύρτες της φιλοσοφίας και της πολιτικής από τους αληθινούς φιλοσόφους και πολίτες. Τέτοια δε διαχρονική ισχύ έχουν όλες οι σχετικές του υποτυπώσεις, που φαίνονται σαν να μιλάνε για τους γιδοβοσκούς της σημερινής κοινωνικο-πολιτικής κονίστρας.