ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Ἰφιγένεια ἡ ἐν Ταύροις (342-391)

ΙΦ. εἶεν· σὺ μὲν κόμιζε τοὺς ξένους μολών,

τὰ δ᾽ ἐνθάδ᾽ ἡμεῖς οἷα φροντιούμεθα.…
ὦ καρδία τάλαινα, πρὶν μὲν ἐς ξένους
345 γαληνὸς ἦσθα καὶ φιλοικτίρμων ἀεί,
ἐς θοὑμόφυλον ἀναμετρουμένη δάκρυ,
Ἕλληνας ἄνδρας ἡνίκ᾽ ἐς χέρας λάβοις.
νῦν δ᾽ ἐξ ὀνείρων οἷσιν ἠγριώμεθα,
δοκοῦσαν Ὀρέστην μηκέθ᾽ ἥλιον βλέπειν,
350 δύσνουν με λήψεσθ᾽, οἵτινές ποθ᾽ ἥκετε.
καὶ τοῦτ᾽ ἄρ᾽ ἦν ἀληθές, ᾐσθόμην, φίλαι·
οἱ δυστυχεῖς γὰρ τοῖσι δυστυχεστέροις
αὐτοὶ κακῶς πράξαντες οὐ φρονοῦσιν εὖ.
ἀλλ᾽ οὔτε πνεῦμα Διόθεν ἦλθε πώποτε,
355 οὐ πορθμίς, ἥτις διὰ πέτρας Συμπληγάδας
Ἑλένην ἀπήγαγ᾽ ἐνθάδ᾽, ἥ μ᾽ ἀπώλεσεν,
Μενέλεών θ᾽, ἵν᾽ αὐτοὺς ἀντετιμωρησάμην,
τὴν ἐνθάδ᾽ Αὖλιν ἀντιθεῖσα τῆς ἐκεῖ,
οὗ μ᾽ ὥστε μόσχον Δαναΐδαι χειρούμενοι
360 ἔσφαζον, ἱερεὺς δ᾽ ἦν ὁ γεννήσας πατήρ.
οἴμοι —κακῶν γὰρ τῶν τότ᾽ οὐκ ἀμνημονῶ—
ὅσας γενείου χεῖρας ἐξηκόντισα
γονάτων τε τοῦ τεκόντος, ἐξαρτωμένη,
λέγουσα τοιάδ᾽· Ὦ πάτερ, νυμφεύομαι
365 νυμφεύματ᾽ αἰσχρὰ πρὸς σέθεν· μήτηρ δ᾽ ἐμὲ
σέθεν κατακτείνοντος Ἀργεῖαί τε νῦν
ὑμνοῦσιν ὑμεναίοισιν, αὐλεῖται δὲ πᾶν
μέλαθρον· ἡμεῖς δ᾽ ὀλλύμεσθα πρὸς σέθεν.
Ἅιδης Ἀχιλλεὺς ἦν ἄρ᾽, οὐχ ὁ Πηλέως,
370 ὅν μοι προτείνας πόσιν, ἐν ἁρμάτων ὄχοις
ἐς αἱματηρὸν γάμον ἐπόρθμευσας δόλῳ.
ἐγὼ δὲ λεπτῶν ὄμμα διὰ καλυμμάτων
ἔχουσ᾽, ἀδελφόν τ᾽ οὐκ ἀνειλόμην χεροῖν,
—ὃς νῦν ὄλωλεν— οὐ κασιγνήτῃ στόμα
375 συνῆψ᾽ ὑπ᾽ αἰδοῦς, ὡς ἰοῦσ᾽ ἐς Πηλέως
μέλαθρα· πολλὰ δ᾽ ἀπεθέμην ἀσπάσματα
ἐς αὖθις, ὡς ἥξουσ᾽ ἐς Ἄργος αὖ πάλιν.
ὦ τλῆμον, εἰ τέθνηκας, ἐξ οἵων καλῶν
ἔρρεις, Ὀρέστα, καὶ πατρὸς ζηλωμάτων.…
380 τὰ τῆς θεοῦ δὲ μέμφομαι σοφίσματα,
ἥτις βροτῶν μὲν ἤν τις ἅψηται φόνου,
ἢ καὶ λοχείας ἢ νεκροῦ θίγῃ χεροῖν,
βωμῶν ἀπείργει, μυσαρὸν ὡς ἡγουμένη,
αὐτὴ δὲ θυσίαις ἥδεται βροτοκτόνοις.
385 οὐκ ἔσθ᾽ ὅπως ἔτεκεν ἡ Διὸς δάμαρ
Λητὼ τοσαύτην ἀμαθίαν. ἐγὼ μὲν οὖν
τὰ Ταντάλου θεοῖσιν ἑστιάματα
ἄπιστα κρίνω, παιδὸς ἡσθῆναι βορᾷ,
τοὺς δ᾽ ἐνθάδ᾽, αὐτοὺς ὄντας ἀνθρωποκτόνους,
390 ἐς τὴν θεὸν τὸ φαῦλον ἀναφέρειν δοκῶ·
οὐδένα γὰρ οἶμαι δαιμόνων εἶναι κακόν.

***

ΙΦΙ. Καλά· τους ξένους τρέχα εσύ να φέρεις·
για το ιερό μου χρέος έχω το νου μου.
Ο γελαδάρης φεύγει.
Δόλια καρδιά μου, ως τώρα για τους ξένους
ήσουν γλυκιά, πονετικιά ήσουν πάντα,
κι όταν Έλληνες σού ᾽πεφταν στα χέρια,
δάκρυζες, σαν ομόφυλοί σου που ήταν.
Μα τώρα, μ᾽ έχει αγριέψει τ᾽ όνειρό μου·
ο Ορέστης, λέω, δε ζει· για σας συμπόνια,
350 όποιοι και να ᾽στε που έρχεστε, δε νιώθω.
Σωστό ειν᾽ αυτό που λένε, φίλες· τώρα
το βλέπω· συμφορά σα σε χτυπήσει,
δε συμπαθάς τον πιο δυστυχισμένο.
Αλλ᾽ απ᾽ το Δία δεν ήρθε ως τώρα ούτ᾽ ένας
αέρας, ένα πέραμα δεν ήρθε,
που μέσ᾽ απ᾽ το στενό των Συμπληγάδων
την Ελένη, πηγή της συμφοράς μου,
μαζί με το Μενέλαο να μας φέρει,
για να εκδικιόμουν, και μιαν άλλη Αυλίδα
να ᾽στηνα εδώ γι ᾽ αυτούς, αντίς για κείνη,
όπου οι Αργείοι κρατώντας με ως δαμάλα
360 μ᾽ έσφαζαν κι ήταν θύτης μου ο γονιός μου.
Αχ —δεν ξεχνώ τις τότε πίκρες— πόσες
φορές στα γένια του άπλωσα τα χέρια μου,
στα γόνατά του! Πάνω του κρεμιόμουν
και του ᾽λεγα: «Φριχτή παντρειά μου κάνεις,
πατέρα· τη στιγμή που εσύ με σφάζεις
η μάνα μου κι οι Αργίτισσες του γάμου
τραγούδι λεν για μένα, όλο το σπίτι
γεμίζει αυλών αχούς· κι απ᾽ το δικό σου
χάνομαι χέρι εγώ· ώστε ήταν ο Άδης
—κι όχι ο Πηλείδης— ο Αχιλλέας, που για άντρα
370 μού πρόβαλες με δόλο, να με σύρεις
με αμάξι εδώ για ματωμένο γάμο.»
Με πέπλο εγώ αγανό στο πρόσωπό μου,
δε σήκωσα στα χέρια μου τ᾽ αδέρφι
—αυτό που τώρα πάει—, την αδερφή μου
δε φίλησα στο στόμα από ντροπή,
που πήγαινα στο σπίτι του Πηλέα·
για αργότερα, είπα, ας μείνουν οι ασπασμοί μου,
σα να ήταν πίσω να στο Άργος γυρίσω.
Άμοιρε, Ορέστη, αν πέθανες, τί πλούτη,
τι πατρικά έχεις χάσει μεγαλεία!
Έπειτ᾽ από μικρή διακοπή.
380 Της θεάς μας οι ξυπνάδες δε μου αρέσουν·
αν με τα χέρια ένας θνητός αγγίξει
φόνου αίμα ή και λεχώνα ή πεθαμένον,
τον διώχνει, ως μολυσμένο, απ᾽ το βωμό της,
κι αυτή θυσίες ανθρώπων την ευφραίνουν.
Αδύνατο η Λητώ, του Δία γυναίκα,
να γέννησε ένα τόσο ανόητο πλάσμα.
Ούτε όσα λένε για ταντάλεια δείπνα,
πως γεύτηκαν θεοί τις σάρκες τάχα
του γιου του, εγώ πιστεύω· οι ντόπιοι πάλι,
νομίζω, είν᾽ αιμοβόροι και ζητούνε
390 στη θεά να ρίξουν τ᾽ άγριο φυσικό τους·
κανένας, λέω, θεός κακός δεν είναι.
Μπαίνει στο ναό.

Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία της, Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ: Κλασικισμός (18ος-19ος αιώνας)

12.10. Ρεαλισμός - ιμπρεσιονισμός

Τα αρχαία ή ρωμαϊκά θέματα μοιάζει να μην έχουν θέση στον ρεαλισμό, ένα κίνημα που εμφανίζεται στη Γαλλία μετά το 1848, το οποίο αποτυπώνει θέματα από την καθημερινή ζωή στην ύπαιθρο και στην πόλη και είναι η κατεξοχήν έκφραση της εποχής του αστού. Κάποιοι καλλιτέχνες όμως θα σχολιάσουν με τον δικό τους τρόπο την Αρχαιότητα. Ο Κορό (1796-1875), χαρακτηριστικός ζωγράφος του ρεαλισμού με σπουδές στην Ιταλία, αφήνει σε ορισμένα έργα του να διαφανούν κάποιες κλασικιστικές τάσεις και επιλογές που έχουν προσωπικό χαρακτήρα, όπως στην Μούσα-Κωμωδία του 1865. Ο Άντολφ Μέντσελ (1815-1905), ένας από τους πιο σημαντικούς καλλιτέχνες του γερμανικού χώρου, αποτυπώνει διαφορετικά την πραγματικότητα, δίνοντας σημασία στην επιλογή του κάδρου, της στιγμής που αποδίδει. Στον Τοίχο του εργαστηρίου (1872), φωτίζει τα εκμαγεία (αρχαία και σύγχρονα) στον τοίχο από κάτω, δημιουργώντας μια περίεργη μυστηριακή ατμόσφαιρα.

Ακόμη λιγότερο θα περίμενε κανείς να ταιριάζουν τα κλασικά θέματα σε ένα ρεύμα όπως ο ιμπρεσιονισμός, που αφορά την απόδοση της εντύπωσης, του φευγαλέου, των αλλαγών του φωτός στο τοπίο, τη μελέτη του χρώματος κάτω από νέο πρίσμα. Ωστόσο, η Ολυμπία(1863) του Μανέ (1832-1883) συνεχίζει τη σειρά των περίφημων γυναικείων γυμνών του παρελθόντος, του Τζιορτζιόνε, του Τιτσιάνο και του Γκόγια, όχι σαν Αφροδίτη ή Venus, αλλά προκλητικά με το δικό της όνομα. Όσο για το Πρόγευμα στη χλόη του 1863, έργο σταθμό για την εξέλιξη της νεότερης τέχνης, η σχέση με την Αρχαιότητα, αν και βαθιά κρυμμένη, υπάρχει. Η σύνθεση του Μανέ κατάγεται από έργο του Ραφαήλ, γνωστό από χαρακτικό του Μαρκαντόνιο Ραϊμόντι (περ. 1480 - περ. 1534), όπου δύο γυμνοί ποτάμιοι θεοί και μια καθιστή Νύμφη αποτελούν μια δευτερεύουσα σκηνή στην Κρίση του Πάρη. Ο Μανέ έντυσε τους δύο άνδρες με σύγχρονα ρούχα, αλλά κράτησε το γυναικείο γυμνό, συνδέοντας τις μορφές με συγκεκριμένα πρόσωπα της εποχής. Ο Ρενουάρ (1841-1919), ένας από τους σημαντικούς Γάλλους ιμπρεσιονιστές, που του άρεσε να αποτυπώνει στα έργα του το γυναικείο σώμα ιδιαίτερα σε σκηνές με λουόμενες, δανείζεται για ένα γυναικείο γυμνό (1870) τον τύπο της Κνιδίας Αφροδίτης. Όσο και αν έχει προσωπικό τρόπο απόδοσης, η ιδέα του αρχαίου προτύπου υπάρχει. Αλλά και ένας από τους καλύτερους σχεδιαστές της ευρωπαϊκής τέχνης, σημαντικός ιμπρεσιονιστής, ο Εντγκάρ Ντεγκά (1834-1917), μαθητής του Ενγκρ και του Φλαντρέν, όταν πηγαίνει στην Ιταλία, γεμίζει τα τετράδιά του με σημειώσεις για την ελληνική γλυπτική και βλέπει στους ντόπιους Ιταλούς αγρότες (όπως και άλλοι της γενιάς του) τη ζωντανή ενσάρκωση του κλασικού τύπου ανθρώπου. Αυτό αποτυπώνει στο έργο του Γριά Ιταλίδα (1857), ενώ την ίδια περίοδο ζωγραφίζει αρκετά έργα με αρχαία θέματα, όπως τις Νέες Σπαρτιάτισσες γυμνές σε αγώνες (1860), Η Σεμίραμις κτίζει μια πόλη (1862), Αλέξανδρος και Βουκεφάλας (1865) κ.ά.

Τέλος, στο έργο του Πολ Σεζάν (1839-1906) Το ρωμαϊκό υδραγωγείο στο κανάλι του Verdon (1882-1883), η γέφυρα του υδραγωγείου λειτουργεί στο μέσο του πίνακα ως χωροστάθμη και δημιουργεί μια πειθαρχημένη σύνθεση με κλασικιστική, τεκτονική οργάνωση, που θα συμβάλει αργότερα στις αρχές του κυβισμού.

Αναγνωρίστε τις ιδιαίτερες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα μέλη της οικογένειάς σας

Όλοι μας ξέρουμε πως η ζωή μερικές φορές μπορεί να γίνει πολύ δύσκολη. Παρ’ όλα αυτά, είναι πιο εύκολο να εντοπίσουμε και να αναγνωρίσουμε τις πηγές της δικής μας στενοχώριας παρά να δούμε τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα άλλα μέλη της οικογένειάς μας.

Για παράδειγμα, αν εργάζεστε έξω από το σπίτι και ο σύντροφός σας μένει στο σπίτι, μπορεί να μπείτε στον πειρασμό να συζητάτε και να εστιάζετε την προσοχή σας μόνο στις δυσκολίες της δικής σας μέρας και να είστε κατά κάποιο τρόπο αδιάφοροι στα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο σύντροφός σας. Ή μπορεί να ισχύει και το αντίθετο.

Μπορεί να είστε τόσο πολύ απορροφημένοι με το πόσο δύσκολο είναι να μένετε στο σπίτι με τα παιδιά και να ξεχνάτε πως είναι επίσης αγχωτικό και δύσκολο να δουλεύετε εκτός σπιτιού όλη μέρα. Είναι ακόμα πιο εύκολο να ξεχνάτε πως τα παιδιά και οι έφηβοι έχουν κι αυτοί τα δικά τους προβλήματα, που είναι πολύ σημαντικά για τους ίδιους.

Πόσο συχνά έχετε ακούσει την έκφραση «Δε με καταλαβαίνει»… Αυτή η δήλωση είναι πάρα πολύ συνηθισμένη όταν κάποιος συζητάει με φίλους για το σύντροφό του. Είναι ακόμα και συνηθισμένη όταν τα παιδιά συζητάνε με τους φίλους τους για τους γονείς τους.

Δυστυχώς πολλά μέλη μιας οικογένειας νιώθουν σαν να είναι μόνοι στη ζωή, σαν να μην τους καταλαβαίνει κανένας πραγματικά.

Αυτό είναι ένα πρόβλημα που ξεπερνιέται σχετικά εύκολα. Η λύση είναι να αποκτήσετε μεγαλύτερη κατανόηση και να προσπαθήσετε να μπείτε εσείς στη θέση των άλλων. Δείτε αν μπορείτε να καταλάβετε τις ιδιαίτερες προκλήσεις με τις οποίες έρχονται αντιμέτωποι.

Σας συνιστώ απλώς να γίνετε καλύτερος ακροατής και να δείχνετε μεγαλύτερη κατανόηση σε αυτούς που αγαπάτε.

Ένας από τους πιο σίγουρους τρόπους για να έρθουν πιο κοντά τα μέλη μιας οικογένειας είναι να αισθάνονται ότι ο άλλος τους κατανοεί και τους ακούει προσεκτικά. Αντί να εστιάζετε την προσοχή σας μόνο στα δικά σας προβλήματα προσπαθήστε να δείξετε μεγαλύτερη κατανόηση στα θέματα που απασχολούν τους άλλους. Θα μείνετε έκπληκτοι από το πόσο γρήγορα θα νιώσετε ακόμα πιο κοντά τους.

The yips· ο λόγος που τα κάνουμε μαντάρα

Στην καθημερινότητά μας καλούμαστε να φέρουμε εις πέρας πολλά ζητούμενα και να ανταπεξέλθουμε σε πολλές υποχρεώσεις, όποια κι αν είναι η ηλικία μας. Θα λέγαμε πως όσο μεγαλώνουμε, τόσο πιο πιεστικά γίνονται τα πράγματα. Σίγουρα αυτό είναι τρομακτικό για κάποιον έφηβο που έχει διαπιστώσει ήδη τι δυναμική πρέπει να έχει για να βγει προετοιμασμένος στην κοινωνία. Στην ενήλικη ζωή δε, όπως λέει και ο πατέρας μου, δίνουμε καθημερινά εξετάσεις!

Ερχόμαστε αντιμέτωποι με διάφορες στρεσογόνες καταστάσεις που συνοδεύονται κάθε φορά από ένα «πρέπει», είτε στο σχολείο ή στο πανεπιστήμιο είτε στην εργασία μας. «Πρέπει» να τα καταφέρουμε, να τα πάμε καλά, να είμαστε οι καλύτεροι. Τι συμβαίνει, όμως, όταν δεν τα καταφέρνουμε, όση προετοιμασία κι αν κάναμε, όσο καλοί κι αν είμαστε σε κάτι; Σε τι ακριβώς οφείλεται μια αποτυχία που δεν καταλαβαίνουμε από πού προήλθε;

Αγγλιστί, λέγεται «The yips», ενώ στα ελληνικά θα μπορούσαμε να το αποδώσουμε ως ξαφνική απώλεια δεξιοτήτων. Με απλά λόγια είναι η κατάσταση στην οποία ξεχνάμε αυτά που ξέρουμε, παθαίνουμε «black out», σαν να κάνουμε κάτι για πρώτη φορά χωρίς να έχουμε την τύχη του πρωτάρη.

Ο όρος «yips» καθιερώθηκε στο golf κι επινοήθηκε απ’ τον Tommy Armor, διάσημο επαγγελματία golfer, ο οποίος έπασχε απ’ αυτό. Σύμφωνα με έρευνες οφείλεται άλλοτε σε ψυχολογικούς κι άλλοτε σε νευρολογικούς παράγοντες, ανάλογα με το αν το πρόβλημα είναι εμφανές και σε κάποιο μέρος του σώματος του πάσχοντα. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στους συγγραφείς, των οποίων τα δάχτυλα τείνουν να υφίστανται μιας μορφής παράλυση.

Βάζοντας έναν αριθμό αθλητών στο γήπεδο, εξέτασαν τις επιδόσεις τους κατά τη διάρκεια της προσωπικής τους προπόνησης και διαπίστωσαν πως όπου το πρόβλημα δεν ήταν νευρολογικό, δεν παρουσιάστηκε κάποια άστοχη κίνηση ή απρόσμενο σφάλμα. Για να αυξήσουν την ψυχολογική πίεση, οι επιστήμονες είπαν στους αθλητές πως το ματς θα μεταδιδόταν σε κοινό που σταδιακά αυξανόταν, έως ότου έφτασε σε παγκόσμια θέα. Παράλληλα μετρούσαν τους καρδιακούς τους παλμούς, ώστε να εντοπίσουν σε ποιο επίπεδο πίεσης αγχωνόταν ο καθένας κι αν αυτό είχε επιπτώσεις στην απόδοσή του. Περισσότεροι απ’ τους μισούς έκαναν κάποιο λάθος που μέτρησε αρνητικά στο σκορ, σκεπτόμενοι ότι τόσοι άνθρωποι ενδέχεται να τους δουν να αποτυγχάνουν.

Φυσικά, οι μόνοι που παρακολουθούσαν ήταν οι ερευνητές κι επιστήμονες, άρα αυτό που προξενούσε φόβο ήταν πλασματικό. Το συμπέρασμα είναι ότι όσοι ήταν αγχωμένοι και φοβόντουσαν μην κάνουν λάθος, έκαναν. Ενεργοποιώντας το αίσθημα του φόβου και του στρες, στον εγκέφαλό τους κάποιοι νευρώνες άλλαζαν τις σωματικές τους κινήσεις, με αποτέλεσμα να αποτυγχάνουν. Σε κάποιες περιπτώσεις η κατάσταση είναι αναστρέψιμη, ενώ σε κάποιες άλλες όχι. Το φαινόμενο των yips κόστισε σε πολλούς την εξέλιξη της καριέρας τους, ενώ άλλοι το αντιμετώπισαν αλλάζοντας τον τρόπο κίνησης ή τη θέση τους, ή έχοντας στον νου τους πως κάνουν προπόνηση κι όχι ότι αγωνίζονται.

Αυτή η πάθηση αφορά κατά κύριο λόγο αθλητές, αλλά τα πειράματα που έγιναν δίνουν ενδιαφέροντα στοιχεία για τα καθημερινά εγχειρήματα. Φαίνεται ότι μια συγκεκριμένη κατάσταση μπορεί να επηρεάσει άμεσα την ψυχολογία μας. Ασφαλώς, μπορούμε να εξάγουμε το συμπέρασμα ότι για κάθε μας αποτυχία ή επιτυχία ευθύνεται το κεφάλι μας και κυριολεκτικά και μεταφορικά. Όταν το άγχος παύει να είναι δημιουργικό, γίνεται τόσο καταστροφικό, που μπορεί να χάσουμε και τη στιγμή μας και τη σωματική μας υγεία. Όταν αφήνουμε τον φόβο να γίνει μεγαλύτερος από εμάς, μας καταπίνει μαζί με ό,τι κι αν επιχειρήσουμε. Δε φαίνεται να έχει σημασία ποιος είναι ακριβώς ο τομέας μας, αλλά τα συναισθήματά μας μπροστά σε κάποια πρόκληση που περιλαμβάνει.

Η αρνητική σκέψη και προδιάθεση θα μας κάνει να χάσουμε, να πέσουμε, να γλιστρήσουμε, να κάνουμε τραγικά λάθη, που θα οδηγήσουν στην αποτυχία. Επειδή, όμως, υπάρχει κι αυτή στην καθημερινότητα κάποιου που δε μένει αδρανής, θα χρειαστεί να την αποδεχόμαστε και να διδασκόμαστε από αυτήν. Όταν δεν τα καταφέρνουμε, ν’ αλλάζουμε και να προσαρμοζόμαστε, παρά να επαναλαμβάνουμε πόσο δύσκολο ήταν κάτι. Το μόνο που «πρέπει» είναι να έχουμε εμπιστοσύνη στον εαυτό μας και στις δυνάμεις μας, ενώ το μόνο που ίσως πρέπει να φοβόμαστε πια είναι την εμφάνιση των yips! Το υπόλοιπο είναι θέμα μυαλού, που ξέρει πολύ καλά τι κάνει∙ ό,τι του δίνουμε μας δίνει.

Ο έρωτας ζητά την τιμιότητα, τον σεβασμό, τη συνέπεια, την έκπληξη

Αλήθειες: «Αλήθειες, στην εποχή τη μεταμοντέρνα, σημαίνει τη σχετικοποίηση κάθε αλήθειας, ένα ερωτηματικό για το τι μπορεί να αντιπροσωπεύουν οι αλήθειες. Όσο αυξάνουν οι υποκειμενικές αλήθειες, τόσο τίθεται ως ζητούμενο η Αλήθεια. Επομένως, όταν ο καθένας υπερασπίζεται, κλειδώνεται και απομονώνεται μέσα στην αλήθεια του, τελικά χάνει το νόημα της Αλήθειας».

Βεβαιότητες: «Υπάρχουν οι ιδεολογικές συγκαλύψεις που κρύβουν ανασφάλειες και βγαίνουν προς τα έξω ως βεβαιότητες, αλλά υπάρχει και μία βεβαιότητα την οποία κανείς μπορεί να την εμπιστεύεται. Αυτή είναι το βίωμά του, οι βιωμένες προσωπικές καταστάσεις τις οποίες βαθιά μέσα του γνωρίζει και κανείς δεν μπορεί να του τις αμφισβητήσει. Η αγάπη που έχει προσφέρει ή που έχει δεχθεί κάποιος μπορεί να αποτελεί μια βεβαιότητα πάνω στην οποία μπορεί να χτίζει αυτό που είναι».

Δώρο: «Το δώρο της ζωής. Αυτό είναι το απόλυτο δώρο για μένα, γιατί είναι κάτι το οποίο δεχόμαστε, μας προσφέρεται. Όμως, αν δεν το αποδεχτούμε και δεν το τιμήσουμε, τότε το καταστρέφουμε μετατρέποντάς το σε επιβίωση. Το δώρο της ζωής είναι ένα πολύ συναρπαστικό, αλληλεπιδραστικό παιχνίδι που μόνο εάν μπει σε συνάρτηση με το δικαίωμα της αγάπης, μπορεί να το χαρεί κανείς όσο δικαιούται».

Έρωτας: «Ο έρωτας, στην αρχή, ζητά πολύ λίγα στοιχεία για να υπάρξει. Μια ελκυστική εμφάνιση. Ένα ευχάριστο περιβάλλον. Δύο όμορφα λόγια. Μια υπόσχεση. Ένα λουλούδι. Λίγο μυστήριο. Μια οικειότητα. Αργότερα, ο έρωτας γίνεται πολύ απαιτητικός. Ζητά την τιμιότητα, τον σεβασμό, τη συνέπεια, την έκπληξη, τη σταθερότητα, την ανανέωση, την εμπιστοσύνη, την προσωπική αυτογνωσία, το ξεπέρασμα των αποτυχιών, την ανατροφοδοσία της επιθυμίας, το αέναο μοίρασμα. Η παραίτηση από το να είμαστε ερωτικοί οδηγεί στην παραίτηση από την ίδια τη ζωή».

Ζευγάρι: «Ένα αγαπημένο ζευγάρι είναι η απάντηση στη σύγχρονη απομόνωση. Τα ζωντανά ζευγάρια δεν αποτελούν μια κλειστή ευκαιριακή οντότητα, ένα καταφύγιο για τις ατομικές ανασφάλειες, αλλά ένα ορμητήριο για μια κοινή πορεία, μια συνεξέλιξη μέσα στην οποία μπορεί να υπάρχει πολύ γέλιο, πολύ παιχνίδισμα, πολλή εσωτερικότητα και η αγάπη τους μπορεί να παράγει τη δημιουργική πνοή που δεν θα περιορίζεται μόνο στους δυο τους».

Ηδονή: «Παρότι η ηδονή είναι ταυτισμένη με την ευχαρίστηση, αυτό που συγκλονίζει, μέσα από την κλινική παρατήρηση, είναι η διαπίστωση της δύναμης της ηδονής του πόνου, της πίκρας και της απογοήτευσης. Ενώ η σεξουαλική ηδονή, η συνυφασμένη με τον οργασμό, μοιάζει να είναι η πιο δυνατή, φαίνεται πως η ηδονή του πόνου, της πίκρας και της απογοήτευσης είναι πολύ πιο δυνατή από πολλούς οργασμούς, γιατί μπορεί να είναι επαναλαμβανόμενη και σε κορύφωση, χωρίς “ανοργασμικές” περιόδους και εκφράζει την καταστροφή της προσωπικής χαράς που διαστρέφεται σε χαρά της καταστροφής».

Θέλω: «Το “θέλω”, όταν η ψυχολογία ανέδειξε τις ασυνείδητες καταστάσεις, κινδύνεψε να υποστρέψει, να αμφισβητηθεί και να ενοχοποιηθεί. Σαν να μην υπάρχουν γνήσια “θέλω” και προσωπική βούληση, αφού υπάρχουν οι ασυνείδητες δυνάμεις που μας τραβούν και μας κατευθύνουν. Σήμερα, σε μια πολύ πιο σύγχρονη μορφή θεώρησης των ανθρωπίνων σχέσεων, μπορούμε να πούμε ότι για τους ανθρώπους που, μέσα από την προσωπική τους πορεία αυτογνωσίας, είναι ενήμεροι για τις ανεπάρκειες, τις αδυναμίες, τις εξαρτήσεις και τους αυτοπεριορισμούς τους, τα “θέλω” τους είναι συνειδητές αποφάσεις ζωής, που γίνονται όρκοι και τους επιτρέπουν να κάνουν υπερβάσεις. Γιατί η ζωή προχωρά όχι με βηματάκια, αλλά με άλματα συνειδητά».

Ιστορία: «Είναι πολύ ενδιαφέρον να βλέπεις ανθρώπους να παίρνουν την ευθύνη για να γράψουν οι ίδιοι την προσωπική τους ιστορία και να τολμούν ακόμα και να την ανατρέπουν. Είναι πολύ σημαντικό αυτή η προσωπική αφήγηση να παίρνει, με την εξέλιξη της ζωής, διαφορετικό νόημα κάθε φορά και να μην μένει στις αρχικές ιστορίες, όπως τις δέχτηκε κανείς, που μπορεί να έχουν εξαιρετική δύναμη υπό τη μορφή των προσωπικών ή των οικογενειακών μύθων. Έτσι, μπορούμε να αμφισβητήσουμε κάποια αρνητικά στοιχεία της προσωπικότητάς μας που έχουν ταυτιστεί με αυτό που φέρουμε από παλιά και ταυτόχρονα να απελευθερώσουμε δυνάμεις μέσα από την παρούσα πραγματικότητά μας-αφήγηση. Επομένως, δεν καταγράφουμε την ενήλικη ζωή μας μέσα από τα παιδικά μας μάτια και τους παιδικούς μύθους που δεχτήκαμε, αλλά διαβάζουμε την ιστορία του παρελθόντος μας μέσα από τα ενήλικα μάτια μας και γιατί όχι, την ξαναγράφουμε με τέτοιο τρόπο ώστε να μας ταιριάζει σε αυτό που είμαστε σήμερα».

Καρυκεύματα: «Τα καρυκεύματα είναι μια στάση ζωής που δεν αφορά μόνο το φαγητό, αλλά και τον ερωτισμό μας, τη σεξουαλικότητά μας, τις τέχνες, την καθημερινότητα. Το καρύκευμα στον λόγο είναι το χιούμορ και στο επάγγελμα είναι το μεράκι. Ζωή μη πικάντικη, χωρίς καρυκεύματα, δεν είναι υγιεινή».

Λιακάδα: «Η φίλη μας η οποία, εδώ, στον τόπο μας, μας επισκέπτεται τακτικά και όταν καμία φορά αραιώσει τις επισκέψεις της, μας λείπει πάρα πολύ. Μας τονώνει και μας στηρίζει, χωρίς να λέει συμβουλές. Μας κλείνει το μάτι και μας λέει σαγηνευτικά: “Βγες από το κλείσιμό σου, υπάρχει Ερεβοκτόνο φως εκεί έξω”. Η φυσική επιμένει και η κλινική πράξη επιβεβαιώνει πως το σκοτάδι δεν υφίσταται ως οντότητα. Υπάρχει μόνο ως απουσία φωτός. Και, έχουμε πολύ λιακάδα στα μέρη μας».

Μάσκες: «Αν πω ότι πρέπει να πέσουν οι μάσκες, θα συμφωνήσουν όλοι και στη συνέχεια θα τις κρατήσουν, γιατί έτσι νομίζουν ότι προστατεύονται. Μέσα στη διαδικασία της ψυχοθεραπείας, με χαρά βλέπω τις μάσκες να πέφτουν και να αποκαλύπτονται υπέροχοι άνθρωποι. Οι μάσκες είναι στατικές. Είναι ρόλοι, άμυνες, φόβοι, “πρέπει”, εγκλωβισμοί, ανασφάλειες. Κάτω από αυτές, όμως, υπάρχει ομορφιά, ζωντάνια, το απροσδόκητο. Είναι κρίμα αυτός ο προσωπικός πλούτος να κρύβεται κάτω από μια μάσκα. Είναι κρίμα οι άνθρωποι να αγωνιούν τόσο για την μάσκα-εικόνα τους αντί να εμπιστευτούν την ομορφιά του προσώπου που υπάρχει από κάτω».

Νέα Γενιά: «Τι τυχεροί που είναι οι νέοι σήμερα, που ζουν σε συνθήκες κρίσης! Καθόλου δεν θεωρώ πως πρέπει να μείνουν στην “αδικία” ότι οι προηγούμενες γενιές τους έκλεψαν στα οικονομικά και τι “καημένοι” που είναι αυτοί τώρα που πρέπει να ζήσουν κόντρα σε όλα τα προγνωστικά! Μη έχοντας ενοχές απέναντι στη νέα γενιά, μπορώ να μην τους λυπάμαι, αλλά να τους καμαρώνω, όταν γίνονται δημιουργικοί, εφευρετικοί και ευφάνταστοι, άρα ερωτεύσιμοι και ερωτικοί. Αν οι νέοι το αποφασίσουν και το υποστηρίξουν, μπορούν να κάνουν πραγματικά συναρπαστική τη ζωή τους, γιατί μπορούν να παράξουν δημιουργικές λύσεις υπέρ της ζωής τους».

Ξένος: «Ο ξένος είναι ο προσωπικός μου πλούτος που δεν τον έχω οικειοποιηθεί, το διαφορετικό που δεν ξέρω πώς να το ενστερνιστώ, το καινούργιο που μου προσφέρεται και δεν ξέρω πώς να το προσλάβω, το δικό μου στοιχείο που δεν το κατανοώ και το περιχαρακώνω έξω από μένα, οι επιθυμίες μου που δεν τολμώ να τις υπερασπιστώ και που τις καταγράφω ως απραγματοποίητες, οι αρνητικές μου πλευρές και οι φόβοι μου για τα ένστικτά μου που φοβάμαι ότι θα με πλημμυρίσουν και γι’ αυτό τα φορτώνω σε κάποιον απέναντι που τον ορίζω ως αντίπαλο και ξένο».

Ολότητα: «Η ολότητα ως ζητούμενο προσωπικό αλλά και κοινωνικό. Η προσωπική ολότητα ως απάντηση στον κατακερματισμό. Η ολότητα ως απάντηση στην ατομικότητα και την κοινωνική αποξένωση, ως πρόγευση του επέκεινα. Η ολότητα όχι ως τελειότητα, αλλά ως απόφαση να μην είμαστε στο επιμέρους. Η ολότητα που δεν κρύβεται στις ατομικές εξάρσεις ή στις διαφοροποιήσεις, αλλά στην αντίστιξη, στη συνοδικότητα, στην απαρτίωση».

Πένθος: «Είναι, όντως, πάντα σκληρό να καταγράφει κανείς απώλειες ή να είναι δίπλα σε ανθρώπους που τις βιώνουν, αλλά θα ήταν ακόμα πιο σκληρό για κάποιον να μην έχει πενθήσει ποτέ στη ζωή του. Γιατί το πένθος προϋποθέτει την αγάπη, τη στοργή, το νοιάξιμο, τη σχέση που έχουμε μοιραστεί με εκείνον που έχουμε απωλέσει. Η δυτική – αμερικανική επιφανειακή κουλτούρα, αποφεύγοντας τα αρνητικά συναισθήματα, παρεμποδίζει τη διαδικασία του πένθους και οδηγεί σε υπερπαραγωγή κατάθλιψης. Το πένθος, όμως, επιτελεί μια λειτουργία αυτογνωσίας και ενώ είναι επώδυνο, ταυτόχρονα είναι και λυτρωτικό».

Ρίζες: «Η υπόγεια λειτουργία που προσφέρουν οι ρίζες φαίνεται μόνο όταν αυτή πάψει να λειτουργεί. Είναι εκεί που ξεραίνεται το φυτό, γιατί δεν τροφοδοτείται με ζωτικούς χυμούς. Κι ενώ τα φυτά μοιάζουν ακίνητα, οι ρίζες τους προχωράνε διαρκώς μέσα στο έδαφος, για να μπορεί να κρατιέται το φυτό στη ζωή. Είναι πολύ τραγικό, σε προσωπικό ή κοινωνικό επίπεδο, να θεωρούμε ότι μπορούμε να αποκοβόμαστε από τις ρίζες μας, να γινόμαστε ριζοσπάστες, χωρίς αυτό να έχει συνέπειες στην προσωπική και κοινωνική ζωή μας. Αυτό δεν σημαίνει ότι μένουμε καθηλωμένοι στο παρελθόν μας, αλλά το επεξεργαζόμαστε με τέτοιο τρόπο ώστε να αναζωογονεί και να τροφοδοτεί το παρόν και το μέλλον μας. Γιατί πάντα υπάρχουν στερεότυπα που έρχονται από το παρελθόν και μπλοκάρουν ασυνείδητα τη λύτρωση, αλλά ταυτόχρονα γίνονται και αφορμές για να αποκαλυφθούν εκ νέου δυνάμεις παραγκωνισμένες, ξεχασμένες».

Συμβιβασμοί: «Το ζητούμενο δεν είναι ο συμβιβασμός ή το ασυμβίβαστο, αλλά η σχέση, η ενότητα, η επεξεργασία. Σε έναν συμβιβασμό, όλες οι πλευρές είναι ηττημένες, καμία δεν κερδίζει, γιατί το πραγματικό κέρδος βρίσκεται κάπου στη μέση. Η λύση είναι πάντα έξω από την γηραλέα υποχρέωση ενός συμβιβασμού ή την ανυποχώρητη εφηβική αντίδραση του ασυμβίβαστου. Το σχετίζεσθαι προκύπτει με πιο ενήλικους όρους, με όρους κατά τους οποίους ο ένας περιχωρεί τον άλλον και ταυτόχρονα τον ελευθερώνει».

Τίποτα: «Το κενό. Το άδειο. Η απουσία. Η εγκατάλειψη. Η ανυπαρξία. Ο θάνατος. Η αναζήτηση άλλοθι για την προσωπική μας ισοπέδωση. Η παραίτηση και η προσδοκία του λίγου. Η εμπειρία των αδιέξοδων σεξουαλικών επαφών δίχως έρωτα γίνεται η αφορμή για την αναζήτηση του έρωτα που θα αφορά όλη την ύπαρξη».

Ύπνος: «Δεν δυσκολεύομαι να κοιμηθώ, αλλά δεν κοιμάμαι πολύ. Ο μόνος λόγος που επιτρέπω στον εαυτό μου να μπαίνει στη διαδικασία του ύπνου –όταν υπάρχουν τόσα πολλά ενδιαφέροντα πράγματα να κάνω όντας ξύπνιος- είναι η ελπίδα να ξαναζήσω αυτό το αξέχαστο παιδικό μου όνειρο που έβλεπα συχνά και κατά το οποίο άπλωνα τα χέρια, σηκωνόμουν στις άκρες των ποδιών, απογειωνόμουν και πετούσα πάνω από την πόλη. Αυτή η απόλαυση του πετάγματος ήταν μια ονειρεμένη, κυριολεκτικά, κατάσταση που μου έχει λείψει πάρα πολύ και που στοιχεία αυτής τα νιώθω πια όχι στον ύπνο μου, αλλά σε προσωπικές στιγμές με αγαπημένα μου πρόσωπα».

Χρήματα: «Η σχέση μας με τα χρήματα να είναι τέτοια, ώστε να μην ασχολούμαστε μαζί τους είτε γιατί είναι πολλά είτε λίγα. Τώρα, κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, έχω ζήσει ζευγάρια και σχέσεις, που ήταν στηριγμένες πάνω σε οικονομικά μεγέθη, να διαλύονται με ανθρωποφαγικό τρόπο και αντίστοιχα έχω δει ζευγάρια που έχασαν την περιουσία τους να επιβεβαιώνουν πως ο αδαπάνητος πλούτος τους είναι η σχέση τους».

Ψάχνω: «Διαρκώς και ατελείωτα, μέσα μου, γύρω μου. Ψάχνω την ομορφιά που υπάρχει μέσα στους ανθρώπους, παρ’ όλες τις δυσκολίες και τα προβλήματά τους. Είναι αποκαλυπτική η στιγμή της ανάδειξης της προσωπικής εσωτερικής ομορφιάς του ανθρώπου. Η παγιωμένη αντίληψη για την ψυχοθεραπεία είναι ότι ψάχνει να βρει τα αρνητικά και προβληματικά στοιχεία της ψυχοσύνθεσης, τις ορμές, τα ένστικτα, τα πάθη, τα κολλήματα, την ψυχοπαθολογία. Για μένα, σε μια υπαρξιακή αναζήτηση της ανθρώπινης ψυχής, η συγκλονιστική στιγμή είναι η ανάδειξη της ψυχικής ομορφιάς».

Ώρα: «Τώρα! Ας μη χάσουμε το παρόν μας, μένοντας στην ασφάλεια του παρελθόντος ή περιμένοντας να έρθει να μας βρει κάποτε ένα όμορφο μέλλον. Τώρα θα ζήσουμε, τώρα θα χαρούμε, τώρα θα ερωτευτούμε, τώρα θα αγαπήσουμε, τώρα θα αναλάβουμε την ευθύνη της ζωής μας, τώρα θα ζήσουμε ευχαριστιακά».

Η θεωρία του Piaget και του Kohlberg για την ηθικότητα

O Piaget επιχείρησε να καθορίσει τα κριτήρια τα οποία χρησιμοποιεί το παιδί σε κάθε ηλικία για να κρίνει την ηθικότητα μιας πράξης. Εξέτασε κυρίως το είδος της ηθικότητας που διαθέτει το παιδί σε κάθε ηλικία, και όχι το πόσο ηθικό είναι και ποιους ηθικούς κανόνες γνωρίζει.

Piaget και μελέτη της ηθικότητας

Οι συνήθεις διαδικασίες που ακολούθησε ο Piaget για να μελετήσει την ηθικότητα του παιδιού ήταν δύο: στην πρώτη ζητούσε από τα παιδιά να του εξηγήσουν ποιους κανόνες εφαρμόζουν όταν παίζουν με βόλους. Επειδή πρόκειται για παιχνίδι που μαθαίνεται από παιδί σε παιδί και σπάνια διδάσκεται από τους ενηλίκους, ο Piaget πίστευε ότι θα ήταν χρήσιμο να αποσαφηνιστούν οι τρόποι με τους οποίους τα παιδιά κατανοούν έννοιες όπως «δίκαιο παιχνίδι» ή εφαρμογή κανόνων».

Η δεύτερη τεχνική του Piaget χρησιμοποιήθηκε και από πολλούς ερευνητές αργότερα. Σε αυτήν ο Piaget διηγείτο στα παιδιά ζεύγη ιστοριών με κάποια ηθικά προβλήματα και στη συνέχεια τους ζητούσε να κάνουν ηθικές κρίσεις για την κάθε περίπτωση.

Μια από τις ιστορίες που χρησιμοποιούσε, για παράδειγμα, αφορούσε ένα μικρό κορίτσι που έπαιζε με το ψαλίδι της μητέρας της και κατά τύχη έκανε μια τρύπα στο φόρεμά της. Διαφοροποιώντας κάθε φορά το τέλος της ιστορίας, όπως την έκταση της ζημιάς ή την ανυπακοή του παιδιού (αφού του είχε απαγορευθεί να παίξει το ψαλίδι), ο Piaget προσδιόρισε κάποιους βασικούς παράγοντες που λειτουργούν στις ηθικές κρίσεις των παιδιών.

Καθόρισε κατ' αρχήν τις διάφορες αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στις ηθικές κρίσεις των παιδιών με την πάροδο της ηλικίας.

Έτσι στο προηγούμενο παράδειγμα διαπίστωσε ότι για τα μικρότερα παιδιά είχε μεγαλύτερη σημασία η πρόθεση του κοριτσιού που έκανε τη ζημιά, η ανυπακοή, και όχι τόσο το αποτέλεσμα της πράξης (καταστροφής του φορέματος).

Ο Piaget (1932) υποστήριξε ότι η πορεία της ανάπτυξης της ηθικότητας του παιδιού ακολουθεί τρία βασικά στάδια, τα οποία αντανακλούν το είδος της γνωστικής ανάπτυξης που διαθέτει σε κάθε ηλικία.

Τα στάδια αυτά δείχνουν πώς η κατανόηση από τα παιδιά της ηθικής φύσης των προβλημάτων αναπτύσσεται και εξελίσσεται περισσότερο καθώς αυξάνονται οι εμπειρίες τους.

Τα στάδια ανάπτυξης της ηθικότητας κατά τον Piaget

Ηθικός ρεαλισμός

Μετά από ένα αρχικό κινητικό ή τελετουργικό στάδιο, αρχίζει η πρώτη περίοδος που καλύπτει τις ηλικίες από το 3ο ως το 7ο ή 8ο έτος. Κατά τη διάρκειά του, οι ηθικές κρίσεις των παιδιών αντανακλούν εξ ολοκλήρου το τι επιτρέπεται από τους ενηλίκους. Το παιδί χαρακτηρίζει τις πράξεις ως «κακές» εάν δεν είναι επιτρεπτές, και δεν κάνει καμία προσπάθεια να δει, πέρα από τους περιορισμούς, τις προθέσεις που βρίσκονται πίσω από τη συμπεριφορά ή από πιο γενικά ζητήματα.

Όταν έρθουν αντιμέτωπα με προβλήματα στα οποία πρέπει να διαλέξουν ανάμεσα στη «δίκαιη» έκβαση ενός προβλήματος και στην υπακοή στους γονείς τους, τα μικρά παιδιά θα ισχυριστούν ότι το ηθικά σωστό είναι να υπακούσουν τους γονείς.

Ισότητα

Το δεύτερο στάδιο διαρκεί περίπου από το 8ο έως το 11ο έτος. Τα παιδιά σε αυτό το στάδιο επιλέγουν λύσεις που συνεπάγονται την πιο δίκαιη και ίση μεταχείριση για όλους τους συμμετέχοντες σε μια κατάσταση. Σε αυτή τη βάση, μια πράξη χαρακτηρίζεται ως «ηθικά ορθή» ή ως «ηθικά εσφαλμένη».

Ο εγωκεντρισμός έχει μειωθεί σε κάποιο βαθμό και επιτρέπει στο παιδί να βλέπει ότι οι ανάγκες των άλλων ανθρώπων είναι εξίσου σημαντικές. Αυτό αντανακλάται στο είδος των ηθικών κρίσεων που κάνει το παιδί.

Δικαιοσύνη

Το στάδιο αυτό αρχίζει από την ηλικία των 11 ετών. Το παιδί σε αυτή την περίοδο έχει ξεπεράσει τις απλοϊκές λύσεις για ισότητα, και καθώς η κοινωνική του κατανόηση αυξάνεται, αρχίζει να καταλαβαίνει ότι δεν έχουν όλοι τις ίδιες ανάγκες. Σε αυτό το σημείο, κατά τον Piaget, το παιδί θα αρχίσει να αναπτύσσει την έννοια του δικαίου.

Για παράδειγμα, μερικοί άνθρωποι μπορεί να χρειαστούν ένα μεγαλύτερο μερίδιο σε κάτι για να αντισταθμιστεί το γεγονός ότι δεν ξεκίνησαν έχοντας την ίδια ποσότητα με τους άλλους. Οι κρίσεις για τη δικαιοσύνη και το ηθικά ορθό πρέπει να αντανακλούν κάτι τέτοιο για να υπάρχει η σιγουριά ότι η λύση που τελικά υιοθετείται είναι η κατάλληλη.

O Piaget και τα στάδια ηθικότητας και γνωστικής ανάπτυξης

Μολονότι ο Piaget μίλησε για στάδια, δεν θεωρούσε ότι η ανάπτυξη της ηθικότητας σηματοδοτείται από μια σειρά αιφνίδιων και ευδιάκριτων αλλαγών.

Η μετάβαση του παιδιού από το ένα στάδιο στο άλλο δεν γίνεται παρά μόνον βαθμιαία. Κατ' αυτόν, συντελείται μια σταδιακή ανάπτυξη από το στάδιο της ετερόνομης ηθικής, η οποία εξαρτάται από εξωτερικούς κανόνες και νόμους, στο στάδιο της αυτόνομης ηθικής, όπου το άτομο εφαρμόζει τις αρχές του «σωστού» και του «λάθους» που το ίδιο έχει εσωτερικεύσει.

Όπως και για τα στάδια της γνωστικής ανάπτυξης, έτσι και σε αυτή την περιοχή ο Piaget θεωρούσε ότι η ανάπτυξη της ηθικής σκέψης είναι αποτέλεσμα της σταδιακής μείωσης του εγωκεντρισμού στη σκέψη του παιδιού.

Το παιδί, σύμφωνα με τον Piaget, ξεκινά από μια εντελώς εγωκεντρική οπτική γωνία και μόνον σταδιακά δέχεται ότι ο εξωτερικός κόσμος υπάρχει ανεξάρτητα από το ίδιο.

Η αρχική κατανόηση του εξωτερικού κόσμου είναι, κατά συνέπεια, σχετικά περιορισμένη και εκφράζεται με την υιοθέτηση εξωτερικών κανόνων και αρχών, που συχνά εφαρμόζονται με εντελώς άκαμπτο και αυστηρό τρόπο.

Συσχετισμός αποκεντρωμένης σκέψης και ηθικότητας

Όταν το παιδί είναι σε θέση να αποκεντρώνει τη σκέψη του και να βλέπει τα πράγματα από την οπτική γωνία των άλλων, αποκτά μια περισσότερο πολύπλοκη ηθική σκέψη, μέχρις ότου τελικά μπορεί να λαμβάνει αυτόνομες αποφάσεις για κάθε ιδιαίτερη κατάσταση.

Κριτική στην τοποθέτηση Piaget

Η άποψη του Piaget δεν ταιριάζει με τα πορίσματα της έρευνας για την ανάπτυξη της «θεωρίας του νου», ιδιαίτερα μάλιστα όσον αφορά την ηλικία στην οποία τα παιδιά είναι ικανά να εφαρμόσουν ορισμένα είδη λογικής σκέψης.

Ένα πρόβλημα μπορεί να είναι το ότι ο Piaget ανέμενε ότι τα παιδιά είναι ικανά να εξηγήσουν γιατί πήραν ορισμένες αποφάσεις. Αυτή η διαδικασία όμως είναι δύσκολη ακόμη και για τους ενηλίκους. Τα πράγματα γίνονται περισσότερο δύσκολα, καθώς το άτομο αναζητεί μια εξήγηση που θα γίνει αποδεκτή από τους άλλους.

Ίσως, λοιπόν, γι' αυτό το λόγο τα μικρότερα παιδιά στη μελέτη του Piaget είχαν την τάση να επικαλούνται τόσο πολύ εξωτερικούς κανόνες και αρχές.

Η θεωρία του Kohlberg για την ανάπτυξη της ηθικότητας

Μια μεταγενέστερη θεωρία για την ανάπτυξη της ηθικότητας στο παιδί παρουσιάστηκε από τον Kohlberg (1969). Όπως ο Piaget, έτσι και ο Kohlberg επινόησε μια σειρά από ιστορίες τις οποίες παρουσίαζε στα παιδιά, ζητώντας τους να διατυπώσουν την άποψή τους για την ορθότερη λύση που θα μπορούσε να δοθεί στο ηθικό δίλημμα της κάθε ιστορίας.

Οι ιστορίες του αφορούσαν διάφορα ηθικά θέματα-διλήμματα, όπως η υπακοή στους κανόνες δικαίου, η τήρηση μιας υπόσχεσης, ο σεβασμός για την ανθρώπινη ζωή και την ξένη ιδιοκτησία κ.λπ.

Ένα από τα πλέον γνωστά παραδείγματα μιας τέτοιας ιστορίας περιγράφει ένα επεισόδιο στο οποίο ένας άντρας διέρρηξε ένα φαρμακείο για να πάρει φάρμακα για τη γυναίκα του που πέθαινε.

Τα παιδιά άκουγαν την ιστορία και στη συνέχεια έπρεπε να κρίνουν αν ο άντρας είχε ενεργήσει σωστά ή εσφαλμένα. Ρωτώντας τα παιδιά διαφορετικών ηλικιών, ο Kohleberg καθόρισε τρία βασικά επίπεδα ανάπτυξης, με δύο επιμέρους στάδια το καθένα, τα οποία περιγράφονται στη συνέχεια.

Η προοδευτική ανάπτυξη της ηθικής

Όπως ο Piaget, έτσι και ο Kohlberg θεωρούσε ότι καθένα από αυτά τα στάδια υπόκειται σε συνεχείς αλλαγές: Οι πεποιθήσεις του παιδιού κατά το πρώτο μέρος του σταδίου είναι διαφορετικές από τις πεποιθήσεις του στο δεύτερο μέρος του κάθε σταδίου.

Σύμφωνα με τον Kohlberg, το παιδί προχωρά προοδευτικά από μία κατάσταση όπου οι ηθικές κρίσεις βασίζονται αποκλειστικά στην ανάγκη του να αποφύγει την τιμωρία σε μια κατάσταση όπου γίνεται ικανό να εφαρμόσει καθολικές έννοιες σύμφωνα με την προσωπική του αυτόνομη κρίση. Για τον Kohlberg, αυτό αποτελεί την πιο υψηλή μορφή ηθικής σκέψης.

Προηθικό επίπεδο

Αυτό το επίπεδο καλύπτει την προσχολική ηλικία. Το παιδί κάνει ηθικές κρίσεις που βασίζονται αποκλειστικά στις επικείμενες αμοιβές ή ποινές. Ένα παιδί, για παράδειγμα, θα ισχυριστεί ότι είναι σημαντικό να μην είναι ανυπάκουο, γιατί διαφορετικά μπορεί να έχει προβλήματα.

Σε αυτό το επίπεδο υπάρχουν δυο στάδια.

Στο πρώτο στάδιο (ηθική που εστιάζεται αποκλειστικά στην τιμωρία και την υπακοή), οι πράξεις του παιδιού υπαγορεύονται από την επιθυμία του να αποφύγει την τιμωρία, και μόνον οι συνέπειές τους καθορίζουν πόσο ηθικές ή ανήθικες είναι οι πράξεις αυτές.

Στο δεύτερο στάδιο (ηθική του αφελούς συντελεστικού ηδονισμού), οι πράξεις του παιδιού υποκινούνται από το πόσο ευχάριστη ή πόσο δυσάρεστη έκβαση μπορεί να έχουν για το ίδιο. Έτσι οι πράξεις που έχουν ευχάριστα αποτελέσματα είναι ηθικές, ενώ αυτές που έχουν δυσάρεστα αποτελέσματα είναι ανήθικες.

Συμβατική ηθική

Αυτό το επίπεδο αντιστοιχεί περίπου στην σχολική ηλικία. Εδώ οι ηθικές κρίσεις του παιδιού ακολουθούν την κοινωνική συμφωνία, βασίζονται πλέον στις προσδοκίες και στα πρότυπα των ισχυρών προσώπων, και όχι τόσο στις συνέπειες των πράξεών του.

Στο πρώτο επιμέρους στάδιο αυτού του επιπέδου (ηθική του καλού παιδιού), οι πράξεις επιτελούνται με γνώμονα τη συμφωνία της οικογένειας, των συνομηλίκων και του σχολείου.

Οι πράξεις του παιδιού είναι ηθικές εφόσον είναι ευχάριστες γι' αυτές τις ομάδες και ανήθικες αν προκαλούν τη δυσαρέσκειά τους. Αργότερα, το παιδί θα δώσει έμφαση στο γενικό καλό. Μια πράξη του κρίνεται ως ηθική ή ανήθικη αν εξυπηρετεί το γενικό συμφέρον: την κοινωνία, το κράτος.

Αυτό είναι το δεύτερο επιμέρους στάδιο (ηθική της έννομης τάξης), στο οποίο ηθικό για το παιδί είναι μόνο αυτό που υπαγορεύεται από το νόμο. Εάν μια πράξη διαταράσσει την τάξη ή είναι επιβλαβής για την κοινωνία, είναι ηθικά λανθασμένη.

Αυτόνομη ηθική

Το συγκεκριμένο επίπεδο καλύπτει χονδρικά την εφηβική ηλικία. Εδώ το άτομο αρχίζει να καθορίζει το ηθικό ή το ανήθικο μιας πράξης χωρίς να δεσμεύεται από τις κοινωνικές συμβάσεις και τις πεποιθήσεις ή τις προσδοκίες των ισχυρών προσώπων.

Σε αυτό το επίπεδο, το άτομο έχει εσωτερικεύσει τους δικούς του κανόνες και τα δικά του αξιολογικά πρότυπα, στα οποία και υπακούει ανεξάρτητα από την άμεση κοινωνική επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία.

Στο πρώτο επιμέρους στάδιο του επιπέδου αυτού (ηθική του κοινωνικού συμβολαίου), το άτομο αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι οι κοινωνικοί κανόνες και νόμοι μπορεί να διαφέρουν και ότι οι άνθρωποι μπορεί να έχουν διαφορετικές απόψεις για το τι είναι σωστό και τι λάθος.

Έτσι ο έφηβος διαμορφώνει την άποψη ότι μπορεί να υπάρχουν περισσότερο γενικές και βαθύτερες αρχές που θα μεγιστοποιούν την ευημερία του συνόλου και αναζητεί τρόπους για την αλλαγή του συστήματος. Συχνά το ενδιαφέρον του στρέφεται στην αλλαγή και τη βελτίωση ενός κανόνα ο οποίος φαίνεται να είναι λανθασμένος.

Σε αυτό το στάδιο δίνεται έμφαση στην ατομική συνείδηση και στους προσωπικούς ηθικούς κανόνες. Έτσι μια πράξη του είναι ηθική όταν του προκαλεί εσωτερική ικανοποίηση. Συγχρόνως αντιλαμβάνεται ότι τα οικουμενικά δικαιώματα των ανθρώπων είναι ανεξάρτητα από τους κοινωνικούς σκοπούς μιας συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων.

Μην κλαις για όσα δεν έχεις. Γέλα για όσα σου χαρίστηκαν

Δε σου αρέσει η ζωή σου. Δε σου αρέσει το σπίτι σου, η καθημερινότητά σου, η δουλειά σου. Με γκρίνια ξυπνάς το πρωί, με μισή καρδιά κάνεις ό,τι κάνεις. Όλα διεκπεραιωτικά. Όλα γιατί πρέπει κι όχι γιατί θέλεις. Με ένα τεράστιο αχ να πνίγει το στή8ος σου κι ένα παράπονο.

Γιατί όλα σε σένα; Γιατί τίποτα να μην είναι όπως το θες; Αναρωτιέσαι κι απάντηση δεν έχεις να δώσεις. Μήτε και λύση στα αδιέξοδά σου.

Για την ακρίβεια σε αυτά που εσύ ορίζεις αδιέξοδα. Κουραστικός γίνεσαι, να ξέρεις. Όλη αυτή η μιζέρια, η γκρίνια, το ανικανοποίητο, δεν παλεύονται. Εσύ γενικά κατάντησες να μην παλεύεσαι. Γιατί ρε φίλε; Γιατί δε χαλαρώνεις να δεις τη ζωή σου αλλιώς; Γιατί δεν αρχίζεις να βλέπεις το ποτήρι μισογεμάτο κι όχι μισοάδειο; Υπάρχει πάντα και η θετική ματιά των πραγμάτων. Έχεις σπίτι ενώ κάποιος άλλος κοιμάται στο δρόμο. Έχεις δουλειά, ενώ κάποιος άλλος εδώ και χρόνια ψάχνει και δε στεριώνει πουθενά. Έχεις ανθρώπους να σε αγαπούν και να σε αντέχουν (για πόσο ακόμη δεν ξέρω) ενώ άλλοι είναι κούτσουρα μοναχά τους. Κι όχι επειδή το επέλεξαν, αλλά επειδή έτσι τα έφερε η ρουφιάνα η ζωή. Στα μάτια των άλλων τα έχεις όλα. Μόνο στα δικά σου δεν έχεις τίποτα. Κι είναι αχαριστία αυτό, να ξέρεις. Είναι άρνηση των δώρων που σου χάρισε η ζωή.

Που μπορεί να μην είναι τα ακριβά μπιχλιμπίδια, οι δόξες και οι χλιδές που ονειρεύτηκες κάποτε, αλλά είναι υπολογίσιμα. Είναι δικά σου και πρέπει να τα αγαπάς. Και κυρίως να τα εκτιμάς. Γιατί λοιπόν χαραμίζεις το χρόνο σου σε γκρίνιες και μουρμούρες; Ό,τι σου έχει χαριστεί κρατά μια θέση στη ζωή σου κι εσύ πρέπει να το φυλάξεις. Γιατί αυτό είναι ο θησαυρός σου, μη σκάβεις να τον βρεις αλλού. Μη σπαταλάς το χρόνο σου μαζί του.

Απόλαυσέ το. Οι άνθρωποι, οι ευκαιρίες κι όλα τα συναισθήματα που σου χαρίστηκαν αξίζουν. Εκτίμησε τα. Γιατί τίποτα δε μένει για πάντα στη ζωή Δεν κλείνεις συμβόλαια μαζί της. Όπως στα έδωσε, έτσι μπορεί μια μέρα και να στα πάρει. Κι εκεί που έχεις τα πάντα να μείνεις με ένα ολοστρόγγυλο τίποτα… Να απομείνεις κούτσουρο μονάχο να κλαις τη μοίρα σου. Και τότε φίλε μου, θα έχεις λόγο να κλαις. Τώρα δεν έχεις καμία δικαιολογία. Γι’ αυτό σκούπισε τα γκρινιάρικα δάκρυά σου κι ευχαριστήσου όσα έχεις. Και κοίτα κακομοίρη μου να τα κρατήσεις. Γιατί αλλιώς, έτσι και τα χάσεις, θα είσαι όντως για κλάματα. Αληθινά κλάματα με μαύρα, κατάμαυρα δάκρυα… Να το θυμάσαι…

S. FREUD: Η Ψυχολογία των μαζών

Η αντίθεση ανάμεσα στην ατομική και την κοινωνική ψυχολογία ή ψυχολογία των μαζών, η οποία εκ πρώτης όψεως ενδέχεται να μας φαίνεται πολύ σημαντική, χάνει ύστερα από λεπτομερέστερη παρατήρηση μεγάλο μέρος της έντασής της. Η ατομική ψυχολογία ασχολείται μεν με τον μεμονωμένο άνθρωπο και παρακολουθεί τους τρόπους με τους οποίους εκείνος προσπαθεί να επιτύχει την ικανοποίηση των ενορμήσεών του, σπάνια ωστόσο, και υπό ορισμένες συνθήκες, βρίσκεται στη θέση να μη συνυπολογίσει τις σχέσεις του συγκεκριμένου ανθρώπου με άλλα άτομα. Στην ψυχική ζωή του μεμονωμένου ανθρώπου, ο Άλλος εκλαμβάνεται συχνά ως πρότυπο, ως αντικείμενο, ως βοηθός ή ως αντίπαλος, και συνεπώς η ατομική ψυχολογία είναι εξαρχής ταυτόχρονα και κοινωνική ψυχολογία, υπό αυτήν τη διευρυμένη αλλά απόλυτα δικαιολογημένη έννοια.

Η σχέση του μεμονωμένου ανθρώπου με τους γονείς του και τα αδέλφια του, με το αντικείμενο της αγάπης του και με το γιατρό του, όλες δηλαδή οι σχέσεις που έως τώρα αποτελούσαν το κύριο αντικείμενο της ψυχαναλυτικής έρευνας, μπορούν να εγείρουν την αξίωση να αναγνωριστούν ως κοινωνικά φαινόμενα και σε αυτή την περίπτωση θα έρθουν σε αντίθεση με τις διεργασίες που ονομάζουμε ναρκισσιστικές και στις οποίες η ικανοποίηση των ενορμήοεων ξεφεύγει την επιρροή άλλων προσώπων ή παραιτείται από αυτά. Η αντίθεση ανάμεσα στις κοινωνικές και τις ναρκισσιστικές —ο Bleuler ίσως θα έλεγε αυτιστικές— ψυχικές πράξεις εμπίπτει λοιπόν απολύτως στο πεδίο της ατομικής ψυχολογίας και δε δικαιολογεί το διαχωρισμό της από μια κοινωνική ψυχολογία ή ψυχολογία των μαζών.

Στις σχέσεις που ανέφερα προηγουμένως με τους γονείς και τα αδέρφια, με την ερωμένη, με το φίλο και με το γιατρό, ο μεμονωμένος άνθρωπος βιώνει πάντα την επιρροή ενός μόνο προσώπου ή ενός πολύ μικρού αριθμού προσώπων, το καθένα από τα οποία έχει αποκτήσει εξαιρετικά μεγάλη σημασία γι αυτόν. Έχουμε συνηθίσει, όποτε μιλούμε για κοινωνική ψυχολογία ή ψυχολογία των μαζών, να παραβλέπουμε αυτές τις σχέσεις και να απομονώνουμε ως αντικείμενο έρευνας τον ταυτόχρονο επηρεασμό του ατόμου από ένα μεγάλο αριθμό προσώπων με τα οποία το συνδέει κάτι, παρόλο που κατά τα άλλα μπορεί να του είναι ξένα από πολλές απόψεις. Η ψυχολογία των μαζών πραγματεύεται λοιπόν το μεμονωμένο άνθρωπο ως μέλος μιας φυλής, ενός λαού, μιας κάστας, μιας κοινωνικής θέσης, ενός θεσμού ή ως συστατικό στοιχείο ενός ανθρώπινου πλήθους που σε μια συγκεκριμένη στιγμή οργανώνεται σε μάζα για ένα συγκεκριμένο σκοπό. Ύστερα από αυτήν τη διάρρηξη μιας φυσικής συνάφειας, ήταν εύκολο να θεωρήσουμε τις εκφάνσεις που παρουσιάζονται κάτω από αυτές τις ιδιαίτερες προϋποθέσεις ως εκδηλώσεις μιας ιδιαίτερης, μη αναγόμενης περαιτέρω ενόρμησης -herd instinct, group mind-, η οποία υπό άλλες συνθήκες δεν εκφράζεται. Μπορούμε όμως κάλλιστα να αντιτείνουμε ότι μας είναι δύσκολο να παραχωρήσουμε μια τόσο μεγάλη σπουδαιότητα στο στοιχείο του αριθμού, πως μόνο αυτό είναι σε θέση να ξυπνήσει στην ανθρώπινη ψυχική ζωή μια νέα και, κατά τα άλλα, μη ενεργοποιημένη ενόρμηση. Έτσι, η προσδοκία μας οδηγείται σε δύο άλλες δυνατότητες: ότι η κοινωνική ενόρμηση δεν μπορεί να είναι πρωταρχική και αδιαίρετη και ότι οι απαρχές του σχηματισμού της μπορούν να βρεθούν σε στενότερο κύκλο, όπως για παράδειγμα σε αυτόν της οικογένειας.

Η ψυχολογία των μαζών, παρόλο που βρίσκεται στα αρχικά της στάδια, περικλείει μια ανυπολόγιστη ακόμη πληθώρα μεμονωμένων προβλημάτων και θέτει στον ερευνητή αμέτρητα προβλήματα που μέχρι τώρα δεν έχουν καν ταξινομηθεί σωστά. Η απλή ομαδοποίηση των διαφορετικών μορφών μαζικού σχηματισμού και η περιγραφή των ψυχολογικών φαινομένων που εκδηλώνονται από αυτές απαιτούν μεγάλη επένδυση σε παρατήρηση και εξεικόνιση και έχουν ήδη δώσει πλούσια βιβλιογραφία. Όποιος συγκρίνει αυτό το λεπτό βιβλιαράκι με το εύρος της ψυχολογίας των μαζών, εύκολα θα υποθέσει ότι εδώ δεν πραγματεύομαι παρά μόνο λίγα από τα σημεία τou συνολικού υλικού. Και όντως θα είναι μερικά μόνο ερωτήματα, για τα οποία η βαθύτερη έρευνα της ψυχανάλυσης δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

S. FREUD, ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΕΓΩ

Δεν πρέπει να χτίζει κανείς την ευτυχία του επάνω σε πλατιά θεμέλια

Αν ο άνθρωπος δε θέλει να είναι πολύ δυστυχισμένος, ο πιο σίγουρος τρόπος για να το πετύχει είναι να μην απαιτεί να είναι πολύ ευτυχισμένος, δηλαδή να βάζει όρια στην απόλαυση, στην απόκτηση των αγαθών, στα αξιώματα, στις τιμές κοκ., γιατί συγκεκριμένα αυτός ο αγώνας και η προσπάθεια να είναι κανείς ευτυχισμένος, είναι που φέρνει τη μεγαλύτερη δυστυχία. 

Είναι λοιπόν συνετό και σοφό να περιορίζει ο άνθρωπος τις απαιτήσεις του, αν μη τι άλλο γιατί είναι πολύ εύκολο να δυστυχήσει, ενώ το να είναι κάποιος πολύ ευτυχισμένος δεν είναι μόνο δύσκολο, αλλά απολύτως αδύνατο. Και πιο συγκεκριμένα, δεν πρέπει να χτίζει κανείς την ευτυχία του επάνω σε πλατιά θεμέλια -δεν πρέπει να απαιτεί πολλά πράγματα για να γίνει ευτυχισμένος. 

Γιατί η ευτυχία που χτίζεται πάνω σε τέτοια θεμέλια υπονομεύεται πιο εύκολα, κι αυτό γιατί το οικοδόμημα της ευτυχίας συμπεριφέρεται αντίθετα από όλα τα άλλα οικοδομήματα, όπου όσο πιο πλατιά είναι τα θεμέλια τόσο ασφαλέστερο είναι το κτίσμα. Άρα ο πιο σίγουρος τρόπος για ν’ αποφύγουμε την ακραία δυστυχία είναι, να περιορίζουμε τις απαιτήσεις μας στον κατώτατο δυνατό βαθμό σε σύγκριση με τα μέσα που διαθέτουμε, γιατί η ευτυχία είναι μια χίμαιρα, ενώ ο πόνος είναι απολύτως πραγματικός.

«Η μέση οδός είναι η καλύτερη, ούτε να υφίστασαι την αθλιότητα μιας τρώγλης, ούτε να γίνεσαι αντικείμενο φθόνου. Το ψηλό πεύκο το δέρνει ο άνεμος πιο σκληρά, οι μεγαλόπρεποι πύργοι καταρρέουν με δύναμη, των βουνών τις κορυφές τις χτυπούν οι κεραυνοί».

Οράτιος, Carmina, II, 10, στ. 5-12.

Οι έξυπνοι της ζωής συνεργάζονται ενώ οι κουτοί ανταγωνίζονται

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Δεν υπάρχει καμία αντίφαση. Προσπάθησε να δεις τη ζωή σαν μαραθώνιο. Υπάρχουν συμμετέχοντες που τρέχουν δίπλα σου. Όσο η παρουσία τους λειτουργεί σαν ερέθισμα και ενεργεί καθησυχαστικά, δεν παρουσιάζει κανένα πρόβλημα. Τη στιγμή, όμως, που κάποιος θελήσει να κερδίσει τον συναγωνιζόμενο, η κατάσταση αλλάζει τελείως.

Ο αρχικός στόχος, που έπρεπε να ήταν «να καταφέρει να τερματίσει» ή «να τρέξει γρήγορα», μετατρέπεται στον στόχο «να νικήσει εκείνο το άτομο». Ο συναγωνιστής, που έπρεπε να ήταν ένας φίλος, μετατρέπεται σε ορκισμένο εχθρό που πρέπει να συντριβεί. Κι αυτό φέρνει με τη σειρά του ύπουλες μεθοδεύσεις με σκοπό τη νίκη και οδηγεί ακόμα και σε αθέμιτες συμπεριφορές. Ακόμα κι όταν ολοκληρωθεί ο αγώνας, το άτομο αδυνατεί να γιορτάσει τη νίκη του συναγωνιστή και παλεύει με αισθήματα φθόνου και κατωτερότητας.

ΝΕΟΣ: Και γι’ αυτό ο ανταγωνισμός είναι μη αποδεκτός,

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Όπου υπάρχει ανταγωνισμός, προκύπτουν και ύπουλες μεθοδεύσεις και αθέμιτες συμπεριφορές. Δε χρειάζεται να νικήσεις κάποιον. Δεν είναι αρκετό να καταφέρεις να τερματίσεις;

ΝΕΟΣ: Αποκλείεται να είστε τόσο αφελής. Είστε πραγματικά αφελής αν έχετε τέτοιες απόψεις.

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Τότε, ας σταματήσουμε να χρησιμοποιούμε ως παράδειγμα τον μαραθώνιο και ας επιστρέψουμε στην πραγματική κοινωνία. Αντίθετα με τον μαραθώνιο, όπου οι άνθρωποι συναγωνίζονται για τον καλύτερο χρόνο, σε μια κοινότητα που κυβερνάται από αρχηγό δεν υπάρχουν σαφή κριτήρια ως προς το τι συνιστά νίκη. Σε μια σχολική τάξη υπάρχουν κι άλλες παράμετροι πέραν των σχολικών μαθημάτων που μπορούν να επηρεάσουν τις αποφάσεις κάποιου. Κι όσο τα κριτήρια είναι ασαφή, ο κόσμος θα είναι γεμάτος ανθρώπους που κρατούν τους συντρόφους τους πίσω, παίρνουν τα εύσημα για τη δουλειά άλλων και κολακεύουν τους ηγέτες τους με στόχο να κερδίσουν την αναγνώριση μόνο για τους εαυτούς τους. Έχεις γίνει μάρτυρας αυτού ακόμα και στον εργασιακό σου χώρο, έτσι δεν είναι;

ΝΕΟΣ: Ναι, μάλλον…

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Προκειμένου να αποτρέψει τέτοιες καταστάσεις, ένας οργανισμός πρέπει να εφαρμόζει μια πραγματική δημοκρατία όπου δεν υπάρχει ανταμοιβή, τιμωρία, αλλά και ανταγωνισμός. Έχε, σε παρακαλώ, στο μυαλό σου πως η σχολική εκπαίδευση που προσπαθεί να χειραγωγήσει τους άλλους με ανταμοιβή και τιμωρία αντιπροσωπεύει μια συμπεριφορά που δε θα μπορούσε να απέχει περισσότερο από τη δημοκρατία.

ΝΕΟΣ: Τότε, πείτε μου το εξής. Τι πιστεύετε πως είναι η δημοκρατία; Τι είδος οργανισμού ή κοινότητας θα χαρακτηρίζατε δημοκρατικό;

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Μια κοινότητα που διοικείται όχι βάσει της αρχής του ανταγωνισμού, αλλά βάσει της αρχής της συνεργασίας.

ΝΕΟΣ: Αρχή της συνεργασίας;

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Αντί για τον ανταγωνισμό με τους άλλους, να βάζεις τη συνεργασία με τους άλλους πάνω απ’ όλα τα άλλα. Αν καταφέρεις να λειτουργήσεις με γνώμονα την αρχή της συνεργασίας στην τάξη σου, οι μαθητές σου πιθανώς να υιοθετήσουν ένα σχέδιο ζωής που θα τους επιτρέπει να λένε “οι άνθρωποι είναι σύντροφοί μου”.

ΝΕΟΣ: Χα χα! Ας συναδελφωθούμε όλοι κι ας βάλουμε τα δυνατά μας ; Ούτε καν στα νηπιαγωγεία δε στέκουν αυτά τα όνειρα θερινής νυκτός!

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ας υποθέσουμε ότι έχουμε έναν μαθητή που έχει εκδηλώσει επανειλημμένως προβληματικές συμπεριφορές. Πολλοί εκπαιδευτικοί θα σκέφτονταν: Τι να κάνω με αυτόν τον μαθητή; Θα σκέφτονταν αν θα πρέπει να επαινέσουν, να επιπλήξουν ή να αγνοήσουν το αγόρι, ή αν θα πρέπει να ακολουθήσουν κάποια άλλη προσέγγιση. Και τότε θα το φώναζαν στο γραφείο των καθηγητών, όπου και θα ασχολούνταν μεμονωμένα με την περίπτωσή του. Αλλά αυτός ο τρόπος σκέψης είναι λανθασμένος.

ΝΕΟΣ: Γιατί;

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Το πρόβλημα εδώ είναι ότι η αρχή του ανταγωνισμού έχει διαποτίσει όλη την τάξη, όχι ότι το παιδί που εκδήλωσε την προβληματική συμπεριφορά είναι κακό. Αν πάθαινε πνευμονία, για παράδειγμα, δε θα την πάθαινε επειδή την κόλλησε μόνο του, αλλά επειδή ολόκληρη η τάξη είχε προσβληθεί εξαρχής. Η προβληματική του συμπεριφορά είναι σύμπτωμα. Αυτός είναι ο τρόπος σκέψης της αντλεριανής ψυχολογίας.

ΝΕΟΣ: Είναι αρρώστια ολόκληρης της τάξης;

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ναι, είναι μια αρρώστια που ονομάζεται «αρχή του ανταγωνισμού». Αυτό που απαιτείται από τους εκπαιδευτικούς είναι να κοιτάξουν την κοινότητα εντός της οποίας εντοπίζεται το πρόβλημα, όχι το μεμονωμένο άτομο που το εκ δηλώνει. Και τότε, αντί να προσπαθεί να θεραπεύσει το άτομο, να αρχίσει να θεραπεύει την ίδια την κοινότητα.

ΝΕΟΣ: Πώς θεραπεύει κανείς μια ολόκληρη τάξη που πάσχει από πνευμονία;

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Παύει να ανταμείβει και να τιμωρεί, ενώ παράλληλα καταπνίγει συνεχώς εν τη γενέσει του τον ανταγωνισμό. Απαλλάσσει την τάξη από την αρχή του ανταγωνισμού. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος.

ΝΕΟΣ: Αυτό θα ήταν αδύνατο και θα είχε και το αντίθετο αποτέλεσμα! Ξεχάσατε πως εφάρμοσα την εκπαίδευση χωρίς έπαινο, και απέτυχα;

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ναι, το ξέρω. Ας σταθούμε εδώ για ένα λεπτό και ας κάνουμε μια αποτίμηση των σημείων που συζητήσαμε. Πρώτα απ’ όλα, η ίδια η φύση του ανταγωνισμού, όπου οι άνθρωποι αναμετρώνται μεταξύ τους για το ποιος θα επικρατήσει σε δύναμη ή ποιος θα τερματίσει πρώτος, πάντα καταλήγει σε κάθετες σχέσεις. Γιατί δημιουργεί νικητές και ηττημένους και τις συνεπαγόμενες ιεραρχικές σχέσεις που τους συνδέουν.

ΝΕΟΣ: Σύμφωνοι.

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Αντιθέτως, οι οριζόντιες σχέσεις που πρεσβεύει η αντλεριανή ψυχολογία είναι εμποτισμένες με την αρχή της συνεργασίας. Κανείς δεν ανταγωνίζεται κανέναν, και δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι. Δεν έχει σημασία αν υπάρχουν διαφορές ως προς το επίπεδο γνώσεων ή εμπειρίας ή ικανότητας ανάμεσα στα άτομα. Όλοι είναι ίσοι, ανεξαρτήτως ακαδημαϊκών ή επαγγελματικών επιτευγμάτων, και η συνεργασία είναι εκείνη που δίνει νόημα στην έννοια της κοινότητας.

ΝΕΟΣ: Ώστε αυτό εννοείτε όταν μιλάτε για δημοκρατικό κράτος;

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ναι. Η αντλεριανή ψυχολογία είναι μια βασισμένη σε οριζόντιες σχέσεις, ψυχολογία της δημοκρατίας.

ΝΕΟΣ: Εντάξει. Τα σημεία σύγκρουσης είναι σαφή. Εσείς λέτε ότι δεν είναι πρόβλημα του ατόμου, αλλά ολόκληρης της τάξης ότι η αρχή του ανταγωνισμού που έχει διαποτίσει την τάξη είναι η ρίζα του κακού.

Εγώ, από την άλλη, επικεντρώνομαι στο άτομο. Για ποιον λόγο συμβαίνει αυτό; Λοιπόν, για να δανειστώ τα δικά σας λόγια , ο λόγος είναι ο σεβασμός. Κάθε μαθητής , με τη δική του μοναδική προσωπικότητα, υφίσταται ως ένα ξεχωριστό πλάσμα. Υπάρχουν διάφορα είδη μαθητών. Κάποιοι είναι ήσυχοι και φρόνιμοι, άλλοι θορυβώδεις και ζωηροί, άλλοι είναι σοβαροί κι άλλοι έχουν φλογερό ταπεραμέντο. Δεν είναι ένα πλήθος χωρίς ατομικά χαρακτηριστικά.

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ναι, βέβαια, έτσι είναι.

ΝΕΟΣ: Αλλά κι εσείς, ακόμα κι όταν μιλάτε περί δημοκρατίας, προσπαθείτε να μη βλέπετε το κάθε παιδί ξεχωριστά, αλλά να τα βλέπετε όλα ομαδικά. Επιπλέον, ευαγγελίζεστε ότι όλα θα αλλάξουν αν αλλάξουμε το σύστημα. Αυτό είναι στην ουσία κομμουνισμός.

Η δική μου άποψη είναι διαφορετική . Δεν έχει σημασία ποιο είναι το σύστημα – δημοκρατικό, κομμουνιστικό ή οτιδήποτε άλλο. Εγώ ασχολούμαι με την πνευμονία καθενός ξεχωριστά, όχι με την πνευμονία όλης της τάξης,

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Γιατί αυτό έκανες πάντα.

ΝΕΟΣ: Μιλώντας συγκεκριμένα, εσείς πώς θα αντιμετωπίζατε την πνευμονία τους; Αυτό είναι ένα ακόμα σημείο σύγκρουσης. Η δική μου απάντηση θα ήταν με επιδοκιμασία. Ικανοποιώντας την ανάγκη τους για επιδοκιμασία.

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Χμ…

ΝΕΟΣ: Καταλαβαίνω. Πραγματικά καταλαβαίνω την άρνησή σας απέναντι στην ανάγκη για επιδοκιμασία. Εγώ όμως την αποδέχομαι ενεργά. Έχω καταλήξει σε αυτό το συμπέρασμα βάσει προσωπικής εμπειρίας, οπότε δεν πρόκειται να υποκύψω εύκολα. Αναζητώντας απεγνωσμένα την επιδοκιμασία, τα παιδιά αυτά ξεπάγιασαν από το κρύο και αρρώστησαν.

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Μπορείς να εξηγήσεις τη λογική πίσω από το συμπέρασμά σου;

ΝΕΟΣ: Στην αντλεριανή ψυχολογία, αρνείστε την ανάγκη για επιδοκιμασία. Για ποιον λόγο; Γιατί ως αποτέλεσμα της επιθυμίας του να γίνει αποδεκτό από έναν τρίτο, το άτομο, ενεργώντας υπό την πίεση της ανάγκης για επιδοκιμασία, θα αρχίσει, προτού το καταλάβει, να ζει μια ζωή που εναρμονίζεται με τις επιθυμίες αυτού του τρίτου. Με άλλα λόγια, θα ζει τη ζωή ενός άλλου.

Αλλά δε ζούμε για να ικανοποιούμε τις προσδοκίες κάποιου άλλου. Είτε αυτός ο άλλος είναι οι γονείς μας ή ο καθηγητής μας ή ο οποιοσδήποτε άλλος, δεν πρέπει να επιλέγουμε ένα σχέδιο ζωής που ικανοποιεί τις προσδοκίες εκείνου του άλλου. Σωστά το λέω;

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ναι.

ΝΕΟΣ: Αν κάποιος ανησυχεί συνεχώς για το πώς τον κρίνουν οι άλλοι, καταλήγει να μη ζει την ίδια του τη ζωή. Γίνεται ένας τρόπος ζωής που δεν είναι πλέον ελεύθερος. Πρέπει να είμαστε ελεύθεροι. Κι αν κάποιος ευελπιστεί να βρει την ελευθερία, δεν πρέπει να αναζητά την επιδοκιμασία. Δεν είναι εσφαλμένη η κατανόησή μου, σωστά;

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Όχι, δεν είναι εσφαλμένη

ΝΕΟΣ: Είναι μια υπέροχη, αληθινά θαρραλέα ιστορία. Αλλά ξέρετε τι γίνεται; Δυστυχώς, δεν μπορούμε να είμαστε αρκετά δυνατοί! Ακόμα κι εσείς, αν παρατηρούσατε την πραγματική καθημερινότητα με τους μαθητές, θα καταλαβαίνατε. Κάνουν ό,τι μπορούν για να παραστήσουν τους σκληρούς, αλλά μέσα τους είναι τρομερά ανασφαλείς. Δεν μπορούν με τίποτα να αποκτήσουν αυτοπεποίθηση και υποφέρουν από αισθήματα κατωτερότητας. Χρειάζονται την επιδοκιμασία των άλλων.

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Είναι ακριβώς έτσι όπως το λες.

ΝΕΟΣ: Μη συμφωνείτε τόσο επιπόλαια μαζί μου, ξεπερασμένε Σωκράτη! Τα άτομα για τα οποία μιλάτε εσείς είναι όλοι σκέτα αγάλματα του Δαβίδ.

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Αγάλματα του Δαβίδ;

ΝΕΟΣ: Ναι, γνωρίζετε τον Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου, έτσι; Είναι η ιδανική αναπαράσταση του ανθρώπινου σώματος – συμμετρικό και μυώδες, χωρίς ίχνος λίπους. Αλλά είναι μια εξιδανικευμένη εικόνα, χωρίς σάρκα και οστά, και δεν αναπαριστά ένα πλάσμα που υπάρχει στην πραγματικότητα. Οι πραγματικοί άνθρωποι παθαίνουν στομαχόπονους, οι πραγματικοί άνθρωποι αιμορραγούν! Εσείς μιλάτε πάντα για τους ανθρώπους λες και είναι εκείνο το ιδανικό άγαλμα του Δαβίδ.

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Χα χα! Ενδιαφέρων ο τρόπος που το θέτεις.

ΝΕΟΣ: Αυτό στο οποίο εστιάζω εγώ είναι οι αληθινοί, ζωντανοί άνθρωποι. Μιλάω για ευαίσθητα παιδιά, στο έπακρον ατομικιστές, παιδιά που είναι από κάθε άποψη αμήχανα και εύθικτα. Πρέπει να ικανοποιήσω αυτή την ανάγκη για επιδοκιμασία σε καθένα ξεχωριστά, και με πιο υγιή τρόπο. Με μία λέξη, πρέπει να τα επαινέσω. Αν δεν το πράξω, δε θα μπορέσουν να ανακτήσουν το θάρρος που έχασαν.

Ενδύεστε τον χιτώνα του ενάρετου ανθρώπου, αλλά κρατάτε τους αδύναμους σε απόσταση. Έχετε ιδεαλιστικές θεωρίες για τους θαρραλέους και τους λεοντόκαρδους, αλλά τίποτα για τους πραγματικούς ανθρώπους.

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Μάλιστα . Αν τα λόγια μου ακούστηκαν ως μη πρακτικές, ιδεαλιστικές θεωρίες, δεν ήταν αυτή η πρόθεσή μου. Η φιλοσοφία πρέπει να είναι μια αναζήτηση που βασίζεται σε στέρεο έδαφος, έχοντας πάντα επίγνωση ότι τα ιδανικά που κυνηγάμε δεν παύουν να είναι ιδανικά. Ας δούμε από μια άλλη σκοπιά τους λόγους για τους οποίους η αντλεριανή ψυχολογία δεν αποδέχεται την ανάγκη για επιδοκιμασία.

ΝΕΟΣ: Α, προσπαθείτε να δικαιολογήσετε τα πάντα, ακριβώς σαν τον Σωκράτη!

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ο όρος «αίσθημα κατωτερότητας» που ανέφερες νωρίτερα είναι κλειδί εδώ.

ΝΕΟΣ: Χμ… Θέλετε να μιλήσουμε για αισθήματα κατωτερότητας; Εντάξει. Ξέρετε, είμαι ειδικός στα αισθήματα κατωτερότητας.

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Κατ’ αρχάς, κατά την παιδική ηλικία, όλοι οι άνθρωποι ανεξαιρέτως έχουν αισθήματα κατωτερότητας. Αυτό αποτελεί μείζον δεδομένο στην αντλεριανή ψυχολογία.

ΝΕΟΣ: Ανεξαιρέτως;

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ακριβώς. Ο άνθρωπος είναι μάλλον το μόνο πλάσμα του οποίου το σώμα χρειάζεται μεγαλύτερο διάστημα για να αναπτυχθεί απ’ ό,τι ο νους. Ενώ στα άλλα πλάσματα το σώμα και ο νους αναπτύσσονται με την ίδια ταχύτητα, στους ανθρώπους πρώτα αναπτύσσεται ο νους, ενώ το σώμα μένει πίσω. Κατά μία έννοια, είμαστε όντα που ζουν δεμένα χειροπόδαρα. Γιατί, παρόλο που το μυαλό μας είναι ελεύθερο, το σώμα μας δεν είναι.

ΝΕΟΣ: Χμ, ενδιαφέρουσα σκοπιά αυτή.

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ως αποτέλεσμα, τα παιδιά παλεύουν με το κενό που υπάρχει ανάμεσα σε αυτό που θέλουν να κάνουν από νοητικής πλευράς και αυτό που μπορούν να κάνουν από σωματικής πλευράς. Υπάρχουν πράγματα που εμείς οι ενήλικες γύρω τους μπορούμε να κάνουμε, αλλά εκείνα δεν μπορούν: εκείνο το ράφι όπου οι μεγάλοι βάζουν πράγματα αυτά δεν το φτάνουν εκείνες τις πέτρες που μπορούν να κουβαλήσουν οι ενήλικες αυτά δεν μπορούν να τις σηκώσουν και δεν μπορούν να συμμετέχουν και στις συζητήσεις τους.

Τα παιδιά βιώνουν αυτή την αίσθηση ανημπόριας -ή ανολοκλήρωτου εαυτού, θα μπορούσε να πει κανείς- και, κατά κανόνα, δεν μπορούν παρά να έχουν αισθήματα κατωτερότητας

ΝΕΟΣ: Άρα ξεκινούν τη ζωή τους ως ανολοκλήρωτα όντα;

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ναι. Φυσικά, τα παιδιά δεν είναι «ανολοκλήρωτα» ως άνθρωποι. Απλώς η σωματική ανάπτυξη δε συμβαδίζει ακόμα με τη νοητική. Αλλά οι ενήλικες βλέπουν μόνο τις σωματικές τους ανάγκες και αρχίζουν να τους φέρονται σαν μωρά. Δεν προσπαθούν να δουν το μυαλό των παιδιών. Οπότε, είναι φυσικό τα παιδιά να έχουν αισθήματα κατωτερότητας. Γιατί παρ’ ότι το μυαλό τους δε διαφέρει από αυτό των ενηλίκων, δεν αναγνωρίζεται η ανθρώπινη αξία τους.

ΝΕΟΣ: Όλοι οι άνθρωποι ξεκινούν ως ανολοκλήρωτα όντα, οπότε όλοι βιώνουν αισθήματα κατωτερότητας. Αρκετά απαισιόδοξη αυτή η άποψη.

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Δεν έχει μόνο αρνητικά. Αυτό το αίσθημα κατωτερότητας, αντί να γίνεται εμπόδιο, αποτελούσε πάντα ερέθισμα για προσπάθεια και εξέλιξη.

ΝΕΟΣ: Με ποιον τρόπο;

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Αν τα ανθρώπινα πόδια ήταν το ίδιο γρήγορα με αυτά των αλόγων, τότε δε θα είχαν εφευρεθεί ποτέ οι άμαξες πιθανώς ούτε και τα μηχανοκίνητα οχήματα. Αν μπορούσαμε να πετάξουμε σαν τα πουλιά, δε θα είχε εφευρεθεί ποτέ το αεροπλάνο. Αν είχαμε γούνα σαν αυτή της πολικής αρκούδας, δε θα είχαν εφευρεθεί τα χειμερινά ρούχα, και αν κολυμπούσαμε σαν τα δελφίνια, δε θα είχε υπάρξει ποτέ ανάγκη για πλοία ή ναυτικές πυξίδες.

Ο πολιτισμός είναι το προϊόν της ανάγκης του ανθρώπου για να ξεπεράσει τη σωματική του αδυναμία, και η ιστορία της ανθρωπότητας είναι η ιστορία του θριάμβου της επί της κατωτερότητάς της.

ΝΕΟΣ: Δηλαδή, επειδή ήμασταν αδύναμοι καταφέραμε να κτίσουμε τέτοιον πολιτισμό;

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ακριβώς. Και για να το πάμε ένα βήμα παραπέρα, εξαιτίας αυτής της αδυναμίας είναι που οι άνθρωποι δημιουργούν κοινωνίες και ζουν με σχέσεις συνεργασίας. Από την εποχή του κυνηγού-συλλέκτη ακόμα, ζούσαμε σε ομάδες και συνεργαζόμασταν με τους συντρόφους μας για το κυνήγι ζώων και την ανατροφή των παιδιών. Δεν ήταν ότι θα 'θέλα με όντως να συνεργαζόμαστε μεταξύ μας. Ήταν ότι ήμασταν αδύναμοι – τόσο απελπιστικά αδύναμοι, που δεν μπορούσαμε να ζήσουμε χώρια.

ΝΕΟΣ: Λόγω αυτής της αδυναμίας οι άνθρωποι σχημάτισαν ομάδες και δημιούργησαν κοινωνίες. Άρα, λοιπόν, η δύναμή μας και ο πολιτισμός μας είναι καρποί αυτής της αδυναμίας.

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Βλέποντάς το από την ανάποδη, δεν υπάρχει τίποτα πιο τρομακτικό για τον άνθρωπο από την απομόνωση. Για τους απομονωμένους ανθρώπους, δεν απειλείται μόνο η σωματική τους ασφάλεια αλλά και η ψυχική. Γιατί, ενστικτωδώς, γνωρίζουμε πολύ καλά ότι δεν μπορούμε να ζήσουμε μόνοι μας. Ως αποτέλεσμα, λαχταράμε πάντα μια δυνατή σύνδεση με άλλους. Αντιλαμβάνεσαι τι σημαίνει αυτό το γεγονός ;

ΝΕΟΣ: Όχι. Τι σημαίνει ;

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Όλοι έχουν μέσα τους έμφυτο το αίσθημα της κοινότητας. Και είναι κάτι που συνδέεται βαθιά με την ανθρώπινη ταυτότητα.

ΝΕΟΣ: Ααα!

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Όπως δεν μπορούμε να φανταστούμε μια χελώνα χωρίς καβούκι ή μια καμηλοπάρδαλη με κοντό λαιμό, έτσι δεν υφίσταται και άνθρωπος που να είναι εντελώς αποκομμένος από τους γύρω του. Το αίσθημα της κοινότητας δεν είναι κάτι που αποκτάται, αλλά κάτι που ο άνθρωπος ξεθάβει από μέσα του, γι’ αυτό και μπορεί να το μοιράζεται με άλλους ανθρώπους. Όπως διευκρινίζει ο Άντλερ, «το αίσθημα της κοινότητας αντικατοπτρίζει πάντα την αδυναμία του σώματος και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι μας».

ΝΕΟΣ: Ένα αίσθημα κοινότητας που πηγάζει από την ανθρώπινη αδυναμία.

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Τα ανθρώπινα όντα είναι σωματικά αδύναμα. Αλλά ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι αξεπέραστος, πολύ δυνατότερος από οποιουδήποτε άλλου ζώου. Είμαι σίγουρος ότι γνωρίζεις πολύ καλά πόσο αντίθετο στους νόμους της φύσης είναι να σπαταλά κανείς τον καιρό του ανταγωνιζόμενος τους συντρόφους του. Το αίσθημα κοινότητας δεν είναι κάποιο ονειροπόλο ιδανικό. Είναι μια θεμελιώδης αρχή της ζωής που ενυπάρχει μέσα μας.

Πως προστάτευαν την Δημοκρατία στην αρχαιότητα οι Αθηναίοι

Ψήφισμα του Δήμου Αθηναίων επί επωνύμου άρχοντα Δημοφάντους το 510 π.Χ. για την προστασία της δημοκρατίας και της τιμωρίας των τυράννων.

Αν κάποιος καταλύσει την Αθηναϊκή Δημοκρατία ή κατέχει κάποιο αξίωμα κατά το χρόνο που η Δημοκρατία έχει καταλυθεί, θα θεωρείται εχθρός των Αθηναίων και θα θανατώνεται χωρίς τιμωρία εκείνου που τον σκότωσε.

Η περιουσία του να δημεύεται και το ένα δέκατο να κατατίθεται στο Ταμείο της Θεάς Αθηνάς.

Ο εκτελεστής του ενόχου και όποιος τον συμβούλευσε να είναι αναμάρτητος και αμόλυντος. Όλοι δε οι Αθηναίοι κατά φυλές και Δήμους, να θυσιάσουν ζωντανά σφάγια και να ορκιστούν ότι θα θανατώσουν όποιον πράξει τέτοια έργα. Ο όρκος του να είναι ο εξής:

«Θα συντελέσω και με λόγια και με έργα και με την ψήφο και με το ίδιο μου το χέρι, αν το μπορώ, στη θανάτωση εκείνου που θα καταλύσει τη Δημοκρατία στην Αθήνα. Τα ίδια θα πράττω και για όποιον επιχειρήσει να γίνει τύραννος ή συνεργεί στην επιβολή τυραννίας. Κι αν κάποιος άλλος τον σκοτώσει, θα τον θεωρήσω αναμάρτητο μπροστά στους Θεούς και Δαίμονες γιατί σκότωσε εχθρό των Αθηναίων. Και αφού ξεπουλήσω ολόκληρη την περιουσία του σκοτωμένου, θα δώσω τα μισά σε αυτόν που τον σκότωσε, χωρίς να του στερήσω τίποτα.

Κι αν κανείς καθώς θα σκότωσε ή επιχειρούσε να σκοτώσει κάποιον απ’ αυτούς (τους τυράννους) χάσει τη ζωή του, θα εκδηλώσω την ευγνωμοσύνη μου και σε αυτόν και στα παιδιά του, όπως στον Αρμόδιο και Αριστογείτονας και τους απογόνου τους. Τους όρκους που έχουν δοθεί στην Αθήνα ή στο στρατόπεδο ή οπουδήποτε αλλού εναντίον του Δήμου των Αθηναίων τους καταργώ και ακυρώνω».

Για τα παραπάνω, όλοι οι Αθηναίοι να δώσουν το νόμιμο όρκο προ των Διονυσίων, θυσιάζοντας ζωντανά σφαγεία και να εύχονται όποιος τηρεί τον όρκο του να ιδεί πολλά και καλά ο επίορκος να καταστραφεί ο ίδιος και η οικογένειά του.

Εντοπίστηκε αστεροειδής που είναι ο... «χαμένος δίδυμος αδερφός» της Σελήνης

Μια ομάδα αστρονόμων στη Βόρεια Ιρλανδία, ανακάλυψαν ένα αστεροειδή γύρω από τον Άρη, τον οποίο περιέγραψαν ως πιθανό «χαμένο εδώ και καιρό δίδυμο αδελφό» της Σελήνης.

​Θεωρούν ότι ο εν λόγω αστεροειδής «1998 VF31» μπορεί να αποκόπηκε από το φεγγάρι της Γης και αργότερα να παγιδεύτηκε από το βαρυτικό πεδίο του Άρη.

​Δεν αποκλείεται πάντως ο αστεροειδής να αποσχίστηκε από τον ίδιο τον «κόκκινο» πλανήτη στο μακρινό παρελθόν.

Οι ερευνητές του Αστεροσκοπείου και του Πλανηταρίου Άρμαγκ, οι οποίοι έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό «Icarus», σύμφωνα με τη βρετανική «Ιντιπέντεντ», βρήκαν ότι ο συγκεκριμένος αστεροειδής έχει πολύ όμοια χημική σύνθεση με τη Σελήνη.

​Αυτό μπορεί να συμβαίνει είτε επειδή κάποτε αποτελούσε κομμάτι της Γης, είτε για άλλο λόγο, όπως η μακρόχρονη έκθεσή του στην ηλιακή ακτινοβολία.

«Το πρώιμο ηλιακό σύστημα ήταν πολύ διαφορετικό από αυτό που βλέπουμε σήμερα. Το διάστημα ανάμεσα στους νεοσχηματισμένους πλανήτες ήταν γεμάτο συντρίμμια και οι συγκρούσεις ήσαν συχνές. Μεγάλοι αστεροειδείς συνεχώς έπλητταν τη Σελήνη και τους πλανήτες», δήλωσε ο Χρήστου.

Το απομεινάρι μιας τέτοιας σύγκρουσης μπορεί να εκτινάχθηκε από τη Σελήνη και να κατέληξε στη γειτονιά του Άρη, όπου παγιδεύτηκε.

​Ενώ αυτό το σενάριο είναι πιθανό, μπορεί επίσης ο αστεροειδής να προήλθε από τον ίδιο τον Άρη

Αστρονόμοι εντόπισαν για πρώτη φορά στο γαλαξία μας αστραπιαίες και υπέρλαμπρες εκπομπές ραδιοκυμάτων

Για πρώτη φορά στον γαλαξία μας εντοπίστηκαν αστραπιαίες και υπέρλαμπρες εκπομπές ραδιοκυμάτων (Fast Radio Burst-FRB), την ανακάλυψη την έκανε μία ομάδα αστρονόμων.

Πρόκειται πιθανότατα για ένα μάγναστρο (magnetar), δηλαδή ένα ταχέως περιστρεφόμενο άστρο νετρονίων που διαθέτει ένα τρομερά ισχυρό μαγνητικό πεδίο.

Οι έντονα φωτεινές και υψηλής ενέργειας αναλαμπές («εκρήξεις») FRB είναι από τα πιο ισχυρά αλλά και μυστηριώδη έως τώρα φαινόμενα στο σύμπαν, καθώς οι επιστήμονες δεν έχουν καταφέρει να βρουν μια απόλυτα ικανοποιητική εξήγηση για τη δημιουργία και την προέλευση τους. Σε χρόνο πολύ μικρότερο του ενός δευτερολέπτου, απελευθερώνεται ενέργεια πάνω από 100 εκατομμύρια φορές μεγαλύτερη από εκείνη του Ήλιου.

Οι FRBs ανακαλύφθηκαν για πρώτη φορά το 2007 και έκτοτε έχουν εντοπισθεί στο σύμπαν περισσότερες από 20, οι οποίες έχουν διαρκέσει συνήθως μόνο κλάσματα του δευτερολέπτου, κάτι που έχει δυσκολεύσει πολύ τον εντοπισμό της πηγής τους, σε συνδυασμό με το ότι οι περισσότερες προέρχονται από πολύ μακριά, πέρα από το γαλαξία μας. Ως πιθανότερη προέλευση τους έχουν θεωρηθεί τα άστρα νετρονίων (πάλσαρ), πολύ πυκνά απομεινάρια γιγάντιων άστρων, που αποτελούν ό,τι απέμεινε μετά από μια έκρηξη σούπερ-νόβα.

Αυτή τη φορά, τρεις ανεξάρτητες ομάδες από τον Καναδά, την Κίνα, τις ΗΠΑ και άλλες χώρες, οι οποίες συνδύασαν παρατηρήσεις από πολλά επίγεια και διαστημικά τηλεσκόπια (με κυριότερο το καναδικό ραδιοτηλεσκόπιο CHIME), εντόπισαν την κοντινότερη μέχρι σήμερα πηγή αστραπιαίων φωτεινών παλμών, συγκεκριμένα των ραδιοκυμάτων της εκπομπής FRB 200428, προερχόμενη κατά πάσα πιθανότητα από το μάγναστρο SGR 1935+2154. Είναι η πρώτη φορά που οι επιστήμονες έχουν στα χέρια τους δεδομένα παρατηρήσεων που να δείχνουν ότι τα μάγναστρα -μια ειδική περίπτωση των πάλσαρ- όντως μπορούν να προκαλέσουν FRBs.

Οι ερευνητές, οι οποίοι έκαναν τέσσερις σχετικές δημοσιεύσεις στο περιοδικό "Nature", ενώ παρεχώρησαν και σχετική συνέντευξη Τύπου λόγω της σημασίας της ανακάλυψης τους, ανέφεραν ότι, όπως εκτιμούν πλέον, τα μάγναστρα μπορούν να παράγουν μερικές, αν όχι όλες, τις FRBs, χωρίς πάντως να μπορούν να αποκλείσουν και άλλες πηγές προέλευσης, τουλάχιστον προς το παρόν.

«Υπάρχει ένα μεγάλο μυστήριο, όσον αφορά το τι παράγει αυτές τις μεγάλες εκρήξεις ενέργειας, τις οποίες έως τώρα έχουμε δει να έρχονται από το μισό σύμπαν. Αυτή είναι η πρώτη φορά που μπορέσαμε να συσχετίσουμε μια από αυτές τις εξωτικές FRBs με ένα μοναδικό αστροφυσικό αντικείμενο», δήλωσε ο επίκουρος καθηγητής φυσικής Κιγιόσι Μασούι του Πανεπιστημίου ΜΙΤ των ΗΠΑ. «Αυτή η συγκεκριμένη FRB, που συνέβη στο δικό μας γαλαξία, είναι χιλιάδες φορές φωτεινότερη από οποιαδήποτε άλλη λάμψη μάγναστρου έχουμε ποτέ δει», πρόσθεσε.

Οι επιστήμονες δεν έχουν ακόμη απαντήσει στο ερώτημα πώς τα μάγναστρα παράγουν FRBs. Οι περισσότερες ισχυρές εκπομπές ραδιοκυμάτων στο σύμπαν παράγονται μέσω της λεγόμενης ακτινοβολίας συγχρότρου, κατά την οποία ένα αέριο που περιέχει ηλεκτρόνια υψηλής ενέργειας, αλληλεπιδρά με μαγνητικά πεδία, με τρόπο που εκπέμπεται ενέργεια στις ραδιοσυχνότητες. Με αυτό το μηχανισμό, παράγονται συχνά ραδιοκύματα από τεράστιες μαύρες τρύπες, όταν αυτές περιβάλλονται από καυτά αέρια. Όμως οι αστροφυσικοί υποψιάζονται ότι τα μάγναστρα παράγουν ραδιοκύματα μέσω μιας τελείως διαφορετικής διαδικασίας.

Επιστήμη και πολιτική: Κοινοί, παράλληλοι ή ασύμβατοι;

Ποια είναι η νομιμοποιητική σημασία του όποιου επιστημονικά ορθού στη δημοκρατική διαδικασία; Υπάρχουν λανθασμένες επιστημονικά πλειοψηφικές αποφάσεις της Πολιτείας;

Έχουν περάσει τέσσερις αιώνες από τότε που η επιστήμη έχει ανατρέψει την άποψη που επικρατούσε για τον κόσμο, καθώς η Γη δεν βρίσκεται πλέον στο κέντρο του Σύμπαντος. Ένας από τους μεγάλους στοχαστές του 17ου αιώνα, ο Φράνσις Μπέικον, ανέδειξε την αξία της επιστήμης. «Η γνώση είναι δύναμη», είχε πει, υποστηρίζοντας ότι η επιστήμη είναι ο καλύτερος τρόπος να κατακτηθεί η γνώση. Στο βιβλίο του “Η Μεγάλη Ανάκτηση των Επιστημών”, συνέταξε ένα καλά σχεδιασμένο και λεπτομερές σχέδιο για την αλλαγή ολόκληρου του εκπαιδευτικού συστήματος: τη χρηματοδότησή του, τους εγκεκριμένους κανονισμούς και τους χάρτες και τα παρόμοια. Ήταν ένας από τους πρώτους πολιτικούς και φιλόσοφους που επικεντρώθηκαν στη σημασία των δραστηριοτήτων για την παροχή πόρων για την εκπαίδευση και τον πειραματισμό και ο πρώτος που απέδειξε την χρησιμότητα της επιστήμης και του επιστημονικού λόγου σε θέματα πολιτικής.

Ήδη είχε επισημάνει τόσο τις αμφίδρομες σχέσεις γνώσης και εξουσίας, όσο και τις κυριαρχικές βλέψεις ή μάλλον τον εναγκαλισμό της τελευταίας προς την επιστήμη. Άλλωστε οι πρίγκιπες κατά τον Μεσαίωνα ή ακόμη και παλαιότερα «χρησιμοποιούσαν» μαθηματικούς, αστρονόμους και φυσικούς στην Αυλή τους εκ του πονηρού, ελπίζοντας να προσπορίσουν οικονομικά, στρατιωτικά ή άλλα οφέλη από τυχόν εφευρέσεις τους. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ο Αρχιμήδης, ο Κέπλερ, ο Γαλιλαίος, ο ντα Βίντσι και πολλοί άλλοι προσέφεραν τις επιστημονικές συμβουλές τους για στρατιωτικούς και επιστημονικούς σκοπούς Ο Μπέικον επισήμαινε ότι δεν είναι λίγες οι φορές που οι παράλληλοι αυτοί δρόμοι, μερικές φορές μπορεί – ίσως και επιβάλλεται από τις περιστάσεις – να γίνουν ακόμη και ασύμβατοι. Υποστήριξε ότι οι πορείες των ανθρώπων της πολιτικής και της επιστήμης κατά κανόνα πρέπει να συμβαδίζουν, παρότι η προσέγγιση πολλών θεμάτων ήταν και εξακολουθεί να παραμένει διαφορετική. Οι επιστήμονες «τρέφονται» συχνά από την αμφιβολία, μιλάνε με πιθανότητες, ενώ αντίθετα οι πολιτικοί «πουλάνε» σιγουριά και ασφάλεια. Δεν είναι πάντως λίγες οι περιπτώσεις που οι δρόμοι αυτοί ήταν και παραμένουν κοινοί.

Η εγκυρότητα του επιστημονικού λόγου-Περιορισμοί

Γεγονός είναι ότι από τότε μέχρι σήμερα, ο επιστημονικός λόγος βαθμιαία άρχισε να γίνεται όλο και πιο αποδεκτός από τις κοινωνίες και σε πάρα πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε για εφαρμογή πολιτικών, όπως σε θέματα υγείας και πρόνοιας, σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος, λήψης κοινωνικών μέτρων και υποστήριξης ευπαθών ομάδων. Η αξία της επιστήμης πολλές φορές απέδωσε οφέλη στον χώρο της πολιτικής και αντίστροφα. Πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί η παροχή κοινωνικών μέτρων, μετά από εφαρμογή επιστημονικών μελετών για την Ελληνική πραγματικότητα με τη μεθοδολογία καθιέρωσης επιδόματος θέρμανσης από την πολιτεία, το οποίο θα διαφοροποιείται με βάση τις πραγματικές ανάγκες θέρμανσης ανά οικισμό. Με βάση τα αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνας και τα στοιχεία μελετών της ΕΜΥ το επίδομα θέρμανσης πλέον θα είναι διαφορετικό σε κάθε πόλη, χωριό και οικισμό καθώς θα υπάρχουν διαφορετικοί συντελεστές με βάση τις βαθμοημέρες, δηλαδή τις ημέρες που η θερμοκρασίες θα είναι κάτω από κάποια όρια. Με αυτό το παράδειγμα γίνεται πλέον σαφές ότι έχουμε οδηγηθεί βαθμιαία στο σημείο, όπου η εγκυρότητα του επιστημονικού λόγου εδράζεται στην τεκμηρίωση και την αποδοχή του, όχι μόνο από την επιστημονική κοινότητα, αλλά γίνεται αποδεκτή από τους πολιτικούς και τις πολιτικές που εφαρμόζουν, οι οποίες έχουν ως τελικό αποδέκτη την κοινωνία.

Για τους ίδιους τους επιστήμονες, το γεγονός ότι ο λόγος τους γίνεται αποδέκτης πολιτικών, δεν τους στερεί τη δυνατότητα εκφοράς ελεύθερου και αντικειμενικού λόγου. Η ελευθερία του επιστημονικού λόγου κινδυνεύει μόνο όταν η συντεταγμένη κοινωνική ένταξη του επιστήμονα αποκρύπτεται ή αποκρύπτουν τα συμπεράσματα των ερευνών. Σήμερα ζητούμενο σε μια κρίσιμη προϋπόθεση του εκφερόμενου επιστημονικού λόγου, είναι η ελεύθερη εκφορά του, υποκείμενη μόνο στους αυτοπεριορισμούς που προκύπτουν από την επιστημονική ευθύνη που αισθάνεται ο ίδιος ο επιστήμονας, δηλαδή από την επιστημονική συνείδηση αυτού που τον εκφέρει. Τα προβλήματα που έχει να αντιμετωπίσει η κάθε εξουσία και η πολιτική γίνονται περίπλοκα. Αυτό επιφέρει – και συνεχώς αυξάνει- την εξάρτηση της πολιτικής απόφασης και επιλογής από την ειδική γνώση, που διασφαλίζει – όσο τη διασφαλίζει – η επιστήμη. «Ποια είναι η νομιμοποιητική σημασία του όποιου επιστημονικά ορθού στη δημοκρατική διαδικασία; Υπάρχουν «λανθασμένες» επιστημονικά πλειοψηφικές αποφάσεις της Πολιτείας που να τις καθιστούν πολιτικά αμφίβολες, στο μέτρο που υφίσταται ένα επιστημονικά ορθό; Η απάντηση σε αυτά τα δύο ερωτήματα είναι ότι η τελική κρίση για κάθε απόφαση αποτελεί αντικείμενο μόνο της πολιτικής επιλογής, ακόμη και για ένα καθαρά επιστημονικό πόρισμα ή μελέτη.

Η κοινωνική και πολιτική κριτική απέναντι στην επιστήμη

Από την στιγμή που η μελέτη φύγει από το εργαστήριο του επιστήμονα και αποτελέσει αντικείμενο εφαρμογής κάποιων πολιτικών ή μέτρων, η κριτική ξεφεύγει από το αυστηρό Επιστημονικό και Τεχνικό πεδίο και αποτελεί πλέον αντικείμενο κοινωνικής και πολιτικής κριτικής. Για παράδειγμα, ο μετεωρολόγος θα χρησιμοποιήσει κάποια τεχνικά και ίσως πολύ αυστηρά, αντικειμενικά και «δίκαια» κριτήρια της Επιστήμης του. Τα στοιχεία αυτά δύσκολα μπορούν να αμφισβητηθούν από την επιστημονική Κοινότητα. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι επειδή τα μέτρα αυτά είναι πιο αντικειμενικά, ή πιο «δίκαια» ότι θα τα δεχτούν όλοι χωρίς γκρίνιες και , ειδικά όσοι διαπιστώσουν ότι αυτά τα μέτρα μπορεί να επιφέρουν μείωση του «χ» επιδόματός που λαμβάνουν. Με άλλα λόγια, η αντίδραση του πολίτη και των κοινωνιών είναι άγνωστη και ίσως κάποιες φορές όχι αποδεκτή, ειδικά όταν το μέτρο αυτό επιφέρει επιπτώσεις στη τσέπη του και το οικογενειακό του εισόδημα. Η έννοια του ορθού λαμβάνει άλλες διαστάσεις. Αποκτά κοινωνική και πολιτική χροιά .

Από το σημείο αυτό και μετά, καθίσταται σαφές ότι τον χειρισμό της μελέτης και των όποιων βαρών αυτή επιφέρει, πρέπει να την αναλάβει κάποιος άλλος. Αποτελεί πλέον υποχρέωση της πολιτικής και των πολιτικών να προωθήσουν κατάλληλα τα επιστημονικά συμπεράσματα, για να υποστηρίξουν την καταλληλόλητα των μέτρων, ειδικά όταν αυτά έχουν οικονομικές ή άλλες επιπτώσεις. Η επιστημονική “αυθεντία”, όταν μπει στον στίβο των πολιτικών εφαρμογών δεν υφίσταται. Αυτό συμβαίνει σε όλους τους τομείς και φέρνω πάλι ως παράδειγμα τον χώρο μου, αυτόν της Μετεωρολογίας. Να πάρουμε ως παράδειγμα την έκδοση ανακοινώσεων σε περιπτώσεις ακραίων καιρικών φαινομένων, όπου ο μετεωρολόγος τηρεί όλα τα κριτήρια της επιστήμης του σχετικά με την επικινδυνότητα ενός φαινομένου και εκδίδει κάποιες ανακοινώσεις. Όμως, επειδή ο τελικός φορέας και εκδότης του τελικού μηνύματος προειδοποίησης προς το κοινό είναι άλλος, αυτός θα πρέπει να λάβει υπόψη του και άλλες παραμέτρους, που ίσως δεν τις γνωρίζει ο μετεωρολόγος, όπως είναι η τοπογραφία μιας περιοχής, τα μπαζωμένα ρέματα κ.α. Μόνο αν ληφθούν αυτά τα στοιχεία υπόψη του θα μπορεί να έχει ένα καλό αποτέλεσμα ώστε να μεταφέρει στη δημοσιότητα τις σωστές και τελικές υποδείξεις προς τους πολίτες.

Άμεσα συνάγεται, ότι οι ρόλοι των Επιστημονικών και Επιχειρησιακών Φορέων θα πρέπει να είναι αφ’ ενός μεν διακριτοί και από την άλλη μεριά ο καθείς εκ των Φορέων ή των μελών του, θα πρέπει να περιορίζεται στο ρόλο που του έχει ανατεθεί από την Πολιτεία ή προκύπτει από τις αρμοδιότητές του. Με άλλα λόγια ο κάθε φορέας αλλά και ο κάθε επιστήμονας θα πρέπει να αναλαμβάνει τις ευθύνες στο μέρος που του αναλογεί.

Η πολιτική και η επιστήμη ως ενιαία ομάδα – Οι επικοινωνιακές τακτικές

Πολύ χαρακτηριστικά παρομοιάζεται η σχέση της πολιτικής και της επιστήμης με αυτές που υπάρχουν μεταξύ των παικτών μιας ποδοσφαιρικής ομάδας: Αν κάναμε μια τραβηγμένη μεταφορά στην ομάδα που κυβερνάει μια χώρα, οι πολιτικοί είναι οι επιθετικοί παίκτες. Οι βιρτουόζοι που προσφέρουν θέαμα και καμιά φορά γκολ. Οι τεχνοκράτες είναι οι αμυντικοί, που προσέχουν να μην φάνε γκολ. Τα φώτα πέφτουν συνήθως στους επιθετικούς, ενώ οι αμυντικοί είναι μάλλον αφανείς. Για να πάει όμως καλά η ομάδα χρειάζονται και οι δύο. Η σημαντικότητα του ρόλου του καθενός εξαρτάται από τις συνθήκες του αγώνα. Σε ένα παιχνίδι εκτός έδρας με συνεχή πίεση, τον πρώτο λόγο τον έχουν συνήθως οι αμυντικοί. Και οι επιθετικοί έχουν βέβαια τον ρόλο τους, αλλά πολύ λιγότερες ευκαιρίες. Σε ένα εύκολο παιχνίδι εντός έδρας, οι ρόλοι αντιστρέφονται.

Όπως είναι γνωστό στον αθλητισμό, η επίθεση κόβει εισιτήρια και η άμυνα παίρνει τα πρωταθλήματα. Μια ομάδα που έχει μόνο επιθετικούς σπάνια κερδίζει τα παιχνίδια έστω κι αν βάζει πολλά γκολ. Το ίδιο βέβαια συμβαίνει με μια ομάδα που έχει μόνο αμυντικούς, έστω κι αν πάρει το πρωτάθλημα, τι να το κάνει, αν δεν τραβάει κόσμο. Το ζητούμενο λοιπόν είναι το σωστό μίγμα και, κυρίως, το σωστό μίγμα ανά περίσταση . Η πολιτική είναι ένα «πεδίο μάχης» πολύ δύσκολο για πολλούς από τους ανθρώπους της επιστήμης.

Η μεγάλη έκθεση των επιστημόνων σε θέματα ακόμη και του αντικειμένου τους, το οποία όμως αναφέρονται σε επικοινωνιακές τακτικές και απευθύνονται στις κοινωνίες, τους θέτει σε κινδύνους. Τα εργαλεία προστασίας των ιδίων από αυτή την έκθεση δεν τους είναι γνωστά, καθώς αυτά θέτουν άλλου είδους εφαρμογές πολιτικών επιλογών και αποφάσεων, προϋποθέτουν άλλες αντοχές, συμπεριφορές και δράσεις. Θα πρέπει οι ειδικοί της επιστήμης να λαμβάνουν υπόψη τους ότι η κριτική πλέον δεν θα περιορίζεται μόνο στον χώρο που οι ίδιοι ως επιστήμονες κατέχουν, αλλά θα διαχυθεί σε άλλα πεδία, άγνωστα γι' αυτούς, εκεί όπου οι ίντριγκες είναι πολύ συχνές. Το «παιχνίδι» είναι εκτός έδρας.

Να μη ξεχάσουμε βέβαια να πούμε ότι σε αυτό το «εκτός έδρας παιχνίδι» υπάρχουν και τα «αδηφάγα θηρία των ΜΜΕ», τα οποία βρίσκονται σε έναν χώρο όπου οι φιλίες είναι πολύ σπάνιες και επηρεάζονται από πλείστα πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα.

Fr. Nietzsche: η φιλοσοφία των Ελλήνων χτες και σήμερα

Φρίντριχ Νίτσε: 1844-1900

Γιατί οι Έλληνες;

§1

Ο Νίτσε είναι εκείνος ο στοχαστής της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας, που στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, με έμφαση στους Προσωκρατικούς, έχει αναζητήσει την πηγή της σκέψης του, αλλά και τη βάση της αντιπαράθεσής του με τη δυτική μεταφυσική. Αυτό σημαίνει ότι το ενδιαφέρον του για τη συγκεκριμένη φιλοσοφία είναι διαρκές και έντονο. Απέναντι στη δίνη, αλλά και την οδύνη του σύγχρονου χαοτικού πνευματικού μας πολιτισμού ο Νίτσε επιχείρησε να ορθώσει έναν αυθεντικά ριζοσπαστικό, εν πολλοίς αφοριστικό και πάντοτε παραγωγικό λόγο. Αυτός ο λόγος εισέρχεται στη ζωή μας σήμερα ως μια ακαταμάχητη αναδιάταξη του αρχαίου ελληνικού λόγου υπό τη μορφή της πιο επίκαιρης πολεμικής σκέψης. Η αναγκαιότητα μιας τέτοιας σκέψης προκύπτει από το γεγονός ότι ο σημερινός άνθρωπος βιώνει, όσο κανένας άλλος προγενέστερός του, την απόλυτη διάλυση αρχών, αξιών, κανόνων ζωής, επιθυμητών επιλογών κ.λπ. Είναι ένας ηττημένος ψυχικά, υπαρκτικά, κοινωνικά και πολιτικά άνθρωπος με δυο μόνο δυνατότητες μπροστά του:

1. να παραδεχτεί την ήττα του χωρίς διάθεση για αντί-σταση. Αυτός είναι ο αδύναμος ή αγελαίος, όπως λέει ο Νίτσε, άνθρωπος, που εκλιπαρεί τους πολιτικούς του δουλοκτήτες να του χαρίζουν λίγη δουλική ανάπαυση, ώστε «να πάρει τέλος ο πόλεμος που είναι ο ίδιος» (Πέραν του καλού και του κακού, KSA 5, σ. 120).

2. ή να αντλήσει από την πολεμική σκέψη, που είναι η αδούλωτη πτυχή του Είναι του, το δικαίωμα, αλλά και τη δύναμη να διεκδικήσει το παρόν και το μέλλον ως τη δική του βούληση ενάντια στους,

«φιλειρηνικά εργατικούς δημοκράτες και τους ιδεολόγους της επανάστασης, πιο πολύ ακόμη τους ηλίθιους φιλοσοφίσκους και φανατικούς της αδελφοσύνης, που αυτο-αποκαλούνται σοσιαλιστές και επιθυμούν την “ελεύθερη κοινωνία”, και όλοι μαζί συν-εργάζονται στη θεμελιακή και ενστικτώδη εχθρότητα ενάντια σε κάθε άλλη μορφή κοινωνίας εκτός από εκείνη της αυτόνομης αγέλης» (ό.π., σ. 125).

§2

Για να προετοιμάσει ο Νίτσε το κατάλληλο φιλοσοφικό εγχείρημα, που θα οδηγήσει τον σύγχρονο άνθρωπο πέρα από τις α-νοησίες των φιλοσοφίσκων και των καθεστωτικών τους εναγκαλισμών και προς τα πιο γόνιμα πνεύματα της ιστορίας, επικεντρώνει το ενδιαφέρον του, μεταξύ των άλλων, στους Έλληνες. Γιατί; Επειδή,

«το ύφος ενός Ηράκλειτου, ενός Πλάτωνος, ενός Εμπεδοκλή ή όποιο όνομα κι αν είχαν εκείνες οι βασιλικές και επιβλητικές, μοναχικές μορφές του πνεύματος» (ό.π., σ. 131)

μπορεί να αποτινάξει τη,

«μιζέρια της τωρινής φιλοσοφίας, που έχει καταστρέψει το σεβασμό για τη φιλοσοφία και άνοιξε τις πύλες στα χυδαία ένστικτα» (ό.π.).

Ο Νίτσε μπορεί και εκφράζεται έτσι, επειδή καθ’ όλη τη φιλοσοφική του διαδρομή διατηρούσε έντονο το ενδιαφέρον του για τους Φιλοσόφους της Ελλάδας και ειδικά για τους Προσωκρατικούς ή, όπως ο ίδιος τους αποκαλούσε, τους Προπλατωνικούς. Τι προσδοκούσε απ’ αυτή τη σκέψη των πρώτων Ελλήνων; Σίγουρα όχι κάποια πληροφοριακή ή ιστοριογραφική γνώση ή κάποιο «μεγάλο σφάλμα» (KSA 1, σ. 801), που θα χρειαζόταν αναίρεση ή θα αποτελούσε αφορμή για ένα αντι-λογικό, μοντερνιστικής υφής, κουβεντολόι. Απεναντίας, όπως ο ίδιος τονίζει με λαγαρό ύφος, ζητούσε,

«να φωτιστεί εκείνο που πρέπει πάντοτε να αγαπάμε και να σεβόμαστε και το οποίο καμιά μεταγενέστερη γνώση δεν μπορεί να μας αφαιρέσει βίαια: ο μεγάλος άνθρωπος» (ό.π., σ. 802).

§3

Ο μεγάλος άνθρωπος, συνεχίζει ο φιλόσοφος, διάγει το βίο του στο βασίλειο της σκέψης σε συνδυασμό πάντοτε με το βασίλειο της πράξης, της βούλησης και της βίωσης. Όλα ετούτα συνθέτουν το βασίλειο της ελευθερίας. Ο μεγάλος άνθρωπος ενδημεί μέσα σε τούτο το βασίλειο και ενσαρκώνει τις δυνατότητες ελεύθερης ζωής, που φωτίζουν το μονοπάτι όλων των μεταγενέστερων: ενισχύουν το αίσθημα της δύναμης των ανθρώπων και τους οπλίζουν με την ελευθερία της βούλησης. Η επι-στροφή στους Προσωκρατικούς είναι ένα ταξίδι εξερεύνησης των πιο απόκρημνων και επικίνδυνων περιοχών του ανθρώπινου βίου. Κατ’ αυτό το νόημα, εκείνοι οι Έλληνες φιλόσοφοι αποτελούσαν για τον Νίτσε τους κατ’ εξοχήν θεμελιωτές και προμάχους της φιλοσοφικής παράδοσης της Ευρώπης. Καθίδρυσαν μια αντίληψη της φιλοσοφίας στη βάση περισσότερο της τραγικής σοφίας και λιγότερο της μεταφυσικής. Ο τραγικός εν πολλοίς χαρακτήρας της Προσωκρατικής γνώσης επέτρεψε σε εκείνους τους μεγάλους άνδρες να αντι-σταθούν σθεναρά στην αποκλειστικότητα της καθαρής θεωρητικής ενατένισης απέναντι στην πρακτική έποψη της ζωής. Εκκινώντας λοιπόν από αυτό το παράδειγμα των πρώτων Ελλήνων φιλο-σόφων, ο Νίτσε επιχειρεί δια βίου να κατανοήσει τη φιλοσοφία ως την εγγενή δυνατότητα του ανθρώπου να διεκδικεί την ελεύθερη πραγμάτωσή του, να δίνει περιεχόμενο στην ύπαρξή του και να στέκεται απαιτητικά απέναντι στον κόσμο και τη ζωή. Αναγνωρίζει, ως εκ τούτου, την καθοριστική επίδραση της ελληνικής φιλοσοφίας στην ενηλικίωση της δυτικής σκέψης και, όπως αργότερα και ο Χάιντεγκερ, διακρίνει μια εσωτερική σχέση ανάμεσα στον ελληνισμό και τη φιλοσοφία. Γράφει σχετικά ο Νίτσε:

«Σήμερα ξαναγυρίζουμε σ’ αυτές τις θεμελιακές εξηγήσεις του σύμπαντος, που το ελληνικό πνεύμα ανακάλυψε με τον Αναξίμανδρο, τον Ηράκλειτο, τον Παρμενίδη, τον Εμπεδοκλή, τον Δημόκριτο και τον Αναξαγόρα. Μέρα με τη μέρα γινόμαστε όλο και πιο πολύ Έλληνες· πριν απ’ όλα, φυσικά, στις αντιλήψεις και τις κλίσεις μας, σαν να μην είμαστε παρά φαντάσματα που ελληνίζουν. Ας ελπίσουμε όμως πως μια μέρα θα γίνουμε και κατά φύση Έλληνες» (ό.π. σ. 808).

ΠΛΑΤΩΝ: Πολιτεία (484a-485e)

ΒΙΒΛΙΟΝ ΣΤ'

[484a] Οἱ μὲν δὴ φιλόσοφοι, ἦν δ᾽ ἐγώ, ὦ Γλαύκων, καὶ οἱ μὴ διὰ μακροῦ τινος διεξελθόντες λόγου μόγις πως ἀνεφάνησαν οἵ εἰσιν ἑκάτεροι.
Ἴσως γάρ, ἔφη, διὰ βραχέος οὐ ῥᾴδιον.
Οὐ φαίνεται, εἶπον· ἐμοὶ γοῦν ἔτι δοκεῖ ἂν βελτιόνως φανῆναι εἰ περὶ τούτου μόνου ἔδει ῥηθῆναι, καὶ μὴ πολλὰ τὰ λοιπὰ διελθεῖν μέλλοντι κατόψεσθαι τί διαφέρει βίος [484b] δίκαιος ἀδίκου.
Τί οὖν, ἔφη, τὸ μετὰ τοῦτο ἡμῖν;
Τί δ᾽ ἄλλο, ἦν δ᾽ ἐγώ, ἢ τὸ ἑξῆς; ἐπειδὴ φιλόσοφοι μὲν οἱ τοῦ ἀεὶ κατὰ ταὐτὰ ὡσαύτως ἔχοντος δυνάμενοι ἐφάπτεσθαι, οἱ δὲ μὴ ἀλλ᾽ ἐν πολλοῖς καὶ παντοίως ἴσχουσιν πλανώμενοι οὐ φιλόσοφοι, ποτέρους δὴ δεῖ πόλεως ἡγεμόνας εἶναι;
Πῶς οὖν λέγοντες ἂν αὐτό, ἔφη, μετρίως λέγοιμεν;
Ὁπότεροι ἄν, ἦν δ᾽ ἐγώ, δυνατοὶ φαίνωνται φυλάξαι νόμους τε καὶ ἐπιτηδεύματα πόλεων, τούτους καθιστάναι [484c] φύλακας.
Ὀρθῶς, ἔφη.
Τόδε δέ, ἦν δ᾽ ἐγώ, ἆρα δῆλον, εἴτε τυφλὸν εἴτε ὀξὺ ὁρῶντα χρὴ φύλακα τηρεῖν ὁτιοῦν;
Καὶ πῶς, ἔφη, οὐ δῆλον;
Ἦ οὖν δοκοῦσί τι τυφλῶν διαφέρειν οἱ τῷ ὄντι τοῦ ὄντος ἑκάστου ἐστερημένοι τῆς γνώσεως, καὶ μηδὲν ἐναργὲς ἐν τῇ ψυχῇ ἔχοντες παράδειγμα, μηδὲ δυνάμενοι ὥσπερ γραφῆς εἰς τὸ ἀληθέστατον ἀποβλέποντες κἀκεῖσε ἀεὶ ἀναφέροντές τε [484d] καὶ θεώμενοι ὡς οἷόν τε ἀκριβέστατα, οὕτω δὴ καὶ τὰ ἐνθάδε νόμιμα καλῶν τε πέρι καὶ δικαίων καὶ ἀγαθῶν τίθεσθαί τε, ἐὰν δέῃ τίθεσθαι, καὶ τὰ κείμενα φυλάττοντες σῴζειν;
Οὐ μὰ τὸν Δία, ἦ δ᾽ ὅς, οὐ πολύ τι διαφέρει.
Τούτους οὖν μᾶλλον φύλακας στησόμεθα ἢ τοὺς ἐγνωκότας μὲν ἕκαστον τὸ ὄν, ἐμπειρίᾳ δὲ μηδὲν ἐκείνων ἐλλείποντας μηδ᾽ ἐν ἄλλῳ μηδενὶ μέρει ἀρετῆς ὑστεροῦντας;
Ἄτοπον μεντἄν, ἔφη, εἴη ἄλλους αἱρεῖσθαι, εἴ γε τἆλλα μὴ ἐλλείποιντο· τούτῳ γὰρ αὐτῷ σχεδόν τι τῷ μεγίστῳ ἂν προέχοιεν.
[485a] Οὐκοῦν τοῦτο δὴ λέγωμεν, τίνα τρόπον οἷοί τ᾽ ἔσονται οἱ αὐτοὶ κἀκεῖνα καὶ ταῦτα ἔχειν;
Πάνυ μὲν οὖν.
Ὃ τοίνυν ἀρχόμενοι τούτου τοῦ λόγου ἐλέγομεν, τὴν φύσιν αὐτῶν πρῶτον δεῖ καταμαθεῖν· καὶ οἶμαι, ἐὰν ἐκείνην ἱκανῶς ὁμολογήσωμεν, ὁμολογήσειν καὶ ὅτι οἷοί τε ταῦτα ἔχειν οἱ αὐτοί, ὅτι τε οὐκ ἄλλους πόλεων ἡγεμόνας δεῖ εἶναι ἢ τούτους.
Πῶς;
Τοῦτο μὲν δὴ τῶν φιλοσόφων φύσεων πέρι ὡμολογήσθω [485b] ἡμῖν ὅτι μαθήματός γε ἀεὶ ἐρῶσιν ὃ ἂν αὐτοῖς δηλοῖ ἐκείνης τῆς οὐσίας τῆς ἀεὶ οὔσης καὶ μὴ πλανωμένης ὑπὸ γενέσεως καὶ φθορᾶς.
Ὡμολογήσθω.
Καὶ μήν, ἦν δ᾽ ἐγώ, καὶ ὅτι πάσης αὐτῆς, καὶ οὔτε σμικροῦ οὔτε μείζονος οὔτε τιμιωτέρου οὔτε ἀτιμοτέρου μέρους ἑκόντες ἀφίενται, ὥσπερ ἐν τοῖς πρόσθεν περί τε τῶν φιλοτίμων καὶ ἐρωτικῶν διήλθομεν.
Ὀρθῶς, ἔφη, λέγεις.
Τόδε τοίνυν μετὰ τοῦτο σκόπει εἰ ἀνάγκη ἔχειν πρὸς [485c] τούτῳ ἐν τῇ φύσει οἳ ἂν μέλλωσιν ἔσεσθαι οἵους ἐλέγομεν.
Τὸ ποῖον;
Τὴν ἀψεύδειαν καὶ τὸ ἑκόντας εἶναι μηδαμῇ προσδέχεσθαι τὸ ψεῦδος ἀλλὰ μισεῖν, τὴν δ᾽ ἀλήθειαν στέργειν.
Εἰκός γ᾽, ἔφη.
Οὐ μόνον γε, ὦ φίλε, εἰκός, ἀλλὰ καὶ πᾶσα ἀνάγκη τὸν ἐρωτικῶς του φύσει ἔχοντα πᾶν τὸ συγγενές τε καὶ οἰκεῖον τῶν παιδικῶν ἀγαπᾶν.
Ὀρθῶς, ἔφη.
Ἦ οὖν οἰκειότερον σοφίᾳ τι ἀληθείας ἂν εὕροις;
Καὶ πῶς; ἦ δ᾽ ὅς.
Ἦ οὖν δυνατὸν εἶναι τὴν αὐτὴν φύσιν φιλόσοφόν τε καὶ [485d] φιλοψευδῆ;
Οὐδαμῶς γε.
Τὸν ἄρα τῷ ὄντι φιλομαθῆ πάσης ἀληθείας δεῖ εὐθὺς ἐκ νέου ὅτι μάλιστα ὀρέγεσθαι.
Παντελῶς γε.
Ἀλλὰ μὴν ὅτῳ γε εἰς ἕν τι αἱ ἐπιθυμίαι σφόδρα ῥέπουσιν, ἴσμεν που ὅτι εἰς τἆλλα τούτῳ ἀσθενέστεραι, ὥσπερ ῥεῦμα ἐκεῖσε ἀπωχετευμένον.
Τί μήν;
Ὧι δὴ πρὸς τὰ μαθήματα καὶ πᾶν τὸ τοιοῦτον ἐρρυήκασιν, περὶ τὴν τῆς ψυχῆς οἶμαι ἡδονὴν αὐτῆς καθ᾽ αὑτὴν εἶεν ἄν, τὰς δὲ διὰ τοῦ σώματος ἐκλείποιεν, εἰ μὴ πεπλασμένως ἀλλ᾽ [485e] ἀληθῶς φιλόσοφός τις εἴη.
Μεγάλη ἀνάγκη.
Σώφρων μὴν ὅ γε τοιοῦτος καὶ οὐδαμῇ φιλοχρήματος· ὧν γὰρ ἕνεκα χρήματα μετὰ πολλῆς δαπάνης σπουδάζεται, ἄλλῳ τινὶ μᾶλλον ἢ τούτῳ προσήκει σπουδάζειν.
Οὕτω.

***

Αρετές των πραγματικών φιλοσόφων

[484a] Έτσι λοιπόν, Γλαύκων, ύστερ᾽ από μια τόσο μακριά εξέταση, μόλις και μετά βίας κατορθώσαμε να βρεθεί ποιοί είναι οι αληθινοί φιλόσοφοι και ποιοί όχι.
Ίσως να μην ήταν εύκολο να το βρούμε συντομότερα.
Δεν ήταν φαίνεται· εγώ όμως νομίζω πως ακόμη καλύτερα θα μπορούσε να δειχτεί η διαφορά τους, αν ήταν δυνατό να περιοριστούμε σ᾽ αυτό μονάχα και να μην είχαμε να καταπιαστούμε και με τόσα άλλα, για να δούμε τί διαφέρει η ζωή [484b] του δίκαιου ανθρώπου από του άδικου.
Τί μας μένει λοιπόν κατόπι;
Τί άλλο παρά το ακόλουθο: αφού φιλόσοφοι και είναι όσοι μπορούν να φτάσουν και να πιάσουν εκείνο που είναι παντοτινά και σ᾽ όλα του αναλλοίωτο, και όχι εκείνοι που στρέφονται και χάνονται γύρω στα πολλά και που τόσες παίρνουν αλλαγές, ποιοί τάχα από τους δυο πρέπει να γίνουνται κυβερνήτες της πολιτείας;
Πώς άραγε να εξετάσομε το ζήτημα, για να παραδεχτούμε το σωστότερο;
Εγώ λέγω πως πρέπει να διορίσομε φύλακές της εκείνους που θα ήταν ικανοί να φυλάξουν αμετάβλητους τους νόμους [484c] και τις ορισμένες διατάξεις της πολιτείας.
Σωστά.
Και είναι άραγε φανερό το ότι ο καλός φρουρός, για να φυλάξει κάτι, πρέπει να είναι οξύθωρος και όχι τυφλός;
Πώς δεν είναι φανερό;
Και νομίζεις τάχα πως δεν είναι τυφλοί όσοι δεν κατέχουν τη γνώση εκείνου που πραγματικά υπάρχει και δεν έχουν κανένα καθαρό παράδειγμά του στην ψυχή τους μέσα, ούτε μπορούν, σα ζωγράφοι, να έχουν μπρος στα μάτια τους το αληθινότατο πρότυπο που να στρέφουνται [484d] κι όλο να το κοιτάζουν όσο μπορεί με τη μεγαλύτερη προσοχή και ασφάλεια, έτσι που να βάζουν κι εδώ κάτω τους νόμους των για τα ωραία και τα δίκαια και τα αγαθά, αν χρειαστεί να νομοθετήσουν, και να φυλάγουν άγρυπνοι για να σώζουνται τα καλά νομοθετημένα;
Καμιά, μά την αλήθεια, μεγάλη διαφορά δεν έχουν από τους τυφλούς.
Αυτούς λοιπόν θα προτιμήσομε περισσότερο για φρουρούς ή εκείνους που γνωρίζουν το κάθε καθαυτό ον, κι ούτε στην εμπειρία είναι καθόλου κατώτεροι από τους άλλους ούτε υστερούν σε κανένα άλλο είδος αρετής;
Καθόλου βέβαια δεν θα είχε τον τόπο του να προτιμήσομε άλλους απ᾽ αυτούς, αν τουλάχιστο δεν υστερούν σε τίποτ᾽ άλλο· γιατί σ᾽ αυτό που είναι το μεγαλύτερο και το σπουδαιότερο, βέβαια θα τους ξεπερνούν.
[485a] Αυτό λοιπόν δεν έχομε τώρα να εξετάσομε: με ποιό τρόπο θα μπορεί να έχουν οι ίδιοι μαζί και εκείνα κι αυτά;
Βεβαιότατα.
Πρέπει λοιπόν, καθώς ελέγαμε και στην αρχή αυτής της συζήτησης, να μάθομε πρώτα πρώτα τα φυσικά γνωρίσματα αυτών των ανθρώπων· και υποθέτω, αν συμφωνήσομε αρκετά σ᾽ αυτό, δε θα δυσκολευτούμε να παραδεχτούμε πως μπορεί να έχουν οι ίδιοι κι αυτά τα προσόντα και πως δεν είναι ανάγκη να ζητούμε άλλους ηγεμόνες από αυτούς.
Πώς;
Ας πάρομε σα συμφωνημένο μεταξύ μας πως το κύριο χαρακτηριστικό του φιλοσόφου [485b] είναι ν᾽ αγαπά πάντα τη μάθηση που μπορεί να του φανερώσει κάτι από κείνη την αιώνια και αναλλοίωτη ουσία, που δεν γνωρίζει ούτε γένεση ούτε φθορά.
Συμφωνημένο αυτό.
Κι ακόμη πως την αγαπά ολόκληρη και δεν παρατιέται με τη θέλησή του από κανένα της μέρος, ούτε μικρότερο ούτε μεγαλύτερο ούτε σπουδαιότερο ούτε ταπεινότερο, απαράλλακτα όπως ελέγαμε πριν για τους εραστές και για τους φιλοδόξους.
Σωστά το λες.
Πρόσεξε τώρα ύστερ᾽ απ᾽ αυτό να δεις αν δεν είναι ανάγκη να έχουν [485c] από φυσικού τους και τούτο ακόμα αυτοί που θα πρέπει να είναι τέτοιοι όπως τους λέγαμε.
Το ποιό;
Το μίσος της ψευτιάς, που για κανένα λόγο δε θα ανέχουνται να μπαίνει με τη θέλησή τους μες στην ψυχή τους, αλλά να το αποστρέφουνται και να στρέγουν μόνο την αλήθεια.
Πολύ λογικό.
Όχι μόνο, φίλε μου, λογικό, αλλά και ανάγκη απόλυτη είναι ένας που φυσικά αφιερώνεται στον έρωτα ν᾽ αγαπά και το καθετί που έχει συγγένεια και σχέση με το αντικείμενο της αγάπης του.
Σωστά.
Και μπορείς να βρεις τίποτα που να συγγενεύει περισσότερο με τη σοφία από την αλήθεια;
Πώς θα μπορούσε;
Είναι λοιπόν δυνατό ποτέ η ίδια φύση ν᾽ αγαπά τη σοφία [485d] και την ψευτιά μαζί;
Ποτέ βέβαια.
Πρέπει λοιπόν ο πραγματικά φιλομαθής ευθύς από νέος να ορέγεται με όλη του τη δύναμη ολάκερη την αλήθεια.
Χωρίς καμιά αμφιβολία.
Ξέρουμε όμως πως, όταν οι επιθυμίες ενός ανθρώπου διευθύνουνται μ᾽ όλη τους τη σφοδρότητα σ᾽ ένα ορισμένο αντικείμενο, γίνονται ασθενέστερες για όλα τ᾽ άλλα, σαν ένα ρέμα που είναι γυρισμένο ολάκερο κατακεί.
Πώς να μη;
Εκείνος λοιπόν που όλες του οι επιθυμίες έχουν στραφεί προς τη μάθηση και το κάθε που έχει σχέση με αυτή, καμιάν άλλη ηδονή και απόλαυση, νομίζω, δε θα ζητά παρά μονάχα κι αποκλειστικά τις ψυχικές, και θα περιφρονεί τις υλικές του σώματος, αν δεν είναι με τ᾽ όνομα μόνο [485e] κι όχι πραγματικός φιλόσοφος.
Ανάγκη πάσα.
Ένας λοιπόν τέτοιος άνθρωπος δεν μπορεί παρά να είναι εγκρατής και καθόλου φιλοχρήματος· γιατί οι λόγοι που σπρώχνουν τους άλλους να κυνηγούν τα πλούτη και τις υπέρμετρες δαπάνες δε μπορεί να᾽ χουν καμιά πέραση γι᾽ αυτόν.
Έτσι είναι.