ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Ἄλκηστις (962-1005)

ΧΟ. ἐγὼ καὶ διὰ μούσας [στρ. α]
καὶ μετάρσιος ᾖξα, καὶ
πλείστων ἁψάμενος λόγων
965 κρεῖσσον οὐδὲν Ἀνάγκας
ηὗρον, οὐδέ τι φάρμακον
Θρῄσσαις ἐν σανίσιν, τὰς
Ὀρφεία κατέγραψεν
970 γῆρυς, οὐδ᾽ ὅσα Φοῖβος Ἀσκληπιάδαις ἔδωκε
φάρμακα πολυπόνοις ἀντιτεμὼν βροτοῖσιν.

μόνας δ᾽ οὔτ᾽ ἐπὶ βωμοὺς [ἀντ. α]
ἔστιν οὔτε βρέτας θεᾶς
975 ἐλθεῖν, οὐ σφαγίων κλύει.
μή μοι, πότνια, μείζων
ἔλθοις ἢ τὸ πρὶν ἐν βίῳ.
καὶ γὰρ Ζεὺς ὅ τι νεύσῃ,
σὺν σοὶ τοῦτο τελευτᾷ.
980 καὶ τὸν ἐν Χαλύβοις δαμάζεις σὺ βίᾳ σίδαρον,
οὐδέ τις ἀποτόμου λήματός ἐστιν αἰδώς.

καί σ᾽ ἐν ἀφύκτοισι χερῶν εἷλε θεὰ δεσμοῖς. [στρ. β]
985 τόλμα δ᾽· οὐ γὰρ ἀνάξεις ποτ᾽ ἔνερθεν
κλαίων τοὺς φθιμένους ἄνω.
καὶ θεῶν σκότιοι φθίνουσι
990 παῖδες ἐν θανάτῳ.
φίλα μὲν ὅτ᾽ ἦν μεθ᾽ ἡμῶν,
φίλα δὲ †καὶ θανοῦσ᾽ ἔσται,†
994 γενναιοτάταν δὲ πασᾶν ἐζεύξω κλισίαις ἄκοιτιν.

μηδὲ νεκρῶν ὡς φθιμένων χῶμα νομιζέσθω [ἀντ. β]
τύμβος σᾶς ἀλόχου, θεοῖσι δ᾽ ὁμοίως
τιμάσθω, σέβας ἐμπόρων.
1000 καί τις δοχμίαν κέλευθον
ἐκβαίνων τόδ᾽ ἐρεῖ·
Αὕτα ποτὲ προύθαν᾽ ἀνδρός,
νῦν δ᾽ ἐστὶ μάκαιρα δαίμων·
1005 χαῖρ᾽, ὦ πότνι᾽, εὖ δὲ δοίης. τοῖαί νιν προσεροῦσι φῆμαι.

***
ΧΟΡ. Και με τις Μούσες περπάτησα εγώ
και σε κορφές πήγε ο νους μου,
πλήθος ερεύνησα ιδέες,
δύναμη ανώτερη ωστόσο στον κόσμο δε βρήκα απ᾽ τη Μοίρα·
δεν τη νικάει η μαγεύτρα του Ορφέα φωνή, η χαραγμένη
πάνω σε πλάκες της Θράκης·
βότανα δεν τη νικούν από κείνα
970 που σε γιατρούς, τ᾽ Ασκληπιού τη γενιά,
έδωσε ο Φοίβος,
για ν᾽ απαλύνουν τον πόνο των δόλιων θνητών.

Μοίρα αδυσώπητη! Η μόνη θεά
που δεν μπορείς σε βωμό της
ή σε άγαλμά της να τρέξεις
και να προσπέσεις· θυσίες προσφορών ως τ᾽ αυτιά της δε φτάνουν.
Θεά σεβαστή! Πιο βαριά στη ζωή μου από πρώτα μην πέσεις.
Κάθε του απόφαση ο Δίας
πάντα μαζί σου τη φέρνει ως την άκρη.
980 Και των Χαλύβων το σίδερο εσύ
καταδαμάζεις·
δε μαλακώνει ποτέ η τρομερή σου βουλή.

Έτσι κι εσένα η θεά,
Άδμητε, μες στων χεριών της τ᾽ αξέφευγα σ᾽ έκλεισε αρπάγια·
δεν ανασταίνουν τα δάκρυα νεκρούς, ώστε κάμε
υπομονή.
990 Ως κι αθανάτων παιδιά μαραμένα βουλιάζουν στον Άδη.
Αγαπητή κι όταν ήταν κοντά μας,
αγαπητή ᾽ναι και τώρα που μέσα στη γη πια θα μένει·
Άδμητε, ομόκλινη εσύ μια γυναίκα ειχες πάρει, που τόσο
ευγενικιά δεν ακούστηκε σ᾽ όλη τη γη.

Όχι, για τάφος νεκρού
να μη λογιέται ποτέ της δικής σου γυναίκας το μνήμα·
όπως θεούς προσκυνούν, οι διαβάτες κι εκείνο
να το τιμούν·
1000 λοξοδρομώντας, κοντά θα πηγαίνουνε κι έτσι θα λένε:
«Τούτη η γυναίκα που εδώ ᾽ναι θαμμένη
πρόσφερε για τον καλό της, σε χρόνια παλιά, τη ζωή της
κι είναι θεότητα τώρα· τη χάρη σου εμείς προσκυνούμε,
ω σεβαστή, και καλόβουλη δείξου σ᾽ εμάς.»

Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ - ΠΕΙΡΗΝΗ

ΠΕΙΡΗΝΗ

(πηγή)

 

Η Πειρήνη ήταν κόρη του θεού-ποταμού Ασωπού και της Μετώπης, κόρης του ποταμού Λάδωνα, αδελφή του Ισμηνού και του Πελάγοντα και δεκαεννέα ή δώδεκα, σύμφωνα με τον Διόδωρο, άλλων κοριτσιών, καθεμία από τις οποίες ονομάζει μια περιοχή· Κόρκυρα, Σαλαμίνα, Αίγινα, Θήβη, Τανάγρα, Θέσπια, Σινώπη κτλ. Όπως και άλλες κόρες του Ασωπού (Σαλαμίνα, Αίγινα κ.ά.) που απάγονται από θεούς, κυρίως τον Δία και τον Ποσειδώνα και αποκτούν σπουδαία παιδιά, έτσι και η Πειρήνη ενώθηκε με τον Ποσειδώνα και απέκτησε δύο παιδιά, τον Λέχητα και τον Κεγχρία, από τους οποίους οι Κορίνθιοι ονόμασαν τα δυο βασικά τους λιμάνια.

 

Όταν στην Κόρινθο η Άρτεμη σκότωσε άθελά της τον Κεγχρία, η Πειρήνη, από τα δάκρυα που έχυσε θρηνώντας τον χαμό του γιου της, μεταμορφώθηκε τελικά σε πηγή κοντά στην οποία υπήρχε ιερός περίβολος του Απόλλωνα με άγαλμά του: Η πηγή διακοσμείται από λευκό μάρμαρο και διαθέτει κλειστούς χώρους σαν σπηλιές, απ' όπου το νερό διοχετεύεται σε υπαίθρια κρήνη. Το νερό αυτό πίνεται ευχάριστα. Και λένε ακόμη πως σ' αυτό εμβαπτίζουν οι Κορίνθιοι τον λεγόμενο «κορινθιακό χαλκό», όταν ακόμα είναι πυρωμένος από τη φωτιά (Παυσ. 2.3.2-3).

 

Στην πηγή αυτή κατάφερε ο Βελλεροφόντης να πιάσει τον Πήγασο, την ώρα που έπινε νερό (Στρ. 8.6.21. Παυσ. 2.4.1 και 5.1. Πίνδ., Ολ. ΧΙΙΙ, 62 κ.ε.). Την πηγή αυτή χάρισε ο Ασωπός στον Σίσυφο ως αντάλλαγμα για να του αποκαλύψει τον τόπο διαμονής της κόρης του Αίγινας ύστερα από την απαγωγή της από τον Δία (Παυσ. 2.5.1). Τριγύρω από το ιερό νερό κάθονταν οι άνθρωποι και συζητούσαν*.

-------------------------------

*Γύρω από της Πειρήνης το νερό

 

Άκουσα κάποιον πόλεγε, χωρίς εγώ

να δείξω πως προσέχω, σαν πλησίασα

προς τα πεζούλια που οι γερόντοι κάθουνται,

τριγύρω στης Πειρήνης το ιερό νερό,

πως τα παιδιά με τη μάννα τους

θα διώξει από τη χώρα τούτη ο Kρέοντας,

του τόπου ο αφέντης. Aλλ' αν είναι αληθινό,

δεν ξέρω, κι είθε να μη γένει αυτό ποτέ.

(Ευρ., Μήδεια 67-74)

Το σύνδρομο της Κασσάνδρας

Κασσάνδρα ήταν η κόρη του βασιλιά της Τροίας Πριάμου και της Εκάβης. Ο Απόλλωνας ως αντάλλαγμα για τον έρωτά της την προίκισε με το χάρισμα της μαντικής. Η Κασσάνδρα όμως αρνήθηκε να του δοθεί και τότε ο θεός την εκδικήθηκε στερώντας της την πειθώ. Οι προφητείες της αφορούσαν κυρίως μελλοντικές συμφορές, αλλά κανείς ποτέ δεν την πίστευε. Όλες οι προφητείες της όμως, στο τέλος αποδεικνύονταν αληθινές.

Το σύνδρομο της Κασσάνδρας έγινε γνωστό το 1949 όταν ο γάλλος φιλόσοφος Gaston Bachelard εφάρμοσε τον όρο ‘Cassandra Complex’ για να αναφερθεί σε μια πεποίθηση ότι τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι γνωστά εκ των προτέρων.

Το σύνδρομο της Κασσάνδρας αναφέρεται στα άτομα που βιώνουν σωματική και ψυχική φθορά λόγω των προσωπικών τους αντιλήψεων. Συγκεκριμένα, τα άτομα αυτά νιώθουν ότι πρέπει να εκπληρώσουν μια σημαντική αποστολή και για αυτόν τον λόγο πραγματοποιούν συνεχείς προειδοποιήσεις (μοιάζουν με προφητείες) για τις συνέπειες μιας συμπεριφοράς. Έτσι λοιπόν, επικαλούνται συχνά πυκνά την ηθική ή τους κοινωνικό – πολιτισμικούς κανόνες.

Το σύνδρομο εφαρμόζεται από μερικούς ψυχολόγους σε άτομα που αντιμετωπίζουν σωματική και συναισθηματική ταλαιπωρία ως αποτέλεσμα δυσάρεστων προσωπικών αντιλήψεων και που δεν πιστεύουν, όταν προσπαθούν να μοιραστούν την αιτία του πόνου τους με άλλους.
​
Τα συμπτώματα του συνδρόμου γίνονται ορατά, στην περίπτωση που το άτομο βιώνει έντονη αρνητική συναισθηματική φόρτιση για την κατάσταση κάποιου τρίτου προσώπου. Βιώνει δηλαδή τόσο θλίψη όσο εκείνος που πραγματικά βιώνει μια δύσκολη περίσταση (π.χ. διαζύγιο). Τέλος, νοηματοδοτεί τις ταλαιπωρίες και τις δυστυχίες ως αποτέλεσμα είτε της ανθρώπινης ανυπακοής (π.χ. προς τους ηθικούς κανόνες) είτε της ανθρώπινης άγνοιας. Ο πάσχων στις καταστάσεις όξυνσης συμπτωμάτων γίνεται ιδιαίτερα ευάλωτος στα εξωτερικά προβλήματα ακόμα και όταν αυτά δεν συνδέονται άμεσα με εκείνον.

Σήμερα, υπάρχουν άνθρωποι που προβλέπουν δυσάρεστες εξελίξεις στο μέλλον μιας επαγγελματικής σταδιοδρομίας ή στο μέλλον μιας σχέσης, όχι επειδή είναι απαισιόδοξοι, αλλά επειδή έχουν πιο ανεπτυγμένη αίσθηση της πραγματικότητας. Μπορούν να συνδυάσουν πληροφορίες, ώστε να βγάλουν ένα ασφαλές συμπέρασμα για την έκβαση μιας κατάστασης. Είναι πιθανό οι άνθρωποι αυτοί να χρησιμοποιούν μεγαλύτερο μέρος του εγκεφάλου ή της μνήμης τους.

Δεν είναι ένα μακρινό σενάριο επιστημονικής φαντασίας, ούτε έχει σχέση με κληρονομικό χάρισμα και παραφυσικά φαινόμενα. Πραγματικά υπάρχουν άνθρωποι που μπορούν να προβλέψουν το μέλλον, απλώς στηριζόμενοι σε προϋπάρχουσα εμπειρία και σωστή χρήση όλων των πληροφοριών που είναι αποθηκευμένες στη μνήμη τους, ακόμα και αυτών που αρχικά φαίνονται άχρηστες.

Το μαντείο των Δελφών δεν ήταν άλλωστε, τίποτε άλλο από ένα πολύ ενημερωμένο κέντρο πληροφοριών της εποχής, όπου οι πιστοί έδιναν όλες τις απαραίτητες πληροφορίες και η Πυθία και οι «βοηθοί» της τις επεξεργάζονταν κατάλληλα κι έβγαζαν ένα έξυπνο συμπέρασμα, το οποίο ήταν πάντα διφορούμενο, μπορούσε δηλαδή να ερμηνευτεί με διαφορετικούς τρόπους. Αναλόγως τι ήθελε να ακούσει ο καθένας.

Το ίδιο συμβαίνει και με τις σύγχρονες Κασσάνδρες που υπάρχουν γύρω μας. Ο καθένας ακούει αυτό που θέλει και απορρίπτει ό,τι είναι δυσάρεστο και ασύμφορο.

Πραγματική δύναμη όμως, κατέχει εκείνος που διαθέτει τις πιο πολλές πληροφορίες, μπορεί να προβλέψει τις κινήσεις των άλλων και να αποτρέψει δυσάρεστες για εκείνον εξελίξεις.

Είναι άξιοι ζήλιας πραγματικά και διαθέτουν μία υπερδύναμη όσοι έχουν το χάρισμα της καλής μνήμης, αυτοί που δεν ξεχνούν τίποτα, όσα χρόνια κι αν περάσουν. Υπάρχουν άνθρωποι που κάποτε διάβασαν ή άκουσαν κάτι και το ανακαλούν τη στιγμή που το απαιτεί η περίσταση. Αυτή η ισχυρή μνήμη τους βοηθά να βρουν λύση σε δύσκολες καταστάσεις. Τέτοια άτομα δεν υπάρχει περίπτωση να μην πετύχουν το στόχο τους με ό,τι κι αν καταπιαστούν.

Ακόμη και στην προσωπική ζωή βοηθά πολύ η ικανότητα της συνδυαστικής σκέψης. Σε προφυλάσσει από επαναλαμβανόμενα λάθη και σου δίνει το προβάδισμα σε μία νέα σχέση. Ο συνδυασμός της δε με την εμπειρία κάνει θαύματα. Κερδίζεις σίγουρα πολύτιμο χρόνο, όταν σύντομα καταλαβαίνεις με τι είδους άνθρωπο έχεις να κάνεις. Οι συμπεριφορές του σε διάφορες περιστάσεις σου προσφέρουν όλες τις απαραίτητες πληροφορίες, για να αποφασίσεις αν αυτός είναι ο άνθρωπός σου ή όχι.

Σίγουρα πολλοί τους θεωρούν υπερβολικούς και ίσως κυνικούς αυτούς τους ανθρώπους. Πώς μπορείς να κρίνεις κάποιον τόσο γρήγορα, αν δεν του δώσεις λίγο χρόνο; Αν ο χρόνος που περνάς με κάποιον μετριέται ποιοτικά και όχι ποσοτικά, κι αν διαθέτεις έστω και τη στοιχειώδη κοινή λογική και συνδυαστική σκέψη, δε χρειάζεσαι πάνω από έξι μήνες, για να καταλάβεις με ποιον έχεις να κάνεις. Από εκεί και πέρα συνεχίζεις με δική σου ευθύνη και είτε δέχεσαι τον άλλον όπως είναι και δεν τον πολυσκοτίζεις ή του λες «χάρηκα για τη γνωριμία» και παίρνεις το δρόμο σου.

Στην εποχή της υπερέκθεσης σε κάθε είδους πληροφορία, πραγματικά δυνατός είναι αυτός που διαθέτει ισχυρή μνήμη, ώστε να συγκρατεί το μεγαλύτερο ποσοστό από τις πληροφορίες που προσλαμβάνει καθημερινά. Πρόκειται για πολυμέτωπο βομβαρδισμό και αν δε διαθέτεις ασπίδα προστασίας και δημιουργικής επεξεργασίας τους, τότε είναι πολύ πιθανό να πέσεις σε πολλές παγίδες.

Μην πυροβολείτε, λοιπόν, τις Κασσάνδρες. Η ύπαρξή τους έχει ένα και μοναδικό σκοπό, να μας κάνουν να τις ακούσουμε και να τις πιστέψουμε κάποια στιγμή. Γιατί δυστυχώς, όσο δυσάρεστα κι αν είναι αυτά που προβλέπουν, το ένστικτό τους είναι αλάνθαστο και βγαίνουν πάντα αληθινές.

Η καρδιακή συνοχή δημιουργεί μια πιο συνεκτική κοινωνία

Στην ορολογία της κοινωνικής επιστήμης, η κοινωνική συνοχή θεωρείται ως η σταθερή, αρμονική ευθυγράμμιση των σχέσεων που επιτρέπει τη ροή ενέργειας και την επικοινωνία. Η κοινωνική συνοχή μπορεί να διευρύνεται σε επίπεδο οικογένειας, ομάδας ή οργανισμού, όπου υπάρχει ανάμεσα στα άτομα ένα δίκτυο επικοινωνίας. Η κοινωνική συνοχή προϋποθέτει ότι μια ομάδα ανθρώπων συντονίζονται και ευθυγραμμίζονται συναισθηματικά μεταξύ τους, καθώς και ότι η ενέργεια της ομάδας ρυθμίζεται από στοργή και όχι από απειλή ή βία του ενός προς τον άλλο.

Για παράδειγμα, σε μια συνεκτική ομάδα, υπάρχει η ελευθερία να έχει το κάθε μέλος τον δικό του ρόλο και να αναπτυχθεί διατηρώντας ταυτόχρονα τη συνοχή και τον συντονισμό με τους σκοπούς και τις επιδιώξεις του συνόλου της ομάδας. Πολλοί ερευνητές στις μέρες μας ενδιαφέρονται να κατανοήσουν την ενεργειακή κοινωνική δυναμική. Ο κοινωνιολόγος Raymond Bradley σε συνεργασία με τον νευροεπιστήμονα Karl Pribram ανάπτυξαν μια γενική θεωρία κοινωνικής επικοινωνίας προκειμένου να ερμηνεύσουν τα μοντέλα κοινωνικής οργάνωσης που είναι συνηθέστερα στις περισσότερες ομάδες.

Οι Bradley και Pribram ανακάλυψαν ότι οι πιο λειτουργικές ομάδες έχουν έναν παγκόσμιο οργανισμό και ένα συνεκτικό δίκτυο ενεργειακών συναισθηματικών σχέσεων που διασυνδέει εικονικά όλα τα μέλη. Ανακάλυψαν ότι η θετική ενέργεια είναι προαπαιτούμενο για τη μεταβολή ενός συστήματος σε πιο συνεκτική κατάσταση – και το κλειδί για τη δημιουργία σταθερών, συνεκτικών ομάδων βρίσκεται στην ενίσχυση των θετικών συναισθημάτων και την απαλοιφή των αρνητικών συναισθηματικών εντάσεων, των διαπροσωπικών συγκρούσεων και άλλων στρεσογόνων παραγόντων εντός της ομάδας και μεταξύ των μελών της.

Ολοένα και περισσότερα στοιχεία αποδεικνύουν ότι ανάμεσα στα άτομα μιας ομάδας μπορεί να δημιουργηθεί ένα ενεργειακό πεδίο, μέσω του οποίου επικοινωνούν όλα τα μέλη. Με άλλα λόγια, υπάρχει κυριολεκτικά ένα ομαδικό «πεδίο» που συνδέει όλα τα μέλη μεταξύ τους. Καθώς περισσότερα άτομα μέσα στην ομάδα (αθλητική ομάδα, εργασιακός χώρος, σχολική τάξη, κοινωνική ομάδα κ.λπ.) αυξάνουν την καρδιακή τους συνοχή, αυξάνεται η κοινωνική συνοχή της ομάδας και αυτή μπορεί να επιτύχει τους στόχους της πιο αρμονικά και αποτελεσματικά.

Στη δημοσιευμένη εργασία τους με τίτλο Social Baseline Theory: The role of social proximity in emotion and economy of action (Θεωρία της Κοινωνικής Βάσης Αναφοράς: Ο ρόλος της κοινωνικής εγγύτητας στο συναίσθημα και την οικονομία της δράσης), οι δόκτορες Lane Beckles και James A. Coan του Πανεπιστημίου της Βιρτζίνια κατέγραψαν τα οφέλη της διάδρασης μεταξύ συναισθηματικά συνδεδεμένων ανθρώπων. Ένα συγκεκριμένο κομμάτι της εργασίας τους, που πραγματεύεται την ενεργειακή επίδραση κάποιου στις αντιλήψεις των άλλων, είναι εξαιρετικά συναρπαστικό. Γράφουν λοιπόν:

«Ο νους τροποποιεί την αισθητηριακή αντίληψη με τρόπους που προκαταβάλλουν τη λήψη αποφάσεων προκειμένου να χρησιμοποιήσει αποτελεσματικά την ενέργεια. Για παράδειγμα, το να φοράς ένα βαρύ σακίδιο στην πλάτη κάνει τις αποστάσεις να φαίνονται μεγαλύτερες και τις ανηφόρες να φαίνονται πιο απότομες. Σε πρόσφατη έρευνα των Schnall, Harber, Stefanucci και Proffitt, οι κλίσεις της διαδρομής φάνηκαν λιγότερο απότομες όταν ο συμμετέχων στεκόταν δίπλα σ’ έναν φίλο του. Επιπλέον, αυτό το αποτέλεσμα επηρεαζόταν από τη διάρκεια της φιλίας· όσο πιο μακρόχρονη η φιλία τόσο λιγότερο απότομη η ανηφόρα».

Στην ουσία, αυτό που περιγράφουν είναι ότι η αντίληψή μας όταν ανηφορίζουμε έναν λόφο είναι διαφορετική όταν βρισκόμαστε σε συναισθηματικό συντονισμό με κάποιον άλλο. Ανακάλυψα ότι αυτό ισχύει και στη δική μου ζωή. Τα περισσότερα Σαββατοκύριακα κάνω πεζοπορίες με μια ομάδα φίλων στα βουνά. Οι ανηφόρες φαίνονται πολύ μεγαλύτερες και η πεζοπορία πολύ δυσκολότερη όταν είμαι μόνος μου. Αποκομίζω λοιπόν ότι η ζωή γίνεται ευκολότερη –και μπορούμε να επιτύχουμε καλύτερα και τους στόχους μας– όταν αναπτύσσουμε εγκάρδιες σχέσεις με τους άλλους.

Η ζωή είναι ένας πόλεμος, με τον εαυτό μας να είναι ο πιο συχνός εχθρός

Η ζωή μπορεί να παρομοιαστεί σαν ένας πόλεμος. Ένας πόλεμος με πολλές μάχες, μικρές και μεγάλες με καταστάσεις κι ανθρώπους. Από κάποιες μάχες βγαίνουμε νικητές κι από άλλες χαμένοι και χρειάζεται ανασυγκρότηση για να προχωρήσουμε.

Οι εχθροί πολλοί, τόσο σε προσωπικό όσο και σε επαγγελματικό επίπεδο. Ξετρυπώνουν από παντού, σε ανύποπτο χρόνο για να μας ρίξουν κάτω, χρησιμοποιώντας τα όπλα τους. Ψέμα, υποκρισία, προδοσία, κοροϊδία κι ό,τι άλλο βρεθεί στο διάβα τους για να τη βγάλουν καθαροί ή για να πάρουν τη θέση μας. Κάποιοι στ’ αλήθεια καταφέρνουν να μας ξαφνιάσουν και κάποιοι είναι τόσο προβλέψιμοι όσο κι η γκρίνια της μάνας μας όταν αφήνουμε τα ρούχα στο πάτωμα.

Υπάρχει, όμως, ένας εχθρός που πρέπει να αντιμετωπίζουμε απ’ την αρχή της ζωής μας μέχρι και την τελευταία μας ανάσα. Ένας εχθρός, πιο δυνατός απ’ όλους τους άλλους, πιο απρόβλεπτος, πιο κοντά σε μας από οποιονδήποτε άλλο. Αυτός καθορίζει το μέλλον μας, αυτός μας οδηγεί στην επιτυχία ή στην καταστροφή. Όλοι οι άλλοι είναι ασήμαντοι μπροστά του.

Κι αν αυτόν τον εχθρό τον κατανοήσουμε και καταφέρουμε να τον φιλέψουμε, τότε γινόμαστε αήττητοι κι ευτυχείς. Με αυτόν τον εχθρό παλεύουμε, όταν μένουμε μόνοι, όταν δε μιλάμε πολύ χαμένοι στις σκέψεις μας. Αυτός ο αιώνιος εχθρός είναι ο εαυτός μας.

Τις μεγαλύτερες μάχες τις δίνουμε μαζί του. Κάποτε νικά και κάποτε τον νικάμε. Κάποτε μας ξαφνιάζει με τις σούπερ δυνάμεις του και κάποτε μας απογοητεύει. Γι’ αυτό τα βάζουμε μαζί του. Για κάθε λάθος επιλογή, για κάθε αδυναμία που μοιάζει να είναι σωστή, για κάθε τεμπελιά κι οπισθοχώρηση, για όλες τις φορές που εμπιστεύτηκε τους λάθους ανθρώπους.

Για να βγούμε νικητές της ζωής και να μπορούμε να τα βάλουμε με άλλους, πρώτα πρέπει να μάθουμε να ελέγχουμε τις πράξεις μας και το μυαλό μας. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει απεριόριστες ικανότητες και μόνο δαμάζοντάς τον, γινόμαστε παντοδύναμοι ψυχικά. Αν καταφέρουμε να νικήσουμε τον «κακό» μας εαυτό, τότε μπορούμε να καταφέρουμε τα πάντα.

Όταν δίνουμε μάχες με τον εαυτό μας, λοιπόν, παλεύουμε για να ξεπεράσουμε τις αδυναμίες μας. Έναν έρωτα που μας πλήγωσε, ένα φίλο που μας πρόδωσε, ένα συνάδελφο που μας πούλησε, αλλά πάνω απ’ όλα τον εαυτό μας που καταρρακώθηκε εξαιτίας κάποιων άλλων.

Οι συζητήσεις που κάνουμε με τον εαυτό μας είναι οι πιο εποικοδομητικές. Λογομαχούμε μαζί του συνεχώς για πολλούς λόγους. Για να τηρήσει τη δίαιτα, να μη στείλει εκείνο το μήνυμα στον πρώην, να μην ανάψει το τσιγαριλίκι, να μην είναι τόσο μαλάκας με τους ανθρώπους γύρω του.

Οι μάχες με τον εαυτό μας δεν τελειώνουν ποτέ. Είναι αιματηρές και δίνονται στα σκοτάδια, στις πιο μοναχικές μας στιγμές, ακόμη κι ανάμεσα σε άλλους. Αν σταματήσουμε να πολεμάμε, σημαίνει ότι απλώς παραδοθήκαμε στην πιο κακή εκδοχή του είναι μας.

Αφεθήκαμε στην ευκολία των πραγμάτων που είναι καταστροφική και δυστυχής. Σημαίνει ότι χάσαμε τη μάχη με το μεγαλύτερό μας αντίπαλο, αυτόν που τελικά καθορίζει το μέλλον και τη ζωή μας.

Όταν μας βλέπετε χαμένους, λοιπόν, στις σκέψεις μας, όταν δε μιλάμε πολύ, μη μας ενοχλείτε και μη μας παρεξηγείτε. Εκείνη τη στιγμή μπορεί να δίνουμε μέσα μας, μία απ’ τις πιο σημαντικές μάχες τις ζωές μας. Και πρέπει να βγούμε νικητές.

ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ: Όρισε τώρα τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά για τον εαυτό σου

Όρισε τώρα τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά για τον εαυτό σου, που θα διατηρήσεις όταν είσαι μόνος αλλά και μαζί με άλλους ανθρώπους.

Και ως επί το πλείστον να τηρείς σιωπή ή να λες τα απολύτως αναγκαία και με λίγα λόγια. Σπανίως, μάλιστα, όταν απαιτείται να μιλήσεις, μίλα, αλλά όχι για κάτι τυχαίο, όχι για μονομαχίες ή ιπποδρομίες ή αθλητές ή φαγητά ή ποτά, θέματα που συζητούνται παντού, και κυρίως όχι για ανθρώπους ψέγοντας, επαινώντας ή συγκρίνοντας. Αν το μπορείς, οδήγησε με τα λόγια σου τα λόγια των συντρόφων σου ώστε να είναι πιο αρμόζοντα, αλλά, αν τύχει να βρεθείς μόνος ανάμεσα σε ξένους, να σωπάσεις.

Να μη γελάς πολύ ούτε για πολλά θέματα ούτε ασυγκράτητα.

Να μην ορκίζεσαι, καθόλου αν είναι δυνατόν, διαφορετικά όσο μπορείς.

Απόφευγε τα συμπόσια με ανθρώπους αδαείς. Κι αν κάποτε έρθει ο καιρός που θα χρειαστεί να το κάνεις, να εντείνεις την προσοχή σου μην τυχόν γίνεις κι εσύ αδαής. Γιατί να γνωρίζεις ότι, αν ο φίλος σου είναι βρομερός, κατ’ ανάγκη θα μολύνει και αυτόν τον οποίο συναναστρέφεται, ακόμα κι αν τύχει να είναι καθαρός.

Όσα αφορούν το σώμα να τα λαμβάνεις όσο χρειάζεται, όπως τροφές, ποτά, ενδύματα, σπίτι, υπηρέτες. Ό,τι αφορά τη δόξα ή την πολυτέλεια, να το ξεχάσεις τελείως…

Αν σου πουν ότι κάποιος σε κακολογεί, μην απολογηθείς για όσα λέει αλλά απάντησε ότι «αγνοούσε και τα άλλα μου ελαττώματα, γιατί αλλιώς δεν θα έλεγε μόνο αυτά».

Δεν είναι αναγκαίο να πολυπηγαίνεις στα θέατρα. Και, αν κάποτε είναι καιρός να το κάνεις, να δείξεις ότι υποστηρίζεις μόνο τον εαυτό σου και κανέναν άλλο, δηλαδή ότι θέλεις το αποτέλεσμα να είναι αυτό που πραγματικά είναι και να νικά μόνο ο νικητής. Κι έτσι δεν θα απογοητευτείς. Να απέχεις τελείως από το να φωνάζεις και να γελάς δυνατά εναντίον κάποιου ή να συγκινείσαι υπερβολικά. Και όταν φύγεις, να μη μιλάς πολύ για όσα έγιναν, παρά μόνο για όσα συμβάλλουν στη βελτίωσή σου- γιατί διαφορετικά ο κόσμος θα σκεφτεί ότι εντυπωσιάστηκες από το θέαμα.

Στις διαλέξεις που κάποιοι δίνουν να μην πηγαίνεις τυχαία και εύκολα και, όταν το κάνεις, να τηρείς σεμνότητα και ηρεμία και να μην ενοχλείς.

Όταν πρόκειται να συναντήσεις κάποιον, ειδικά κάποιον που θεωρείται σπουδαίος, αναρωτήσου τι θα έκανε ο Σωκράτης ή ο ‘Ζήνων στη συγκεκριμένη περίπτωση κι έτσι δεν θα δυσκολευτείς να διαχειριστείς την κατάσταση κατά τον αρμόζοντα τρόπο. Όταν επισκέπτεσαι κάποιον πολύ ισχυρό, να φαντάζεσαι ότι δεν θα τον βρεις μέσα στο σπίτι, ότι θα σε κλείσουν απ’ έξω, ότι θα σε αγνοήσει. Και αν παρ’ όλα αυτά πρέπει να πας, όταν βρεθείς εκεί, να αποδεχτείς όσα συμβαίνουν, να μην πεις ποτέ στον εαυτό σου ότι «δεν άξιζε τον κόπο». Γιατί αυτό δείχνει άνθρωπο ανόητο και με στρεβλή αντίληψη για τα εξωτερικά πράγματα.

Στις συνομιλίες απόφευγε να αναφέρεις υπερβολικά δικά σου κατορθώματα ή περιπέτειες. Μπορεί να σου είναι ευχάριστο να θυμάσαι τις περιπέτειες σου, αλλά για τους άλλους δεν είναι τόσο ευχάριστο να ακούν τι σου συνέβη.

Απόφευγε να προξενείς γέλιο, γιατί αυτή η συνήθεια είναι επικίνδυνη και εύκολα μπορείς να ολισθήσεις στη χυδαιότητα και να μειωθεί ο σεβασμός που έχουν οι άλλοι για το πρόσωπό σου. Επίσης, είναι επισφαλής και η αισχρολογία. Όταν λοιπόν συμβεί κάτι τέτοιο, αν έχεις την ευκαιρία, να επιπλήξεις εκείνον που επιδόθηκε σε αισχρολογία, διαφορετικά να δείξεις σιωπώντας και κοκκινίζοντας και με έκφραση σκυθρωπή ότι σε δυσαρέστησε ο λόγος του.

ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Όμως τα σύννεφα καθαρίζουν όταν μπαίνεις μέσα τους

Μας ενθουσιάζει να τα έχουμε όλα υπό έλεγχο. Να γνωρίζουμε την έκβαση κάθε κατάστασης, τη λύση σε κάθε πρόβλημα και να ξέρουμε τι γράφει ο δρόμος της ζωής.

Η αλήθεια είναι ότι δεν είμαστε φτιαγμένοι για να υπομένουμε την αβεβαιότητα· τη θεωρούμε απειλή και, σαν ζώα που είμαστε, έχουμε προγραμματιστεί για τον αγώνα για επιβίωση και μεταβίβαση των γονιδίων μας.

Αλλά η ζωή είναι αβέβαιη. Το μέλλον είναι ένας ορίζοντας άγνωστος στον οποίο δεν ξέρουμε αν θα υπάρχει ήλιος ή μαύρα σύννεφα βαριά. Ακόμα κι όταν έχουμε ξεκάθαρα τα πράγματα και τα νήματα της ζωής μας καλά δεμένα, μπορεί να συμβούν χίλια πράγματα που θα την ανατρέψουν και θα μας αναγκάσουν να ξεκινήσουμε από την αρχή.

Εκεί που βεβαίως έχουμε τον έλεγχο είναι στον τρόπο που θέλουμε να αντιμετωπίσουμε ό,τι μας έρχεται, τόσο το καλό όσο και το άσχημο.

Για τα υπόλοιπα δε θα έπρεπε να αγωνιούμε, γιατί δεν μπορούμε να τα ελέγξουμε. Ανησυχώ σημαίνει νοιάζομαι για πράγματα πριν αυτά συμβούν, και το μόνο που καταφέρνει το να ανησυχούμε είναι να δημιουργεί μέσα μας ένα άγχος που φρενάρει την ενέργεια και περιορίζει την ευτυχία.

Επιπλέον, έχει αποδειχτεί ότι τα περισσότερα από τα πράγματα που φοβόμαστε ποτέ δεν συμβαίνουν στην πραγματικότητα.

Για την αποδοχή της αβεβαιότητας ήξερε πολλά η Μπέριλ Μάρκχαμ, μια Αγγλίδα γεννημένη στην Κένυα στις αρχές του 20ού αιώνα, η οποία ποτέ δεν θέλησε να μπει στο καλούπι που της υποδείκνυε η κοινωνία. Τόσο πολύ αγάπησε την περιπέτεια, τόσο πολύ αγκάλιασε την αβεβαιότητα, ώστε υπήρξε η δεύτερη γυναίκα η οποία διέσχισε τον Ατλαντικό με ανεμόπτερο, κάπου το 1936.

Στα απομνημονεύματά της η Μάρκχαμ μιλάει για το πώς αντιμετώπισε τη ζωή χωρίς να αφεθεί να παρασυρθεί από τους φόβους της:

Έμαθα πως, αν πρέπει ν’ αφήσεις ένα μέρος που έζησες κι αγάπησες κι όπου είναι θαμμένες όλες οι μέρες σου του χθες, πρέπει να το εγκαταλείψεις με κάθε τρόπο, αλλά να μη γίνει σιγά σιγά. Άφησέ το όσο πιο γρήγορα μπορείς. Μην ξαναγυρίσεις ποτέ κι ούτε ποτέ να σκεφτείς ότι μια ώρα που θυμάσαι θα είναι μια καλύτερη ώρα, γιατί είναι νεκρή. Τα περασμένα χρόνια φαίνονται ασφαλή, νικημένα, ενώ το μέλλον έρχεται μέσα σ’ ένα σύννεφο, τρομακτικό από μακριά. Όμως τα σύννεφα καθαρίζουν όταν μπαίνεις μέσα τους.

Αυτό το έμαθα, αλλά, όπως όλος ο κόσμος, το έμαθα αργά.

Η ζωή, τελικά, είναι μια περιπέτεια. Δεν είναι πιο διασκεδαστικό να την ανακαλύπτεις καθώς σου παρουσιάζεται; Έτσι, λοιπόν, μπες μες τα σύννεφα.

Ζήσε, ανακάλυψε, ξαφνιάσου, γέλα και κλάψε.

Κάν’ τα όλα με ένταση, και θα δεις που στο τέλος των ημερών σου θ’ ανακαλύψεις ότι όλα, ακόμα και τα άσχημα, άξιζαν τον κόπο.

ΝΙΚΟΛΟ ΜΑΚΙΑΒΕΛΙ: Η ζωή και ο θάνατος Ρωμαίων αυτοκρατόρων: το μίσος δημιουργείται τόσο με τις καλές όσο και με τις κακές πράξεις

Αν εξετάσουμε τη ζωή και τον θάνατο μερικών Ρωμαίων αυτοκρατόρων, θα φαινόταν ίσως σε πολλούς ότι υπάρχουν παραδείγματα αντίθετα με αυτή την άποψή μου, καθώς μπορεί να βρεθούν μερικοί που έζησαν πάντα παραδειγματικά και επέδειξαν μεγάλη αρετή ψυχής και παρ’ όλα αυτά έχασαν την εξουσία ή δολοφονήθηκαν από τους δικούς τους που συνωμότησαν εναντίον τους. Θέλω λοιπόν να απαντήσω σ’ αυτές τις αντιρρήσεις. Θα μιλήσω για τις αρετές μερικών αυτοκρατόρων και θα αποδείξω πως οι αιτίες της καταστροφής τους δεν ήταν διαφορετικές από αυτές τις οποίες περιγράφω εδώ. Θα εξετάσω ιδιαίτερα εκείνα τα έργα τους που είναι αξιόλογα σε όποιον μελετά την ιστορία της εποχής. Μου αρκεί να επιλέξω όλους εκείνους τους αυτοκράτορες που διαδέχθηκαν ο ένας τον άλλο στην εξουσία, από το φιλόσοφο Μάρκο Αυρήλιο έως τον Μαξιμίνο. Ήταν ο Μάρκος Αυρήλιος, γιος του ο Κόμμοδος, ο Περτίναξ, ο Ιουλιανός , ο Σεβήρος, ο Αντωνίνος Καρακάλλας, ο γιος του Μακρίνος, ο Ηλιογάβαλος, ο Αλέξανδρος και ο Μαξιμίνος. Το πρώτο που οφείλουμε να σημειώσουμε είναι πως ενώ στις άλλες ηγεμονίες πρέπει να αγωνιστείς μόνο εναντίον της φιλοδοξίας των ισχυρών και της αναίδειας του λαού, οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες είχαν και ένα τρίτο πρόβλημα: έπρεπε να ανεχτούν την αγριότητα και την απληστία των στρατιωτών. Ήταν τόσο δύσκολο, ώστε αποτέλεσε την αιτία καταστροφής πολλών, επειδή δεν μπορούσαν να ικανοποιήσουν και τους στρατιώτες και τον λαό: ο λαό επιθυμούσε την ησυχία και γι’ αυτό αγαπούσε τους μετριοπαθείς ηγεμόνες – οι στρατιώτες αγαπούσαν τον ηγεμόνα με στρατιωτική ψυχή, που ήταν αλαζόνας, άγριος και άρπαγας. Ήθελαν να φορολογεί πολύ τον λαό, για να έχουν διπλάσιο μισθό και να ικανοποιούν την απληστία και την σκληρότητά τους. Αυτά τα πράγματα οδήγησαν στην καταστροφή εκείνους τους ηγεμόνες που, είτε από τη φύση τους είτε λόγω της συμπεριφοράς τους, δεν έχαιραν μεγάλης εκτίμησης ώστε να μπορούν να ελέγχουν τον πληθυσμό και τους στρατιώτες. Οι περισσότεροι από αυτούς, κυρίως εκείνοι που είχαν γίνει πρόσφατα ηγεμόνες, αφού αναγνώριζαν τη δυσκολία αυτών των δυο διαφορετικών διαθέσεων, στρέφονταν στην ικανοποίηση του στρατού, εκτιμώντας άνευ σημασίας το γεγονός ότι αδικούσαν τον λαό.

Αυτή η απόφαση ήταν αναπόφευκτη: οι ηγεμόνες δεν μπορούν να αποφύγουν το μίσος κάποιας κοινωνικής ομάδας, οπότε οφείλουν κυρίως να μην είναι μισητοί απ’ όλες κι αν δεν μπορούν να το επιτύχουν, οφείλουν δευτερευόντως να φροντίσουν με κάθε τρόπο να αποφύγουν το μίσος εκείνων των ομάδων που είναι πιο ισχυρές. Οπότε, αυτοί οι αυτοκράτορες, που ως νέοι ηγεμόνες είχαν ανάγκη από ιδιαίτερη δημοτικότητα, στηρίζονταν περισσότερο στον στρατό παρά στον λαό. Κι αυτό μπορεί να είχε καλά ή κακά αποτελέσματα, ανάλογα με το πόσο ο ηγεμόνας ήξερε να διατηρεί το κύρος του απέναντί τους. Από τους παραπάνω λόγους προκύπτει ότι ο Μάρκος Αυρήλιος, ο Περίναξ και ο Αλέξανδρος, όλοι μετριοπαθείς και φίλοι της δικαιοσύνης, εχθροί της σκληρότητας, ανθρωπιστές και ήπιοι, είχαν όλοι, εκτός από τον Μάρκο Αυρήλιο, κακό τέλος. Μόνο ο Μάρκος έζησε και πέθανε με πολυάριθμες τιμές, γιατί ανέβηκε στην εξουσία κληρονομικώ δικαίω και επομένως δεν ήταν αναγκασμένος να κερδίσει τη συναίνεση ούτε του στρατού ούτε του λαού. Έτσι, όσο ζούσε είχε πάντα τον λαό και στον στρατό υπό τον έλεγχο και ποτέ δεν τον μίσησαν ούτε τον περιφρόνησαν. Ο Περτίναξ όμως έγινε αυτοκράτορας ενάντια στη θέληση των στρατιωτών. Είχαν συνηθίσει να ζουν ασύδοτα επί Κόμμουδου και δεν μπορούσαν να ανεχτούν την τίμια ζωή στην οποία ήθελε να τους επαναφέρει εκείνος. Έτσι, τον μίσησαν και στο μίσος προστέθηκε η περιφρόνηση, επειδή ήταν γέρος. Κατά συνέπεια, οδηγήθηκε στην καταστροφή ήδη από την αρχή της εξουσίας του.

Εδώ πρέπει να σημειώσουμε πως το μίσος δημιουργείται τόσο με τις καλές όσο και με τις κακές πράξεις. Οπότε, όπως είπα πιο πάνω, ένας ηγεμόνας που θέλει να διατηρήσει την εξουσία συχνά αναγκάζεται να είναι καλός. Όταν αυτό το σύνολο ( ο λαός, ο στρατός ή οι ισχυροί) που κρίνεις ότι το έχεις ανάγκη προκειμένου να διατηρηθείς στην εξουσία είναι διεφθαρμένο, σε συμφέρει να ακολουθείς τις επιθυμίες του και να το ικανοποιείς. Στην προκειμένη περίπτωση, οι καλές πράξεις δε σε ωφελούν. Ας έρθουμε όμως στον Αλέξανδρο. Ήταν πολύ καλός και στα δεκατέσσερα χρόνια που κράτησε την αυτοκρατορία. Παρ’όλα αυτά, τον θεωρούσαν μαλθακό και άνδρα που άφηνε να τον επηρεάζει η μητέρα του. Και για τον λόγο αυτό έγινε αντικείμενο περιφρόνησης, ο στρατός συνωμότησε εναντίον του και τον σκότωσε.

Αν μιλήσουμε τώρα για τις ιδιότητες του Κόμμοδου, του Σεπτίμιου Σεβήρου, του Αντωνίνου Καρακάλλα και του Μαξιμίνου, θα δείτε πως ήταν σκληρότατοι και υπερβολικά άρπαγες. Για να ικανοποιήσουν τους στρατιώτες, εφάρμοσαν κάθε δυνατή αδικία στον λαό. Και όλοι, εκτός από τον Σεβήρο, είχα θλιβερό τέλος. Ο Σεβήρος ήταν τόσο ικανός, ώστε κατάφερε να κρατήσει τους στρατιώτες με το μέρος του, ακόμα κι όταν ο λαός καταπιεζόταν πολύ από αυτόν. Έτσι μπόρεσε να κυβερνήσει πάντα με ασφάλεια, επειδή αυτές του οι ικανότητες τον έκαναν τόσο θαυμαστό στα μάτια του στρατού και του λαού, ώστε παρέμεναν κατά κάποιον τρόπο οι μεν σαστισμένοι και οι δε ικανοποιημένοι και γεμάτοι σεβασμό απέναντί του.

Και επειδή τα έργα του ήταν μεγάλα και αξιοθαύμαστα για έναν νέο ηγεμόνα, θέλω να αποδείξω εν συντομία πόσο καλά ήξερε να χρησιμοποιεί το προσωπείο της αλεπούς και του λιονταριού, τις φύσεις των οποίων όπως είπα πιο πάνω είναι αναγκασμένος ένας ηγεμόνας να μιμείται. Ο Σεβήρος, γνωρίζοντας τη νωθρότητα του αυτοκράτορα Ιουλιανού, έπεισε τον στρατό του, του οποίου ήταν στρατηγός στη Σλαβονία, πως όφειλε να πάει στη Ρώμη για να εκδικηθεί τον θάνατο του Περτίνακα, ο οποίος είχε δολοφονηθεί από πραιτοριανούς. Με αυτό το πρόσχημα, χωρίς να δείξει πως αποσκοπούσε να καταλάβει την εξουσία, ξεκίνησε με τον στρατό προς τη Ρώμη και βρέθηκε στην Ιταλία προτού μαθευτεί η αναχώρησή του. Μόλις έφτασε στη Ρώμη, η Σύγκλητος, έντρομη, τον ανακήρυξε αυτοκράτορα και σκότωσε τον Ιουλιανό. Έπειτα από αυτή την αρχή, ο Σεβήρος αν ήθελε να γίνει κύριος όλου του κράτους, έπρεπε να ξεπεράσει δύο εμπόδια: ένα στην Ασία, όπου ο Πεσκέννιος Νίγρος, αρχηγός των ασιατικών στρατευμάτων, είχε ανακηρυχτεί αυτοκράτορας και το άλλο στη Δύση, όπου βρισκόταν ο Σεπτίμιος Αλβίνος, ο οποίος απέβλεπε στο να γίνει αυτοκράτορας. Και επειδή έκρινε επικίνδυνο να δείξει πως είναι εχθρός και των δύο, αποφάσισε να επιτεθεί στον Νίγρο και να εξαπατήσει τον Αλβίνο. Στον τελευταίο έγραψε πως είχε ανακηρυχθεί αυτοκράτορας από τη Σύγκλητο και ότι ήθελε να μοιραστεί την εξουσία μαζί του. Του έστειλε τον τίτλο του Καίσαρα και με απόφαση της Συγκλήτου τον έκανε συναυτοκράτορα. Ο Αλβίνος τα θεώρησε όλα αυτά αληθινά. Όταν όμως νίκησε και σκότωσε τον Νίγρο και ηρέμησε την κατάσταση στην Ασία, ο Σεβήρος γύρισε στη Ρώμη και διαμαρτυρήθηκε στη Σύγκλητο πως ο Αλβίνος, μην αναγνωρίζοντας τα ευεργετήματα που είχε δεχτεί από τον ίδιο, προσπάθησε να τον δολοφονήσει με δόλο. Οπότε, ήταν αναγκασμένος να πάει και να τιμωρήσει την αχαριστία του.

Έτσι, πήγε και τον βρήκε στη Γαλλία και του αφαίρεσε την εξουσία και τη ζωή.

ΝΙΚΟΛΟ ΜΑΚΙΑΒΕΛΙ, Ο ΗΓΕΜΟΝΑΣ

Δημιουργήθηκε συνθετικός ιστός που μιμείται τα νεύρα και ελέγχεται με φως

Ο συνθετικός νευρικός ιστός θα μπορούσε να «γεφυρώσει» το κατεστραμμένο τμήμα των πραγματικών νεύρων

Επιστήμονες στη Βρετανία δημιούργησαν για πρώτη φορά μαλακούς συνθετικούς ιστούς που περιέχουν γονίδια και πρωτεΐνες, ενεργοποιούνται μέσω του φωτός και μιμούνται τα νεύρα. Η δημιουργία συνθετικών νεύρων, έστω και σε απλή μορφή, αποτελεί ένα ορόσημο για το συνεχώς αναπτυσσόμενο πεδίο της βιοηλεκτρονικής.

Τέτοιοι ιστοί μελλοντικά μπορεί να συμπληρώσουν ή και να αντικαταστήσουν ζωντανούς νευρικούς ιστούς, σε περιπτώσεις π.χ. όπου λόγω τραυματισμού έχουν καταστραφεί τα νεύρα της σπονδυλικής στήλης. Ο συνθετικός νευρικός ιστός θα μπορούσε να «γεφυρώσει» το κατεστραμμένο τμήμα των πραγματικών νεύρων.

Προς το παρόν πάντως τα συνθετικά κύτταρα επικοινωνούν μόνο μεταξύ τους. Αυτό ακριβώς θα είναι το επόμενο βήμα για τους ερευνητές: να δημιουργήσουν τις κατάλληλες διεπαφές (interfaces) ανάμεσα στους ζωντανούς και στους συνθετικούς νευρικούς ιστούς, ώστε να ανοίξει ο δρόμος για βιονικά εμφυτεύματα, που θα έχουν κλινικές εφαρμογές στις νευροεπιστήμες, στη νευρολογία, στη φαρμακολογία κ.α.

Έτσι, αυτοί οι ιστοί στο μέλλον μπορεί να εξελιχθούν σε βιοσυσκευές, που θα εισάγονται στο σώμα και θα επικοινωνούν με τους φυσικούς ιστούς του σώματος, κάτι που θα επέτρεπε διάφορες ιατρικές και φαρμακευτικές εφαρμογές.

Οι συνθετικοί ιστοί περιέχουν εκατοντάδες συνθετικά κύτταρα που μπορούν να ελεγχθούν με φως, επιτρέποντας στα κύτταρα να παράγουν πρωτεϊνες κατά παραγγελία και, επιπλέον, επικοινωνουν μεταξύ τους όπως οι κανονικοί νευρώνες. Κάθε συνθετικό κύτταρο περιέχει DNA ευαίσθητο στο φως, πράγμα που σημαίνει ότι η δημιουργία (έκφραση) πρωτεϊνών από το κύτταρο είναι ελεγχόμενη, δηλαδή μπορεί να ενεργοποιηθεί ή να απενεργοποιηθεί κατά βούληση.

Οι ερευνητές του Εργαστηρίου Ερευνών Χημείας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, με επικεφαλής τον Μάικλ Μπουθ, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό "Science Advances", χρησιμοποίησαν την τεχνική της τρισδιάστατης εκτύπωσης για να παράγουν τα μικροσκοπικά συνθετικά κύτταρα, που έχουν τη μορφή σταγόνας. Κάθε σταγόνα έχει όγκο 50 έως 100 τρισεκατομμυριοστά του λίτρου.

Η εξωτερική πορώδης μεμβράνη των συνθετικών κυττάρων αποτελείται από λιπίδια, ενώ το εσωτερικό τους περιλαμβάνει DNA (γονίδια), πρωτεΐνες και άλλα βιολογικά μόρια μέσα σε ένα υγρό. Κάθε κύτταρο είναι σε θέση να παράγει πάνω από δέκα πρωτεΐνες, όταν «χειραγωγηθεί» με φως. Όταν το φως σταματά, σταματά και η βιολογική δραστηριότητα.

Πάνω από 1.000 τέτοια συνθετικά κύτταρα μπορούν να συνδυασθούν για να δημιουργήσουν έναν μαλακό συνθετικό ιστό μήκους έως μισού χιλιοστού. Μια από τις παραγόμενες πρωτεΐνες (η alpha-HL) επιτρέπει στο ηλεκτρικό ρεύμα να περνά μέσα από τον συνθετικό ιστό, όπως συμβαίνει στην περίπτωση των πραγματικών νευρώνων.

Μέχρι σήμερα οι συνθετικοί βιολόγοι δεν είχαν δημιουργήσει συστήματα, τα οποία να περιέχουν πολλαπλά κύτταρα που να επικοινωνούν μεταξύ τους, ούτε οι πρωτεΐνες στο εσωτερικό αυτών των κυττάρων ήταν δυνατό να ελέγχονται μέσω του φωτός. Όπως έδειξαν όμως τα νέα πειράματα, είναι πλέον δυνατό να μεταφέρονται μικρά πρωτεϊνικά μόρια ανάμεσα σε γειτονικά συνθετικά κύτταρα.

Έτσι, ο νέος και ευαίσθητος στο φως συνθετικός συνθετικός ιστός όχι μόνο αποτελεί ένα μέσο για να ελέγχεται η παραγωγή και η μεταφορά πρωτεϊνών, αλλά επίσης θα μπορούσε -με την κατάλληλη βελτίωση στο μέλλον- να μιμηθεί πολύ καλά την μετάδοση ηλεκτρικών σημάτων, όπως συμβαίνει μεταξύ των βιολογικών νευρικών κυττάρων (νευρώνων).

Για να γίνει όμως αυτό, προηγουμένως ο συνθετικός ιστός θα πρέπει να γίνει πιο πολύπλοκος και να μπορεί να παράγει περισσότερες πρωτεΐνες.

Όπως είπε ο Μπουθ, απώτερος στόχος είναι να βρεθεί «ένας τρόπος να ελεγχθεί ο ζωντανός ιστός. Τέτοιοι συνθετικοί ιστοί μπορεί να εξελιχθούν σε ένα βιοϋλικό, που θα μπορούσε να επισκευάσει βλάβες στο νευρικό σύστημα».

Μαλακοί βιολογικοί ιστοί μπορούν να δημιουργήσουν πιεζοηλεκτρισμό

Πιέστε έναν κρύσταλλο χαλαζία και θα δημιουργηθεί μια ηλεκτρική διαφορά δυναμικού. Αυτή η ηλεκτρομηχανική σύζευξη, γνωστή ως πιεζοηλεκτρισμός, αξιοποιείται σε πολλές εφαρμογές, από ωρολόγια χαλαζία και αναπτήρες τσιγάρων μέχρι ενισχυτές για κιθάρες. Το φαινόμενο εμφανίζεται σε κρυστάλλους και κεραμικά, αλλά επίσης και σε βιολογικά στερεά όπως τα οστά. Τώρα, ο Kenji Ikushima και οι συνεργάτες του στο Πανεπιστήμιο Γεωργίας και Τεχνολογίας του Τόκιο έχουν τεκμηριώσει την πρώτη περίπτωση πιεζοηλεκτρισμού σε ενυδατωμένους ιστούς – ένα εύρημα που θα μπορούσε να έχει βιοϊατρικές εφαρμογές.

Ο πιεζοηλεκτρισμός απαιτεί τακτοποίηση των ηλεκτρικών διπόλων σε ένα υλικό, πράγμα το οποίο είναι ευκολότερο σε κρυστάλλους παρά σε υλικά χωρίς τάξη. Σε βιολογικά στερεά, όπως τα οστά, μπορεί να προκύψει από την ευθυγράμμιση μακρών πολικών πρωτεϊνών γνωστών ως κολλαγόνα. Ωστόσο, μέχρι τώρα, ήταν ασαφές αν κολλαγόνα σε ιστούς που είναι υγροί και μαλακοί θα μπορούσαν επίσης να παραγάγουν αυτό το φαινόμενο. Για να ελέγξει αυτή την δυνατότητα, η ομάδα στόχευσε κομμάτια από αχίλλειους τένοντες, τοιχώματα αορτής και καρδιακές βαλβίδες με διαμορφωμένα κύματα υπερήχων, τα οποία παρήγαγαν μηχανικές πιέσεις στα δείγματα. Σε ένα πιεζοηλεκτρικό υλικό, αυτή η πίεση θα προκαλέσει μια ηλεκτρική χρονικά μεταβαλλόμενη πόλωση, η οποία ακτινοβολεί ένα ηλεκτρομαγνητικό πεδίο που μπορεί να εντοπιστεί από μια πολύ μικρή κεραία. Η ομάδα ανίχνευσε τέτοιο σήμα, αποκαλύπτοντας πιεζοηλεκτρισμό σε αυτούς τους μαλακούς ιστούς.

Η ομάδα μετέφρασε τις μετρήσεις της σε τομογραφικές εικόνες που δείχνουν την κατανομή του κολλαγόνου στους ιστούς. Οι εικόνες αυτές, λένε οι ερευνητές, θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε καινοτόμα διαγνωστικά εργαλεία. Σε επερχόμενη εργασία, τα μέλη της ομάδας σχεδιάζουν να διερευνήσουν αυτή την δυνατότητα μελετώντας αν η διάταξή τους μπορεί να αποκαλύψει είτε την αποδόμηση των μορίων του κολλαγόνου ή τις αλλαγές στην κατανομή τους που αναμένονται να συμβούν στην οστεοπόρωση ή την ίνωση – ασθένειες που επηρεάζουν την δομική συνοχή οστών και οργάνων, αντίστοιχα.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ἠθικὰ Νικομάχεια (1176a-1177a)

[VI] Εἰρημένων δὲ τῶν περὶ τὰς ἀρετάς τε καὶ φιλίας καὶ ἡδονάς, λοιπὸν περὶ εὐδαιμονίας τύπῳ διελθεῖν, ἐπειδὴ τέλος αὐτὴν τίθεμεν τῶν ἀνθρωπίνων. ἀναλαβοῦσι δὴ τὰ προειρημένα συντομώτερος ἂν εἴη ὁ λόγος. εἴπομεν δὴ ὅτι οὐκ ἔστιν ἕξις· καὶ γὰρ τῷ καθεύδοντι διὰ βίου ὑπάρχοι ἄν, φυτῶν ζῶντι βίον, καὶ τῷ δυστυχοῦντι τὰ μέγιστα. εἰ δὴ ταῦτα

[1176b] μὴ ἀρέσκει, ἀλλὰ μᾶλλον εἰς ἐνέργειάν τινα θετέον, καθάπερ ἐν τοῖς πρότερον εἴρηται, τῶν δ᾽ ἐνεργειῶν αἳ μέν εἰσιν ἀναγκαῖαι καὶ δι᾽ ἕτερα αἱρεταὶ αἳ δὲ καθ᾽ αὑτάς, δῆλον ὅτι τὴν εὐδαιμονίαν τῶν καθ᾽ αὑτὰς αἱρετῶν τινὰ θετέον καὶ οὐ τῶν δι᾽ ἄλλο· οὐδενὸς γὰρ ἐνδεὴς ἡ εὐδαιμονία ἀλλ᾽ αὐτάρκης. καθ᾽ αὑτὰς δ᾽ εἰσὶν αἱρεταὶ ἀφ᾽ ὧν μηδὲν ἐπιζητεῖται παρὰ τὴν ἐνέργειαν. τοιαῦται δ᾽ εἶναι δοκοῦσιν αἱ κατ᾽ ἀρετὴν πράξεις· τὰ γὰρ καλὰ καὶ σπουδαῖα πράττειν τῶν δι᾽ αὑτὰ αἱρετῶν. καὶ τῶν παιδιῶν δὲ αἱ ἡδεῖαι· οὐ γὰρ δι᾽ ἕτερα αὐτὰς αἱροῦνται· βλάπτονται γὰρ ἀπ᾽ αὐτῶν μᾶλλον ἢ ὠφελοῦνται, ἀμελοῦντες τῶν σωμάτων καὶ τῆς κτήσεως. καταφεύγουσι δ᾽ ἐπὶ τὰς τοιαύτας διαγωγὰς τῶν εὐδαιμονιζομένων οἱ πολλοί, διὸ παρὰ τοῖς τυράννοις εὐδοκιμοῦσιν οἱ ἐν ταῖς τοιαύταις διαγωγαῖς εὐτράπελοι· ὧν γὰρ ἐφίενται, ἐν τούτοις παρέχουσι σφᾶς αὐτοὺς ἡδεῖς, δέονται δὲ τοιούτων. δοκεῖ μὲν οὖν εὐδαιμονικὰ ταῦτα εἶναι διὰ τὸ τοὺς ἐν δυναστείαις ἐν τούτοις ἀποσχολάζειν, οὐδὲν δ᾽ ἴσως σημεῖον οἱ τοιοῦτοί εἰσιν· οὐ γὰρ ἐν τῷ δυναστεύειν ἡ ἀρετὴ οὐδ᾽ ὁ νοῦς, ἀφ᾽ ὧν αἱ σπουδαῖαι ἐνέργειαι· οὐδ᾽ εἰ ἄγευστοι οὗτοι ὄντες ἡδονῆς εἰλικρινοῦς καὶ ἐλευθερίου ἐπὶ τὰς σωματικὰς καταφεύγουσιν, διὰ τοῦτο ταύτας οἰητέον αἱρετωτέρας εἶναι· καὶ γὰρ οἱ παῖδες τὰ παρ᾽ αὑτοῖς τιμώμενα κράτιστα οἴονται εἶναι. εὔλογον δή, ὥσπερ παισὶ καὶ ἀνδράσιν ἕτερα φαίνεται τίμια, οὕτω καὶ φαύλοις καὶ ἐπιεικέσιν. καθάπερ οὖν πολλάκις εἴρηται, καὶ τίμια καὶ ἡδέα ἐστὶ τὰ τῷ σπουδαίῳ τοιαῦτα ὄντα· ἑκάστῳ δ᾽ ἡ κατὰ τὴν οἰκείαν ἕξιν αἱρετωτάτη ἐνέργεια, καὶ τῷ σπουδαίῳ δὴ ἡ κατὰ τὴν ἀρετήν. οὐκ ἐν παιδιᾷ ἄρα ἡ εὐδαιμονία· καὶ γὰρ ἄτοπον τὸ τέλος εἶναι παιδιάν, καὶ πραγματεύεσθαι καὶ κακοπαθεῖν τὸν βίον ἅπαντα τοῦ παίζειν χάριν. ἅπαντα γὰρ ὡς εἰπεῖν ἑτέρου ἕνεκα αἱρούμεθα πλὴν τῆς εὐδαιμονίας· τέλος γὰρ αὕτη. σπουδάζειν δὲ καὶ πονεῖν παιδιᾶς χάριν ἠλίθιον φαίνεται καὶ λίαν παιδικόν. παίζειν δ᾽ ὅπως σπουδάζῃ, κατ᾽ Ἀνάχαρσιν, ὀρθῶς ἔχειν δοκεῖ· ἀναπαύσει γὰρ ἔοικεν ἡ παιδιά, ἀδυνατοῦντες δὲ συνεχῶς πονεῖν ἀναπαύσεως δέονται. οὐ δὴ τέλος

[1177a] ἡ ἀνάπαυσις· γίνεται γὰρ ἕνεκα τῆς ἐνεργείας. δοκεῖ δ᾽ ὁ εὐδαίμων βίος κατ᾽ ἀρετὴν εἶναι· οὗτος δὲ μετὰ σπουδῆς, ἀλλ᾽ οὐκ ἐν παιδιᾷ. βελτίω τε λέγομεν τὰ σπουδαῖα τῶν γελοίων καὶ μετὰ παιδιᾶς, καὶ τοῦ βελτίονος ἀεὶ καὶ μορίου καὶ ἀνθρώπου σπουδαιοτέραν τὴν ἐνέργειαν· ἡ δὲ τοῦ βελτίονος κρείττων καὶ εὐδαιμονικωτέρα ἤδη. ἀπολαύσειέ τ᾽ ἂν τῶν σωματικῶν ἡδονῶν ὁ τυχὼν καὶ ἀνδράποδον οὐχ ἧττον τοῦ ἀρίστου· εὐδαιμονίας δ᾽ οὐδεὶς ἀνδραπόδῳ μεταδίδωσιν, εἰ μὴ καὶ βίου. οὐ γὰρ ἐν ταῖς τοιαύταις διαγωγαῖς ἡ εὐδαιμονία, ἀλλ᾽ ἐν ταῖς κατ᾽ ἀρετὴν ἐνεργείαις, καθάπερ καὶ πρότερον εἴρηται.

***
[6] Τώρα που έχουμε πια μιλήσει για τις αρετές και για τις διάφορες μορφές φιλίας και ηδονής, αυτό που μας μένει είναι να πραγματευθούμε —σε γενικές γραμμές— το θέμα της ευδαιμονίας, μια και την ευδαιμονία τη θεωρούμε τελικό σκοπό όλων των ανθρώπινων πραγμάτων. Και, φυσικά, η έκθεσή μας θα γίνει συντομότερη, αν ανακεφαλαιώσουμε αυτά που έχουμε ήδη πει παλιότερα. Είπαμε λοιπόν ότι η ευδαιμονία δεν είναι έξη, γιατί, αν ήταν έξη, θα μπορούσε να υπάρχει και στον άνθρωπο που κοιμάται σε όλη του ζωή, ζώντας τη ζωή ενός φυτού· θα μπορούσε επίσης να υπάρχει και στον πολύ δυστυχισμένο άνθρωπο. Αν λοιπόν αυτού του είδους τα συμπεράσματα

[1176b] δεν γίνονται αποδεκτά, αλλά πρέπει μάλλον να ορίσουμε την ευδαιμονία, όπως το είπαμε και παραπάνω, ως ένα είδος ενέργειας, και αν άλλες από τις ενέργειες γίνονται υποχρεωτικά και επιλέγονται για χάρη κάποιων άλλων πραγμάτων, ενώ κάποιες άλλες επιλέγονται καθεαυτές, είναι φανερό ότι την ευδαιμονία πρέπει κανείς να την εντάξει σ᾽ αυτές που επιλέγονται καθεαυτές και όχι σ᾽ αυτές που επιλέγονται για χάρη κάποιου άλλου πράγματος· γιατί η ευδαιμονία δεν έχει ανάγκη από τίποτε άλλο: είναι αυτάρκης. Καθεαυτές επιλέγονται οι ενέργειες από τις οποίες δεν ζητάει κανείς τίποτε άλλο πέρα από την ίδια την ενέργεια. Τέτοιες θεωρούνται πως είναι οι σύμφωνες με την αρετή πράξεις· γιατί το να κάνει κανείς ωραίες και ενάρετες/σοβαρές πράξεις είναι από τα πράγματα που είναι άξια να επιλέγονται καθεαυτά. Τέτοιες θεωρούνται πως είναι και οι ψυχαγωγικές ασχολίες, που οι άνθρωποι τις επιλέγουν για ευχαρίστηση, αφού δεν τις επιλέγουν για χάρη κάποιων άλλων πραγμάτων — η αλήθεια είναι ότι πιο πολύ βλάπτονται από αυτές παρά ωφελούνται, δεδομένου ότι παραμελούν την υγεία τους και την περιουσία τους. Και όμως πολλοί από τους ανθρώπους που θεωρούνται ευδαίμονες προστρέχουν σ᾽ αυτού του είδους τις ευχάριστες διασκεδάσεις· αυτός είναι και ο λόγος που οι χωρατατζήδες, τα άτομα που έχουν ευστροφία σ᾽ αυτού του είδους τις διασκεδάσεις, έχουν μεγάλη υπόληψη στις αυλές των τυράννων· γιατί οι άνθρωποι αυτοί προσφέρουν ευχάριστο τον εαυτό τους σ᾽ αυτά ακριβώς που οι τύραννοι επιθυμούν, και έτσι οι τύραννοι χρειάζονται να έχουν δίπλα τους τέτοιους ανθρώπους. Έτσι όμως δημιουργείται η εντύπωση ότι οι διασκεδάσεις αυτές αποτελούν συστατικά στοιχεία της ευδαιμονίας, αφού οι άνθρωποι της δύναμης και της εξουσίας ξοδεύουν σ᾽ αυτές τον ελεύθερο χρόνο τους — μόνο που αυτού του είδους οι άνθρωποι δεν αποτελούν, μάλλον, κανενός είδους απόδειξη· γιατί η αρετή και ο νους, τα δύο πράγματα στα οποία έχουν την αρχή τους οι σημαντικές και αξιόλογες ενέργειες, δεν εδρεύουν σ᾽ αυτούς που ασκούν την εξουσία· αν οι άνθρωποι αυτοί, μη έχοντας ποτέ γευθεί την αληθινή ηδονή, αυτήν που ταιριάζει στους ελεύθερους ανθρώπους, καταφεύγουν στις σωματικές ηδονές, δεν είναι αυτός λόγος οι ηδονές αυτές να θεωρηθούν πιο άξιες για επιλογή και προτίμηση — εδώ και τα παιδιά τα πράγματα που έχουν στον χώρο τους κάποια αξία, νομίζουν πως είναι τα καλύτερα! Όπως λοιπόν είναι άλλα τα πράγματα που έχουν αξία για τα παιδιά και άλλα αυτά που έχουν αξία για τους ώριμους άντρες, είναι λογικό άλλα πράγματα να έχουν αξία για τους κατώτερης ποιότητας ανθρώπους και άλλα για τους σημαντικούς και αξιόλογους ανθρώπους. Όπως λοιπόν το έχουμε ήδη πει πολλές φορές, πολύτιμα και ευχάριστα πράγματα είναι αυτά που είναι τέτοια για τον σημαντικό και αξιόλογο άνθρωπο· για το κάθε επιμέρους, πάντως, άτομο η κατεξοχήν επιθυμητή ενέργεια είναι αυτή που προσιδιάζει στη δική του έξη, και για τον σημαντικό, άρα, και αξιόλογο άνθρωπο η κατεξοχήν επιθυμητή ενέργεια είναι η σύμφωνη με την αρετή. Η ευδαιμονία λοιπόν δεν βρίσκεται στις ψυχαγωγικές ασχολίες και στις διασκεδάσεις· θα ήταν, πράγματι, αδιανόητο η ψυχαγωγία και η διασκέδαση να είναι ο τελικός στόχος του ανθρώπου, και ακόμη ο άνθρωπος να μπαίνει σε κόπους και να κακοπαθαίνει μια ολόκληρη ζωή για χάρη της διασκέδασής του. Γιατί —για να το πούμε έτσι— τα πάντα τα προτιμούμε και τα επιλέγουμε για χάρη κάποιου άλλου πράγματος, εκτός από την ευδαιμονία· γιατί αυτή είναι τελικός στόχος. Να αγωνίζεται όμως κανείς και να υποβάλλεται σε κόπους για χάρη της διασκέδασης είναι ανοησία, κάτι το εντελώς παιδαριώδες. Αντίθετα, θεωρείται σωστό «να διασκεδάζει κανείς για να μπορεί ύστερα να επιδίδεται με σοβαρότητα στα έργα του», όπως το είπε ο Ανάχαρσης· γιατί η διασκέδαση είναι ένα είδος ανάπαυσης, και καθώς οι άνθρωποι δεν μπορούν να υποβάλλονται ασταμάτητα σε κόπους, έχουν ανάγκη από ανάπαυση. Η ανάπαυση

[1177a] λοιπόν δεν είναι τέλος, αφού γίνεται για χάρη της ενέργειας.

Κατά την κοινή αντίληψη ευδαίμων βίος είναι ο σύμφωνος με την αρετή βίος, αυτός όμως είναι ο βίος που συνοδεύεται από κόπο και σοβαρές ενασχολήσεις και όχι ο βίος των διασκεδάσεων. Λέμε, επίσης, ότι τα σοβαρά πράγματα είναι καλύτερα από τα πράγματα που προκαλούν γέλιο και σχετίζονται με τη διασκέδαση· λέμε επίσης ότι η ενέργεια του καλύτερου μέρους της ψυχής του ανθρώπου ή η ενέργεια του καλύτερου ανθρώπου είναι πάντοτε πιο σημαντική και πιο σοβαρή — και η ενέργεια του καλύτερου είναι ανώτερη και έχει ήδη μεγαλύτερη σχέση με την ευδαιμονία. Τις σωματικές, επίσης, ηδονές μπορεί να τις απολαύσει και το πρώτο τυχαίο πρόσωπο —ακόμη και ένας δούλος— όχι λιγότερο από τον καλύτερο και τον πιο αξιόλογο άνθρωπο· μέρος όμως από την ευδαιμονία του κανείς δεν μπορεί να μεταδώσει σ᾽ έναν δούλο, εκτός και αν του δώσει τη δυνατότητα μιας αυτόνομης ζωής. Γιατί η ευδαιμονία δεν βρίσκεται σ᾽ αυτού του είδους τις ψυχαγωγικές ενασχολήσεις και στις διασκεδάσεις, αλλά στις σύμφωνες με την αρετή ενέργειες — όπως το έχουμε ήδη πει πιο πάνω.