ΡΗΤΟΡΙΚΗ: ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ - Ὑπὲρ Μεγαλοπολιτών (4-5)

[4] Οὐκοῦν οὐδ᾽ ἂν εἷς ἀντείποι ὡς οὐ συμφέρει τῇ πόλει καὶ Λακεδαιμονίους ἀσθενεῖς εἶναι καὶ Θηβαίους τουτουσί. ἔστι τοίνυν ἔν τινι τοιούτῳ καιρῷ τὰ πράγματα νῦν, εἴ τι δεῖ τοῖς εἰρημένοις πολλάκις παρ᾽ ὑμῖν λόγοις τεκμήρασθαι, ὥστε Θηβαίους μὲν Ὀρχομενοῦ καὶ Θεσπιῶν καὶ Πλαταιῶν οἰκισθεισῶν ἀσθενεῖς γενέσθαι, Λακεδαιμονίους δ᾽, εἰ ποιήσονται τὴν Ἀρκαδίαν ὑφ᾽ ἑαυτοῖς καὶ Μεγάλην πόλιν ἀναιρήσουσι, πάλιν ἰσχυροὺς γενήσεσθαι.

[5] σκεπτέον τοίνυν μὴ πρότερον τούσδε γενέσθαι φοβεροὺς καὶ μεγάλους ἐάσωμεν ἢ ᾽κεῖνοι μικροὶ γεγενήσονται, καὶ λάθωσιν ἡμᾶς πλείονι μείζους οἱ Λακεδαιμόνιοι γενόμενοι ἢ ὅσῳ τοὺς Θηβαίους ἐλάττους συμφέρει γενέσθαι. οὐ γὰρ ἐκεῖνό γ᾽ ἂν εἴποιμεν, ὡς ἀνταλλάξασθαι βουλοίμεθ᾽ ‹ἂν› ἀντιπάλους Λακεδαιμονίους ἀντὶ Θηβαίων, οὐδὲ τοῦτ᾽ ἔσθ᾽ ὃ σπουδάζομεν, ἀλλ᾽ ὅπως μηδέτεροι δυνήσονται μηδὲν ἡμᾶς ἀδικεῖν· οὕτω γὰρ ἂν ἡμεῖς μετὰ πλείστης ἀδείας εἴημεν.

***
[4] Κανείς λοιπόν δεν μπορεί να αρνηθεί ότι συμφέρει στην πόλη να είναι ανίσχυροι και οι Λακεδαιμόνιοι και οι Θηβαίοι οι γείτονές μας. Αν πρέπει να κρίνουμε από τα όσα έχουν λεχθεί επανειλημμένα σε σας, η κατάσταση σήμερα βρίσκεται σε τέτοιο κρίσιμο σημείο, ώστε να εξασθενήσουν οι Θηβαίοι με την επανίδρυση του Ορχομενού, των Θεσπιών και των Πλαταιών, αλλά να ενισχυθούν ξανά οι Λακεδαιμόνιοι, αν υποτάξουν την Αρκαδία και καταστρέψουν τη Μεγαλόπολη.

[5] Γι᾽ αυτό, πρέπει να προσέξουμε μήπως οι Λακεδαιμόνιοι γίνουν τρομεροί και μεγάλοι πριν να έχουν εξασθενήσει οι Θηβαίοι, και μήπως, χωρίς να το αντιληφθούμε, γίνουν οι Λακεδαιμόνιοι πολύ πιο ισχυροί από όσο μας συμφέρει να εξασθενήσουν οι Θηβαίοι. Δεν θα υποστηρίξουμε άλλωστε ότι θα επιθυμούσαμε να έχουμε αντιπάλους τους Λακεδαιμονίους στη θέση των Θηβαίων και ούτε είναι αυτός ο στόχος μας, αλλά πώς θα βρούμε τρόπο ώστε να μην μπορούν να μας βλάψουν καθόλου μήτε οι μεν μήτε οι δε· γιατί έτσι μόνο θα έχουμε τη μεγαλύτερη δυνατή ασφάλεια.

Φιλοσοφική Ηθική

Οι πρώιμοι φιλόσοφοι

 

Δεν θα ήταν εξ ολοκλήρου αλήθεια να ισχυρισθούμε ότι οι πρώιμοι φιλόσοφοι δεν ενδιαφέρονταν για ερωτήματα που αφορούσαν τον τρόπο που θα έπρεπε να ζει ο άνθρωπος, παρ’ όλο που οι γραπτές μαρτυρίες κυριαρχούνται από ερωτήματα τα οποία ανήκουν στον χοίρο της φυσικής φιλοσοφίας και της κοσμολογίας.

 

Ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος πρέπει να γεννήθηκε γύρω στο 570 π.Χ. κι έζησε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του τον επόμενο αιώνα. Οι μεταγενέστεροι Έλληνες τον θεωρούν ιδρυτή της Ελεατικής φιλοσοφίας και δάσκαλο του Παρμενίδη, πιθανότατα. Ήταν ηθικολόγος, πράγμα που μπορούμε να το δούμε από την επίθεσή του στους θεούς του Ομήρου και του Ησιόδου.

 

Ο Όμηρος και ο Ησίοδος έχουν αποθέσει στα πόδια των θεών οτιδήποτε οι άνθρωποι θεωρούν όνειδος και ντροπή, κλεψιά, μοιχεία και αμοιβαίο δόλο.

(DK 21, απόσπασμα 11)

 

Επιτέθηκε στον ανθρωπομορφισμό, επισημαίνοντας ότι οι νέγροι έχουν μαύρους θεούς με πλακουτσωτή μύτη, οι Θράκες έχουν κοκκινομάλληδες θεούς με μπλε μάτια και ότι, αν τα ζώα είχαν θεούς, αυτοί θα έμοιαζαν με ζώα· πίστευε σε ένα ανώτατο ον, που δεν έπρεπε να το αντιλαμβάνεται κανείς με ανθρώπινη μορφή. Επεσήμανε τη σχετικότητα του γλυκού και του ξινού, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για τον ηθικό σχετικισμό που, κατά πάσα πιθανότητα, δεν κατείχε καν ο ίδιος.

 

Ο διάδοχος του, ο Παρμενίδης, όπως και ο Ξενοφάνης, έγραψε σε έμμετρο λόγο. Παραδόξως, απαρνήθηκε τον χρόνο και τη πολυμορφία, επιβεβαιώνοντας ότι η μόνη δήλωση που δικαίως μπορεί να γίνει είναι «Ένα πράγμα που υπάρχει, υπάρχει». Αλλά ο μύθος που συμβολίζει τη φιλοσοφική του αναζήτηση, προσδίδοντάς του την ένταση θρησκευτικής αποκάλυψης, εξυψώνει την Αλήθεια και τη Δίκη, η οποία προσωποποιείται και απεικονίζεται ως εκδικητής και ζευγαρωμένη με τη θέμιδα. Είναι δύσκολο να καταλάβουμε τι εννοεί ο Παρμενίδης με τη λέξη δίκη. Δεν είναι τα έθιμα των ανθρώπων. Μπορεί να σημαίνει -κάπως αόριστα - τη δικαιοσύνη, αλλά δεν έχει να κάνει με τη συνηθισμένη έννοια του ανθρώπινου νόμου ή της ηθικής. Είναι περισσότερο σαν το Ταό, τον Τρόπο των Πραγμάτων.

 

Είναι εξαιρετικά δύσκολο να πούμε τι είναι πρώιμο και τι όχι, στους Πυθαγόρειους. Ο δυϊσμός εμφανίζεται στον Πίνακα των Αντιθέτων (Αριστοτέλης, Μεταφυσικά, 1986α 23-7).

 

Πέρας	και         Άπειρο
Περιττόν	και         Άρτιον
Εν	και         Πλήθος
Δεξιόν	και         Αριστερόν
Αρρεν	και         Θήλυ
Ηρεμούν	και         Κινούμενον
Ευθύ	και         Καμπύλον
Φως	και         Σκότος
Αγαθόν	και         Κακόν
Τετράγωνον	και         Ανισόμηκες

 

Το καλό (αγαθόν) και το κακό (κακόν) δεν έχουν ηθική χροιά εδώ, αλλά είναι λέξεις που εκφράζουν επιδοκιμασία και αποδοκιμασία αντίστοιχα. Βρίσκουμε, επίσης, να αναφέρεται ότι η αρετή, η αρίστευση, αποτελεί μια κατάσταση ταυτόχρονης συνύπαρξης αξιών {αρμονία), όπως η υγεία, το αγαθό και ο Θεός (Διογένης Λαέρτιος 8.33). Σε ένα μάλλον διαφορετικό επίπεδο, υπάρχει ακόμη μια σειρά δημοφιλών, σχεδόν μαγικών, κανόνων στους οποίους, κάποια στιγμή, προσετέθησαν αλληγορικές ερμηνείες. Έτσι, η φράση «Μη σκαλίζεις τη φωτιά με μαχαίρι», σημαίνει «Μην υποκινείς το πάθος ή την υπερηφάνεια»· «Μην υπερβαίνεις τη ζυγαριά», σημαίνει «Μην ξεπεράσεις τα όρια της ορθής κρίσης και της δικαιοσύνης»· «Μην κάθεσαι στη χοίνικα[1]», σημαίνει «Να σκέπτεσαι το ίδιο και το σήμερα και το αύριο»· «Μην τρως την καρδιά σου», σημαίνει «Μην αφήσεις τη ζωή σου να χαθεί απ’ τα προβλήματα και τον πόνο»· «Μην κοιτάζεις πίσω όταν φεύγεις ταξίδι», σημαίνει «Μην προσκολλάσαι στη ζωή όταν πεθαίνεις» (Διογένης Λαέρτιος, 8.17-8). Κάποια από αυτά τα ορθολογικά γνωμικά, ήταν ευρύτατα διαδεδομένα κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. Κατά τα άλλα, διακρίνουμε μια έμφαση στη φιλία και στην κοινότητα, κι αυτό φαίνεται να συμπεριλαμβάνει εξ ίσου τους άνδρες και τις γυναίκες. Το δόγμα της μετεμψύχωσης, υπονοεί ενδεχομένως μια μορφή θεϊκής ανταμοιβής ή τιμωρίας.

 

Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος, που δραστηριοποιήθηκε γύρω στο 500 π.Χ., ήταν διαβόητα σκοτεινός και αφοριστικός. Ισχυριζόταν ότι υπήρχε μία και μοναδική γνώση, για να καταλάβει κανείς τον τρόπο που κινούνταν το σύμπαν (DK 22, απόσπασμα 41). Αυτή η μοναδική γνώση «είναι πρόθυμη και απρόθυμη μαζί να αποκαλείται με το όνομα του Δία» (απόσπασμα 32). Αυτό υπονοεί ότι είναι ο ανώτατος. αλλά όχι ένας προσωπικός Θεός. Δεν έχουμε την αίσθηση ότι πρόκειται για κάποιο ηθικό σύστημα. «Η απαθής ψυχή είναι σοφότερη και καλύτερη» (απόσπασμα 118). Ο Ηράκλειτος θεωρούσε ότι η φωτιά αποτελεί τη βάση του υλικού κόσμου. «Όλοι οι ανθρώπινοι νόμοι εκπορεύονται από τον έναν και μοναδικό θεϊκό νόμο» (απόσπασμα 114). «Ο χαρακτήρας του ανθρώπου αποτελεί τον δαίμονά του» (απόσπασμα 119) - που ίσως να είναι ο φύλακας του, ίσως το πεπρωμένο του. Περαιτέρω, δεν μπορούμε να διακρίνουμε τίποτε άλλο, εκτός ίσως από μια αποστροφή για την υπερβολή.

 

Ο Εμπεδοκλής καταγόταν από τον Ακράγαντα της Σικελίας και δραστηριοποιήθηκε γύρω στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. Υποστήριζε μια σύνθετη κοσμογονία σύμφωνα με την οποία υπήρχαν τέσσερεις «ρίζες»: η γη, ο αέρας, η φωτιά και το νερό, και δύο ελεγκτικές δυνάμεις: η αγάπη (φιλότης) και η διαμάχη (νεῖκος). Η διαμάχη στοχεύει σε μια κατάσταση κατά την οποία τα τέσσερα στοιχεία είναι ξέχωρα, ενώ η αγάπη σε μία μοναδική, ομοιογενή ενότητα κατά την οποία, τα τέσσερα στοιχεία είναι αναμεμειγμένα. Ένας κόσμος, όπως ο δικός μας, μπορεί να προκύψει μόνο κατά τη διάρκεια μιας ενδιάμεσης περιόδου του κοσμικού κύκλου, και ο Εμπεδοκλής, όντας πεσιμιστής, έλεγε ότι στον κόσμο μας κυριαρχεί η φιλονικία. Όσον αφορά στους ανθρώπους, έγραψε για μια κατάσταση πρωταρχικής αθωότητας. Η αρχική αμαρτία ήταν η αιματοχυσία ζώων αλλά και ανθρώπων. Όπως ο Πυθαγόρας, έτσι και ο Εμπεδοκλής πίστευε στη μετεμψύχωση. Φαίνεται, μάλιστα, ότι θεωρούσε τους «προφήτες, υμνωδούς, ιατρούς και βασιλείς» ως τις ανώτατες γήινες ενσαρκώσεις, μετά από τις οποίες ακολουθεί η αθανασία (DK 31, απόσπασμα 146-7).

 

Μα, αν εξαιρέσουμε το γεγονός ότι ο σεβασμός απέναντι στους ξένους συμπεριλαμβάνεται στις καλές πράξεις, (απόσπα­σμα 112), δεν μπορούμε να εντοπίσουμε έναν ηθικό κώδικα, μέ­σω του οποίου επιτυγχάνεται μια ανώτερη ζωή.

 

Οι σοφιστές

 

Υπήρξαν πενήντα χρόνια σχετικής ειρήνης και ευημερίας στην κυρίως Ελλάδα, στο διάστημα ανάμεσα στους Περσικούς Πολέμους και στον Πελοποννησιακό πόλεμο μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης. Τα μέλη των ανωτέρων κοινωνικά στρωμάτων βρέθηκαν να έχουν ελεύθερο χρόνο. Μια ομάδα ικανών διδασκάλων συμπλήρωσε ένα κενό, προσφέροντας μαθήματα έναντι αμοιβής, πάνω σε μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων περιόδευαν από τόπο σε τόπο. Ήταν οι «Σοφιστές»· η λέξη σήμαινε αρχικά «ειδικός».

 

Ήταν μια εποχή οριζόντων που διευρύνονταν, επιστημονικής περιέργειας και συνεχώς αυξανόμενου σκεπτικισμού απέναντι στις κατεστημένες αξίες. Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έγραψε την Γης Περίοδον, όπου περιέγραφε διαφορετικούς τρόπους ζωής, από την Ισπανία μέχρι την Ινδία. Ο Ηρόδοτος ο Αλικαρνασσεύς αφηγείται απολαυστικά μια ιστορία για τον Δαρείο, ο οποίος έφερε κοντά μια φυλή Ινδών, που τα μέλη της συνήθιζαν να τρώνε τους νεκρούς γονείς τους και μερικούς Έλληνες οι οποίοι τους αποτέφρωναν: όλοι σοκαρίστηκαν με την πρακτική των άλλων (3.38). Ο Ηρόδοτος δεν κρίνει· τα έθιμα είναι αυτά που αποφασίζουν. Παρόμοιες συσχετίσεις αναλύθηκαν λεπτομερώς σ’ ένα σοφιστικό έργο στα τέλη του αιώνα, ονόματι Δισσοί Λόγοι («Τα Υπέρ και τα Κατά», θα ήταν ένας καλύτερος τίτλος). Για παράδειγμα, ο Πελοποννησιακός Πόλεμος ήταν καλός και κακός ταυτοχρόνως: καλός για τους νικητές Σπαρτιάτες, κακός για τους ηττημένους Αθηναίους. Οι Μακεδόνες θεωρούν ότι είναι τιμητικό για ένα κορίτσι να έχει σεξουαλικές εμπειρίες πριν από τον γάμο, οι υπόλοιποι Έλληνες το θεωρούν επονείδιστο. Το όλο θέμα μπήκε σε μια πιο επιστημονική βάση από τους ιπποκράτειους ιατρούς, οι οποίοι ασκούσαν την κλινική επιστήμη που είχε ξεκινήσει ο Ιπποκράτης τον 5ο αιώνα, με έδρα το νησί της Κω. Το Περί αέρων, υδάτων και τόπων, υπογραμμίζει το γεγονός ότι το γεωγραφικό περιβάλλον επηρεάζει τη φυσική και πνευματική ικανότητα και τη συμπεριφορά. Πράγμα που είναι μέρος της διαμάχης μεταξύ Νόμου και Φύσεως.

 

Οι Σοφιστές[2] ισχυρίζονταν ότι δίδασκαν τη σοφία. Ο Αριστοτέλης έλεγε ότι δίδασκαν το είδωλο και όχι την ουσία της σοφίας (Σοφιστικοί Έλεγχοι, 165 α)· Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα (Απομνημονεύματα, 1.6.13), ο Σωκράτης τούς αποκαλούσε «πόρνους», επειδή προσέφεραν σοφία επί πληρωμή. Μπορεί, επίσης, να ισχυρίζονταν ότι δίδασκαν την αρετή. Η λέξη παραμένει ασαφής και, στα χέρια κάποιων επαγγελματιών, σήμαινε «πώς να αναρ- ριχηθείς στην κοινωνία». Αυτό ήταν από μόνο του ανήθικο, ή μπορούσε να εξελιχθεί σε κάτι ανήθικο. Σταθερή επιδίωξη πολιτικών και δικηγόρων είναι να παρουσιάζουν τον χειρότερο αγώνα ως τον καλύτερο: η Αθήνα, καθώς και άλλα κράτη, ήταν πόλεις πολιτικοποιημένες και φιλόδικες· ωστόσο, οι επαγγελματίες πέρασαν εύκολα από την ενίσχυση μιας αδύναμης επιχειρηματολογίας στην «επιχρύσωση» μιας ανήθικης σειράς μαθημάτων με ένα επιφανειακό στρώμα ηθικής. Αυτό ήταν ιδιαίτερα περίπλοκο με τους Σοφιστές, αφού, όσο κι αν πολλοί από τους ηγετικούς διδάσκαλους ήταν άνδρες μεγάλης ηθικής ακεραιότητας, έτειναν σ’ έναν απροκάλυπτο αγνωστικισμό. Ο Πρωταγόρας από τα Άβδηρα, ο πλέον διακεκριμένος απ’ όλους, εξέφρασε τον αγνωστικισμό στη θρησκεία υποστηρίζοντας, παράλληλα, ότι υπήρχαν δύο όψεις σε κάθε πράγμα (Διογένης Λαέρτιος, 9,51) ενώ, σ’ έναν πασίγνωστο και ακόμη αινιγματικό αφορισμό ανέφερε: «Ο άνθρωπος [ή το «ανθρώπινο ον»] είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων, της ύπαρξης αυτού που υπάρχει και της μη ύπαρξης αυτού που δεν υπάρχει» (DK 80 απόσπασμα 1). Μπορεί να πρόκειται για μια άρνηση κάθε θεϊκής βάσης, όσον αφορά στην κρίση των αξιών. Μπορεί, όμως, και να σημαίνει ότι κάθε άνθρωπος είναι κριτής της δικής του/δικής της αλήθειας. Αυτό που μου φαίνεται γλυκό, είναι γλυκό^- αν πεις «Όχι», τότε αυτή η γλυκύτητα παύει να υπάρχει - για σένα. Είναι ένα μικρό βήμα για να προχωρήσουμε παραπέρα. Αυτό που φαίνεται δίκαιο σ’ εμένα, είναι δίκαιο· αν πεις «Όχι», αυτή η δικαιοσύνη παύει να υπάρχει - για σένα. Δεν υπάρχει αντικειμενικό κριτήριο.

 

Η χαρακτηριστικά σοφιστική θέση (από εχθρική οπτική γωνία) εκφράζεται από τον Θρασύμαχο στο πρώτο βιβλίο της Πολιτείας του Πλάτωνα. Παραμένει αμφίβολο κατά πόσο η εικόνα που μας δίδεται είναι η ορθή, αφού ένα από τα λίγα, επιβεβαιωμένα αυθεντικά αποσπάσματα του Θρασύμαχου (DK 85, απόσπασμα 8), λέει: «Οι θεοί δεν επιτηρούν τις ανθρώπινες υποθέσεις. Δεν θα παραμελούσαν ποτέ τη δικαιοσύνη, το μεγαλύτερο από τα ανθρώπινα αγαθά. Όπως έχει η κατάσταση, είναι ολοφάνερο ότι οι άνθρωποι δεν τη χρησιμοποιούν ποτέ». Στον Πλάτωνα, ο Θρασύμαχος επιχειρηματολογεί λέγοντας ότι η δικαιοσύνη είναι απλώς αυτό που βρίσκεται στο κέντρο του ενδιαφέροντος της ισχυρότερης πλευράς. Δικαιοσύνη σημαίνει υπακοή στον νόμο· οι νόμοι δημιουργούνται από την ισχυρότερη πλευρά, με βάση το συμφέρον της· επομένως, η δικαιοσύνη είναι αυτό για το οποίο ενδιαφέρεται η ισχυρότερη ομάδα. Ο Θρασύμαχος δεν είναι αρκετά αμοραλιστής, ώστε να στηρίξει το παράδοξό του. Τα δύο ιδιαίτερα ενδιαφέροντα σημεία, είναι η δημοφιλής άποψη που συνδέει μια έντονα ηθική χροιά με την τήρηση των νόμων, και η σοφιστική υπόθεση ότι όλα, έτσι κι αλλιώς, είναι υποκειμενικά.

 

Μια αξία στην οποία οι σοφιστές συμφωνούν ομόφωνα είναι η εκπαίδευση. Αλλά η εκπαίδευση είναι το μέσον, όχι ο σκοπός.

 

Σωκράτης

 

Με τον Σωκράτη αντιμετωπίζουμε ένα σημαντικό πρόβλημα. Δεν είναι ο κατάλληλος τόπος εδώ να μπούμε σε λεπτομέρειες όσον αφορά στο επιλεγόμενο «Σωκρατικό Πρόβλημα». Αρκεί να πούμε ότι δύο είναι οι κύριες πηγές μας σχετικά με τον Σωκράτη (υπάρχει και μια μεταγενέστερη βιογραφία, από τον Διογένη Λαέρτιο, όπως και μια καρικατούρα του στις Νεφέλες του Αριστοφάνη). Πρώτη πηγή μας είναι ο Ξενοφών, στις σελίδες του οποίου ο Σωκράτης παρουσιάζεται ως ένας θρησκόληπτος και ανιαρός ηθικολόγος. Η δεύτερη είναι ο Πλάτων, στους περίφημους διαλόγους του οποίου, παρουσιάζεται ως ένας έξοχος και εποικοδομητικός μεταφυσικός. Καμιά από τις δύο πηγές δεν μπορεί να είναι αυθεντική. Εάν αποδεχθούμε τη μαρτυρία του Αριστοτέλη (όπως και πρέπει να κάνουμε ίσως), ο Πλάτων έβαλε τις δικές του μεταφυσικές θεωρίες στο στόμα του διδασκάλου του. Μα, αν ο Πλάτων επέβαλλε τη δική του, διαφορετική ιδιοφυία στον Σωκράτη, ο Ξενοφών δημιούργησε έναν Σωκράτη, όμοιο με τη δική του, άχρωμη εικόνα. Οι Αθηναίοι δεν θα μπορούσαν ποτέ να εκτελέσουν τον Σωκράτη του Ξενοφώντα. Η άποψη που υιοθετείται εδώ, είναι ότι η εικόνα που μας προσφέρουν οι πρώιμοι Πλατωνικοί Διάλογοι είναι γενικώς αυθεντική. Σ’ αυτό, πρέπει να προσθέσουμε ότι δευτερεύουσες αναφορές στη γραμματεία του 5ου και του 4ου αιώνα, δείχνουν ότι οι σύγχρονοί του τον θεωρούσαν έναν πολιτικά υπονομευτικό σοφιστή.

 

Ο Αριστοτέλης λέει ότι ο Σωκράτης καταγινόταν με θέματα περί ηθικής (Μεταφυσικά, 1.987 β J). Ο Ξενοφών (του οποίου η μαρτυρία μπορεί να γίνει αποδεκτή μόνο όταν συμφωνεί με αυτή των άλλων) λέει:

 

Συζητούσε πάντα περί των ανθρωπίνων θεμάτων, εξετάζοντας τι είναι ευσεβές, τι ασεβές, τι καλόν, τι αισχρόν, τι δίκαιον, τι άδικον, τι είναι η σωφροσύνη, τι είναι τρέλα, τι θάρρος, τι δειλία, τι είναι μια πόλη-κράτος, τι ο πολιτικός άνδρας, τι είναι η Αρχή πάνω στον άνθρωπο, τι σημαίνει για έναν άνθρωπο να έχει εξουσία.

(.Απομνημονεύματα, 1.1.16)

 

Αυτό που φαίνεται ότι ο αυθεντικός Σωκράτης δεν έκανε, είναι να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματά του. Για παράδειγμα, στον Λάχη του Πλάτωνα, υστέρα από μια συζήτηση για επίδειξη πάλης με όπλα, ο Σωκράτης ρωτάει τι είναι αρετή· έπειτα, απομονώνει το κομμάτι εκείνο της αρετής το οποίο υποτίθεται ότι προάγει η πάλη με τα όπλα, το θάρρος (ανδρεία). Τι είναι θάρρος; Ο Λάχης, ένας στρατιώτης, λέει ότι θάρρος είναι να μην εγκαταλείπεις τη μάχη. Ο Σωκράτης δεν δυσκολεύεται να αποδείξει ότι μπορεί κανείς να δείξει θάρρος και κατά την υποχώρηση. Ο Λάχης τώρα περνάει από το παράδειγμα στη διατύπωση ενός ορισμού: θάρρος είναι ένα είδος αντοχής της ψυχής. Δεν είναι καλή απάντηση: στον ανόητο, η αντοχή δεν είναι προσόν προς θαυμασμό - και έπειτα, δεν είναι πιο θαρραλέο να υπομένεις όταν υπάρχουν αντιξοότητες, παρά όταν δεν υπάρχουν; Ο Νικίας, ένας άλλος στρατιώτης, παίρνει τον λόγο, και ύστερα από κάποιες λογομαχίες, υποστηρίζει ότι θάρρος είναι η γνώση των πραγμάτων που πρέπει κανείς να φοβάται ή να αψηφά. Ο Σωκράτης τον οδηγεί να παραδεχθεί ότι αυτό συνεπάγεται μια ευρύτερη γνώση του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος, του καλού και του κακού - είναι κάτι πολύ ευρύτερο από το θάρρος. Ο διάλογος τελειώνει εκφράζοντας την απορία, την αδυναμία, δηλαδή, να δοθεί απάντηση στο ερώτημα. Το ίδιο και στο πρώτο βιβλίο της Πολιτείας· ποικίλοι ορισμοί δόθηκαν για τη δικαιοσύνη οι οποίοι εν τέλει απορρίφτηκαν: το να λες την αλήθεια και το να επιστρέφεις ό, τι σου έχουν εμπιστευθεί, να βοηθάς τους φίλους και να βλάπτεις τους εχθρούς, το συμφέρον του ισχυρότερου.

 

Η μαρτυρία τόσο του Ξενοφώντα όσο και του Πλάτωνα, μας δείχνει ότι ο Σωκράτης θεωρούσε την αρίστευση, την αρετή, με όρους λειτουργίας, ενώ ξεχώριζε τη δεξιοτεχνία από τις άλλες επιτηδειότητες. Υπάρχει ένα ιδιαίτερα καλό παράδειγμα προς το τέλος του πρώτου βιβλίου της Πολιτείας (352 Β 4-Α): η αρετή ενός κλαδευτηριού είναι να κλαδεύει, ενός ματιού να βλέπει, ενός αφτιού να ακούει. Αυτό προϋποθέτει μια τελεολογική άποψη για το σύμπαν και, όπως το παρουσιάζει ο Ξενοφών, μια ανθρωποκεντρική άποψη, μέσω της οποίας ο φυσικός κόσμος υπηρετεί τις ανάγκες και τις ηδονές των ανθρώπων. Η ερώτηση ακολουθεί αναπόφευκτα: Σε τι συνίσταται η αρετή του ανθρώπου; Ο Σωκράτης έδωσε την απάντηση ότι συνίσταται στη φροντίδα της ψυχής, λέξη που συμπεριλαμβάνει τη θεμελιώδη αρχή της ζωής, τη νόηση και την ηθική προσωπικότητα. Η αρετή δεν έρχεται από τα αγαθά (όπως έλεγε η παλαιά τάξη), αν και τα αγαθά μπορεί να ακολουθήσουν την αρετή. Επομένως, η αντίληψη του Σωκράτη για την αρετή έχει ηθική χροιά, αλλά όχι μόνο.

 

Ο Σωκράτης ήταν διάσημος για δύο παράδοξα. Το πρώτο ισχυριζόταν ότι «η αρετή είναι γνώση». Πρόκειται για ένα εσκεμμένο παράδοξο, όχι έναν ορισμό. Συμπεριλαμβάνει την αυτογνωσία· συμπεριλαμβάνει τη γνώση του στόχου, του σκοπού, του τέλους, που σημαίνει ότι συμπεριλαμβάνει και μια δέσμευση να αναληφθεί πράξη· συμπεριλαμβάνει την πλήρη γνώση των περιστάσεων. Αν ένα άτομο διαπράξει κάτι λάθος ή κακό, ξέρει πραγματικά τι κάνει; Κι εδώ έρχεται το δεύτερο παράδοξο: «κανείς δεν κάνει λάθος με τη θέλησή του». Αν κάνει κάποιος λάθος, θα το κάνει είτε λόγιο άγνοιας είτε από εξαναγκασμό. Το λάθος πάντα βλάπτει αυτόν που το πράττει. Κανένας δεν βλάπτει τον εαυτό του με τη θέλησή του. Εδώ, η αντιστοιχία είναι σημαντική: ο Σωκράτης χρησιμοποιεί μια αντιστοιχία μεταξύ του παραπτώματος και της ασθένειας.

 

Ο Σωκράτης ισχυριζόταν ότι δεν δίδασκε. Γιος ενός γλύπτη και μιας μαίας, ισχυριζόταν ότι ακολούθησε όχι το επάγγελμα του πατέρα του αλλά της μητέρας του. Δεν πίεζε κανέναν να μπει στο δικό του καλούπι: τον βοηθούσε να δώσει ζωή στις σκέψεις που υπήρχαν μέσα του. Το ότι ο ισχυρισμός του ήταν αυθεντικός φαίνεται από την ποικιλία των φιλοσοφικών θέσεων αυτών με τους οποίους συναναστρεφόταν. Οι ερωτήσεις του συχνά ήταν παραπειστικές, αλλά δεν είναι δυνατόν να κτίσει κανείς ένα σύστημα με βάση τα λεγόμενά του.

 

Δημόκριτος

 

     Ο Δημόκριτος από τα Άβδηρα συγκαταλέγεται μεταξύ των Προσωκρατικών, αλλά ήταν νεότερος από τον Σωκράτη και πέθανε σε βαθιά γεράματα. Η συμβολή του στη θεωρία των ατόμων, με την οποία έγινε πασίγνωστος, δημοσιεύθηκε το 405 π.Χ. Τα ηθικά γνωμικά που αποδίδονται σ’ αυτόν, αποδίδονται και σε κάποιον Δημοκράτη[3]: ίσως να επρόκειτο για μια ανορθογραφία του ονόματος του· έζησαν και οι δύο τον 4ο αιώνα. Ο Δημόκριτος ήταν ένας ηδονιστής, που βρήκε τον στόχο της ανθρώπινης ζωής στην ευτυχία, για την οποία χρησιμοποιεί μια ποικιλία όρων. Αποτελεί ιδιότητα της ψυχής (DK 68, απόσπασμα 170). Καμιά φορά, μιλά για ευεξία ή για ευθυμία ή για απαλλαγή από την ανησυχία (αταραξία). Όταν φθάνει στα μέσα για την επίτευξη αυτού του σκοπού, δείχνει μια αρνητική στάση και συνιστά αποφυγή της υπερβολής (απόσπασμα 233)· η υπερβολή καταστρέφει τη διασκέδαση. Άλλα πράγματα που πρέπει να αποφευχθούν είναι οι ανόητες προσδοκίες (απόσπασμα 292), ο φθόνος (απόσπασμα 191), η απληστία (απόσπασμα 219), η τσιγκουνιά (απόσπασμα 227), η εριστικότητα (απόσπασμα 237) και η ευχαρίστηση για τις συμφορές τον άλλων (απόσπασμα 289). Μεταξύ των θετικών χαρακτηριστικών, ξεχωρίζει το θάρρος (απόσπασμα 213) ως βοήθεια στην αντιμετώπιση των συμφορών, τη δικαιοσύνη (απόσπασμα 215) και τη σοφία (απόσπασμα 216). Ωστόσο, δεν εμβαθύνει ιδιαίτερα.

 

Πλάτων

 

Ερχόμαστε τώρα στους δυο σημαντικότερους συστηματικούς στοχαστές: τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Είναι αδύνατον να κάνουμε κάτι περισσότερο απ’ το να αγγίξουμε λίγο κάποιες από τις βασικές θεωρίες της σκέψης τους.

 

Ο Πλάτων (427-347 π.Χ.) είχε επηρεαστεί από τον Σωκράτη, όταν ο ίδιος ήταν νεαρός και ο Σωκράτης ηλικιωμένος. Κατέγραψε την άκαρπη έρευνα του Σωκράτη για τις αξίες, χωρίς να μένει ικανοποιημένος από λαϊκές παροιμίες ή ιδιαίτερα περιστατικά, θέλοντας να μάθει ποιο είναι το κοινό στοιχείο που έχουν, για παράδειγμα, οι θαρραλέες πράξεις, που τις καθιστά θαρραλέες, χωρίς πάντως να βρει ποτέ την απάντηση. Μελέτησε μαζί με τους μαθητές δύο παλαιότερων στοχαστών, του Παρμενίδη -που έλεγε ότι η αληθινή πραγματικότητα δεν μπορεί να αλλάξει- και του Ηρακλείτου (και του μαθητή του Κρατύλου), ο οποίος έλεγε ότι ο κόσμος γύρω μας αλλάζει διαρκώς. Έπειτα, πήγε στη Νότια Ιταλία και στη Σικελία, όπου ήλθε σε επαφή με τους Πυθαγορείους και αφομοίωσε τη μαθηματική τους φιλοσοφία. Μια γεωμετρική πρόταση, όπως το Πυθαγόρειο Θεώρημα, σύμφωνα με το οποίο σ’ ένα ορθογώνιο τρίγωνο, το άθροισμα των τετραγώνων τον καθέτων ισούται με το τετράγωνο της υποτείνουσας, αποτελεί για τον ίδιο μια μόνιμη αλήθεια. Αλλά αυτό είναι «περίπου» αλήθεια, για ένα τρίγωνο που σχεδιάστηκε στην άμμο με μια βέργα. Αληθεύει, όχι για ένα τρίγωνο που βλέπουμε με τα μάτια μας αλλά για ένα τρίγωνο που συλλαμβάνουμε με το μυαλό μας. Ο Πλάτων βρήκε εδώ ένα κλειδί για να ξεκλειδώσει όλες τις πόρτες. Επειδή δεν έχουμε δει ποτέ μια απολύτως θαρραλέα πράξη, δεν έχουμε δει ποτέ την απόλυτη ομορφιά (καλόν). Έτσι, ο Πλάτων επινόησε τη «Θεωρία των Ιδεών». Η πραγματικότητα ανήκει σ’ έναν αμετάβλητο, αρχέτυπο κόσμο ιδεών, την ιδέα της ομορφιάς, την ιδέα της ανδρείας και πάει λέγοντας, που γίνονται αντιληπτές μόνο μέσω του νου. Τα πράγματα στον υλικό μας κόσμο είναι ατελή, διαρκώς μεταβαλλόμενα και προσωρινά. Για όλα υπάρχει ένα τέλος: τι είναι αυτό που διαρκεί για πάντα; Μόνο οι ιδέες, έλεγε ο Πλάτων. Τα πράγματα της γης μιμούνται ή συμμετέχουν στις αιώνιες ιδέες, αλλά πάντα πλημμελώς. Πέρα από τον κόσμο των ιδεών, βρίσκεται η ιδέα του καλού (αγαθόν), η απόλυτη ιδέα στη μεστωμένη φιλοσοφία του Πλάτωνα. Το καλό δεν έχει ηθική χροιά, ή τουλάχιστον όχι μόνο. Πρέπει να βρίσκεται πέρα από τις ιδέες, αφού οι ιδέες πρέπει να είναι καλές. Ο Πλάτων, μ’ έναν μυστικιστικό τρόπο, προσθέτει ότι, όπως ο ήλιος δίνει τη δυνατότητα στα μάτια να δουν και στα υλικά αντικείμενα τη δυνατότητα να φαίνονται, έτσι και η ιδέα του καλού δίνει στον νου τη δυνατότητα να αντιληφθεί, και στις ιδέες τη δυνατότητα να γίνουν αντιληπτές.

 

Η Πολιτεία του Πλάτωνα είναι μια αναζήτηση για δικαιοσύνη (ορθή συμπεριφορά). Για να διευκολύνει την έρευνά του, ο Πλάτων περνάει από το ατομικό στην κοινότητα: η υπόθεση ότι αυτό που μπορεί να βρεθεί στον έναν, θα βρεθεί και στον άλλον, είναι σημαντική. Ξεκινώντας από μια βασική και καθόλου ιδεατή κοινότητα, και περνώντας από εκεί σε έναν πυρετώδη, ξέφρενο και επεκτατικό στρατιωτικό ιμπεριαλισμό, φθάνει απροσδόκητα σε μια συζήτηση σχετική με την καλύτερη οργάνωση μιας πόλης- κράτους και τάσσεται υπέρ μιας σχετικά μικρής αλλά ικανότατης άρχουσας τάξης, χωρίς πρόσβαση στο χρήμα (διαφθορά) ή στην οικογένεια (νεποτισμός), και χωρίς κανένα από τα συνήθη προνόμια που συνεπάγονται τα υψηλά αξιώματα. Οι υπόλοιποι, πλούσιοι και φτωχοί, έμποροι και επιχειρηματίες, αγρότες και τεχνίτες, απαρτίζουν, με πολιτικούς όρους, μια κατώτερη τάξη. Η άρχουσα τάξη υποδιαιρείται στους Φύλακες-Επικούρους και στους Δημιουργούς, που έχουν μεν δυνατότητες, χωρίς όμως να κάνουν τη διαφορά, και που είτε σχηματίζουν τις στρατιωτικές δυνάμεις, είτε παρέχουν διοικητική υποστήριξη. Κατά τον ίδιο τρόπο, ο Πλάτων διαιρεί την ψυχή σε τρία μέρη. Στην κορυφή υπάρχει η λογική (το λογιστικόν), η επιθυμία (το επιθυμητικόν) βρίσκεται στον πάτο, και στη μέση ένα χαρακτηριστικό που αποκαλεί ψυχική διάθεση ή σθένος, ή «νεύρο» (το θυμοειδές), το οποίο τάσσεται πότε με το ένα μέρος και πότε με το άλλο. Εδώ, ίσως βοηθήσει ένα προσωπικό παράδειγμα. Πήγαινα ακόμη σχολείο και μια μέρα, έτρεχα σπίτι να παίξω κρίκετ, όταν είδα μια ηλικιωμένη κυρία, φορτωμένη, να περπατά προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η λογική μου, μου είπε να τη βοηθήσω με το φορτίο της· η επιθυμία μου μου είπε να πάω να παίξου κρίκετ. Η επιθυμία μου υπερίσχυσε και, εδώ και πενήντα χρόνια λέω στον εαυτό μου: «Τι αχαΐρευτος που ήσουν, που δεν βοήθησες εκείνην την καημένη, γηραιά κυρία!» Μα, αν είχα ακολουθήσει τη λογική μου, η ψυχική μου διάθεση θα μπορούσε κάλλιστα να μου λέει: «Τι δονκιχωτικά ηλίθια φέρθηκες!» Είναι φανερό ότι αυτός ο παραλληλισμός δεν είναι τέλειος: στο σύμπαν, η ανώτερη κοινωνικά τάξη είναι μοιρασμένη. Πράγματι, στον Φαίδρο, ο Πλάτων απεικονίζει το τριμερές της ψυχής σαν ένα άρμα, όπου ο αρματηλάτης (η λογική) προσπαθεί να ελέγξει δύο άλογα, ένα λευκό και ζωηρό, κι ένα μαύρο, εντελώς αφηνιασμένο: κι εδώ ακριβώς βρίσκεται η μικρότερη υποδιαίρεση. Ο Πλάτων απονέμει την αρετή της σοφίας στην ανώτερη κοινωνική τάξη και στη λογική, το θάρρος στη δεύτερη κοινωνική τάξη και στην ψυχική διάθεση. Λογικά, θα περιμέναμε να πει ότι η σωφροσύνη (αυτοέλεγχος) ανήκει στην κατώτερη κοινωνική τάξη και στην επιθυμία. Για κάποιον λόγο δεν το κάνει: αντίθετα, το πραγματεύεται σαν να ήταν ενσωματωμένο με τα άλλα ή σαν μια αρμονική συμφωνία όλων των μερών. Στην πραγματικότητα, αυτό μειώνει σε κάποιον βαθμό την αποτελεσματικότητα της ταύτισης της δικαιοσύνης με μια κατάσταση, όπου η σοφία κυβερνά, το θάρρος ενεργεί σε συμφωνία με τις επιταγές της σοφίας και η σωφροσύνη δεν επιτρέπει εσωτερικές συγκρούσεις, είτε πρόκειται για ένα άτομο, είτε για την πόλη. Έτσι, η δικαιοσύνη ενισχύει αποτελεσματικά τα όσα έχει πει ως τώρα. Στον επίλογο της Πολιτείας, ο Πλάτων δικαιολογεί τη δικαιοσύνη σ’ έναν μύθο που μιλά για τη μετά θάνατον ανταμοιβή και τιμωρία.

 

Πρέπει να εξετάσουμε και έναν άλλο διάλογο του Πλάτωνα, τον Φίληβο, που γράφτηκε προς το τέλος της ζωής του. Το θέμα του είναι η ηδονή. Ο Πλάτων το είχε συζητήσει και παλιότερα, στον Γοργία, με πουριτανική εχθρότητα, αντιπαρατάσσοντας την αναζήτηση της ηδονής με την επιδίωξη του καλού, και στον Πρωταγόρα με μεγαλύτερη διακριτικότητα. Η εξέταση του θέματος στην Πολιτεία συσχετίζει την ηδονή με τη Θεωρία των Ιδεών, αναγνωρίζει τις πνευματικές ηδονές ως τις αγνότερες, διότι από τη μια είναι απαλλαγμένες από τον πόνο, και από την άλλη εξασφαλίζουν μια θέση για τις κατώτερες ηδονές, υπό τον όρο ότι θα παραμείνουν κάτω από την εξουσία της λογικής. Ο Φίληβος ξεκινά με μια συζήτηση σχετικά με το κατά πόσον η ηδονή, η ευτυχία, η τέρψη και λοιπά παρεμφερή είναι πράγματα καλά για όλα τα έμβια όντα. Η ηδονή, όμως, είναι μια συνθέτη έννοια^- ο ντε η ηδονή, ούτε η σοφία μπορούν να είναι το υπέρτατο αγαθό. Η καλή ζωή πρέπει να περιέχει την ισορροπία μεταξύ γνώσης και ηδονής. Ο κόσμος στον οποίο ζούμε προέρχεται από την αποτύπωση του Ορίου ή του Μέτρου πάνω στο Απεριόριστο ή το Αόριστο, εκ μέρους ενός παράγοντα ή μιας πρωταρχικής αιτίας. Ο νους είναι συνδεδεμένος με την αιτία, η ηδονή ανήκει στο απεριόριστο· αλλά η ηδονή όπως τη γνωρίζουμε, βρίσκεται στη σύμμεικτη τάξη της ύπαρξης. Σ' αυτό το σημείο, ακολουθεί μια σύνθετη ανάλυση. Πρώτον, οι ηδονές διαιρούνται σε αυτές του σώματος και σε αυτές της ψυχής. Αυτή η διαίρεση, όμως, δεν είναι απόλυτη: δεδομένου ότι η συνείδηση εμπλέκει την ψυχή, οι (Κυματικές ηδονές μπορεί να περνούν μέσω της ψυχής. Μια δεύτερη διαίρεση περιλαμβάνει τις ηδονές που περιμένουμε, οι οποίες μπορεί να έρθουν, αλλά μπορεί και όχι. Μια τρίτη διαίρεση, έχει σχέση με την ένταση της ηδονής. Τέλος, υπάρχει η διαίρεση μεταξύ καθαρών ηδονών και ηδονών ανάμεικτων με πόνο. Οι ύψιστες είναι οι καθαρές ηδονές, και στην κορυφή όλων, η ομορφιά (κα/Ιόν) και η αλήθεια. Αλλά η ηδονή, καθώς είναι ασταθής, δεν μπορεί να είναι το καλό, αφού το τελευταίο είναι σταθερό, αμετάβλητο και απόλυτο. Για τον άνθρωπο, η καλή ζωή συμπεριλαμβάνει και την ηδονή και τη γνώση. Αλλά στη θεμελιώδη κλίμακα των αγαθών, την κορυφή καταλαμβάνουν τα πράγματα που φανερώνουν τάξη και μέτρο, την αμέσως επόμενη θέση καταλαμβάνουν τα όμορφα ή ευγενή (καλόν) και συμμετρικά, την τρίτη θέση η νόηση και η σοφία, διότι μετέχουν της αλήθειας, την τέταρτη θέση συγκεκριμένα επιστημονικά πεδία και η πρακτική γνώση, με τις ηδονές τέλος -και μάλιστα, μόνο τις καθαρές ηδονές- να βρίσκονται στην πέμπτη θέση. Να σημειωθεί ότι η συζήτηση που γίνεται στον Φίληβο αφορά στο άτομο και όχι στην κοινωνία.

 

Ο Λοτζ (βλ. «Προτάσεις για περαιτέρω ανάγνωση») έκανε έναν κατάλογο με όλες τις υποψηφιότητες για το ύψιστο καλό του Πλάτωνα: 1. Ηδονή (η οποία κατέχει μια θέση αλλά όχι την υψηλότερη). 2. Πλούτος (απλώς ενισχυτικός). 3. Υγεία (συνέπεια της καλής ζωής). 4. Εξουσία (όχι στόχος, αλλά μία κίνηση προς αυτόν). 5. Ευτυχία (που συμπίπτει με την ηθικώς ιδεατή ζωή). 6. Η ζωή του ιδανικού πολίτικου ανδρός (αυτό θα μπορούσε να προ­σφέρει τις περιστάσεις για μια άριστη ζωή αλλά δεν είναι διαθέσιμο). 7. Αθανασία (για τους Έλληνες είναι ισοδύναμο της θεϊκότητας). 8. Καλοσύνη του χαρακτήρα (οι τέσσερεις αρετές της Πολιτείας). 9. Σωφροσύνη (μια όψη αυτών). 10. Δικαιοσύνη (το ίδιο). 11. Ιδιοφυία (οπωσδήποτε μια όψη αυτών). 12. Θρησκεία (μόνον με φιλοσοφικές επιδράσεις). 13. Επιστήμη (μια όψη του ορθολογισμού). 14. Φιλοσοφία (απεικονίζεται συνειδητά ως η ιδεατή ζωή, μα, δεν κάνει φυσικά για τον καθένα). 15. Νόηση (μια δημιουργική ρυθμιστική αρχή). 16. Πολιτισμός. 17. Η κοινότητα. 18. Ευφυής αυτογνωσία. 19. Νόμος και τάξη. 20. Μέτρο ή μέσον (η απουσία του είναι καταστροφική). 21. Η ιδέα του καλού (η αρχή του άριστου). 22. Η αναλυτική ή σύνθετη ζωή (συμπεριλαμβανομένων της ομορφιάς, της καλοσύνης και της αλήθειας, της αγιότητας, της σωφροσύνης, της δικαιοσύνης, της ανδρείας, της σοφίας). 23. Η επιβίωση και η ευημερία του συνόλου (η υπόταξη του μερικού στο σύνολο είναι μια από τις αρχές του Πλάτωνα). 24. Ο Θεός (υπάρχουν προβλήματα σχετικά με την πλατωνική θεολογία αλλά το θεϊκό είναι ένα ζωντανό, ηθικό πρότυπο). Αυτό που θέλει να πει ο Λοτζ είναι ότι δεν πρέπει να υπεραπλουστεύουμε τα πράγματα. Μπορούμε να βρούμε κείμενα στον Πλάτωνα τα οποία εξυψώνουν και εκθειάζουν το καθένα από αυτά. Τα τελευταία λόγια του αποτελούν μια καλή περίληψη των Πλατωνικών αξιών.

 

Επομένως, το τελικό μας συμπέρασμα είναι ότι το ύψιστο καλό για το σύμπαν, συνίσταται στην ιδανική λειτουργία του συνόλου, έτσι ώστε να αντιλαμβανόμαστε τη μέγιστη δυνατότητα της αξίας που ενυπάρχει σε καθένα από τα στοιχεία^- ότι το ύψιστο καλό για έναν συγκεκριμένο άνθρωπο έγκειται στο να ζει έτσι, ώστε να αποτελεί σημαντικό οργανικό τμήμα αυτού του συνόλου και, ακριβώς επειδή ζει έτσι, να συνειδητοποιεί τη δική του βαθιά ευτυχία και ευημερία.

 

Αριστοτέλης

 

Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.), «Ο δάσκαλος όσων κατείχαν τη γνώση» (όπως είχε πει ο Δάτης), ήταν γιος γιατρού από τις παρυφές του ελληνικού κόσμου. Ήρθε στην Αθήνα για να σπουδάσει κοντά στον Πλάτωνα. Ο Πλάτων τού κόλλησε το παρατσούκλι «Ο νους» και έλεγε ότι, εκεί που οι άλλοι χρειάζονταν το κέντρισμα, εκείνος χρειαζόταν τον χαλινό. Όταν ο Πλάτων πέθανε το 347, ο Αριστοτέλης εγκατέλειψε την Αθήνα μετά από 20 χρόνια διαμονής του εκεί, για κάποιες γόνιμες έρευνες πάνω στη βιολογία, στη Μικρά Ασία και στη Λέσβο. Έπειτα, το 342 δέχθηκε μια πρόσκληση να γίνει δάσκαλος του Αλεξάνδρου, ο οποίος αργότερα έγινε γνωστός ως Μέγας. Όταν ο Αλέξανδρος διαδέχθηκε τον πατέρα του, ο Αριστοτέλης επέστρεψε στην Αθήνα για να διδάξει. Με τον θάνατο του Αλεξάνδρου, κι έχοντας στον νου του τον θάνατο του Σωκράτη, αποσύρθηκε προκειμένου να «σώσει τους Αθηναίους από ένα δεύτερο αμάρτημα εναντίον της φιλοσοφίας».

 

Τα σημαντικότερα επιτεύγματα του ήταν στις βιολογικές επιστήμες, αλλά η διάνοιά του, επεκτεινόταν σε πολλούς τομείς στους οποίους έγινε αυθεντία. Έχουν διασωθεί αρκετά έργα του περί ηθικής. Το έργο Μεγάλα Ηθικά ανήκε πιθανόν σ’ έναν μεταγενέστερο μαθητή του και το Περί αρετών και κακιών είναι καθ’ ολοκληρίαν ένα μεταγενέστερο έργο συγκρητισμού, το οποίο ανακατεύει τις απόψεις διάφορων στοχαστούν. Ωστόσο, τα Ηθικά Ευδήμια και τα Ηθικά Νικομάχεια αποτελούν αυθεντικές εικόνες της σκέψης του σε διαφορετικές περιόδους, όπως αυτές κατεγράφησαν ή εκδόθησαν από διάφορους μαθητές του. Ο Νικόμαχος είναι πληρέστερος και πιο ώριμος. Τα Ηθικά είναι προσιτά, ευανάγνωστα, σαφή, διασκεδαστικά και ενδιαφέροντα. Είναι, όπως είπε ένας μελετητής, «ένα βιβλίο κάθαρσης».

 

Ο Αριστοτέλης βουτάει κατ’ ευθείαν στο θέμα. «Κάθε επιστήμη και κάθε αντικείμενο, κάθε πράξη και κάθε επιλογή, μοιάζει να στοχεύει σε κάτι αγαθό^- έτσι λοιπόν, δικαίως το Αγαθό ορίζεται ως το αντικείμενο στο οποίο στοχεύει κάθε πράγμα (Ηθικά Νικομάχεια, 1094 α 1). Υπάρχουν πολλοί περιορισμένοι στόχοι αλλά είναι από κοινού δεκτό ότι ο σκοπός είναι η ευτυχία (η ευδαιμονία με αναπόσπαστα τα στοιχεία της «ευλογίας» και της «επιτυχίας»). Δεν πρόκειται για ηδονή (που είναι ζωώδης) ούτε για τιμή (που μας αφήνει στον οίκτο της κρίσης των άλλων). Ακόμη και την αρετή μπορεί να τη συναντήσει κανείς δίπλα στην αδράνεια ή στη δυστυχία. Ο πλούτος δεν αποτελεί σκοπό. Αγγίζει μια ενδεχόμενη απάντησή του, τον διαλογισμό, αλλά συνεχίζει με την εξέταση της λειτουργίας του ανθρώπου: «μια δραστηριότητα της ψυχής, σύμφωνη με, ή τουλάχιστον, όχι αντίθετη, με τη λογική». (Ηθικά Νικομάχεια, 1098 α 7).

 

Η αρετή, λοιπόν, υπό τον όρο ότι αγκαλιάζει κάθε πνευματική και ηθική μορφή αρίστευσης «είναι μια σταθερή προδιάθεση, που περιλαμβάνει τη δυνατότητα επιλογής· συνίσταται σε ένα μέσον σχετικό μ’ εμάς, λογικά καθορισμένο, όπως δηλαδή θα το καθόριζε ένας ευφυής άνθρωπος» (1106 β 36). Η αρετή είναι μια προδιάθεση, μια ακλόνητη συμπεριφορά του νου. Δεν ρωτάω «να πω ένα ψέμα;» κάθε φορά που μιλάω, ούτε «να διαπράξω μοιχεία;» κάθε φορά που συναντάω μια γυναίκα. Η θεωρία της μεσότητας εξηγείται σ’ έναν πίνακα: τα ακόλουθα, αποτελούν μερικά παραδείγματα.

 

ΠΕΔΙΟ	ΥΠΕΡΒΟΛΗ	ΑΡΕΤΗ	ΕΛΛΕΙΨΕΙΣ
Οι φόβοι και η απουσία τους	Απερισκεψία	Ανδρεία	Δειλία
Δούναι και λαβείν	Χυδαιότητα	Μεγαλοπρέπεια	Μικροπρέπεια
Τιμή και ατιμία	Ματαιοδοξία	Αριστοκρατία	Ταπεινή καταγωγή
Οργή	Οξυθυμία	Καλή διάθεση	Αδιαφορία
Κοινωνική διασκέδαση	Γελοιότητα	Πνεύμα	Αγένεια
Συναισθήματα	Αναισχυντία	Μετριοφροσύνη	Ντροπαλότητα

  

Το μέσον δεν είναι αριθμητικό: η ανδρεία βρίσκεται πιο κοντά στην απερισκεψία παρά στη δειλία. Επί πλέον, η ορθή δράση μοιάζει ακραία σε όσους βρίσκονται στο αντίθετο άκρο. Ο γενναίος μοιάζει απερίσκεπτος στον δειλό και δειλός στον απερίσκεπτο. Το μέσον μπορεί να ποικίλει, ανάλογα με τις περιστάσεις: η ηθική αρετή απαιτεί μια δραστηριότητα τη σωστή στιγμή, με τις κατάλληλες προϋποθέσεις, που να κατευθύνεται στους κατάλληλους ανθρώπους, για τον σωστό σκοπό και με τον σωστό τρόπο (1106 α 21)*. Υπάρχουν πεδία στα οποία δεν πρέπει να εφαρμόζεται. Δεν υπάρχει μέσον στη μοιχεία: είναι αδύνατον να διαπράξεις μοιχεία με τη σωστή γυναίκα, τη σωστή στιγμή και με τον σωστό τρόπο (1107α 16). Και ενώ η αρετή είναι εκ φύσεως και εξ ορισμού ένα μέσον, ως αξία είναι ακραία.

 

Ο έπαινος και η κατηγορία σχετίζονται με τις σκόπιμες πράξεις, ενώ η συγχώρεση και ο οίκτος με τις αυθόρμητες. Η επιλογή, που είναι ένα προσεκτικό «άπλωμα του χεριού» για πράγματα εντός των δυνατοτήτων μας (1113 α 10), είναι ένα ουσιώδες κομμάτι της αρετής. Ο Αριστοτέλης, σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, στα έργα του οποίου οι διάφορες αρετές τείνουν να αναμειγνύονται μεταξύ τους και να θολώνουν, τις ξεχωρίζει προσεκτικά. Γι’ αυτόν, κορωνίδα των αρετών είναι η μεγαλοψυχία. Στα αγγλικά δεν υπάρχει κάποια αντίστοιχη λέξη και η αλήθεια είναι ότι δεν θαυμάζουμε πολύ αυτά που καταλαβαίνουμε από τη συ εγκεκριμένη λέξη. Βρίσκουμε πομπώδη αυτήν την ευγένεια του ανθρώπου: δεν μιλά άσχημα για τους άλλους, εκτός από τότε που θέλει να είναι σκόπιμα προσβλητικός· προτιμά τα άχρηστα αλλά όμορφα αγαθά από κείνα που είναι χρήσιμα ή πολύτιμα^- οι κινή­σεις του είναι αργές, η φωνή του βαθιά, ο λόγος του προσεκτικός. Οι βικτοριανοί κατανοούσαν καλύτερα τον Αριστοτέλη απ’ ό, τι οι σύγχρονοι Άγγλοι.

 

Το πέμπτο βιβλίο μιλά για τη δικαιοσύνη και έχει χαρακτηριστεί ως «υπόδειγμα φιλοσοφίας», λόγω των προσεκτικών του διακρίσεων κατά κατηγορίες. Ο Αριστοτέλης παρατήρησε την ανακριβή χρήση της λέξης για την ηθική αρετή γενικά, αλλά η ιδιαίτερη χρήση της αφορά στις κοινωνικές σχέσεις που περιλαμβάνουν το κέρδος ή την απώλεια. Η δικαιοσύνη μπορεί να είναι διανεμητική, διορθωτική ή εμπορική. Η διανεμητική δικαιοσύνη αφορά στη διανομή των πόρων δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Έλληνας πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του ένα είδος μετόχου του κράτους. Η διορθωτική δικαιοσύνη δεν ενεργεί βάσει της αξίας του καθενός, και φέρεται το ίδιο σε όλους τους ανθρώπους· προσπαθεί να διορθώσει το άδικο. Η εμπορική δικαιοσύνη είναι η ανταλλαγή υπηρεσιών, ενώ τα χρήματα παίζουν τον ρόλο ενός βολικού μεσάζοντα ο οποίος δεν λειτουργεί με γνώμονα την αυστηρή ισότητα. Ο Αριστοτέλης συνεχίζει θέλοντας - χωρίς να τα καταφέρνει εντελώς - να προσδιορίσει τη δίκαιη πράξη ως ένα μέσον μεταξύ του πράττω μια αδικία και υφίσταμαι μια αδικία, και να τραβήξει σαφείς διαχωριστικές γραμμές, όπως για παράδειγμα μεταξύ της φυσικής και της συμβατικής δικαιοσύνης. Επίσης, αναζητώντας τα εσωτερικά κίνητρα των πράξεων, έφθασε να κάνει τη διάκριση μεταξύ του τυχαίου θανάτου, της ανθρωποκτονίας, του δικαιολογημένου φόνου και της δολοφονίας. Μια σημαντική συζήτηση σχετική με το περί δικαίου αίσθημα, «μια αποκατάσταση του νόμου όπου αυτός είναι ελαττωματικός λόγω της γενικότητάς του» (1137 β 27), έχει επηρεάσει την εξέλιξη της νομοθεσίας.

 

Ο Αριστοτέλης δεν παραμελεί τις ηθικές αρετές, αλλά δείχνει, επίσης, ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις πνευματικές αρετές. Εάν η ηθική αρετή προκύπτει από τη λογική επιλογή, τότε η πνευματική αρετή είναι πρωταρχικής σημασίας. Στη διάνοια, διακρίνουμε δύο ικανότητες: μια σχετική με τη γνώση και μία με την περίσκεψη και την επιλογή. Και οι δύο άπτονται της αλήθειας: η μία είναι θεωρητική, η άλλη πρακτική. Ο Αριστοτέλης προσδιορίζει και αναφέρεται σε πέντε πνευματικές αρετές που οδηγούν στην αλήθεια: την επιστημονική γνώση, την τεχνική αρτιότητα (που συχνά, αλλά παραπλανητικά, αποδίδεται ως «τέχνη»), την πρακτική κοινή λογική (φρόνηση), το λογικό αισθητήριο και τη θεωρητική φρόνηση (σοφία). Η διάκριση μεταξύ όλων αυτών γίνεται με αξιοθαύμαστο τρόπο, ενώ υπάρχει μια εκτεταμένη εξέταση της φρόνησης. Δεν είναι δυνατό να είσαι αγαθός χωρίς τη φρόνηση, ούτε να έχεις φρόνηση χωρίς ηθική αρετή: αυτά τα δυο, συνεργάζονται μεταξύ τους. Η ηθική αρετή εξασφαλίζει την ορθότητα του στόχου, ενώ η φρόνηση την ορθότητα των μέσων. Η σοφία, όμως, είναι πιο θεμελιώδης από τη φρόνηση.

 

Η μελέτη της εσωτερικής σύγκρουσης από τον Αριστοτέλη έχει επάξια προσελκύσει την προσοχή τα τελευταία χρόνια. Δεν έχουμε καμιά συγκεκριμένη αγγλική λέξη για την άκρασία[4] του. Οι λέξεις «ακρατής» και «ανεπίδεκτος συγκράτησης» είναι παραπλανητικές· η έκφραση «αδύναμη θέληση» ίσως είναι η πιο κοντινή. Η εξέτασή του υπερτονίζει τον ρόλο της λογικής στη δράση, και υποτιμά τη σύγκρουση των επιθυμιών. Δεν χρησιμοποιεί την έκφραση «πρακτικός συλλογισμός». Στο βιβλίο του, όμως, αυτή αποτελεί το λογικό συμπέρασμα του «καθετί γλυκό είναι ευχάριστο», σε συνδυασμό με το «αυτό είναι γλυκό», εκφράσεις που οδηγούν στην πράξη του φαγητού, έχοντας αντιπαρέλθει τα «καθετί που περιέχει ζάχαρη είναι παχυντικό» και «αυτό περιέχει ζάχαρη». Να ξέρεις, να επιθυμείς και να πράττεις το ορθό είναι αρετή. Το να επιθυμείς το λανθασμένο, να το ξέρεις και να πράττεις το ορθό είναι δύναμη της θέλησης. Το να ξέρεις το ορθό και να επιθυμείς και να πράττεις το λανθασμένο είναι αδυναμία της θέλησης. Το να μη γνωρίζεις το ορθό και να επιθυμείς και να πράττεις το λανθασμένο είναι κακία.

 

Ο Αριστοτέλης εξετάζει κάπως αποσπασματικά την ηδονή, ενώ έχει μια σημαντική μονογραφία περί φιλίας, μια αναπόφευκτη προϋπόθεση της ζωής (1155 α 3). Επιστρέφει τελικά στην ευτυχία ως στόχου της ανθρώπινης ζωής (1176 α 3). Δεν πρόκειται για κατάσταση ή προδιάθεση, αλλά για ανεξάρτητη δραστηριότητα, η οποία ασκεί το ανώτερο μέρος της ύπαρξής μας, η νόηση, σε αρμονία με την ανώτερη αρετή, τη θεωρητική σύνεση ή σοφία. Η ευτυχία, εν ολίγοις, σημαίνει περισυλλογή. Επί πλέον, δεν πρέπει να σκεπτόμαστε το εφήμερο, αλλά οφείλουμε να επιδιώκουμε όσο περισσότερο μπορούμε την αθανασία. Η ζωή της ηθικής αρετής εξαρτάται πάρα πολύ από τα επιφανειακά πράγματα, κι έτσι δεν μπορεί να προσφέρει την πλήρη ευτυχία. Αλλά ο Αριστοτέλης, του οποίου η προσγειωμένη κοινή λογική επαναστατεί μερικές φορές ενάντια στη θεωρία του, δεν μπορεί να αρνηθεί στον φιλόσοφο την εξωτερική ευημερία: συμβιβάζεται προτείνοντας ότι οι ανάγκες του είναι μικρότερες από εκείνες των άλλων.

  

 (α) Δικαιοσύνη είναι να μην παραβαίνεις τους νόμους και τα έθιμα του κράτους του οποίου είσαι πολίτης. Ο άνθρωπος θα αποκόμιζε από τη δικαιοσύνη την πιο μεγάλη ωφέλεια για το άτομο του, αν μπροστά σε άλλους ανθρώπους τηρούσε τους νόμους ως κάτι σημαντικό, ενώ αντίθετα, άμα είναι μόνος του χωρίς άλλους ανθρώπους μπροστά του ακλουθούσε τις επιταγές της φύσης. Γιατί οι επιταγές του νόμου είναι αυθαίρετες, ενώ της φύσης είναι αγκαίες.

 (Αντιφών, [ένας σοφιστής], απόσπασμα 44)

 

 (β) Οι Μακεδόνες το θεωρούν ταιριαστό (καλόν) για τα κορίτσια να ερωτεύονται και να έχουν ερωτική σχέση με άνδρα προτού να παντρευτούν, ενώ όταν η κοπέλα είναι παντρεμένη αυτά τα πράγματα τα θεωρούν ντροπή (αισχρόν).Για τους Έλληνες απεναντίας είναι και τα δύο ντροπή.

(Δισσοί Λόγοι, 2.12)

 

(γ) Σύμφωνα με τη Φύση όλα είναι αισχρά, αφού το πιο κα κόν είναι το να αδικείσαι. Το να αδικείς είναι πιο αισχρόν μόνο για τον νόμο.

(Ο Καλλικλής στον Γοργία του Πλάτωνα, 483 Α)

 

(δ) Εγώ, λοιπόν, νομίζω ότι ο Σωκράτης, με τέτοια λόγια, ε­ μπόδιζε τους συνομιλητές του να κάνουν ασεβείς, άδικες και αισχρές πράξεις, όχι απλώς μπροστά στα μάτια των άλλων, αλλά και όταν ήταν μόνοι τους, αφού έφθασαν στο συμπέρασμα ότι οι θεοί. πάντα μπορούν να βλέπουν τις πράξεις τους.

 (ΞΕΝΟΦΩΝ, Απομνημονεύματα, 1.4.19)

 

(ε) Λαμβάνων ως βάση ότι υπάρχει κάτι Ωραίον αυτό κα­θαυτό και Αγαθόν και Μέγα και όλα τα άλλα [...] είναι λοιπόν δι’ εμέ φανερόν ότι, εάν ένα άλλο πράγμα είναι ωραίον, εκτός από το Ωραίον αυτό καθαυτό, είναι ωραί­ον όχι απο καμμιάν άλλην αιτίαν, παρά διότι μετέχει ε­ κείνου του Ωραίου!

 (Ο Σωκράτης στον Πλατωνικό Διάλογο Φαίδων 100 Β-Γ)

 

 (ζ) Τι μας εμποδίζει λοιπόν να θεωρήσωμεν ευδαίμονα τον συμφώνως προς την τελείαν αρετήν ενεργούντα και αρκετά εφοδιασμένον με τα εξωτερικά αγαθά.

 (Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, 1101 α 15-8)

 

Συνοπτικά σχόλια

 

(α) Ένα χαρακτηριστικό σοφιστικό απόσπασμα, που αντανακλά τη διαμάχη μεταξύ νόμου και φύσεως. Είναι ενδεχομένως αλήθεια ότι η δικαιοσύνη προήλθε ακολουθώντας τη συνήθη πρακτική της κοινωνίας, είτε έχοντας ενσωματωθεί στον νόμο είτε όχι (η λέξη νόμος εδώ είναι έχει ευρεία έννοια). Υπήρχε, ωστόσο, και μια άποψη που κατέστησε τη δίκη ύψιστη αξία. Φύση είναι ο φυσικός κόσμος. Αυτό μπορεί να εφαρμόζεται και στη φυσική αναγκαιότητα. Εάν πηδήσω από έναν απότομο βράχο, θα σκοτωθώ. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την ηθική επιλογή. Αλλά η εσωτερική μου φύση είναι σκληρότερη. Είναι σωστό να λέμε ότι οι επιταγές της Φύσης είναι ουσιώδεις, αλλά τι σημαίνει αυτό; Μπορώ να ελέγξω την παρόρμησή μου να κλέψω, εκτός κι αν είμαι κλεπτομανής. Έτσι, ορισμένοι ισχυρίζονται ότι νόμος είναι μια αδικαιολόγητη παραβίαση της Φύσης, άλλοι πάλι τον θεωρούν έναν μηχανισμό ελέγχου, ο οποίος προάγει τον πολιτισμό.

 

(β) Αυτό το απόσπασμα προέρχεται από ένα ανώνυμο σοφιστικό έργο, χαρακτηριστικό της ανθρώπινης γεωγραφίας και της ανθρωπολογίας της περιόδου, μια επισήμανση ότι υπάρχουν διαφορετικές ηθικές αξίες σε διάφορα μέρη. Αυτό μπορεί να οδηγήσει (ή και όχι) στο συμπέρασμα ότι όλα τα ηθικά κριτήρια είναι υποκειμενικά. Να σημειωθεί ότι κριτήριο είναι η κοινή γνώμη. Να σημειωθεί, επίσης, ότι τα ηθικά κριτήρια των κοριτσιών καθορίζονται από τους άνδρες.

 

(γ) Μια άλλη σοφιστική άποψη, που προβάλλει έντονα την αντίθεση μεταξύ νόμου και φύσης. Το νέο στοιχείο σ’ αυτό το απόσπασμα, αν το συγκρίνουμε με άλλα, είναι η χρήση του κακού με τη σημασία του «δυσάρεστο για μένα» και «επιβλαβές για μένα». Δεν υπάρχει καμιά ηθική χροιά. Πρόκειται σχεδόν για μια επαναφορά του ομηρικού τρόπου χρήσης.

 

(δ) Πουθενά αλλού ο Ξενοφών δεν απεικονίζει τον Σωκράτη πιο θρησκόληπτο ηθικολόγο, απ' όσο εδώ. Ο Σωκράτης του είναι ένας ιεροκήρυκας γεμάτος κοινοτοπίες, και όχι κάποιος πανέξυπνος ερευνητής ψυχών. (Ο Σωκράτης, παρεμπιπτόντως, εκτελέσθηκε, επειδή ο λόγος του δεν κράτησε κάποιους απ' τους συνομιλητές του μακριά από βίαιες και τυραννικές πράξεις. Οι πολιτικοί ρήτορες, το κατέστησαν σαφές: «Εκτελέσατε τον σοφιστή Σωκράτη, επειδή σαφώς ήταν υπεύθυνος για την εκπαίδευση του Κριτία, ενός από τους Τριάκοντα τυράννους», είπε ο Αισχίνης [1.173].) Οι τρεις κατηγορίες λανθασμένων πράξεων είναι ενδιαφέρουσες και αντιστοιχούν σε παραπτώματα κατά των θειόν, κα­τά των εθίμων και κατά της κοινής γνώμης. Η απόλυτη τιμωρία είναι η θεϊκή. Ο Κριτίας (ένας από τους συνομιλητές του, ο οποίος τράβηξε τον δικό του δρόμο) έκανε έναν δραματικό ήρωα να ισχυρισθεί ότι οι θεοί ήταν μια επινόηση που θα εξασφάλιζε αυτήν την τιμωρία.

 

(ε) Πρόκειται για μια πρώιμη έκθεση της θεωρίας των Ιδεών. Αντιπροσωπεύει το σημείο εκείνο όπου ο Πλάτων βάζει τα δικά του συμπεράσματα στο στόμα του Σωκράτη. Η αληθινή πραγματικότητα βρίσκεται στις αναλλοίωτες αιώνιες Ιδέες, που αναγνωρίζονται από τον νου. Τα παραδείγματα είναι αισθητικά, ηθικά (αλλά ευρύτερα ως προς τον στόχο τους) και υλικά: τα πρώτα δύο (ωραίον, αγαθόν) ενέχουν κρίση, το μέγα όχι. Τα αντικείμενα αυτού του κόσμου είναι ατελή, μεταβαλλόμενα, στερούνται αντοχής, γίνονται αντιληπτά μέσω των αισθήσεων. Αυτές τους οι ιδιότητες έχουν προέλθει είτε από τη συμμετοχή τους στις Ιδέες είτε από τη μίμηση των τελευταίων.

 

(ζ) Από το πρώτο βιβλίο του Αριστοτέλη, Ηθικά Νικομάχεια. Δεν είναι ακριβώς το τελικό συμπέρασμα, εκεί όπου η σκέψη τοποθετείται επάνω από την ηθική αρετή ως η ανώτερη ευτυχία, αφού εξαρτάται λιγότερο από τις εξωτερικές περιστάσεις. Αλλά η αρετή, που έχει ηθική χροιά εδώ, φέρνει την ευτυχία, αρκεί να οδηγήσει στη δράση. Ο Αριστοτέλης, εν τούτοις, παραμένει άνθρωπος της μεσαίας τάξης, έτσι που να θεωρεί ότι για την κατάκτηση της ευτυχίας, απαιτούνται και κάποια υλικά αγαθά.

-----------------------

[1] Η χοίνιξ ήταν μέτρο χωρητικότητας στερεών. Μία χοίνιξ σίτου ήταν το καθημερινό σιτηρέσιο ενός ανδρός.

[2] Οι Σοφιστές ήταν περιοδεύοντες διδάσκαλοι της ρητορικής. Παράλληλα με την τεχνική της ρητορικής τέχνης εξέφραζαν και διατύπωναν τις προσωπικές τους απόψεις και στάση ζωής. Ο καθένας προέβαλε ως αναγκαίο όρο την κατάκτηση της αρετής. Έτσι, για παράδειγμα, ο Πρωταγόρας θεωρούσε ότι η αρετή είναι εφικτή με την επιδίωξη της ευβουλίας, της συμμετοχής δηλαδή στα κοινά που προϋπέθετε κρίση και σκέψη και, άρα, παιδεία, ο Αντιφών τη δικαιοσύνη, όπως το φανερώνει η Φύση σε κάθε της εκδήλωση, ο Πλάτων -για να πάμε στην αντίθετη πλευρά-τη σωφροσύνη και ο Αριστοτέλης τη μεσότητα.

[3] Πρόκειται για το Δημοκράτους Γνώμαι.

[4] Η αλαζονεία, η ακράτεια.

Η γοητεία της ανθρωπιάς

«Ο άνθρωπος όταν νιώθει πόνο είναι ζωντανός. Όταν όμως νιώθει τον πόνο του άλλου, τότε, ναι, είναι Άνθρωπος.», έλεγε ο αγαπημένος Νίκος Καζαντζάκης. Υπάρχουν πολλοί λόγοι για να ξεχωρίσεις έναν άνθρωπο, να τον βάλεις στην καρδιά σου και να σε γοητεύσει η προσωπικότητά του. Άλλοι εντυπωσιάζονται απ’ την εξωτερική εμφάνιση αρχικά και μετά απ’ το χαρακτήρα. Η ευγένεια, η καλοσύνη, η αισιοδοξία, η δοτικότητα παίζουν το ρόλο τους.

Υπάρχει όμως ένα χαρακτηριστικό που για μένα είναι το υπέρτατο όλων. Η ανθρωπιά! Ποιος μπορεί να μη γοητευθεί από έναν άνθρωπο που η ψυχή του γεμίζει, όταν προσφέρει. Ποιος μπορεί να μην αισθανθεί δέος, όταν βλέπει το διπλανό του να βοηθά όποιον έχει ανάγκη, στερούμενος άλλες ανέσεις. Ποιος μπορεί να μην αναγνωρίσει το μεγαλείο ενός ανθρώπου που γίνεται ο ίδιος δόσιμο κι ανιδιοτελή αγάπη για τα παιδιά και τους ανθρώπους τρίτης ηλικίας που χρήζουν μεγαλύτερης προσοχής.

Η ανθρωπιά δε φαίνεται μόνο στην προσφορά. Και για να είμαστε ειλικρινείς, όταν βοηθάς δεν υπάρχει λόγος να το διατυμπανίζεις. Προφανώς και οι λόγοι είναι άλλοι σ’ αυτήν την περίπτωση. Να βοηθάς αθόρυβα, από καρδιάς, για να γίνεσαι καλύτερος, να νιώθεις πιο χρήσιμος στην κοινωνία, να αισθάνεσαι μέλος μιας μεγάλης οικογένειας.

Ανθρωπιά δεν είναι μόνο να στηρίζεις τον αδύναμο. Ανθρωπιά είναι να φέρεσαι όμορφα, ακόμη και σε κάποιον που δεν τον ξέρεις, δεν τον έχεις ανάγκη και δεν τον χρειάζεσαι. Όλοι ξέρουμε πόσο μεγάλο ρόλο παίζει για κάποιους το συμφέρον. Και να σας πω και κάτι; Να φέρεσαι με μεγαλοψυχία, ακόμη και σε εκείνους που δε σου φέρθηκαν, όπως έπρεπε.

Άνθρωπος είναι εκείνος που αγαπά τα ζώα και τα αντιμετωπίζει ως ψυχές. Εκείνος που βλέπει στα απελπισμένα μάτια ενός αδέσποτου την αγωνία του να υιοθετηθεί και την ανάγκη του για θαλπωρή. Εκείνος που θα αφήσει φαγητό στα σημεία σίτισης σε κάθε γειτονιά, εκείνος που θα βάλει λίγο νερό το καλοκαίρι έξω απ’ την πόρτα του για τα ζωάκια που διψούν, εκείνος που θα δώσει ένα τρυφερό χάδι μ’ όλη του την αγάπη, όταν τον πλησιάσει ένα εγκαταλελειμμένο και ανυπεράσπιστο πλάσμα.

Άνθρωπος είναι εκείνος που σε στιγμή ανάγκης ενός άλλου, θα κάνει ό,τι θα έκανε ακόμη κι αν συνέβαινε το ίδιο γεγονός στον ίδιο ή σε οικείο του. Εκείνος που θα τρέξει να βοηθήσει και να συνεισφέρει όταν του ζητηθεί βοήθεια, είτε χειρωνακτική, είτε ψυχολογική, είτε απλώς ως φυσική παρουσία.

Ακόμη πιο άνθρωποι γινόμαστε όταν δε μας έχει ζητηθεί κάτι, αλλά εμείς οι ίδιοι, γνωρίζοντας σε βάθος τις δυνατότητές μας, υποστηρίζουμε ανθρώπους που έχουν ανάγκη ή ακόμη και φιλανθρωπικούς σκοπούς και έργα συλλόγων για παιδιά ή άτομα με αναπηρία. Γιατί θέλουμε να προσφέρουμε.

Υπάρχουν δεκάδες τρόποι ν’ ανακαλύψεις πώς μπορείς να γίνεις χρήσιμος και τι μικρό μπορείς να κάνεις για κάποιον που θα του είναι πολύ σημαντικό. Αρκεί να έχεις τη θέληση να προσφέρεις ένα κομμάτι του εαυτού σου στους άλλους.

Πώς μπορείς, λοιπόν, να μη γοητεύεσαι από ανθρώπους που έχουν βάλει τον εαυτό τους σε δεύτερη μοίρα, έχουν απαγκιστρωθεί απ’ τη ναρκισσιστική προσέγγιση της εικόνας και της προσωπικότητάς τους και έχουν αντιληφθεί τη σημασία της ομάδας, της κοινότητας, του όλου, της ανθρωπότητας;

Η μεγαλύτερη γοητεία ενός ανθρώπου είναι η ανθρωπιά. Κι όσο κι αν θεωρείται αυτονόητη, δεν είναι. Ανθρωπιά στις πράξεις, στις διαθέσεις, στα συναισθήματα. Ν’ αγαπάς και να συμπαρίστασαι στους άλλους είναι ό,τι πιο όμορφο μπορείς να κάνεις για να δώσεις αξία στην ανθρώπινη φύση σου. Αίμα και κόκκαλα είμαστε. Ας δώσουμε ψυχή στην ύπαρξή μας.

Βγες, λοιπόν, έξω και ψάξε να τους βρεις. Θα σε εντυπωσιάσουν με την απλότητα της προσφοράς τους. Τόσο φυσικοί, τόσο φωτεινοί, τόσο χαρούμενοι. Τόσο γεμάτοι.

Κι ο γεμάτος από δόσιμο άνθρωπος πάντα ακτινοβολεί. Να το θυμάσαι.

Αρθούρος Ρεμπώ: Αποχαιρετισμός

Φθινόπωρο κιόλας! – Μα γιατί η λύπη για τον ήλιο τον αιώνιο, όταν με την αναζήτηση της θεϊκής διαύγειας καταγινόμαστε – πολύ μακρύτερα απ΄ όλους αυτούς που παρέρχονται με τις εποχές.

 

Φθινόπωρο. Κι η βάρκα μας απάνου σε ακίνητες ομίχλες, πισωγυρίζει στης δυστυχίας το λιμάνι, στη θεόρατη πόλη μ’ ουρανό βαμμένο λάσπη και φωτιά.

 

Α! τα δυσώδη κουρέλια, το μουλιασμένο με βροχή ψωμί, το μεθύσι, οι χίλιοι έρωτες που με σταύρωσαν! Πότε επιτέλους θα αποκάμει τούτη η αιματορουφίχτρα, των μυριάδων ψυχών και πτωμάτων, βασίλισσα, που θα κριθούν! Βλέπω ξανά τον εαυτό μου, η σάρκα μου διαβρωμένη απ’ τη λάσπη και την πανούκλα, σκουλήκια γεμάτα τα μαλλιά κι οι μασχάλες μου κι ακόμα μεγαλύτερα σκουλήκια στην καρδιά μου, ξαπλωμένα μεταξύ αγνώστων δίχως ηλικία, δίχως αίσθημα...Θα μπορούσα να είχα πεθάνει εκεί...Φρικτή μνήμη! Απεχθάνομαι την μιζέρια.

 

Και τρέμω το χειμώνα, επειδή της άνεσης χαρακτηρίζεται εποχή!

-Μερικές φορές βλέπω στον ουρανό ατέλειωτες ακτές καλυμμένες λευκών εθνών. Απάνω μου, ένα μεγαλοπρεπές χρυσό πλεούμενο, ανεμίζει τις πολύχρωμες σημαίες του στου πρωινού την αύρα. Δημιούργησα κάθε ξεφάντωμα, κάθε θρίαμβο, κάθε δράμα. Προσπάθησα ν’ ανακαλύψω νέα άνθη, νέα αστέρια, νέα σάρκα, νέες διαλέκτους. Πίστεψα πως υπερφυσικές δυνάμεις θα αποκτούσα. Α, καλά! Θα πρέπει να θάψω την φαντασία και τις αναμνήσεις μου! Η ωραία δόξα του καλλιτέχνη και του παραμυθά πάει περίπατο!

 

Εγώ! Εγώ που ονόμασα τον εαυτό μου μάγο ή άγγελο, χωρίς ηθικούς φραγμούς, επέστρεψα στο χώμα αποζητώντας μια σθεναρή πραγματικότητα να υιοθετήσω! Χωριάτη!

Εξαπατήθηκα; Μπορεί η φιλανθρωπία να είναι η αδελφή του θανάτου για με;

Εν τάχη θα ζητήσω συγχώρεση επειδή ανατράφηκα με ψέματα. Και τώρα ας πηγαίνουμε.

Μα ούτε ένα χέρι φιλικό. Και που να ψάξω βοήθεια;

Αλήθεια, η νέα ώρα είναι το λιγότερο άτεγκτη.

 

Για αυτό μπορώ να πω ότι η νίκη κερδίσθηκε: ο τριγμός των οδόντων, το σύριγμα της φωτιάς, οι στεναγμοί της μόλυνσης μετριάζονται. Κάθε ανόητη μνήμη μου εξασθενίζει. Οι τελευταίες μου απογοητεύσεις απομακρύνονται – ζήλια των ζητιάνων, των ληστών, των νεκρόφιλων, του κάθε είδους υπανάπτυκτων – καταραμένοι, εάν επρόκειτο να πάρω εκδίκηση!

 

Κάποιος οφείλει να είναι απόλυτα σύγχρονος.

Κανένα άσμα ασμάτων: κράτησε το κερδισμένο έδαφος. Δύσκολη νύχτα! Το ξεραμένο αίμα καπνίζει στο πρόσωπο μου, και τίποτα δεν άφησα πίσω μου παρ’ εκτός του φριχτού τούτου χαμόδεντρου!... Οι πνευματικές μάχες είναι τόσο βάναυσες όσο και των ανθρώπων ο πόλεμος.

 

Και στο μεταξύ, τούτη είναι η παραμονή. Ας καλωσορίσουμε κάθε εισροή ζωτικότητας και αληθινής ευαισθησίας. Και την αυγή, οπλισμένοι με φλογερή υπομονή σε μεγαλοπρεπείς πόλεις θα εισέλθουμε.

 

Γιατί μίλησα για ένα χέρι φιλικό; Ένα μεγάλο μου πλεονέκτημα είναι ότι τώρα μπορώ να γελώ με τους παλιούς ψευδείς μου έρωτες, και να ντροπιάζω εκείνα τ’ άτιμα ζευγάρια – εκεί πίσω αντίκρισα την κόλαση κάθε γυναίκας- και θα’ ναι θεμιτό τώρα να κατέχω την αλήθεια μέσα σ’ ένα σώμα και μια ψυχή.

Η ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1936

ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΜΕΝΗ ΙΣΠΑΝΙΑ ΤΟΥ '36

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1936 - 1939

Ανάμεσα στον μύθο και την πραγματικότητα υπάρχει μια αβέβαιη, ενδιάμεση ζώνη που ενίοτε συγκεντρώνει ό,τι αληθινά υπάρχει στον πρώτο και την δεύτερη. Η Ισπανία, που πριν από πενήντα χρόνια συντα­ράχτηκε από μια επανάσταση με παγκόσμια ιστορική σημασία, υπήρξε κάτι τέτοιο - μια σπάνια περίπτωση στην οποία επαληθεύτηκαν τα πιο γενναιόδωρα, σχεδόν μυθικά, όνειρα για την ελευθερία εκατομμυρίων Ισπανών εργατών, αγροτών και διανοουμένων. Για την σύντομη εκείνη περίοδο, σχεδόν για μια φωτεινή στιγμή, ο κόσμος στάθηκε ακίνητος, με κομμένη την ανάσα, ενώ οι κόκκινες σημαίες του επαναστατικού σοσιαλισμού και οι μαυροκόκκινες του αναρχοσυνδικαλισμού ανέμιζαν πάνω από τις στέγες όλων σχεδόν των μεγάλων πόλεων και χιλιάδων χωριών της Ισπανίας...

Αν σκεφτούμε τις μαζικές και αυθόρμητες κολεκτιβοποιήσεις των εργοστασίων, των χωραφιών, ακόμα και των ξενοδοχείων και των εστιατορίων, καταλαβαίνουμε πώς διεκδίκησαν την Ιστορία οι καταπιεσμένες τάξεις της Ισπανίας, με μια χωρίς προηγούμενο δύνα­μη και πάθος και σε πολλές περιοχές της χερσονήσου έκαναν το παλιό όνειρο μιας ελεύθερης κοινωνίας, απίστευτη πραγματικότητα. Ο Ισπανικός εμφύλιος του 1936 - 39 χαρακτηρίστηκε εξαρχής σαν η τελευταία από τις κλασικές Ευρωπαϊκές εργατικές και αγροτικές επα­ναστάσεις - γιατί δεν ήταν, μόνο μια βραχύβια «εξέγερση», αλλά «αντάρτικο» (guerriglia) υπό τον έλεγχο των επαναστατικών στελε­χών, ούτε μια απλή εμφύλια σύγκρουση μεταξύ περιο­χών για την κυριαρχία σε εθνικό επίπεδο.

Όπως πολ­λές μορφές ζωής που εμφανίζονται για τελευταία φορά και στη συνέχεια εξαφανίζονται για πάντα, υπήρξε το πιο οξυδερκές και μαχητικό από τα λαϊκά κινήματα που ξεπήδησαν στην επαναστατική εποχή που ξεκινάει από την Αγγλία του Κρόμγουελ των μέσων του 16ου αιώνα φθάνοντας μέχρι τις εργατικές επαναστάσεις της Βιένης και της Αυστρίας, στις αρχές της δεκαετίας του '30, στον αιώνα μας. Δεν είναι μυθομανής, αλλά απλώς ψεύτης -ένας παραχαράκτης της ιστορίας, όπως είναι συχνά οι ακα­δημαϊκοί- όποιος θέλει να παρουσιάσει τον Ισπανικό εμφύλιο σαν απλό πρελούδιο του Δευτέρου Παγκοσμί­ου Πολέμου, ή θέλει να τον εμφανίσει σαν μια σύγκρουση ανάμεσα «στην δημοκρατία και τον φασι­σμό».

Ούτε καν ο Παγκόσμιος Πόλεμος δεν αξίζει αυτήν την ιδεολογική τιμή. Η Ισπανία συνταράχθηκε από κάτι περισσότερο από έναν εμφύλιο πόλεμο, από μια βαθιά κοινωνική επανάσταση. Και η επανάσταση δεν ήταν απλώς, όπως συμβαίνει συχνά σήμερα, προϊόν της πάλης για τον εκσυγχρονισμό. Η Ισπανία υπήρξε μια από τις λίγες χώρες στις οποίες τα προβλήματα του εκσυγχρονισμού αποτέλε­σαν το έναυσμα μιας αληθινής κοινωνικής επανάστα­σης, και όχι μόνο μιας αντίδρασης ή προσαρμογής στην οικονομική και κοινωνική εξέλιξη της δυτικής και ανατολικής Ευρώπης.

Ο φαινομενικά «τριτοκοσμι­κός» χαρακτήρας του Ισπανικού εμφύλιου και κυρίως οι ασυνήθιστες εναλλακτικές του προτάσεις σε σχέση με τον καπιταλισμό και τον εξουσιαστικό σοσιαλισμό, τον κάνουν να αποτελεί ακόμα και σήμερα ένα συγκε­κριμένο μοντέλο για τα εθνικοαπελευθερωτικά κινή­ματα. Για να εκσυγχρονίσει την χώρα, η εργατική και η αγροτική τάξη της Ισπανίας πήραν στην κυριολεξία τον έλεγχο μεγάλου μέρους της οικονομίας και, με τις κολεκτίβες και ένα δίκτυο συνδικαλιστικών δομών, ανέλαβαν άμεσα την διαχείριση της. Οι πολιτοφυλακές, οργανωμένες με δημοκρατικά κριτήρια, χωρίς ιεραρχικές διαφοροποιήσεις και με τη δυνατότητα για όλους -όχι μόνο για τους εκλεγμένους «διοικητές»- να συμμετέχουν στις αποφάσεις, προέλασαν με ταχύ­τητα στα στρατιωτικά μέτωπα.

Το να αναχαιτίσουν την «Αφρικανική στρατιά» του Φράνκο που απαρτιζόταν από άντρες της Λεγεώνας των Ξένων και Μαυριτανούς εμπόρους -ίσως το πιο αιμοσταγές, αλλά σίγουρα το πιο επαγγελματικό σώμα που μπορούσε να έχει στην διάθεση του τότε ένα Ευρω­παϊκό κράτος- αν εξαιρέσουμε τα καλά εκπαιδευμένα τμήματα της Γκουάρντια Θιβίλ και τα εφεδρικά της αστυνομίας, θα απαιτούσε ένα αληθινό θαύμα, αν εκείνη επιτύγχανε να δημιουργήσει μια σταθερή βάση στο Ισπανικό έδαφος. Και κανείς απ' όσους έγραψαν την τελευταία πεντηκονταετία για τον πόλεμο της Ισπα­νίας δεν αξιολόγησε όπως έπρεπε το κατόρθωμα της Πολιτοφυλακής, που σχηματίστηκε βιαστικά από ανεκ­παίδευτους και ουσιαστικά άοπλους άντρες και γυναί­κες, οι οποίοι ανέκοψαν επί τέσσερις μήνες την προέ­λαση των Φρανκικών στρατευμάτων, κατορθώνοντας να τα σταματήσουν προ των πυλών της πρωτεύουσας.

Πίσω από τις γραμμές των «δημοκρατικών», η εξου­σία ουσιαστικά βρισκόταν στα χέρια των συνδικάτων και των αντίστοιχων πολιτικών οργανώσεων, της Γενι­κής Ένωσης Εργατών (UGT), με ένα εκατομμύριο μέλη, της συνδικαλιστικής οργάνωσης του Εργατικού Σοσιαλιστικού Κόμματος (PSOE) και της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργασίας (CNT), εξίσου ισχυρής και επηρεαζόμενης έντονα από την ημιπαράνομη Αναρχι­κή Ομοσπονδία Ιβηρικής (FAI). Επιπλέον, μια άλλη οργάνωση της αριστεράς, το Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής Ενοποίησης (POUM), που οι οπαδοί και οι ριζοσπαστικότεροι από τους αρχη­γούς του υπήρξαν μερικά χρόνια νωρίτερα Τροτσκι­στές, ακολούθησε τις περισσότερο ισχυρές σοσιαλιστι­κές και αναρχικές οργανώσεις.

Στην Καταλωνία, το POUM ξεπερνούσε φανερά, το σοσιαλιστικό και το κομμουνιστικό κόμμα, που είχαν ενωθεί υπό το Ενωμέ­νο Σοσιαλιστικό Κόμμα της Καταλωνίας (PSUC), σε μεγάλο βαθμό ελεγχόμενο από τους κομμουνιστές. Στην αρχή της επανάστασης, το Ισπανικό Κομμουνιστι­κό Κόμμα (PCE), διάθετε λίγα μέλη και ασκούσε ελά­χιστη επιρροή. Δεν μπορούσε ούτε κατά διάνοια να συναγωνιστεί τις τρεις μεγαλύτερες οργανώσεις της αριστεράς και τα συνδικάτα τους. Ένα πρόσφατο ντοκιμαντέρ του BBC - Granada περιέγραφε το κύμα των κολεκτιβοποιήσεων που σάρωσε την Ισπανία από το καλοκαίρι έως το φθινόπωρο του 1936 σαν «την πιο μεγαλειώδη απόπειρα εργατικής αυτοδιεύθυνσης που γνώρισε ποτέ η δυτική Ευρώπη», μια επανάσταση αρκετά πιο καρποφόρα και διορατική από την Ρωσική του 1917 - 21 ή των προηγού­μενων ή επόμενων χρόνων.

Στις αναρχικές βιομηχανι­κές περιοχές όπως η Καταλωνία, τα τρία τέταρτα περί­που της οικονομίας τέθηκαν κάτω από τον έλεγχο των εργατών. Και το ίδιο πάνω - κάτω συνέβη στις αναρχι­κές αγροτικές περιοχές, όπως η Αραγωνία. Το ποσο­στό είναι χαμηλότερο στις περιοχές όπου η UGT μοιραζόταν την δύναμη με την CNT ή εκεί όπου κυριαρ­χούσε: 50% στην αναρχική και σοσιαλιστική Βαλέν­θια, 30% στην σοσιαλιστική και φιλελεύθερη Μαδρί­τη. Στις περιοχές όπου επικρατούσαν πιο ριζοσπαστι­κές ιδέες και ειδικά στις αγροτικές κολεκτίβες, έφτα­σαν να καταργήσουν το χρήμα και να διανέμουν τα παραγόμενα αγαθά για την διατροφή σύμφωνα με τις ανάγκες και όχι σύμφωνα με την παρεχόμενη εργασία.

Για να το πούμε με τα λόγια του ντοκιμαντέρ του BBC - Granada: «Στα χωριά της Αραγωνίας πραγματοποιή­θηκε το παλιό όνειρο μιας συλλογικής κοινωνίας χωρίς κέρδος και ιδιοκτησία. Όλες οι μορφές παραγωγής ανήκαν στην κοινωνία και τις διαχειρίζονταν οι εργα­ζόμενοι που συμμετείχαν σ' αυτές». Ο διοικητικός μηχανισμός της «δημοκρατικής» Ισπανίας είχε περιέλθει σχεδόν εξ ολοκλήρου στα συνδικάτα και τις πολιτικές τους οργανώσεις. Σε πολ­λές πόλεις, η αστυνομία είχε αντικατασταθεί από ένο­πλες περιπόλους εργατών. Λίγο-πολύ παντού -στα εργοστάσια, στα αγροκτήματα, στα κομμουνιστικά και αναρχικά κέντρα και στις συνδικαλιστικές έδρες- δημιουργήθηκαν μονάδες πολιτοφυλακής στις οποίες συμμετείχαν άντρες και γυναίκες.

Ένα τεράστιο δίκτυο τοπικών επαναστατικών επιτροπών συντόνιζε τον ανεφοδιασμό των πόλεων, τις οικονομικές λει­τουργίες, την απονομή της δικαιοσύνης, εν ολίγοις όλες ή σχεδόν όλες τις όψεις της κοινωνικής ζωής, που σχετίζονταν είτε με την παραγωγή είτε με την κουλ­τούρα. Οι «δημοκρατικοί» τομείς της Ισπανίας ήταν οργανωμένοι σαν ένα ενιαίο και ομοιογενές πλέγμα. Αυτή η οικειοποίηση της κοινωνίας από τα πιο κατα­πιεσμένα της τμήματα -συμπεριλαμβανομένων των γυναικών, οι οποίες επιτέλους απελευθερώθηκαν από τους περιορισμούς που επέβαλε μια χώρα με ριζωμέ­νες καθολικές παραδόσεις, που τους αρνιόταν το δικαίωμα στην άμβλωση και το διαζύγιο και τις τοπο­θετούσε σε μια ταπεινωτική οικονομική κατάσταση- ήταν έργο των Ισπανών προλετάριων και χωρικών.

Ήταν ένα κίνημα βάσης που ωστόσο κατάφερε να υποσκελίσει όλες τις επαναστατικές οργανώσεις των καταπιεσμένων, συμπεριλαμβανομένης και της CNTFAI. «Δεν είναι τυχαίο ότι καμιά οργάνωση της αρι­στεράς δεν τους παρακίνησε για την επαναστατική κατάληψη των εργοστασίων, των χώρων εργασίας και της γης», παρατηρεί ο Ρόναλντ Φραίηζερ σε ένα από τα πιο ενημερωμένα και πλήρη χρονικά του λαϊκού κινήματος. «Μάλιστα, η ηγεσία της CNT της Βαρκε­λώνης, επίκεντρου του αναρχοσυνδικαλισμού των πόλεων, έφτασε ακόμα και να αρνηθεί την εξουσία που της προσφέρθηκε από τον πρόεδρο Κομπανύς (πρόεδρο της κυβέρνησης της Καταλωνίας) και να αποφασίσει πως το ελευθεριακό κίνημα έπρεπε να παραμερίσει τις διαφορές και να συνεργαστεί με τις δυνάμεις του Λαϊκού Μετώπου για να νικήσουν τον κοινό εχθρό.

Η επανάσταση, που μέσα σε λίγες μέρες μεταμόρφωσε την Βαρκελώνη σε μια πόλη ουσιαστικά διευθυνόμενη από την εργατική τάξη, αρχικά κατευθυ­νόταν από μεμονωμένα συνδικάτα της CNT, όπου ήταν ενταγμένοι οι πιο ριζοσπαστικοί αγωνιστές. Και καθώς το παράδειγμα τους διαδιδόταν, οι επαναστά­τες δεν έπαιρναν τον έλεγχο των μεγάλων επιχειρήσε­ων αλλά μικρών εργοστασίων και επιχειρήσεων». Αναφέρομαι στον Φραίηζερ για να υπογραμμίσω το βαθμό στον οποίο η κουλτούρα, η συζήτηση και η κριτική ανάλυση της εμπειρίας συνέβαλαν στον σχη­ματισμό και την ωρίμανση πολλών τομέων της εργατι­κής και της αγροτικής τάξης της Ισπανίας.

Όταν κομ­μουνιστές, όπως ο 'Ερικ Χομπσμπάουμ, ορίζουν σαν «πρωτόγονους εξεγερμένους» όσους ανήκαν στα τμή­ματα του λαού που επηρεάζονταν έντονα από τις αναρχικές ιδέες, αυτό σημαίνει ότι ενδίδουν σε προ­καταλήψεις ή ακόμα χειρότερα, αποκαλύπτει με ποιο τρόπο η ιδεολογία έχει τη δύναμη να επιβάλλεται πάνω στην πορεία της ιστορίας, να την οργανώνει κατά εξελικτικά «στάδια» που έρχονται σε ανοιχτή αντίθεση με την πραγματική ζωή και να την καθηλώνει σε κατηγορίες που υπάρχουν μόνο στο μυαλό των ιστο­ρικών. Η Ισπανία, έχει ειπωθεί πως ήταν μια κατεξο­χήν αγροτική χώρα με «φεουδαρχική» ακόμα δομή και κατά συνέπεια το προλεταριάτο της έπρεπε να είναι «υπανάπτυκτο» και ο αγροτικός πληθυσμός να συγκι­νείται από «χιλιαστικές» προσδοκίες.

Αυτά τα «πρω­τόγονα» χαρακτηριστικά της Ισπανίας θα έπρεπε αυτόματα να εξηγούν την παρουσία ενός εκατομμυρί­ου αναρχοσυνδικαλιστών σε έναν πληθυσμό 24 εκα­τομμυρίων κατοίκων. Εξάλλου, έχει λεχθεί πως η Ισπανική αστική τάξη ήταν γέννημα της παλιάς τάξης των ευγενών, κληρικών και γραφειοκρατών. Κατά συνέπεια, μια «αστικοδημοκρατική» επανάσταση, συγγενής με την Γαλλική ή την Αμερικάνικη, θα ήταν ουσιώδης «ιστορική προϋπόθεση» της «σοσιαλιστι­κής» επανάστασης. Αυτή την θεωρία των «φάσεων ανάπτυξης» με τις «ιστορικές προϋποθέσεις» τους και τα λοιπά, την επέβαλε με μεγάλη επιτυχία η Κομμουνι­στική Διεθνής της δεκαετίας του '30, ενάντια στην πραγματικότητα μιας αυθεντικής εργατικής και αγρο­τικής επανάστασης.

Όπου δεν ήταν δυνατόν να κρυ­φτεί η επανάσταση από τα μάτια του κόσμου, καταδι­καζόταν από τους κομμουνιστές σαν «ανώριμη» ως προς την «ιστορική ισορροπία» που φαντασίωνε η Επι­τροπή Εξωτερικών Υποθέσεων της σταλινικής Ρωσίας, και υπέστη τόσο σφοδρή επίθεση από το Κ.Κ Ισπανίας, ώστε η «δημοκρατική» Ισπανία σχεδόν ενε­πλάκη σε έναν άλλο εμφύλιο πόλεμο, στο εσωτερικό του εμφυλίου που ήδη διαδραματιζόταν. Πιο πρόσφατες μαρτυρίες για την Ισπανία και την επανάσταση του 1936, δίνουν μια εικόνα της Ιβηρικής κοινωνίας τελείως διαφορετική από αυτήν που περι­γράφουν οι κομμουνιστές, οι φιλελεύθεροι σύμμαχοι τους και ακόμα και παρατηρητές με τις καλύτερες προ­θέσεις όπως ο Τζέραλντ Μπρέναν και ο Φραντς Μπορκενάου.

Παρά τα απατηλά φαινόμενα, η Ισπανία δεν ήταν πρωταρχικά αγροτική και «φεουδαρχική» κοινωνία, όπως πίστευαν γενικά, δυο γενιές νωρίτερα. Από την αρχή του αιώνα έως τη Δεύτερη Δημοκρα­τία του 1931, η Ισπανία γνώρισε μια αξιοσημείωτη οικονομική ανάπτυξη και ο συσχετισμός μεταξύ αγροτικού και μη αγροτικού τομέα είχε αλλάξει σημαντικά. Από το 1910 έως το 1930 οι απασχολούμενοι στην γεωργία μειώθηκαν, περνώντας από το 66% στο 45,5% του εργαζόμενου πληθυσμού, προς όφελος των απασχολούμενων στην βιομηχανία (από το 15,8% στο 26,5%) και στις υπηρεσίες (από το 18,1% στο 27,9%).

Έκτοτε, οι αγρότες αποτελούσαν έλασσον τμήμα του πληθυσμού και όχι πια πλειοψηφία όπως στο παρελ­θόν, και συχνά ήταν ιδιοκτήτες γης, κυρίως στις περιο­χές όπου είχε επιρροή το «Εθνικό Μέτωπο», μια υπερ­συντηρητική ομάδα που αντιστρατευόταν το φιλελεύθερο-σοσιαλιστικό-κομμουνιστικό σχήμα του «Λαϊκού Μετώπου». Αν εξαιρέσουμε τα κόμματα του κέντρου, στις εκλογές του 1936 το «Λαϊκό Μέτωπο» (που ο θρίαμβος του έγινε αιτία των στρατιωτικών συνωμοσιών που έξι μήνες αργότερα οδήγησαν στο Φρανκικό πραξικόπημα) παίρνει μόνο το 54% των ψήφων που θα πάνε στην δεξιά και την αριστερά, με μια εκλογική διαδικασία και συνθήκες που θα ευνοήσουν τους νικη­τές εις βάρος των ηττημένων.

Επίσης, όπως έδειξε ο Μαλεφάκης, στο πολύ τεκμηριωμένο δοκίμιο του για τις αγροτικές ταραχές κατά την περίοδο πριν τον εμφύλιο, η CNT είχε μεγαλύτερη δύναμη στους βιομη­χανικούς εργάτες της Καταλωνίας απ' ότι στους «χιλιαστές» εργάτες γης του νότου. Στην δεκαετία του '30, πολλοί από αυτούς τους εργάτες γης (braceros) θα προσχωρήσουν στα σοσιαλιστικά συνδικάτα και θα ωθήσουν το σοσιαλιστικό ρεφορμιστικό κόμμα σε μια πιο επαναστατική κατεύθυνση. Η εκβιομηχάνιση της Ισπανίας και το πέρασμα από μια «φεουδαρχική» γεωργία σε μια κατά βάση καπιτα­λιστική γεωργία πραγματοποιήθηκε αρκετά γρήγορα, προτού κερδίσει το «Λαϊκό Μέτωπο» τις εκλογές.

Χρησιμοποιώντας αναλογικούς όρους, μπορούμε να πούμε πως στη δεκαετία της ήπιας, Μουσολινικής δικτατορίας του Πρίμο Ντε Ριβέρα (μια Ισπανική παρωδία του Ιταλικού φασισμού κατά την διάρκεια της οποίας μάλιστα πρωτοπόροι σοσιαλιστές, όπως ο Λάργκο Καμπαγιέρο, ανέλαβαν επίσημα καθήκοντα, δίπλα σε άλλα στελέχη της UGT), ο οικονομικός εκσυγχρονισμός της χώρας υπήρξε τουλάχιστον ανά­λογος, αν όχι μεγαλύτερος, από αυτόν της οικονομικής άνθισης υπό τον Φράνκο, από το 1960 - 1973. Ο αναλ­φαβητισμός μειώθηκε αισθητά και η οικονομική ανά­πτυξη επιταχύνθηκε σημαντικά.

Όλα αυτά συνετέλε­σαν στην αριθμητική αύξηση της μεσαίας τάξης και των απασχολούμενων στις υπηρεσίες, οι οποίοι ήταν φορείς αξιών παρόμοιων με της μεσαίας τάξης, στον σχηματισμό μιας ισχυρής ομάδας που ερχόταν σε αντί­θεση με την μαχητική εργατική τάξη. Οι περιοχές όπου υπήρχαν περισσότερες ταραχές και δυσαρέσκεια λόγω οικονομικών αιτιών, ήταν στον νότο, στην Ανδαλουσία, όπου η οικονομία στηριζόταν στις μεγάλες γαιοκτησίες, στην καλλιέργεια ελιάς, δημητριακών, αμπελιών και στην εργατική δύναμη πολυάριθμων εργατών γης, απίστευτα φτωχών, άστε­γων και μισοπεθαμένων από την πείνα.

Υπόδουλοι στην σχεδόν φεουδαρχική τάξη των ευγενών της Ισπανίας, εκατοντάδες χιλιάδες braceros ζούσαν κάτω από απελπιστικές συνθήκες, σε αντίθεση με την χλιδή και την ψυχρή υπεροψία των βασιλοφρόνων, της αριστοκρατίας και των αστών, οι οποίοι υπήρ­ξαν η αιχμή του δόρατος του κινήματος του Φράνκο και κύριοι συντελεστές της νίκης του. Οι περιοδικές εξεγέρσεις των bracerors είχαν πάρει διαστάσεις πραγματικού πολέμου των αγροτών στα 1918 - 20. Η ανελέητη καταστολή είχε αφήσει τα κατάλοιπα ενός αδυσώπητου ταξικού μίσους που εκδηλωνόταν με εμπρησμούς της συγκομιδής, των αγροκτημάτων και των κατοικιών των ιδιοκτητών (πολλές από τις οποίες είχαν μεταβληθεί σε πραγματι­κά φρούρια κατά την περίοδο εκείνη των κοινωνικών εντάσεων) και με συνεχείς φόνους είτε από την μία είτε από την άλλη κοινωνική παράταξη.

Πριν από τη δεκαετία του '30 η Ανδαλουσία είχε πράγματι μετα­βληθεί σε κατεχόμενο έδαφος, όπου η Γκουάρντια Θιβίλ περιπολούσε στην ύπαιθρο και με την υποστήρι­ξη στρατολογημένων από τους γαιοκτήμονες πληρω­μένων δολοφόνων χτυπούσε τους απεργούς bracerors, επιβάλλοντας ένα κλίμα ενδημικής βίας, που έκανε να χυθεί άφθονο αίμα κατά τις πρώτες εβδομάδες του εμφυλίου. Ωστόσο, ακόμα και στην Ανδαλουσία, η αγροτική οικονομία είχε, όσον αφορά την εμπορική πλευρά, πρωταρχικά καπιταλιστικό χαρακτήρα. Μεγάλο μέρος των καλλιεργειών προοριζόταν για το διεθνές εμπό­ριο. Συχνά, πίσω από τους τίτλους ευγενείας κρυβόταν η πιο ψυχρή αστική φιλαργυρία και οι αριστοκρατικές επικλήσεις της Ισπανικής «παράδοσης» δύσκολα έκρυ­βαν την ολέθρια στενοκεφαλιά και τα παρόμοια.

Όμως, αφού περιγράψαμε αυτή την εικόνα, δεν μπορούμε να παραλείψουμε να υπογραμμίσουμε το γεγονός πως η κρίση μέσα στην οποία ωρίμασε η επα­νάσταση του 1936 ήταν και πολιτισμική, όχι μόνο οικο­νομική. Η Ισπανία ήταν χώρα πολλών εθνών, των Βάσκων και των Καταλάνων, που διεκδικούσαν την αυτονομία του δικού τους πολιτισμού και αντιμετώπι­ζαν τον Ισπανικό τρόπο ζωής με κάποια περιφρόνηση και των Καστιλιάνων, που θεωρούνταν σαν καταπιε­στές ολόκληρης της χερσονήσου, παρά τις εσωτερικές τους διαιρέσεις.

Επιπλέον, υπήρχε μια υπεροπτική αριστοκρατία που τρεφόταν με τις εικόνες μιας Ισπα­νικής «χρυσής εποχής» και ζούσε απομονωμένη από την πραγματική Ισπανία, μια αιμομικτική κάστα δημό­σιων λειτουργών, που ανήκαν σε κάποιο από τα αιώ­νια Ισπανικά «τάγματα», για την οποία η «εθνική ανανέωση» δεν σήμαινε περισσότερο φιλελευθερισμό και «εκσυγχρονισμό» αλλά άγρια αντίδραση, και τέλος, μια, ακόμα μεσαιωνική, εκκλησία, με τεράστια περι­ουσία, αυστηρά ιεραρχημένη, αντικείμενο συχνά βαθύτατου μίσους, υποκινούμενου από την αντίφαση ανάμεσα στην φιλάνθρωπη ρητορική της περί ανθρώ­πινης «αδελφοσύνης» και την απροκάλυπτη συμπαρά­ταξη της με τις κυρίαρχες τάξεις.

Κυρίως όμως η Ισπανία ήταν μια χώρα όπου οι πολιτισμοί βίωναν την δραματική μεταβατική φάση από την ύπαιθρο στην πόλη, από τον φεουδαρχισμό στον καπιταλισμό. Ήταν ένας νοσταλγικός κόσμος που κοιτούσε προς τα πίσω, προς ένα παρελθόν αρι­στοκρατικής υπεροχής, και ταυτόχρονα μπροστά, προς ένα μέλλον ανθρώπινης ισότητας που έβρισκε την πιο ριζοσπαστική του έκφραση σε ένα τεράστιο αναρχοσυνδικαλιστικό κίνημα. Αυτό που κατά την γνώμη μας, έκανε τόσο επαναστατική την Ισπανική εργατική τάξη ήταν ακριβώς ο παλιός και βαθιά ριζωμένος δεσμός με την ύπαιθρο - με έναν σχετικά αργό, οργανικό αγροτι­κό κόσμο που ερχόταν σε έντονη αντίθεση με τον βιο­μηχανικό, ορθολογικό και μηχανοποιημένο κόσμο της πόλης.

Εν μέσω της σύγκρουσης των δύο πολιτισμών, οι Ισπανοί εργάτες των παραλιακών πόλεων διατηρού­σαν μια αντοχή, μια ηθική ανάταση, την αίσθηση του προβιομηχανικού τρόπου ζωής και μια προσήλωση στην κοινοτική ζωή, που δεν θα μπορούσαν να ενσταλαχθούν σε μια γενιά απομονωμένη μέσα στην επίκτητη κουλτούρα και τους προκατασκευασμένους τρό­ πους ζωής μιας προσανατολισμένης στο εμπόριο επο­χής υλικής αφθονίας. Η ένταση αυτής της δυναμικής, ενισχύθηκε εκ των υστέρων από την αταβιστική κοινωνικότητα των Ισπα­νών: τα barrios (συνοικίες) των πόλεων ήταν στην πραγματικότητα μικρά χωριά στο εσωτερικό των πόλε­ων, συνδεδεμένα μεταξύ τους με καφενεία, κοινοτικά κέντρα, συνδικαλιστικές έδρες και εμψυχωμένα από τον τρόπο ζωής του χωριού, που συγκρουόταν με τον αριστοκρατικό μύθο του Ισπανικού παρελθόντος και την μισητή εκκλησία η οποία είχε από τότε εγκαταλεί­ψει την υποτιθέμενη κοινωνική της αποστολή.

Έτσι, απόλυτα απομονωμένες από εκείνους που δούλευαν γι' αυτές, οι ελιτίστικες τάξεις της χώρας υπερασπίζονταν με ζήλο τα προνόμια που τους πρόσφεραν οι τίτλοι ευγενείας τους, το κοινωνικό καθεστώς και ο επίγειος πλούτος, ο οποίος δημιουργούσε συχνά επικίνδυνες ρωγμές, αφ' ότου οι νεόπλουτοι αστοί έκαναν την είσο­δο τους σε ένα κοινωνικό περιβάλλον, που για αιώνες διαφυλασσόταν από την παράδοση και την ιστορία. Μ' αυτόν τον τρόπο, «ανήκε» κάποιος πάντα, με την κοινωνική, πολιτιστική, τοπική, ταξική και οικονομική έννοια, σε κάποια παράταξη της Ισπανίας, σε κάποια ιεραρχία, κάστα, φατρία, θεσμό (από τον στρατό έως το συνδικάτο), και τελικά, σε κάποια συνοικία, χωριό, οικισμό, πόλη, επαρχία και μάλιστα με αυτήν την σει­ρά ένταξης.

Συχνά, η ένταξη ή μη, σύμφωνα με αυτήν την κοινωνική έννοια, υπερίσχυε της οικονομικής αξιολόγησης σε τέτοιο βαθμό ώστε σήμερα δύσκολα μπορούμε να την καταλάβουμε. Έτσι, για να αναφέ­ρουμε ένα παράδειγμα, οι εργάτες της Σαραγόσα, πιο ακραιφνείς αναρχικοί από τους συνδικαλιστές συντρόφους τους της Βαρκελώνης, προτιμούσαν να μην απεργούν για ευτελείς μισθολογικές διεκδικήσεις. Συνήθως, σταματούσαν την δουλειά για να βοηθήσουν τους φυλακισμένους συντρόφους και συντρόφισσες, ή για πολιτικά ζητήματα, για τα ανθρώπινα δικαιώματα, ή από ταξική αλληλεγγύη. Σε μια πραγματικά σχεδόν απίστευτη περίπτωση, οι «καθαροί» αυτοί αναρχικοί κήρυξαν 24ωρη γενική απεργία επειδή συνελήφθη από τον Χίτλερ ο Γερμανός κομμουνιστής ηγέτης 'Ερνστ Τέλμαν.

Άλλωστε, αυτή η καθαρά ριζοσπαστική κουλτούρα είχε μια πλούσια παράδοση άμεσης δράσης, αυτοδιεύθυνσης, ομοσπονδιακής οργάνωσης. Μόλις η Ισπανία έγινε εθνικό κράτος υπό τον Φερδινάνδο και την Ισα­ βέλλα -τους «καθολικούς» Κονκισταδόρες βασιλείς των τελευταίων Μαυριτανικών οχυρών στην χερσόνησο- η μοναρχία αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει μια ιστο­ρική κρίση. Παρασυρμένες από τους Comuneros (τους κομμουνάριους στην κυριολεξία), εξεγέρθηκαν οι μεγαλύτερες πόλεις της Καστίλης, διεκδικώντας κάτι που στην πράξη ήταν μια μορφή έθνους δομημένου γύρω από μια συνο­μοσπονδία κοινοτήτων.

Την σημαντική εκείνη στιγμή, όπου ένα ομοσπονδιακό πολιτικό σύστημα γινόταν η εναλλαγή στο εθνικό συγκεντρωτικό κράτος, οι πόλεις της Καστίλης δημιούργησαν εφήμερες περιφερειακές δημοκρατίες και συνοικιακές συνελεύσεις και απελευ­ θέρωσαν το φτωχότερο και πιο παραμελημένο τμήμα των κοινοτήτων, σε τέτοιο βαθμό που σε μεταγενέστε­ ρες εποχές θα προξενούσε ρίγη τρόμου στις κυρίαρχες ελίτ, όπως περίπου η Παρισινή Κομμούνα το 1871. Αυτά τα κινήματα για δημιουργία ομοσπονδίας συνέχισαν να ενσταλλάζονται από την μία γενιά στην άλλη μέσα στην ιστορία της Ισπανίας.

Έγιναν ζωντα­νή πραγματικότητα μέσα στην εκπληκτική δύναμη που είχε η τοπική κοινωνία σε σχέση με το συγκεντρωτικό κρατικό καθεστώς και η οποία εκδηλώθηκε με εκρη­κτικό τρόπο σε κινήματα όπως το ομοσπονδιακό κίνη­μα του Πιι Μαργκάλ στην αρχή της δεκαετίας του '70, τον περασμένο αιώνα, ή το αναρχικό κίνημα που δια­μορφώθηκε από τα γραπτά του Μπακούνιν. Όμως η ανατρεπτική τάση του τοπικισμού και του φεντεραλι­σμού δεν περιοριζόταν στους αναρχικούς: ήταν βαθιά ριζωμένη στην ψυχή των Ισπανών και μόλυνε ακόμα και τους πιο παραδοσιακούς σοσιαλιστές, ιδιαίτερα τους Βάσκους εθνικιστές, οι οποίοι, από την δεκαετία του '30, στον αιώνα μας, θα ανέτρεπαν την εξουσία του συγκεντρωτικού κράτους και θα διεκδικούσαν τον πολιτικό έλεγχο, βασισμένο στις ιδέες της τοπικής αυτοδιοίκησης.

Στην ουσία, ο Ισπανικός ριζοσπαστισμός έθετε ερωτήματα και μορφοποιούσε απαντήσεις που έχουν εξαιρετική σημασία όσον αφορά τα σημερινά προβλή­ματα, πρότειναν την τοπική αυτονομία, το ομοσπον­διακό σύστημα, τον κολεκτιβισμό, την αυτοδιεύθυνση και την δημοκρατία της βάσης, στη θέση του κρατικού συγκεντρωτισμού, της εθνικοποίησης, του διαχειριστι­κού ελέγχου και της γραφειοκρατίας. Το 1936, ο κόσμος δεν συνειδητοποιούσε και ακόμα και σήμερα αδυνατεί να κατανοήσει σε βάθος, τις δυνατότητες αυτών των ιδεών.

Πράγματι, οι εναλλα­κτικές λύσεις που μορφοποιούσε ο ισπανικός ριζοσπα­στισμός θα διαδίδονταν μέσα από ιδεολογικές εικόνες που στην Ευρώπη είχαν γίνει ιστορικά απαρχαιωμέ­νες, οδοφράγματα, συνδικαλιστικές ιδέες που προϋπέθεταν τον θρίαμβο των επαναστατικών συνδικαλι­στικών οργανώσεων και συγκεχυμένες ιδέες για χειρα­φέτηση, χωρίς αναφορές στις ίδιες τις παραδόσεις της Ισπανίας, αλλά καμουφλαρισμένες κάτω από έναν μανδύα μπολσεβικισμού, που άνοιγε την όρεξη του Στάλιν.

Αυτός ήταν ο ανεμοστρόβιλος της κοινωνικής αναταραχής που προσπάθησε να σταματήσει ο Ισπανικός στρατός, μια δίνη που δημιουργήθηκε από τα κοι­νωνικά κατάλοιπα: από μια αγροτική κρίση που αντιπαρέθετε μια καπιταλιστική γεωργία με αριστοκρατικό μανδύα σε μια εργατική δύναμη αποτελούμενη από φτωχούς, πεινασμένους εργάτες γης, και ένα πλέγμα κοινωνικών ομάδων που έβλεπαν μια υπεροπτική αρι­στοκρατία, μια στενοκέφαλη αστική τάξη και μια υπέρ­μετρα υλιστική εκκλησία, ενωμένες ενάντια στις πιο εκρηκτικές αγροτικές και προλεταριακές μάζες που είχε γνωρίσει ποτέ η Ευρώπη στην ήδη ενός αιώνα ιστορία του δικού της αναρχισμού και σοσιαλισμού.

Τα γεγονότα που θα οδηγήσουν στον εμφύλιο μπο­ρούν να συνοψιστούν ως εξής. Στην Ισπανία, η ιστορία φαίνεται πως επαναλήφθηκε σαν φάρσα και, στη συνέ­χεια, σαν τραγωδία. Οι κοινωνικές αναταραχές που διαδέχτηκαν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο φαί­νονται σαν μια κωμική προαναγγελία των γεγονότων που προηγήθηκαν του Φρανκικού πραξικοπήματος. Ένα κύμα επαναστατικών ταραχών άνοιξε το 1923 τον δρόμο στην στρατιωτική δικτατορία του στρατηγού Πρίμο ντε Ριβέρα, ενός Ανδαλουσιανού αριστοκράτη γλεντζέ και ακόλαστου, ο οποίος κατέληξε εύκολα σε συμφωνία με την UGT και τους σοσιαλιστές, εις βάρος των αναρχοσυνδικαλιστών αντιπάλων τους και ουσιαστικά αγνόησε το ασήμαντο Ισπανικό Κομμουνιστικό Κόμμα.

Την άνθιση της δεκαετίας του '20, ακολούθησε η γρήγορη παρακμή της δεσποτικής κυβέρνησης του Πρίμο, πράγμα που σήμανε ταυτόχρονα και την κατα­στροφή της μοναρχίας. Τον Απρίλη του 1931, η Ισπανία επέστρεψε, μετά από δύο γενιές περίπου, σε ένα δημο­κρατικό πολιτικό σύστημα που φαινομενικά έγινε ομό­φωνα δεκτό με ενθουσιασμό, αλλά έδειξε αμέσως τα όρια του όταν η συμμαχία φιλελεύθερων και σοσιαλι­στών προσπάθησε να επιλύσει τα χρονίζοντα αγροτικά προβλήματα που επί γενιές ταλαιπωρούσαν τις Ισπανι­κές κυβερνήσεις.

Απειλούμενη από τα δεξιά, από την απόπειρα κατάλυσης του πολιτεύματος υπό του στρα­τηγού Σανχούρχο (τον Αύγουστο του 1932) και από τα αριστερά, από την πολιτική εξέγερσης των αναρχοσυν­δικαλιστών, που κορυφώθηκε με την σφαγή των Ανδαλουσιανών χωρικών στο Κάζας Βιέχας (τον Γενάρη του 1933), η συμμαχία εξαφανίστηκε μέσα στα ερείπια των άτυχων μεταρρυθμίσεων της. Το καλοκαίρι του 1933, η πληθώρα των κομμάτων και οργανώσεων που υπήρχαν στην Ισπανία, άρχισε να δημιουργεί νέες ομαδοποιήσεις και πολώσεις. Το Νοέμβρη, μια συμμαχία της δεξιάς, η Ισπανική Ομο­σπονδία των Ομάδων της Δεξιάς (CEDA) αντικατέ­στησε την φιλελεύθερη - σοσιαλιστική συμμαχία του Μανουέλ Αθάνια.

Οι ίδιες εκείνες δυνάμεις που είχαν πετάξει την πρώτη «δημοκρατική» κυβέρνηση της τελευταίας εξηκονταετίας στον σκουπιδοντενεκέ της ιστορίας, έδω­σαν την ώθηση που επρόκειτο να οδηγήσει σε μια ριζο­σπαστική στροφή. Απογοητευμένο από την ανικανότη­τα των φιλελεύθερων και από τις όλο και μεγαλύτερες εσωτερικές πιέσεις εκ μέρους των braceros της Ανδα­λουσίας, το Σοσιαλιστικό Κόμμα πέρασε γρήγορα -σε λιγότερο από έναν χρόνο- από το μέτωπο των μεταρ­ρυθμιστών στο μέτωπο των επαναστατών. Όπως η CEDA βρήκε στα δεξιά της την νεογέννητη Φασιστική Φάλαγγα, έτσι και ο Λάργκο Καμπαγιέρο (ο νέος «Ισπανός Λένιν») βρήκε στα άκρα αριστερά του το νεογέννητο POUM, κράμα των δυο ανεξάρτητων επα­ναστατικών Μαρξιστικών ομάδων και στα ακόμα πιο άκρα αριστερά του, τους αναρχοσυνδικαλιστές, σε χρονικά επαναστατικές συνθήκες.

Τα οδοφράγματα που ύψωσαν οι σοσιαλιστές της Βιένης στις αρχές του 1934, για να αγωνιστούν ενάντια στην αντιδραστική επίθεση που απειλούσε την ίδια τους την ύπαρξη, είχαν ένα αιματηρό αντίστοιχο στην Ισπανία, οχτώ μήνες αργότερα, την «Επανάσταση του Οκτώβρη» του 1934, όταν οι εργάτες των ορυχείων της Αστοΰρια, υψώνοντας τις κόκκινες και μαυροκόκκινες σημαίες πάνω από τα ορεινά χωριά και τις πόλεις της βόρειας Ισπανίας, έγιναν το επίκεντρο μιας γενικής εξέγερσης που εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την χώρα.

Τότε ήταν που ένας ανερχόμενος διοικητής της «Αφρικανικής Στρα­τιάς», κάποιος Φρανθίθκο Φράνκο, μετέφερε, για πρώτη φορά μετά από πενήντα χρόνια, στα Ισπανικά εδάφη στρατεύματα Μαυριτανών και λεγεωνάριων, για να προ­ασπίσει τον «Χριστιανικό πολιτισμό» ενάντια στην «ερυ­θρά βαρβαρότητα». Σαν πρόγευση των άγριων αντεπαναστατικών αντιποίνων στα οποία θα προχωρούσε λίγο αργότερα, δύο χιλιάδες εργάτες ορυχείων εκτελέστηκαν με την λήξη της εξέγερσης και δεκάδες χιλιάδες αναρχοσυνδικαλιστές, κομμουνιστές και (σε μικρότερους αριθ­μούς) ακόμα και φιλελεύθεροι, κατέληξαν στην φυλακή, ενώ η υπόλοιπη χώρα έγινε έρμαιο ενός άγριου ταξικού και τοπικιστικού μίσους που δύο χρόνια αργότερα θα έβρισκε πλήρη ικανοποίηση.

Προφανώς, η κοινή βούληση να απελευθερώσουν τους φυλακισμένους του Οκτώβρη και ο φόβος από τις κλιμακούμενες προκλήσεις της δεξιάς, σαν εκείνες που οδήγησαν στην εξέγερση των Βιενέζων σοσιαλι­στών, ήταν εκείνα που προκάλεσαν τον σχηματισμό ενός είδους «Λαϊκού Μετώπου», από στοιχεία που προέρχονταν από τις πιο ετερόκλιτες πολιτικές ομάδες όπως οι σοσιαλιστές, η Esquerra (οι Καταλάνοι εθνι­κιστές του Λουίς Κομπανύς), το Κομμουνιστικό Κόμ­μα, το Συνδικαλιστικό Κόμμα (πολιτικό τμήμα του αναρχοσυνδικαλιστή διαφωνούντα Ανχελ Πεστάνια) και το POUM (στην Καταλωνία).

Προφανώς, ο όρος «Λαϊκό Μέτωπο» είχε προέλθει από το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα και ήταν ίσως αποτέλεσμα του Γαλλοσοβιετικού Συμφώνου αμοιβαίας βοηθείας (Μάης 1935) με το οποίο οι δύο χώρες ανα­λάμβαναν να βοηθούν η μία την άλλη, «αν απειλούνταν ή κινδύνευαν από επίθεση». Μόλις το 1936 έγινε φανε­ρό πως η νέα επικύρωση της συμμαχίας με τους φιλε­λεύθερους έκρυβε την απόφαση του Στάλιν να εκπορνεύσει, κυριολεκτικά, τα κομμουνιστικά κόμματα ολό­κληρου του κόσμου, είτε για να αποσπάσει σύμφωνο «μη επίθεσης» ή στην καλύτερη περίπτωση, «αμοιβαίας βοηθείας», μεταξύ της Ρωσίας και οποιασδήποτε δύνα­μης ήταν διατεθειμένη να ενταχθεί στον Σταλινικό οίκο ανοχής.

Τότε, όλα τα δυτικά κομμουνιστικά κόμμα­ τα και οι αντίστοιχες οργανώσεις τους μεταστράφηκαν ξαφνικά και πέρασαν από την αλόγιστη πολιτική του επαναστατικού τυχοδιωκτισμού, που μπροστά της ακό­μα και η CNT θα μπορούσε να κατηγορηθεί για «ρεφορμισμό», σε μια εμετική «γραμμή» πλήρους συναίνεσης με τις «δημοκρατικές δυνάμεις» και μια επαίσχυντη αποποίηση όλων των ριζοσπαστικών τους αρχών, κάνοντας στροφή προς τον ρεφορμισμό. Σήμερα, σε μια εποχή που η ριζοσπαστική θεωρία έχει αποσυρθεί στους ακαδημαϊκούς διαδρόμους και συχνάζει στις γεμάτες καπνό αίθουσες των φιλελεύθε­ρων πολιτικών, είναι δύσκολο να αντιληφθούμε την κρίση συνειδήσεως που προκάλεσε η τακτική του «Λαϊκού Μετώπου» στο κομμουνιστικό κίνημα.

Αντί­θετα με τον μύθο σύμφωνα με τον οποίο το «Λαϊκό Μέτωπο» υπήρξε μια «αλλαγή γραμμής» που έγινε ευνοϊκά δεκτή, όποιος έζησε εκείνες τις μέρες θυμάται τους προσβλητικούς, δηκτικούς υπαινιγμούς που απεύ­θυναν οι Αμερικάνοι σοσιαλιστές της αριστεράς προς τα μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος για τη βιασύνη με την οποία πρόδωσαν τα επαναστατικά ιδεώδη. Στην Ισπανία, η μομφή αυτή μεταφράστηκε σε μια ιδιαίτερα καυστική ατάκα: «Ψηφείστε κομμουνιστικά, σώστε τον καπιταλισμό». Ούτε ο «αντιφασισμός», ούτε κάποια ιδιαίτερη αγάπη για την «αστική δημοκρατία» αρκούν για να εξηγήσουν τις ελπίδες που εναπόθεσαν χιλιά­δες κομμουνιστές επαναστάτες στο Σταλινικό κίνημα.

Ο αριθμός εκείνων που εγκατέλειψαν πικραμένοι το «Κόμμα» είναι ίσως πολύ υψηλός σε όλον τον κόσμο. Το γεγονός πως τα κομμουνιστικά κόμματα ήταν ανέ­καθεν σε θέση να εξασφαλίζουν ένα όλο και μεγαλύ­τερο αριθμό μελών, συχνά με κάθε άλλο παρά ακλό­νητες πεποιθήσεις, δείχνει πως ακόμα και στα «κόκκι­να χρόνια του '30», στην Δυτική Ευρώπη και την Αμε­ρική, υπήρχαν περισσότεροι φιλελεύθεροι παρά ριζο­σπάστες. Δείχνει ακόμα την άκριτη, συχνά βλακώδη αφοσίω­ση των κομμουνιστών στην Σοβιετική Ένωση, σαν την «πρώτη σοσιαλιστική χώρα», και στην κληρονομιά της Οκτωβριανής Επανάστασης - ακόμα και αν οι ηγέτες της σφαγιάστηκαν μαζικά από την NKVD του Στάλιν.

Η δογματική κρίση, που δημιούργησε το Λαϊκό Μέτωπο, στο σώμα του επαναστατικού μαρξισμού, δεν είναι λιγότερο σημαντική. Ο ίδιος ο λόγος ύπαρξης ενός κομμουνιστικού κόμματος, σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου, ήταν η ανάγκη ενός νέου επαναστατικού κινήματος, την οποία είχε δημιουργήσει η σοσιαλδη­μοκρατία με τις «προδοσίες» της. Η «προδοσία», για να χρησιμοποιήσουμε την γλώσ­σα εκείνης της εποχής, συνίστατο ακριβώς στην εγκα­τάλειψη της θεμελιώδους, αμετακίνητης στρατηγικής της επαναστατικής ανεξαρτησίας, η οποία ήταν ανα­γκαία, σύμφωνα με τον Μαρξ, για όλα τα πραγματικά «εργατικά κόμματα».

Αυτό το αξίωμα που εξέφρασαν δυναμικά οι Μαρξ και Ένγκελς στην περίφημη «Έκκληση στην Κεντρική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Λίγκας» (Μάης του 1850), παρακινούσε τους υποψήφιους των εργατών, «όποτε εμφανίζονταν δίπλα σε υποψήφιους των δημο­κρατικών να διατηρούν την αυτονομία τους». Σαν να είχαν προβλέψει τα «Λαϊκά Μέτωπα», εκατό χρόνια νωρίτερα, οι δύο άντρες προειδοποιούσαν τους κομμου­νιστές να μην αφεθούν να «δελεαστούν από ορισμένα επιχειρήματα των δημοκρατικών όπως, για παράδειγμα, το ότι έτσι συντηρείται η δημοκρατική παράταξη και γίνεται εφικτή μια νίκη κατά των αντιδραστικών».

Απορρίπτοντας αυτά τα αξιώματα έθεταν σε κίνδυ­νο την ίδια την αυθεντικότητα του κομμουνισμού, αγνοούσαν τις θεμελιώδεις αρχές του, που πάνω τους έπρεπε να στηρίξει ο Μπολσεβικισμός τον χαρακτήρα μιας γνήσιας Μαρξιστικής πολιτικής. Χάρη στην δύνα­μη των στρατηγικών αυτών αρχών είχε κερδίσει την εξουσία το Μπολσεβίκικο κόμμα και είχε προσδιορι­στεί ως επαναστατικό κίνημα. Και η υιοθέτηση ακρι­βώς εκείνων των χαρακτηριστικών που οι Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν θεωρούσαν σαν τα πλέον «προδο­τικά» χαρακτηριστικά της «αστικής δημοκρατίας» και της σοσιαλδημοκρατίας, σήμαινε τον περιορισμό του παγκόσμιου κομμουνισμού σε απλό φρουρό της Σοβιε­τικής Ένωσης και σε απλή προέκταση της εξωτερικής πολιτικής του Στάλιν.

Αν κάτι μπορούσε να δικαιολο­ γήσει έναν τόσο ευτελή ρόλο για τους κομμουνιστές, αυτό το κάτι ήταν η πεποίθηση - συνειδητή ή όχι, λίγο ενδιαφέρει - ότι η Ρωσία ήταν η μόνη δύναμη που ήταν ικανή να κάνει πραγματικότητα τον παγκόσμιο σοσια­ λισμό, μια δογματική διαστρέβλωση που υποκαθιστού­ σε ριζικά την δυνατότητα των καταπιεσμένων να αλλά­ ξουν την κοινωνία, αλλάζοντας έτσι και οι ίδιοι, με μια υπέρτατη πράξη αυτοδυναμίας, με την δυνατότητα που έχει ένα «κράτος εργατών» να επαναδομήσει την κοι­ νωνία με εργαλειακό τρόπο. Η λογική που βρισκόταν στη βάση αυτής της νοο­ τροπίας έμελλε να έχει καταστρεπτικές προεκτάσεις που σήμερα είναι ζωντανές και ενεργές, όπως και πενήντα χρόνια νωρίτερα.

Η διαστρέβλωση συνίστατο στην μεταμόρφωση του σοσιαλισμού από κοινωνικό κίνημα σε πρωταρχικά διπλωματικό κίνημα. Τα κομ­μουνιστικά κόμματα, που γεννήθηκαν μέσα από αυθε­ντικές επαναστάσεις, θα εκφυλίζονταν από την λογική αυτή και το μύθο ενός σοσιαλισμού που πραγματωνό­ταν από μια διεθνή πολιτική ισχύος και θα μεταμορφωνόταν σε απλό όργανο που υπεράσπιζε ή ευνοούσε τα συμφέροντα ενός εθνικού κράτους. Μάλιστα, δεν περιορίστηκαν να μεταφυτεύσουν τον σοσιαλισμό σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή και να του στε­ρήσουν τον ηθικό του στόχο της λύτρωσης της ανθρω­πότητας. Το «ιδεώδες», με όλο το οραματικό και κριτι­κό περιεχόμενο που απέκτησε αυτός ο όρος στην διάρ­κεια της ιστορίας, έγινε εδαφικό και του επιβλήθηκε η ακαμψία του «πραγματισμού», σαν να ήταν ένα απλό όργανο εθνικής πολιτικής.

Η πολεμική μεταξύ του συμβιβασμένου κομμουνι­στικού κόμματος και των αριστερών επικριτών του, συνεχίστηκε σε πολλά επίπεδα, στα ταραγμένα χρόνια που προηγήθηκαν του συμφώνου Χίτλερ - Στάλιν, το 1939. Σε γενικές γραμμές, οι σοσιαλιστές της αριστε­ράς επέμεναν στην καταδίκη της «ταξικής συνεργα­σίας», όπως με ωμή ειλικρίνεια την αποκαλούσαν, στο γεγονός πως χανόταν η ίδια η έννοια της επαναστατι­κής τελεολογίας, η οποία ήταν η μόνη που μπορούσε να κατατροπώσει τον φασισμό και -με αρκετά μεγα­λύτερη δυσκολία- να οδηγήσει στον σοσιαλισμό, εξαι­τίας της ροπής των φιλελεύθερων να παραδώσουν τις δημοκρατικές ελευθερίες στους φασίστες, αντί να παραδώσουν την εξουσία σε μια εξεγερμένη εργατική τάξη.

Όσο μακρινή κι αν φαίνεται σήμερα εκείνη η περίοδος, αυτό που προκαλεί εντύπωση αναφορικά με την κριτική της αριστεράς στην πολιτική των «λαϊκών μετώπων», είναι σε πόσο μεγάλο βαθμό επαληθεύτηκε από την πραγματικότητα. Στην πράξη, ο εκλογικός θρίαμβος του «Λαϊκού Μετώπου» τον Φλεβάρη του 1936 υπήρξε αφ' εαυτού το στοιχείο που προκάλεσε την έκρηξη της επανάστασης. Οι οργανώσεις που τον είχαν ενορχηστρώσει δέχτηκαν σαν εγγυητή της τύχης τους μια κυβέρνηση δειλών φιλελεύθερων, που έτρεμαν μπροστά στην εργατική και την αγροτική τάξη.

Τόσο απροκάλυπτη ήταν η αντίθεση ανάμεσα στο άτολμο καθεστώς του Αθάνια στην Μαδρίτη και το κύμα των απεργιών, των καταλήψεων γαιών και των ένοπλων συγκρούσεων, που εξαπλώθηκε στην Ισπανία μεταξύ Φλεβάρη και Ιούλη, όταν ο Φράνκο «εκδηλώ­θηκε» τελικά ενάντια στην δημοκρατία, και σε τέτοιο σημείο βάραινε η λογική των γεγονότων, ώστε το καλοκαίρι του 1936 είχαν απομείνει μόνο δύο δυνατό­τητες επιλογής, ελευθεριακή επανάσταση ή αιματηρή αυταρχική αντίδραση. Έτσι η εύκολη επιτυχία του Φράνκο όσον αφορά την μεταφορά της «Αφρικανικής στρατιάς» από το Ισπανικό Μαρόκο στην μητέρα πατρίδα συνιστούσε από μόνη της πράξη κυβερνητικής προδοσίας.

Με εξαίρεση την CNT, η οποία έθεσε σε επαγρύ­πνηση όλους τους αγωνιστές της και κράτησε την Βαρ­κελώνη κάτω από τον εξονυχιστικό έλεγχο των εργατι­κών περιπόλων, τα κόμματα της αριστεράς που είχαν σχηματίσει το «Λαϊκό Μέτωπο» τηρούσαν μια στάση ουσιαστικά συναινετική. Ακόμα και μετά την ανταρσία του Φράνκο, όταν ο πληθυσμός ξεχύθηκε στους δρό­μους ζητώντας να πάρει τα όπλα ενάντια στις προσπά­θειες της κυβέρνησης να έρθει σε συμφωνία με τους στρατιωτικούς, το Κομμουνιστικό και το Σοσιαλιστικό Κόμμα συμφώνησαν στην δημοσιοποίηση της ακόλου­θης κοινής ανακοίνωσης:

«Είναι μια δύσκολη στιγμή, αλλά όχι απελπιστική. Είναι σίγουρο πως η κυβέρνηση έχει τα μέσα για να συντρίψει αυτήν την εγκληματική κίνηση. Αν αυτά τα μέτρα αποδειχτούν ανεπαρκή, η Δημοκρατία μπορεί να βασιστεί στην επίσημη δέσμευ­ ση του Λαϊκού Μετώπου. Είναι έτοιμο να μπει στον αγώνα, όποτε ζητηθεί η βοήθεια του. Ας διατάξει η κυβέρνηση και το Λαϊκό Μέτωπο θα υπακούσει». Όχι πως κανείς έως τότε δεν γνώριζε ότι θα ξεση­ κώνονταν οι στρατιωτικές φρουρές - ήταν γνωστά και το πότε και το που. Χάρη στους αποτελεσματικότατους πληροφοριοδότες της, που είχαν διεισδύσει στον στρα­τό, στην αστυνομία και, γενικά, στις δυνάμεις δημό­σιας ασφάλειας, η CNT είχε ανακοινώσει μήνες νωρί­τερα πως ο στρατός είχε οργανώσει πραξικόπημα για το καλοκαίρι του 1936 και πως η εστία του κινήματος θα ήταν το Ισπανικό Μαρόκο.

Και υπάρχουν κι άλλα, ο συνταγματάρχης Εσκοφέτ, αρχηγός της δημοκρατι­κής αστυνομίας της Βαρκελώνης, γνώριζε από τους πληροφοριοδότες του και από τηλεφωνικές παρακο­λουθήσεις πως το κίνημα θα εκδηλωνόταν την πέμπτη πρωινή ώρα της 19ης Ιούλη, ακριβώς όπως είχε προ­γραμματιστεί αρχικά από τους συνωμότες και μετέδω­σε την πληροφορία στους κυβερνήτες της Καταλονίας και της Μαδρίτης. Αλλά δεν έγινε πιστευτός - όχι γιατί ήταν απίθανο ένα πραξικόπημα, αλλά γιατί η κυβέρνηση δεν θα μπο­ρούσε να επέμβει για να το καταστείλει, παρά μόνο οπλίζοντας τον λαό. Μια τέτοιου είδους λύση απλού­στατα αποκλειόταν.

Πράγματι, όπως αργότερα θα παραδεχόταν με ειλικρίνεια, ο Εσκοφέτ είπε ψέματα στους ηγέτες της CNT που πήγαν να του ζητήσουν όπλα, και τους ζήτησε «να επιστρέψουν στα σπίτια τους, διότι η ημέρα της στάσης είχε αναβληθεί».Ωστόσο, είχε συμβεί ακριβώς το αντίθετο, η στάση επισπεύθηκε κατά δύο μέρες. Το πρωί της 17ης Ιούλη, όταν οι συνεργάτες του Φράνκο είχαν μεταδώσει μέσω του ραδιοφώνου την είδηση της στρατιωτικής στάσης, το ναυτικό γραφείο τύπου της Μαδρίτης είχε λάβει γνώση της είδησης και την είχε ανακοινώσει στο Υπουργείο Ναυτιλίας. Η μόνη απόφαση που πήρε η κυβέρνηση στην περίπτωση εκείνη ήταν να αποκρύψει τα γεγονότα από τον λαό ή όπως ακριβώς ο Εσκοφέτ, να πει ψέματα, ανακοινώνοντας πως είχε καταπνιγεί μια στάση στην Σεβίλλη.

Αυτό το τεράστιο ψέμα γινό­ ταν ακόμα πιο αηδιαστικό, καθώς την ίδια στιγμή οι νικημένοι από τους στασιαστές εργάτες της πόλης, εκτελούνταν κατά χιλιάδες. Μόνο χάρη στην λαϊκή πρωτοβουλία -πρώτα στην Βαρκελώνη, όπου ο στρα­τός νικήθηκε μετά από δύο μέρες μάχης με την συν­δυασμένη δράση των εργατών και της Γκουάρντια Θιβίλ που ήταν με το μέρος του λαού και μετά στην Μαδρίτη, την Βαλένθια, την Μάλαγα και σε όλες σχε­δόν τις μεγάλες πόλεις της κεντρικής Ισπανίας- ξεπή­δησε μια συντονισμένη αντίσταση από τα πολιτικά κέντρα της χώρας. Δεν υπήρξαν εντυπωσιακές νίκες του στρατού, ούτε και αποφασιστικές ήττες των εργατών.

Εκτός από την περίπτωση των πόλεων της Ανδαλουσίας, τις οποίες ο Φράνκο και οι στρατηγοί του κατέλαβαν αμέσως, είτε με δόλο, είτε με τα όπλα, το πραξικόπημα υπήρξε ουσιαστικά μια αποτυχία από στρατιωτική σκοπιά και η σύγκρουση θα παρατεινόταν, έως την αιματηρή της κατάληξη, καλύπτοντας το μεγαλύτερο μέρος των τριών επόμενων ετών. Το γεγονός πως ο Φράνκο κατόρθωσε να εδραιωθεί στην μητέρα πατρίδα οφει­λόταν στην διστακτική στάση του καθεστώτος του «Λαϊκού Μετώπου» που ακινητοποίησε τον λαό, εν μέρει, γιατί τα κόμματα της αριστεράς, τα οποία δεν τολμούσαν να αμφισβητήσουν την κυβερνητική εξου­σία, έμοιαζαν να βρίσκονται σχεδόν σε κατάσταση ύπνωσης τις πρώτες μέρες της επανάστασης, και εν μέρει, γιατί αυτή η ίδια κυβέρνηση προτιμούσε να έρθει σε συμφωνία με τους στρατιωτικούς παρά να οπλίσει τον λαό.

Έτσι συνέβη· ριζοσπαστικά αστικά κέντρα όπως η Σεβίλλη, η Γρανάδα και όσο κι αν φαί­νεται απίστευτο, και προς μεγάλη κατάπληξη ακόμα και του στρατού, το Οβιέδο στην Αστουρία και η Σαραγόσα στην Αραγωνία, να πέσουν στα χέρια των τοπικών στρατιωτικών διοικητών από απλό και καθα­ρό δόλο, επειδή οι εργάτες είχαν κρατηθεί στο σκοτά­δι για τα όσα συνέβαιναν στην υπόλοιπη Ισπανία. Οι σφαγέ ς που διαπράχθηκαν στις πόλεις αυτές, όταν οι στρατιωτικοί κατέλαβαν την εξουσία, ήταν το έναυσμα του τρομερού αποδεκατισμού της εργατικής και της αγροτικής τάξης της Ισπανίας, της αιματοχυσίας που θα μετέβαλε την Ισπανία για άλλα τριανταπέντε χρό­νια σε νεκροταφείο.

Όπως συμπέραναν οι Πιέρ Μπρουέ και Εμίλ Τεμίν, στην εξαιρετική τους παρου­σίαση της επανάστασης και του εμφύλιου: «Στην πραγ­ματικότητα, κάθε φορά που οι οργανώσεις των εργα­τών αφέθηκαν να παραλύσουν από την προσήλωση στο σεβασμό της δημοκρατικής νομιμότητας και κάθε φορά που οι ηγέτες τους αρκούνταν σε όσα τους έλε­γαν οι επίσημοι, βγήκαν χαμένες. Από την άλλη πλευ­ρά, το Κίνημα (των στρατηγών) συνετρίβη όπου οι εργάτες είχαν το χρόνο να οπλιστούν και όπου ανέλα­βαν να καταστρέψουν τον στρατό, χωρίς να νοιαστούν για τις θέσεις που είχαν υιοθετήσει οι ηγέτες τους ή τη στάση των νόμιμων, και δημόσιων αρχών».

Στην ανάλυση αυτή δεν υπάρχει τίποτα που να μην μπορούσε να προβλέψει ένας επαναστάτης σοσιαλι­στής ή ένας αναρχικός, από την στιγμή που το «Λαϊκό Μέτωπο» ανέβηκε στην εξουσία. Οι φιλελεύθεροι υποδύθηκαν πιστά τον κλασικό τους ρόλο. Το Σοσια­λιστικό Κόμμα, διχασμένο ανάμεσα σε μια κυνική δεξιά και μια αναποφάσιστη αριστερά, καταστράφηκε από την αναποφασιστικότητα και την ολοένα και πιο έντονη νευρική υπερένταση που οδήγησε στα πρόθυρα της προδοσίας ακόμα και τους συντηρητικούς ηγέτες του.

Τελικά, οι αναρχοσυνδικαλιστές ηγέτες, πολύ λιγότερο αποφασιστικοί από τους αγωνιστές της βάσης του κινήματος, αρνήθηκαν να αναλάβουν την εξουσία στο Καταλανικό προπύργιο τους, τις πρώτες εβδομάδες της επανάστασης, για λόγους αρχών, αλλά τελικά κατέληξαν να συμβιβάσουν τις πιο θεμελιώδεις ιδέες τους, που ήταν αντίθετες με το κράτος, προσχω­ρώντας ταπεινά, με σχεδόν διακοσμητικές αρμοδιότη­τες, στην κεντρική εξουσία. Αντιμετωπίζοντας δυσκο­λίες, εξαιτίας των επιθέσεων κομμουνιστών και φιλε­λεύθερων ενάντια στο σύστημα των πολιτοφυλακών και των κολεκτιβοποιήσεων και εξαιτίας ενός καθε­στώτος αιμοσταγούς Σταλινικής τρομοκρατίας.

Η ηγε­σία της CNT - FAI άρχισε να υποχωρεί και να υιοθετεί μια στάση εξάρτησης από το «Λαϊκό Μέτωπο». Άρχισε να θρηνολογεί αντί να πολεμάει ενάντια στην κατάρ­ρευση της επανάστασης, η οποία ήταν το αποτέλεσμα μάλλον ενός λαϊκού κινήματος, παρά των δικών της προσπαθειών. Αυτό που προφανώς κανείς δεν προέβλεπε, ήταν η αποφασιστικότητα με την οποία το Κομμουνιστικό Κόμμα ανέλαβε τον αντεπαναστατικό του ρόλο, με την βοήθεια των Σοβιετικών όπλων, των πρακτόρων της «Κομιντέρν», των ειδικών της NKVD, και σε όχι αμε­λητέο βαθμό, μεμονωμένων μελών των «Διεθνών Ταξιαρχιών», από τις τάξεις των οποίων το PCE (ΚΚΙ) στρατολόγησε μερικούς από τους ικανότερους εκτελε­στές του.

Αρχικά, οι κομμουνιστές αντέδρασαν στο πραξικόπημα του Φράνκο, προσπαθώντας να πλήξουν την αξιοπιστία των φιλελεύθερων οι οποίοι είχαν απο­πειραθεί να έρθουν σε συμφωνία με τους στασιαστές στρατηγούς. Περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη οργάνωση, ή αυτοαποκαλούμενη αριστερή οργάνωση, το ΚΚΙ έγινε σημείο αναφοράς για τις αντιδραστικές δυνάμεις, καθώς άνοιξε τις πόρτες του στα πιο συντη­ρητικά στοιχεία που πολεμούσαν στις γραμμές των «δημοκρατικών» και σαμποτάριζε την επανάσταση εν ονόματι του «αντιφασισμού». Δεν προσπάθησε μόνο να σταματήσει την κολεκτιβοποίηση, αλλά και να καταστρέψει το κίνημα, επαναφέροντας την ιεραρχία σε όλους τους θεσμούς που συγκροτούσαν την υποδο­μή της Ισπανικής ζωής και εκφραζόμενο ανοιχτά υπέρ των αστικών συμφερόντων μέσα στην Ισπανική κοινω­νία.

Τα αρχεία του «Mundo Obrero», κύριου δημοσιο­γραφικού οργάνου του ΚΚΙ, είναι γεμάτα δημοσιεύματα, μανιφέστα και κύρια άρθρα που καταδικάζουν την πολιτοφυλακή, αντιπαραθέτοντας έναν ιεραρχικά οργανωμένο «Λαϊκό Στρατό», υποστηρίζουν τους φιλελεύθερους και τους σοσιαλιστές της δεξιάς -στους οποίους ασκούσαν κριτική οι αριστεροί και οι αναρχικοί, οι οποίοι καταδικάζουν κάθε άσκηση εξου­σίας εκ μέρους των συνδικάτων και των επαναστατι­κών επιτροπών- συμβουλεύοντας, «Σήμερα το σύνθη­μα πρέπει να είναι ''όλη η εξουσία και η δύναμη στην κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου''».

Το να εξηγηθεί πώς ένας δηλωμένος ριζοσπάστης μπορούσε να παραμένει στο ΚΚΙ είναι σχεδόν αδύνα­τον, αν δεν αναλυθεί η αντίληψη των προτεραιοτήτων μέσα στα πλαίσια της οργάνωσης, η γεμάτη ελπίδες ταύτιση του «σοσιαλισμού», από τα πιο αφοσιωμένα μέλη της, με ένα εθνικό κράτος, ακόμα και εις βάρος ενός λαϊκού κινήματος που κάποτε είχε ενεργό απε­λευθερωτικό χαρακτήρα. Με αυτή την, πολύ πραγματι­στική, έννοια, το Ισπανικό Κομμουνιστικό Κόμμα δεν ήταν περισσότερο Ισπανικό απ' όσο το αντίστοιχο Σοβιετικό κόμμα και, εξαιτίας της ταύτισης που έκανε μεταξύ «κομμουνισμού» και εθνικής πολιτικής του Στά­λιν, δεν ήταν περισσότερο κομμουνιστικό από τα καθο­λικά Βάσκικα κινήματα που συγκρούονταν με τον Φράνκο.

Η «αριστερή» κυβέρνηση που σχημάτισε ο Λάργκο Καμπαγιέρο τον Σεπτέμβρη του 1936, σκόπευε να κινητοποιήσει τους σοσιαλιστές, αναρχοσυνδικαλιστές και κομμουνιστές ηγέτες, όχι μόνο ενάντια στον στρατό αλλά και ενάντια στην επανάσταση που είχε ξεκινήσει από την βάση. Όπως δήλωσε ο ίδιος ο Λάρ­γκο Καμπαγιέρο μετά την απομάκρυνση από τα καθή­κοντα του, «Η Σοβιετική επέμβαση στις υποθέσεις της Ισπανίας ήταν απροκάλυπτα φανερή και σαφώς προσ­διορισμένη. Η επανάσταση έθετε σε κίνδυνο την εικό­να της Σοβιετικής Ένωσης ως αξιοσέβαστου εθνικού κράτους που αναζητούσε διπλωματικές συμμαχίες. Έπρεπε να ανακόψουν την ανάπτυξη της επανάστα­σης».

Ο Καμπαγιέρο κάθε άλλο παρά επαναστάτης ήταν, αλλά τα ερείσματα που διέθετε στους κόλπους του Σοσιαλιστικού Κόμματος, του έδιναν την ελευθερία να ενεργεί σύμφωνα με τις δικές του αποφάσεις. Σοβα­ρό αμάρτημα στα μάτια των κομμουνιστών. Παρόλα αυτά, ακριβώς κάτω από αυτό το καθεστώς άφησε η επανάσταση την τελευταία της πνοή. Στις 30 Σεπτέμβρη, προς μεγάλη χαρά των φιλελεύθερων, των κομμουνιστών και των σοσιαλιστών της δεξιάς, ιδρύθη­κε ο «Λαϊκός Στρατός». Στην πραγματικότητα, όλα σχε­δόν τα κόμματα και οι οργανώσεις της αριστεράς ευνο­ούσαν τον μετασχηματισμό των πολιτοφυλακών σε συμ­βατικό στρατό. Η κατανομή των όπλων, των υλικών εφοδιασμού, των ανδρών και των πολεμοφοδίων στους επιμέρους τομείς του μετώπου και στις διάφορες περιο­χές, πραγματοποιήθηκε με σκανδαλώδη τρόπο, σύμφω­να με πολιτικά κριτήρια.

Όλοι αυτοί οι πόροι θα είχαν αφεθεί να πέσουν στα χέρια του Φράνκο, αν οι κομ­μουνιστές και οι σύμμαχοι τους υποψιάζονταν πως θα μπορούσαν να καταλήξουν στα χέρια των αναρχοσυνδικαλιστών. Θα αναφερθούμε μόνο σε ένα από τα πιο γνωστά παραδείγματα, άφησαν τον Φράνκο να καταλά­βει το μοναδικό Ισπανικό εργοστάσιο όπλων που υπήρ­χε πριν από τον πόλεμο στα «δημοκρατικά» εδάφη, στο Τολέδο, αντί να το μεταφέρουν στην Βαρκελώνη, όπου θα μπορούσε να ενισχύσει το επαναστατικό κίνημα - και αυτό παρά τις εκκλήσεις του Χοσέπ Ταραντέλιας, εκπροσώπου του Λουίς Κομπανύς, πρωθυπουργού της Καταλωνίας, που πήγε προσωπικά στην Μαδρίτη για να ζητήσει την μεταφορά του εργοστασίου.

Ενισχυμένο από τα Σοβιετικά όπλα και την μαζική προσχώρηση νέων μελών μεσοαστικής κυρίως προέ­λευσης, το ΚΚΙ εξαπέλυσε μια πραγματική επίθεση ενάντια στις κολεκτίβες και τις επαναστατικές επιτρο­πές και εγκαινίασε την εκκαθάριση των αναρχοσυνδικαλιστών, που θα διεξαγόταν, όπως έγραφε η Πρά-βδα, το όργανο του ΚΚΣΕ, «με την ίδια ενεργητικότη­τα που διεξήχθη και στην ΕΣΣΔ» (17 Δεκέμβρη 1936). «Οι οργανώσεις των Τσεκιστών που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα στην Μαδρίτη», προειδοποιούσε στις 25 Απρίλη 1937, το καθημερινό αναρχοσυνδικαλιστικό όργανο «Solidaridad Obrera», αναφερόμενο στις φυλακές και τις μυστικές υπηρεσίες τύπου NKVD, «είναι άμεσα συνδεδεμένες με παρόμοια κέντρα υπό μια κοι­νή διεύθυνση και με προδιαγεγραμμένους στόχους, εθνικού βεληνεκούς».

Για να επαληθεύσουμε την εγκυ­ρότητα αυτής της καταγγελίας δεν χρειάζεται να παρα­θέσουμε τον Τζωρτζ Οργουελ, που συγκαταλέγεται στα θύματα των Τσεκιστών (για να χρησιμοποιήσουμε το όνομα με το οποίο ήταν γνωστά τα μέλη της Μπολσεβίκικης μυστικής αστυνομίας μετά την Ρώσικη επανά­σταση). Η Πράβδα είχε ήδη αποκαλύψει τον σχηματι­σμό αυτού του δικτύου και μετά τον πόλεμο, πολλοί αναρχοσυνδικαλιστές και μέλη του POUM αφηγούνταν με λεπτομέρειες τις δικές τους εμπειρίες από το σύστη­μα εσωτερικής καταστολής των κομμουνιστών.

Οι πέντε δραματικές μέρες, μεταξύ 3ης και 8ης Μάη, όπου οι εργάτες της CNT θα διεκδικούσαν τις εξανεμιζόμενες επαναστατικές κατακτήσεις τους, δεν ήταν μέρες ήττας αλλά προδοσίας - τόσο από την πλευ­ρά της κλίκας που διεύθυνε την CNT, όσο και από την πλευρά των κομμουνιστών που ήταν έτοιμοι να εξαπο­λύσουν έναν εμφύλιο μέσα στον εμφύλιο, αδιάφοροι για το γεγονός πως αυτό θα έθετε σε κίνδυνο τον αγώ­να ενάντια στον Φρανκισμό. Στερούμενοι ακόμα και αυτής της αποφασιστικότητας, οι «αναρχικοί υπουρ­γοί» Φεδέρικα Μοντσένυ και Γκαρθία Ολιβέρ έπεισαν τους εργάτες της CNT να καταθέσουν τα όπλα και να επιστρέψουν στα σπίτια τους.

Αυτό το φιάσκο μετα­τράπηκε σε πραγματική πανωλεθρία όταν οι «δημο­κρατικές» Φρουρές Εφόδου, οπλισμένες ως τα δόντια, μπήκαν στην Βαρκελώνη για να επιτηρούν τους ταρα­ξίες κατοίκους της. Από κέντρο της επανάστασης, η Βαρκελώνη μετατράπηκε σε κατεχόμενη ζώνη, όπου κυριαρχούσαν η τρομοκρατία και η αντεπανάσταση - με κόστος σε ανθρώπινες ζωές, αξίζει να το θυμόμαστε αυτό, που θα μπορούσε να συγκριθεί μόνο με εκείνο που χρειάστηκε να πληρώσει η πόλη την εποχή της στρατιωτικής στάσης, ένα χρόνο νωρίτερα. Η αποτυχία της εξέγερσης -των φημισμένων «ημε­ρών του Μάη»- λείανε το έδαφος για την καθοδηγού­μενη από τους κομμουνιστές αντεπανάσταση.

Ο Λάργκο Καμπαγιέρο αναγκάστηκε να παραιτηθεί και αντικαταστάθηκε από τον Χουάν Νεγρίν, ο οποίος καθόλη τη διάρκεια του υπόλοιπου πολέμου, υποστη­ριζόταν από το ΚΚΙ. Δύο μήνες αργότερα, το POUM κηρύχθηκε επίσημα εκτός νόμου και ο Αντρες Νιν, ο πιο ικανός ηγέτης του, δολοφονήθηκε από Σοβιετικούς πράκτορες, σε συνεργασία με μέλη του «Τάγματος Τέλμαν» των «Διεθνών Ταξιαρχιών». Ακόμα και οι αναρχοσυνδικαλιστές χτυπήθηκαν σκληρά, κυρίως με την δολοφονία του Καμίλλο Μπερνέρι, - αυθεντικής φωνής του Ιταλικού αναρχισμού και αυστηρού επικριτή της ηγεσίας της CNT. Και στην δική του περίπτω­ση, υπάρχουν αδιάσειστες αποδείξεις για το γεγο­νός ότι μέλη του «Τάγματος Γκαριμπάλντι» των «Διεθνών Ταξιαρχιών» είχαν ανάμιξη στην δολοφο­νία του στις «μέρες του Μάη».

Τον Αύγουστο, υπό την κυβέρνηση του Νεγρίν, ιδρύθηκε η SIM, η Στρατιω­τική Υπηρεσία Πληροφοριών, που είχε σαν αποστο­λή την ενίσχυση του καθεστώτος Σταλινικής τρομο­κρατίας το οποίο υφίσταντο οι αναρχοσυνδικαλιστές και τα μέλη του POUM. Τον ίδιο μήνα, ο Ενρίκε Λίστερ, εκπαιδευμένος στην Μόσχα εγκληματίας, ηγείτο της 6ης Κομμουνιστικής Μεραρχίας ενάντια στα τελευταία αγροτικά οχυρά του αναρχισμού και έκανε γενική εκκαθάριση στο Συμβούλιο της Αραγωνίας και σε ανυπολόγιστο αριθμό κολεκτίβων τρο­μοκρατώντας το επαναστατικό κίνημα, αφού, όπως παραδέχτηκε ο ίδιος αργότερα, είχε διαταγή να «βγάζει απ' τη μέση όσους αναρχικούς μπορούσε».

Σε ένα βιβλίο πλούσιο σε σύγχρονες με τον εμφύλιο προφορικές μαρτυρίες, ο Νταίηβιντ Μίτσελ διαπι­στώνει πως η «δημοκρατική κυβέρνηση διεξήγαγε την εκστρατεία του Μπελτσίτε, μια από τις πιο αιμα­τηρές συγκρούσεις, τόσο για να καταστρέψει το Συμ­βούλιο της Αραγωνίας, ένα αναρχικό κράτος στο εσωτερικό του κράτους, όσο και για να επιτύχει σημαντικά αποτελέσματα κατά των εθνικιστών».Από εκείνη την στιγμή ο «πόλεμος της Ισπανίας», όπως τον αποκαλούσαν αφηρημένα κάποιοι που είχαν ενοχληθεί στα τέλη της δεκαετίας του '30, δεν ήταν τίποτα λιγότερο και τίποτα περισσότερο από ένας πόλεμος - και εφιάλτης για τον Ισπανικό λαό.

Και ο στρατός και ο λαός έχασαν τελείως το ηθικό τους και έγιναν «εντελώς απαισιόδοξοι», θυμάται ο Χοσέ Κόστα, ένας ηγέτης της CNT που πολέμησε στο μέτωπο της Αραγωνίας. «Οι άνθρωποι μοιάζανε σαν πρόβατα οδηγούμενα στην σφαγή. Δεν υπήρχε πλέον στρατός, δεν υπήρχε τίποτα. Η προδοσία του Κομμουνιστικού Κόμματος τον Μάη, είχε καταστρέ­ψει τον δυναμισμό που υπήρχε πριν. Πηγαίναμε μηχανικά να πολεμήσουμε, γιατί είχαμε έναν εχθρό απέναντι μας. Αλλά η αναποδιά ήταν πως είχαμε κι έναν εχθρό πίσω από την πλάτη μας. Είδα ένα σύντροφο νεκρό, με μια πληγή στον σβέρκο, που δεν θα μπορούσε να την έχει προκαλέσει κανένας εθνι­κιστής.

Προσπαθούσαν συνεχώς να μας πείσουν να ενταχθούμε στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Αν δεν τα κατάφερναν, άρχιζαν τα βασανιστήρια. Μερικοί δραπέτευσαν για να αποφύγουν αυτό το σφυροκόπημα. Και είχα ήδη ακούσει κάποιους να αφηγού­νται -κυρίως στρατιώτες της CNT που είχαν πάρει μέρος στην μάχη του 'Εβρου, την τελευταία μεγάλη επίθεση των «δημοκρατικών» στον εμφύλιο- για τις κομμουνιστικές περιπόλους που διέσχιζαν τα πεδία των μαχών, μετά το πέρασμα των στρατευμάτων και σκότωναν τους τραυματισμένους αναρχοσυνδικαλιστές, τους οποίους αναγνώριζαν από τα μαυροκόκκινα διακριτικά τους».

Το τέλος του πολέμου, την 1η Απρίλη 1939, δεν σήμανε και το τέλος των δολοφονιών. Μετά την νίκη και έως τα πρώτα χρόνια του '40, ο Φράνκο κατέφευγε συστηματικά στο φόνο και εκτέλεσε περίπου 200.000 αντιπάλους του καθεστώτος του, μια πραγ­ματική γενοκτονία που απέβλεπε στην φυσική εξόντωση του ζωτικού πυρήνα της επανάστασης. Η Φρανκική νίκη δεν συνοδεύτηκε από καμιά σοβαρή απόπειρα ιδεολογικού προσηλυτισμού. Αντίθετα, ήταν μια εκδικητική αντεπανάσταση, η οποία θα μπορούσε να παραλληλιστεί, τηρουμένων των ανα­λογιών του πληθυσμού και της έκτασης της Ισπανίας, μόνο με τον μονόπλευρο εμφύλιο πόλεμο του Στάλιν ενάντια στον Σοβιετικό λαό. Θεωρούμε πως ένας επαναστατικός εμφύλιος όπως της Ισπανίας, δεν είναι σήμερα εφικτός - τουλάχιστον όχι στον λεγόμενο «πρώτο κόσμο».

Ο ίδιος ο καπιταλισμός καθώς και οι τάξεις που περιγράψαμε σαν αντίπαλες του, έχουν αλλάξει ριζικά τα τελευ­ταία πενήντα χρόνια. Η εργατική τάξη της Ισπανίας είχε διαμορφωθεί από την ένταση μιας πολιτισμικής σύγκρουσης ανάμεσα σε έναν κοινοτικό κόσμο, προκαπιταλιστικό κατά μεγάλο μέρος και μια βιομηχα­νική οικονομία που δεν είχε ακόμα διαποτίσει τον χαρακτήρα και την δομή του Ισπανικού λαού. Αυτή η διάσταση ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν δημι­ούργησε ένα ριζοσπαστικό κίνημα καθόλου «καθυ­στερημένο» ή «πρωτόγονο», αλλά, αντίθετα, με τεράστια ζωτικότητα, όπου οι παραδόσεις μιας παλαιότερης και περισσότερο οργανικής κοινωνίας συνετέλεσαν στην όξυνση της κριτικής και της δημι­ουργικής ικανότητας ενός τεράστιου» εργατικού και αγροτικού πληθυσμού.

Η αστικοποίηση του σημερινού προλεταριάτου, για να μην μιλήσουμε για την άνευ όρων παράδοση του στην επανάσταση της ρομποτικής και της κυβερ­νητικής, δεν είναι παρά έκφραση μιας βαθιάς μετα­βολής των κοινωνικών συνθηκών και της όλο και ευρύτερης κατανομής των καταναλωτικών αγαθών στην κοινωνία μετά το 1936. Ακόμα και η στρατιωτική τεχνολογία έχει αλλάξει. Τα όπλα με τα οποία πολεμούσαν οι «δημοκρα­τικοί» και οι Φρανκιστές μοιάζουν σήμερα με παι­χνίδια, σε μια εποχή που μια κυρίαρχη τάξη, παντε­λώς απαλλαγμένη από ενδοιασμούς, έχει στη διάθε­ση της τις βόμβες νετρονίου.

Μια απλή αντιπαράθε­ση δυνάμεων δεν μπορεί να έχει ελπίδες επαναστα­τικής επιτυχίας. Από αυτή την άποψη, οι μεγαλύτε­ρες δυνατότητες προσφέρονται σε όποιον εξουσιά­ζει την κοινωνία, όχι στους εξουσιαζομένους. Μόνο αν χάσουν το περιεχόμενο τους όλοι οι καταναγκα­στικοί θεσμοί -όπως έγινε τελευταία στην Πορτο­γαλία και όπως σίγουρα συνέβη στην Μεγάλη Γαλ­λική Επανάσταση, δύο αιώνες νωρίτερα- μπορεί να φτάσουμε σε μια ριζοσπαστική κοινωνική αναμόρ­φωση. Το οδόφραγμα είναι ένα σύμβολο, όχι φυσικό εμπόδιο. Υψώνοντας το, το πολύ να δηλωθεί η απο­φασιστικότητα των προθέσεων, όμως αυτό δεν βοη­θάει να πραγματοποιηθεί μια αλλαγή μέσω της εξέ­γερσης.

Ίσως η πιο διαρκής μορφή φυσικής αντί­στασης που θα μπορούσαν να οργανώσουν οι Ισπα­νοί, ακόμα και μετά την νίκη του Φράνκο, να ήταν η γκερίλα, ένας πόλεμος που το ίδιο του το όνομα και οι καλύτερες παραδόσεις του στην σύγχρονη εποχή, είναι Ισπανικά. Και όμως, κανένα από τα κόμματα και τις οργανώσεις που δρούσαν μέσα στην «δημο­κρατική» ζώνη δεν αντιμετώπισε σοβαρά αυτή την μορφή αγώνα. Αντίθετα, διεξήγαγαν έναν παραδο­σιακό πόλεμο, σε χαρακώματα και ανοιχτά πεδία, ώσπου η Φρανκική στρατηγική της καταπόνησης και η συντριπτική υπεροχή του Φράνκο ως προς τον ανεφοδιασμό, έκαμψαν τους αντιπάλους. Θα μπορούσε να νικήσει τον Φράνκο ένας πόλε­μος που θα διεξαγόταν με επαναστατικές μεθόδους;

Εννοώ έναν πραγματικό πολιτικά πόλεμο, ο οποίος θα είχε θεμελιώσει τις προϋποθέσεις για μια βαθιά κοινωνική αλλαγή και θα προσπαθούσε να κατακτή­σει την ψυχή του Ισπανικού λαού και της διεθνούς εργατικής τάξης, η οποία είχε επιδείξει σε κάθε περίσταση, πως διέθετε μια ταξική συνείδηση και μια αίσθηση της αλληλεγγύης που σήμερα, σύμφωνα με τα σύγχρονα πρότυπα, φαίνεται απίστευτη. Φυσι­κά, θα έπρεπε να υπάρχουν και εργατικές οργανώ­σεις ικανές, τουλάχιστον, όχι μόνο, να μην ανακό­πτουν τον αφυπνισμένο Ισπανικό λαό, αλλά ακόμα και να ενισχύουν την λαϊκή ορμή. Και πράγ­ματι, παρόμοιες συνθήκες υπήρξαν αρχικά στην Βαρκελώνη, όπου ο στρατός ηττήθηκε νωρίτερα απ' ό,τι στην υπόλοιπη Ισπανία.

Όχι μόνο δεν νίκησαν οι δυνάμεις του Φράνκο στις κυριότερες πόλεις της κεντρικής Ισπανίας, αλλά ήταν εφικτό και να εμπο­διστούν να καταλάβουν σημαντικά ριζοσπαστικά κέντρα όπως η Σεβίλλη, η Κόρδοβα, το Οβιέδο, η Σαραγόσα - ειδικά οι δύο τελευταίες είχαν στρατη­γική σημασία, διότι συνέδεαν τις πιο εκβιομηχανι­σμένες αστικές περιοχές της Ισπανίας, την χώρα των Βάσκων και την Καταλωνία. Το καθεστώς όμως κατόρθωσε να κερδίσει χρόνο με την βοήθεια των κομμάτων του «Λαϊκού Μετώπου» -κυρίως των κομμουνιστών και των σοσιαλιστών της δεξιάς- ενώ οι εργάτες των πόλεων αυτών, συγχυσμένοι και απο­προσανατολισμένοι, καταβάλλονταν από τους στρα­τιωτικούς, σχεδόν πάντα με δόλο, αμαχητί.

Αποδει­κνύοντας πως ήταν αρκετά πιο αποφασιστικοί από τους αντιπάλους τους, οι στρατιωτικοί παρενέβαλαν μια σφήνα ανάμεσα στους Βάσκους και τους Καταλάνους που ποτέ δεν κατάφερε να ξεπεράσει ο «Λαϊκός Στρατός». Παρά το γεγονός αυτό, οι δυνάμεις του Φράνκο αναχαιτίστηκαν πολλές φορές κατά την διάρκεια του πολέμου, τόσο που ο Χίτλερ φοβόταν μήπως η «σταυροφορία» αποτύχει". Την χαριστική βολή στην λαϊκή αντίσταση την κατάφερε το Κομμουνιστι­κό Κόμμα, που ήταν διατεθειμένο να διακινδυνεύσει την έκβαση του πολέμου για να καταστρέψει μια σαφώς ελευθεριακή επανάσταση, μια επανάσταση που προσπαθούσε, αρκετά δειλά, να βρει ένα mondus vivendi με τους «αριστερούς» αντιπάλους της.

Αλλά η αμοιβαία κατανόηση ήταν αδύνατη, το ΚΚΙ ήθελε να κερδίσει τον σεβασμό ο «πόλεμος της Ισπανίας», κυρίως για τα συμφέροντα της Σοβιετι­κής Ένωσης, και έπειτα για να περιβληθεί με την αμφίβολη αστική εκτίμηση στα μάτια όλου του κόσμου. Η επανάσταση κηλίδωνε αυτή την εικόνα και αντιστρατευόταν τον ρητά αντεπαναστατικό ρόλο που είχε επωμιστεί ολόκληρη η Κομμουνιστική Διεθνής, μπαίνοντας στην υπηρεσία της Σοβιετικής διπλωματίας. Επομένως, όχι μόνο έπρεπε να αφανι­στεί η Ισπανική επανάσταση, αλλά και οι εξολο­θρευτές της έπρεπε να φανούν σαν τέτοιοι. Το Παρί­σι, το Λονδίνο, η Ουάσινγκτον έπρεπε να δουν με εμπιστοσύνη τους «κόκκινους» - και πράγματι, έτσι κατάληξαν να τους βλέπουν οι κυβερνήσεις των τριών δυνάμεων, καθώς η σύγκρουση στην Ισπανία έφτανε στο τέρμα της.

Όταν ο πόλεμος πήρε διεθνή χαρακτήρα, σαν συνέπεια της άνευ όρων βοήθειας της Γερμανίας και της Ιταλίας προς τον Φράνκο και της περιορισμένης και υπό αυστηρούς όρους υποστήριξης της Σοβιετι­κής Ένωσης - με αντάλλαγμα, τα σημαντικά αποθέματα χρυσού της Ισπα­νίας- δεν ήταν πια εφικτή μια επαναστατική νίκη. Οι «μέρες του Μάη» θα μπορούσαν να έχουν γεννή­σει μια «Καταλάνικη Κομμούνα», μια φωτεινή κλη­ρονομιά στην οποία ο Ισπανικός λαός θα μπορούσε να εναποθέσει τις ελπίδες μελλοντικών αγώνων και που επιπλέον θα μπορούσε ν' αποτελέσει ακόμα και πηγή έμπνευσης για τα ριζοσπαστικά κινήματα σε όλον τον κόσμο.

Όμως η CNT, γραφειοκρατικοποιημένη εν μέρει ήδη από το 1936, γραφειοκρατικοποιήθηκε σε εντυπωσιακό βαθμό το 1937, όταν διέ­θετε κτίρια, πόρους, δημοσιογραφικά όργανα και άλλα υλικά αγαθά. Όλα αυτά το μόνο που έκαναν ήταν να ενδυναμώσουν και να σκληρύνουν την ιεραρχική πυραμιδοειδή δομή που χαρακτηρίζει όλες τις μορφές συνδικαλιστικής οργάνωσης. Στις «μέρες του Μάη», η κυβερνητική συνδικαλιστική ελίτ εγκατέλειψε εντελώς την επανάσταση και ακό­μα και στις κρίσιμες φάσεις που ακολούθησαν, ανέ­κοψε την πορεία της.

Το Ισπανικό Κομμουνιστικό Κόμμα πήρε αυτό που ήθελε, δηλαδή έναν στρατό, την αποκολεκτιβοποίηση, την εξόντωση των πιο επικίνδυνων αντιπά­λων του, την Σταλινοποίηση των δυνάμεων εσωτερι­κής ασφάλειας, την μεταμόρφωση της επανάστασης σε «πόλεμο ενάντια στον φασισμό» - μόνο που έχα­σε αυτόν τον πόλεμο. Η Σοβιετική βοήθεια, επιλε­κτική και αναξιόπιστη, στην καλύτερη περίπτωση, μειώθηκε το Νοέμβρη του 1938, έξι μήνες σχεδόν πριν από την νίκη του Φράνκο, ο οποίος αντίθετα, μπορούσε έως το τέλος να υπολογίζει στην Ιταλική και Γερμανική βοήθεια. Ο Στάλιν, που βιαζόταν να συνάψει σύμφωνο ειρήνης με τον Χίτλερ, θεωρούσε τότε πως τον έφερνε σε δύσκολη θέση ο «πόλεμος της Ισπανίας» και απλούστατα, αρνήθηκε οποιαδή­ποτε βοήθεια.

Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος δεν απασχόλησε εξαρχής τον Σοβιετικό δικτάτορα Στάλιν. Το 1936 ο Στάλιν ετοιμαζόταν να αρχίσει τις διαβόητες εκκαθαρίσεις του και δεν επιθυμούσε εξωτερικές περιπλοκές. Εξάλλου, τυχόν εμπλοκή του ίσως προκαλούσε πόλεμο με τη Γερμανία, ενδεχόμενο που ο Στάλιν απευχόταν. Η σιγή του Σοβιετικού ηγέτη, όμως, όπως ήταν φυσικό, προκάλεσε ψιθύρους δυσαρέσκειας στους απανταχού κομμουνιστές. Ιδιαίτερα αντέδρασε ο εξόριστος Τρότσκι, ο οποίος κατηγόρησε τον (πολιτικό) αντίπαλό του Στάλιν για προδοσία της ισπανικής επανάστασης. Ο Στάλιν λοιπόν, μην έχοντας άλλη επιλογή, αναγκάστηκε να αντιδράσει.

Ολόκληρη σοβιετική επικράτεια συνταράχτηκε, ξαφνικά, από «αυθόρμητες» διαδηλώσεις των Σοβιετικών πολιτών υπέρ της δημοκρατικής Ισπανίας, προσφέροντας έτσι στον Στάλιν τη δικαιολογία που ζητούσε για να επέμβει. Αρχικά, εστάλησαν «σύμβουλοι» στην Ισπανία, που είχαν ως αποστολή την «καθοδήγηση» του μικρού Ισπανικού Κομμουνιστικού Κόμματος και την διεύρυνσή του. Από τον Οκτώβριο του 1936, άρχισαν οι μαζικές παραδόσεις πολεμικού υλικού και η αποστολή «στρατιωτικών» συμβούλων, Σοβιετικών αλλά και αλλοεθνών, κυρίως Ούγγρων, Ιταλών και Γερμανών κομμουνιστών.

Περί τους 4.000 Σοβιετικοί στρατωτικοί σύμβουλοι υπηρέτησαν στην Ισπανία, κυρίως ως διοικητές σχηματισμών, ως καθοδηγητές μονάδων, ως ειδικοί στη χρήση αρμάτων μάχης και ως χειριστές αεροσκαφών. Επίσης, η ΝΚVD η αντίστοιχη των SS οργάνωση της Σοβιετικής Ένωσης δημιούργησε ειδικό παράρτημα στη Μαδρίτη με επικεφαλής τον Ορλόφ. Ο στρατηγός Γκόριεφ ήταν επί της ουσίας ο διοικητής του Δημοκρατικού Στρατού στη Μαδρίτη, τον οποίο κατ’ επίφαση διοικούσε ο ανίκανος Μιάχα. Ειδικός σύμβουλος επί των αρμάτων μάχης ήταν ο στρατηγός Παυλόφ (κωδικό όνομα Πάμπλο), ο οποίος εκτελέστηκε από τον Στάλιν το 1941. 

Επίσης στην Ισπανία εστάλη ο Ιλία Έρεμπουργκ και πλήθος Ευρωπαίων κομμουνιστών, μεταξύ των οποίων ξεχώριζαν ο Ιταλός Τολιάτι (γενικός γραμματέας του ΚΚΙ εν εξορία), οι Κλέμπερ, Βάλτερ, Γκάλ και Τσόπικ, όλοι τους ως διοικητές στρατιωτικών σχηματισμών και ο γνωστός και σε εμάς τους Έλληνες Βούλγαρος Δημητρόφ, ο οποίος έμελε να διαδραματήσει σημαντικό ρόλο στην περίοδο 1943 - 1949. Συνολικά, η Σοβιετική Ένωση απέστειλε στη δημοκρατική Ισπανία περισσότερα από 1.000 μαχητικά αεροσκάφη Ι-15 και Ι-16 και δεκάδες βομβαρδιστικά Tupolev SB-2. 

Πολλές ακόμα δεκάδες μαχητικών Ι-15 κατασκευάστηκαν στα εργοστάσια της δημοκρατίας με Σοβιετική τεχνογνωσία. Οι Σοβιετικοί παραχώρησαν επίσης στη δημοκρατία τουλάχιστον 800 άρματα μάχης και 400 θωρακισμένα οχήματα, 1.500 πεδινά και αντιαρματικά πυροβόλα, 4.000.000 βλήματα πυροβόλων, 15.000 πολυβόλα και 500.000 τυφέκια. Σίγουρα η ήττα της δημοκρατίας δεν οφειλόταν λοιπόν στην έλλειψη υλικού, καθώς τα Σοβιετικά άρματα Τ-26 που εστάλεισαν υπερείχαν, δραματικά, από κάθε άποψη των Γερμανικών και Ιταλικών αρματιδίων που διέθεταν οι Εθνικιστές.

Πρέπει πάντως να τονιστεί ότι η Σοβιετική Ένωση παραχώρησε το πολεμικό υλικό στη δημοκρατία με το αζημίωτο. Η τελευταία παραχώρησε «προς φύλαξη» το 70% των αποθεμάτων χρυσού της Ισπανίας στον Στάλιν, (510 τόνοι χρυσού, αξίας, σε τιμές της εποχής 518 εκ. δολαρίων). Υποχρεώθηκε δε να πληρώσει 80.000 δολάρια (σε τιμές του 1936) στη Σοβιετική Ένωση ως μεταφορικά έξοδα για τον χρυσό! Σαν να μην έφτανε αυτό, ο Στάλιν ζήτησε και έλαβε άλλα 70.000 δολάρια για τα έξοδα αποθήκευσης του χρυσού, ενώ λάμβανε και άλλα 174.000 δολάρια κατ’ έτος για τα έξοδα φύλαξής του στα Σοβιετικά θησαυροφυλάκια. Ο χρυσός αυτός δεν επεστράφη, φυσικά, ποτέ.

Η σοβιετική βοήθεια λοιπόν στοίχισε πολύ ακριβά στη δημοκρατία, ακριβότερα από ότι θα της στοίχιζε στην ελεύθερη αγορά, αν φυσικά μπορούσε να αγοράζει όπλα από την τελευταία. Σε κάθε περίπτωση πάντως η συμπεριφορά του Στάλιν ήταν επιεικώς κατάπτυστη και δεν είχε καμία σχέση με τα επαναστατικά ιδεώδη που με θράσος εξήγαγε στον υπόλοιπο κόσμο. Το τραγικότερο βέβαια ήταν ότι στο όνομα αυτών των ιδεωδών πέθαιναν άνθρωποι. Φυσικά, οι αγνοί ιδεολόγοι κομμουνιστές δεν είχαν καμία σχέση με τις ατιμίες του «πατερούλη» Στάλιν. Πιστοί στην ιδεολογία τους, κατατάχθηκαν κατά χιλιάδες στις Διεθνείς Ταξιαρχίες, πολέμησαν και πολλοί πέθαναν υπερασπιζόμενοι τα πιστεύω τους.

Οι «δυτικές δημοκρατίες» δεν έκαναν τίποτα για την «δημοκρατική» Ισπανία, αν και το καθεστώς είχε επιτύχει καλά αποτελέσματα στην καταστολή της εσωτερικής επανάστασης και μάλι­στα, ακολουθούσε μια εξωτερική πολιτική προσανα­τολισμένη στην Δύση· το Ισπανικό Μαρόκο, η σημαντικότερη δεξαμενή των Φρανκικών στρατευμάτων, δεν απέκτησε την ανεξαρτησία του η οποία θα μπο­ρούσε να το ωθήσει σε εξέγερση ενάντια στον στρα­τό των στασιαστών. Και αυτό παρά τις υποσχέσεις υποστήριξης εκ μέρους των Μαροκινών εθνικιστών. Η Ισπανία έχασε το πιο σημαντικό προλεταριάτο που γνώρισε ποτέ το ριζοσπαστικό κίνημα -πριν και μετά την περίοδο 1936 - 1939- μια τάξη εργατική, με την σοσιαλιστική έννοια και αναρχική, με την πιο καθαρή έννοια του όρου.

Ένα προλεταριάτο που δεν το κατέστρεψε το αυξανόμενο υλικό ενδιαφέρον του για την αστική κοινωνία, αλλά που εξολοθρεύτη­κε φυσικά. Και αυτό συνέβη μέσα σε απόλυτη σιγή εκ μέρους του κομμουνιστικού και φιλελεύθερου τύπου, σε έναν κόσμο όπου το φιλελεύθερο οικοδόμημα δεν έπαιζε λιγότερο σημαντικό ρόλο από ότι το κομμουνιστικό. Είναι ενοχλητικό να μαθαίνουμε πως ο Χέρμπερτ Μ. Μάθιους, ο κύριος ανταποκρι­τής των New York Times, από την λεγόμενη «νομιμόφρονη» πτέρυγα, έγραψε και μάλιστα πρόσφατα, το 1973: «Θα έλεγα πως υπήρξε κάποια μορφή επα­νάστασης, αλλά δεν χρειάζεται να την υπερτιμάμε. Κατά βάθος, κατά κάποια έννοια, δεν υπήρξε καμιά επανάσταση, γιατί η δημοκρατική κυβέρνηση συνέ­χισε να λειτουργεί όπως και πριν απ' τον πόλεμο».

Θα αφήσουμε τον αναγνώστη να κρίνει αν πρόκειται για απλή ηλιθιότητα ή για συνενοχή με τις δυνάμεις που έθεσαν τέλος σε αυτή τη «μορφή επανάστασης. Ωστόσο, οι ανταποκριτές αυτής της χροιάς ήταν που πληροφόρησαν τον Αμερικανικό λαό για τα γεγονότα του «πολέμου της Ισπανίας», στην δεκα­ετία του '30. Η φιλολογία γύρω από την σύγκρουση, σε γενι­κές γραμμές πιο κοντά στην αλήθεια απ' ότι η αντί­στοιχη των χρόνων μετά τον πόλεμο, έχει εμπλου­τιστεί και επωφεληθεί από την συνεισφορά ακόμα και ιστορικών μεγάλης αξίας, που ξέρουν πώς να αξιοποιήσουν τις προφορικές πηγές. Διδάχθηκε πολλά η αμερικανική αριστερά από τις μαρτυρίες αυτές;

Αν λάβουμε ϋπ' όψιν το γεγονός πως οι βιομη­χανικές και αγροτικές κολεκτιβοποιήσεις στην Ισπανία αντιπροσωπεύουν επαναστατικά εναλλα­κτικά μοντέλα εκσυγχρονισμού, σε σχέση με τα συμβατικά, τα οποία στηρίζονται στις εθνικοποιημένες οικονομίες και σε έναν κεντρικό και ενίοτε ολοκληρωτικό έλεγχο, δεν μπορούμε παρά να απαντήσουμε με ένα πικρό και αποθαρρυμένο «όχι». Η παρακμή της «νέας αριστεράς» και η ανάδυση μιας περισσότερο «ορθόδοξης» αριστε­ράς, φθαρμένης ήδη από πενήντα χρόνια ιστορίας που χαρακτηρίστηκε από ταχείες αλλαγές, απειλεί να δημιουργήσει έναν καινούριο μύθο του «Λαϊ­κού Μετώπου» ως «χρυσής εποχής» του ριζοσπα­στισμού.

Θα πρέπει να υποθέσουμε πως τα πιο πρόσφα­τα ντοκουμέντα σχετικά με την Ισπανία -με αρι­στερό προσανατολισμό στο μεγαλύτερο μέρος τους- δεν διαβάστηκαν από κανέναν. Ο «πόλεμος της Ισπανίας» δεν περιβάλλεται πια με σιωπή: τώρα απλώνεται πάνω από τα γεγονότα ένα πυκνό πέπλο γλυκανάλατου συναισθηματισμού γύρω από τους επιζώντες της «Ταξιαρχίας Λίνκολν» και τα στερεότυπα «του μπαμπά και της μαμάς» σε ταινίες όπως το «Βλέπω κόκκινο». Εν ολίγοις, η αλήθεια πλέον δεν κρατιέται κρυ­φή - αλλά τα αυτιά που θα έπρεπε να την ακούν και τα μυαλά που θα έπρεπε να την κατανοούν έχουν ατροφήσει από μια άγνοια που καλλιεργείται επι­δέξια και από μια σχεδόν ολοκληρωτική απώλεια της κριτικής ικανότητας.

Ο «κομματισμός» αντικα­τέστησε την πολιτική, η τυφλή «πίστη» αντικατέ­στησε την θεωρία, η «αντικειμενικότητα» στην αξιολόγηση των γεγονότων αντικατέστησε την παθιασμένη στράτευση, τέλος ένας οικουμενικός «ριζοσπαστισμός» που συνενώνει Σταλινικούς και ρεφορμιστές κάτω από την φθαρμένη σημαία της «ενότητας» και της «συμπαράταξης», αντικατέστη­σε την ακεραιότητα των ιδεών και της πρακτικής. Το ότι η σημαία της «ενότητας» και της «συμπαρά­ταξης» έγινε το σάβανο της Ισπανίας και χρησιμο­ποιήθηκε ατιμώρητα για να καταστρέψει την επα­νάσταση, ακόμα και με τίμημα να παραδώσει την χώρα στα χέρια του Φράνκο, σήμερα είναι μια τόσο μακρινή πραγματικότητα για την συλλογική συνείδηση, όσο ήταν πενήντα χρόνια νωρίτερα μέσα στο μεγάλο καζάνι ενός αιματηρού εμφυλίου.

Σε τελική ανάλυση, η Ισπανική αριστερά θα μπορούσε να διασώσει την ίδια της την ακεραιότη­τα μόνο αν είχε ενσαρκώσει τις παραδόσεις που ήταν ριζωμένες στον Ισπανικό λαό: το ισχυρό κοι­νοτικό αίσθημα, την ιδέα της συνομοσπονδίας, την τοπική αυτονομία, την βαθιά δυσπιστία απέναντι στο κράτος. (Εδώ, η Αμερικάνικη αριστερά θα δικαιούτο να αναρωτηθεί αν υπάρχει μια κοινή λαϊκή παράδοση με την Ισπανική αριστερά, την οποία θα μπορούσε να επεξεργαστεί και να θέσει στην δεξιά ένα κρίσιμο πρόβλημα, κάτι που δεν μπορεί να εξεταστεί στα πλαίσια ενός άρθρου για τον Ισπανικό εμφύλιο).

Έως ότου κατορθώσουν να δώσουν συνοχή και ριζοσπαστική σφραγίδα σε αυτές τις παραδόσεις, μεταμορφώνοντας τες σε πολιτική κουλτούρα κι όχι μόνο σε ένα κατασκευ­ασμένο «πρόγραμμα», οι αναρχικοί θα επιβιώ­νουν μέσα από απίστευτους διωγμούς και κατα­πίεση για γενιές. Πράγματι, μόνο όταν κατορθώ­σουν οι σοσιαλιστές να λύσουν το πρόβλημα της σχέσης μεταξύ πολιτικού και λαϊκού κινήματος, ιδρύοντας τα περίφημα «σπίτια του λαού» ή casas del pueblo στα χωριά, στις συνοικίες, στις πόλεις, θα γίνουν ένα σημαντικό κίνημα για τη ζωή και την πολιτική της Ισπανίας. Το «Λαϊκό Μέτωπο» διέρρηξε την σχέση αυτή και στην ανάγκη μιας λαϊκής κουλτούρας απάντη­σε μόνο με την «πολιτική» και τους «συνασπι­σμούς» των κομμάτων.

Τα πλέον ετερόκλητα κόμ­ματα, που προχώρησαν στους διάφορους συνασπι­σμούς, συνενώνονταν μόνο από τον κοινό τους φόβο για το λαϊκό κίνημα και τον Φράνκο. Η ανά­γκη να ξεκαθαριστεί η σχέση μεταξύ της αριστε­ράς και των λαϊκών παραδόσεων, που ήταν προι­κισμένες με έναν λανθάνοντα ριζοσπαστικό χαρα­κτήρα -η ανάγκη να επεξεργαστούν και να απο­σαφηνίσουν τα αιτήματα για χειραφέτηση- είναι μια κληρονομιά του Ισπανικού Εμφυλίου την οποία κανείς, ούτε οι αναρχικοί, ούτε οι σοσιαλι­στές, δεν αντιμετώπισε με ειλικρίνεια. Όσο η ανα­γκαιότητα να διαμορφωθεί μια πολιτική κουλτού­ρα δεν καθορίζεται με σαφήνεια και δεν υποστη­ρίζεται όπως της αξίζει, θα συνεχίσει να είναι ένα από τα πιο ανεξήγητα κεφάλαια της ιστορίας του ριζοσπαστισμού, όχι μόνον η Ισπανική Επανάστα­ση, αλλά και η συνείδηση του ριζοσπαστικού κινήμα­τος γενικότερα.

ΧΑΡΤΕΣ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

(Κάντε κλικ στις φωτογραφίες για μεγέθυνση)