Δήμητρα και Περσεφόνη, ένας μύθος για τη ζωή και το θάνατο (Ψυχολογική προσέγγιση, αποσυμβολισμός)

Διάλεξα τους ομηρικούς και τους Ορφικούς μύθους πρώτα από όλα, για να σας μιλήσω για τη δημιουργία του κόσμου. Ο Όμηρος λοιπόν μας λέει, ότι  οι Θεοί και όλα τα πλάσματα της γης, προήλθαν από το ρεύμα του Ωκεανού που περιζώνει τον κόσμο, και ότι η Τηθύς ήταν η μητέρα όλων των παιδιών του.

Οι Ορφικοί μύθοι πάλι λένε , πως ο Άνεμος ξελόγιασε τη μαυροφτέρουγη Νύχτα, τη θεά που ακόμα και ο Δίας σεβόταν και αυτή τότε γέννησε ένα ασημένιο αυγό μέσα στους κόλπους του σκότους και ότι από αυτό το αυγό βγήκε ο Έρωτας και έβαλε σε κίνηση το Σύμπαν.
 

Ο Έρωτας είχε διπλό φύλο, χρυσά φτερά και τέσσερα κεφάλια και εκείνη, η Νύχτα, ζούσε μαζί του σε ένα σπήλαιο προβάλλοντας η ίδια σα τριάδα, δηλαδή σαν Νύχτα, σαν Τάξη και σαν Δικαιοσύνη. Και ο Έρωτας  δημιούργησε τη γη, τον ουρανό, τον ήλιο και τη σελήνη" (Ρομπερτ Γκρειβς ). 
 

Διάλεξα να μιλήσω για τη Δήμητρα και την Περσεφόνη γιατί πιστεύω ότι μέσα σε αυτό το μύθο εμπεριέχονται όλα τα παραπάνω. Και όπως μας λέει ο Κακριδής,  ο μύθος έχει μέσα του ένα κόσμο που άλλοτε είναι εν μέρει λογικός και άλλοτε είναι άλογος. Ο μύθος , λέει, δεν έγινε για να είναι αισθητικά ωραίος αλλά για να ανταποκρίνεται σε άλλες έξεις της συνείδησης. Απλώς μπορεί να είναι και ωραίοs.
 

Ο μύθος στον οποίο θα αναφερθώ είναι πολύ ωραίος, γιατί μέσα του περιέχει όλη τη διαδρομή του ανθρώπου, δηλαδή τη γέννηση και το θάνατο.  
 

Και είναι αλήθεια πως το νήμα του κόσμου το κρατά ο Έρωτας και έπονται η τάξη και η δικαιοσύνη. Γιατί μέσα στη Νύχτα βρίσκεται το μυστικό του ανθρώπου, είναι αυτή η μαγική λειτουργία του σκοτεινού σημείου που δίδει τη κίνηση στο κόσμο,και όπως γνωρίζομε μέσα από το σκοτάδι ερχόμαστε και στο σκοτάδι πηγαίνουμε.
 

Από το σκοτάδι της Νύχτας, από το Έρεβος, βγήκε το πεπρωμένο, το γήρας, ο θάνατος, η εγκράτεια, ο ύπνος, τα όνειρα.
 

Η Δήμητρα,  κόρη της Ρέας και του Κρόνου,  Γη- Δα- Μήτηρ,  Μητέρα  Γη που κρύβει τα σπέρματα. Η λέξη Δα ήταν ένα πανάρχαιο όνομα για τη Γα- Γαία. Η Θεά αυτή λεγόταν Δα- μήτηρ ή Δα- μάτερ. Τη Δήμητρα την έλεγαν Θεσμοφόρο, γιατί έθετε τους θεσμούς, Λουσία και Ερυνία γιατί λούστηκε στο Λάδωνα για να της περάσει  η οργή για τον Ποσειδώνα που τη βίασε. Την έλεγαν ακόμα Όμπνια που σημαίνει τροφή και ευδαιμονία.

Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης μας πληροφορεί ότι είναι η μόνη που μάζευε το άγριο σιτάρι από τη γη όταν οι άνθρωποι δεν το γνώριζαν και τους  έδωσε τους νόμους για να μπορούν να είναι δίκαιοι.

 

Η Δήμητρα είναι η οργωμένη γη, η γόνιμη. Δε θεωρήθηκε κατάλληλη για σύζυγος, όπως η Ήρα και δεν είναι ισότιμη με το πνεύμα. Είναι η αθάνατη πηγή της ζωής, είναι μια θεά ειρηνική με καλοσύνη και φροντίδα. Είναι όμως και μια θεά που αν δεν έχει τον έλεγχο οργίζεται τόσο πολύ που οι Θεοί τη φοβούνται.
 

Η Δήμητρα, από τον αδελφό της Δία γέννησε την Κόρη που όταν την έκλεψε ο Άδης  απέκτησε όνομα και ονομάστηκε Περσεφόνη γιατί μόνο τότε έγινε γυναίκα.
 

Περσεφόνη σημαίνει αυτή που φέρει το Φόνο, αυτή που φέρνει την καταστροφή. Περσεφάττα είναι από το Πτέρσις και εφάπτω  δηλαδή αυτή που ρίχνει τη καταστροφή. Και πράγματι η απαγωγή της έφερε την καταστροφή στη γη, γιατί ο πόνος της μάνας της τη ξέρανε.

Ο Ομηρικός ύμνος στη Δήμητρα λέει:

 

" Τη Δήμητρα την ομορφόμαλλη σεμνή θεά να ψάλλω αρχίζω, και τη λιγνοστράγαλη μαζί της θυγατέρα, που ο βροντερόφωνος Δίας άφηκε τον Άδη να αρπάξει, την ώρα που έπαιζε με τις πλουσιόστηθες κόρες του Ωκεανού μαζεύοντας λουλούδια σε λιβάδι ρόδα, κρόκους,  μενεξέδες, κρίνους, υάκινθους κι ένα νάρκισσο που η Γη για να πλανέψει τη ροδόχρωμη παρθένα και να ευχαριστήσει τον αχόρταγο Άδη  έφτιαξε, με τη θέληση του Δία τόσο εξαίσιο που δύσκολα θα αντιστεκόταν θνητός ή αθάνατος στην ομορφιά του. Και από τη ρίζα του ξεφύτρωσαν εκατό λουλούδια κι από τη γλυκιά ευωδιά του ολόκληρος ο πλατύς ουρανός που μας σκεπάζει και ολόκληρη η γη αναγάλλιασαν όπως και η αλμυρή άβυσσο της  θάλασσας."

Σε αυτό το πανέμορφο λουλούδι δεν αντιστάθηκε η κόρη και έτσι έγινε η βασίλισσα του Κάτω Κόσμου. Κανείς δεν έλεγε στη μητέρα Δήμητρα πού πήγε η κόρη της. Μονάχα η Εκάτη την παρηγόρησε κι έψαχνε μαζί της να τη βρει.

 

Οργίστηκε η Δήμητρα και η γη ξεράθηκε. Γιατί αυτός ο αποχωρισμός είναι ίδιος με το θάνατο. Και αυτός ο αποχωρισμός είναι που θα κάνει την Κόρη, Περσεφόνη. Τότε θα γίνει ο απέραντος θρήνος, και θα βυθίσει στην κατάθλιψη τη μάνα και στο θρήνο την κόρη. Πόσο δύσκολος είναι ο αποχωρισμός από το αντικείμενο! Μέχρι τότε η παρθενικότητα της Κόρης δεν είχε θρήνο. Η αθωότητα δε σκέφτεται το θάνατο. Με αυτή τη βίαιη αρπαγή διαλύεται η σχέση μάνας-κόρης και θα μπορούσαμε πράγματι να σκεφτούμε πως η αλλαγή αντικειμένου είναι μια βίαιη πράξη.
 

Και πήρε ο Άδης την Κόρη μαζί του μέσα στα Τάρταρα, ο Άδης ο γιος των Τιτάνων, του Κρόνου και της Ρέας. Ο Άδης, Άιδης ή Αιδωνεύς, "σπίτι του Άιδου" λεγόταν ο κάτω κόσμος που αργότερα ονομάστηκε Άδης. Άις Αιδης  θα πει πολύ πιθανόν   αόρατος, σε αντίθεση με τον ήλιο που είναι ορατός. Και Αίδιος που σημαίνει αιώνιος. (Karl Kerenyi  Η Μυθολογία των Ελλήνων σελ 218). Είχε βγει από την κοιλιά της μητέρας του, βρέθηκε στο στομάχι του πατέρα του, μαζί με τα αδέλφια του, και μετά συμφώνησαν και πήρε το βασίλειο του Κάτω Κόσμου. Στο Έρεβος. 
 

Εκεί στο Έρεβος έγινε το παλάτι του Άδη και της Περσεφόνης. Είναι η Υποχθόνια περιοχή που στη μυθική γλώσσα είναι το σύμβολο του υποσυνείδητου και ο άρχοντάς του είναι ο Πλούτωνας.

Eκεί οι σκιές ψυχές των νεκρών έφταναν είτε συνοδευμένες από τον Ερμή ή μόνες τους. Έφταναν στη πεδιάδα με τους ασφοδέλους που ήταν πάντα σκεπασμένη με πάχνη μουντή. Ποτάμια τη διαπερνούσαν.

Ο Αχέροντας το ποτάμι χωρίς χαρά, η πηγή της Λήθης που ήταν δίπλα στο λευκό κυπαρίσσι και, εάν έπινες από το νερό της, ξέχναγες την ιστορία και τη ζωή σου.  
 

Στην Ελληνική μυθολογία υπάρχει επίσης μία θεότητα που έχει το όνομα μιας ψυχολογικής λειτουργίας. Είναι η Μνημοσύνη και αυτή στο βασίλειο του Άδη, μια πηγή που τη σκίαζε μια άσπρη λεύκα, από όπου έπιναν οι μυημένες ψυχές, σύμφωνα με τα λίγα που γνωρίζουμε για τα Ελευσίνια μυστήρια. Η Μνημοσύνη, ήταν η μητέρα των Μουσών. Είναι η θεότητα που προστατεύει την ποιητική λειτουργία των ποιητών. Όλοι γνωρίζουμε ότι ο ποιητής είναι ο αντιπρόσωπος της παιδικής μας ηλικίας, από την οποία θα βρούμε τη λύση των συγκρούσεών μας. Η Μνημοσύνη γνωρίζει, όπως μας λέει ο Ησίοδος, και τραγουδά τα περασμένα, τα τωρινά, και τα μελλούμενα. Είναι η ποιητική λειτουργία που τόσο μοιάζει με την Ψυχαναλυτική. Ο ποιητής είναι κυρίως το παρελθόν που είναι η αφετηρία του κόσμου.    

 

Ο μύθος της  Περσεφόνης, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι μια συμβολική αναπαράσταση της περιπέτειας της εσωτερικής ζωής  που, για να γνωρίσει, θα βυθιστεί στο πένθος, για να μπορέσει κατόπιν να ανθοφορήσει. Καθρεφτίζει τη δύναμη της αλλαγής. Γιατί οι άνθρωποι δε θα μπορέσουν να βιώσουν τις αλλαγές των εποχών αν δεν πενθήσουν. Μόνο έτσι θα αποκτήσουν παρελθόν. Και το παρελθόν είναι αναπόσπαστο μέρος του κόσμου.  

 

Είναι ακόμη, ο μόνος μύθος που κανένας ιστορικός δεν μπόρεσε να εξοστρακίσει, όπως έχει γίνει με άλλους μύθους και αυτό γιατί ο συμβολισμός του υπονοεί τη γέννηση της ζωής. Είναι το στάρι που θα πεθάνει, θα μπει στη γη για να ξαναγεννηθεί. Είναι η έννοια του πεπρωμένου. Γιατί, όπως μας λέει και ο Caston Bachelart, χαρακτηριστικό του ανθρώπου δεν είναι η φύση του, είναι η ιστορία του που θέλει να τη ζήσει, να τη δραματοποιήσει, για να την κάνει πεπρωμένο.!

Κανείς όμως από τους μελετητές δεν μπορεί να εξηγήσει το γιατί η Περσεφόνη πρέπει να εγκαταλείψει τον άντρα της όσο χθόνιος και αν είναι και να βρεθεί πάλι στην αγκαλιά της μητέρας της. Λέγεται λοιπόν από τον  Walter Burkert ότι είναι κάτι που μόνο στον Ελληνικό μύθο βρίσκουμε. 

 

Η Περσεφόνη φεύγοντας από την αγκαλιά της μητέρας της θα γνωρίσει τον έρωτα του Άδη και θα τον αγαπήσει, γιατί θα φάει τα σπόρια από το ρόδι που θα της δώσει για να είναι πια μετά από αυτό για πάντα δική του. 

Το ρόδι είναι τροφή για τους νεκρούς. Η ροδιά, η ανεμώνα είχαν φυτρώσει από το αίμα του Άδωνη. Ο Άδης έδωσε στην Περσεφόνη, πριν φύγει για να συναντήσει τη μητέρα της, επτά σπόρους από το ρόδι  και λέγεται ότι αυτοί οι σπόροι αντιπροσώπευαν τις επτά φάσεις της σελήνης, φάσεις που οι γεωργοί περιμένουν για να εμφανιστούν τα πρώτα βλαστάρια των καρπών.

Γύρισε λοιπόν ξανά στην αγκαλιά της μητέρας της  και αμέσως βλάστησαν οι κρυμμένοι μέσα στη γη σπόροι. To πένθος είχε περάσει.

Οι μύθοι εκφράζονται μόνο με συμβολική γλώσσα, εξ αιτίας  όμως της οδύνης και της οργής που μπορούν να προκαλέσουν μπορούν να εξιδανικευτούν.

Η εξιδανίκευση της αγάπης που η Δήμητρα έτρεφε για την κόρη της δεν ήταν τίποτε άλλο από τη διχοτομημένη πλευρά του εαυτού της. Έβλεπε στο πρόσωπό της κόρης της ένα κομμάτι του εαυτού της, που όμως  δεν μπορούσε να  καταλάβει, γιατί αυτή η σχάση που δημιουργούνταν ήταν η απαγόρευση του έρωτα που θεωρούσε πως θα ήταν η βασική αιτία για να χάσει τη κόρη της. Έγινε έτσι δέσμια αυτού του αρχαϊκού και ανελέητου υπερεγώ της. Πιθανόν αυτό που την τρόμαζε  να ήταν το κομμάτι του σκότους, που αυτή δεν άντεχε, το κομμάτι της νύχτας που εμπεριέχει τον Έρωτα και τα βάσανα που έχει ο ναρκισσισμός.

Ο Paul Diel λέει, ότι ο μύθος της Δήμητρας συμβολίζει ένα ακόμα στοιχείο: τους πολλαπλούς μύθους του ανθρώπου, που είναι εκτεθειμένοι στο διεστραμμένο πειρασμό. Η Περσεφόνη, εγκλωβισμένη μέσα σε αυτή τη σχάση, αναγκάστηκε να ανεβοκατεβαίνει ανάμεσα στη επιθυμία και στον ατελή αποχωρισμό από την αρχαϊκή δύναμη της μητέρας της.
 

Η Περσεφόνη ακόμα, δεν είναι σύμβολο ανεξαρτησίας, όπως ήταν π.χ η Αφροδίτη και δεν μπορούσε να εκφραστεί χωρίς τη μεσολάβηση της μητέρας της και του συζύγου της. Γι’ αυτό το λόγο πιθανόν αντέγραφε τη μητέρα της  με το να  ελέγχει τον Κάτω Κόσμο, τιμωρούσε δε ανελέητα τις εκάστοτε ερωμένες του Άδη. Δεν είναι τόσο αθώα όπως πιθανόν να θέλαμε.

Τελικά, πόσο εύκολο είναι να αλλάξει μυαλά ο άνθρωπος;

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι φτιαγμένος για να αλλάζει, σύμφωνα με τον Michael Merzenich, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Φρανσίσκο. Εκ πρώτης όψεως, αυτό ακούγεται πολύ λογικό, αφού προφανώς είμαστε ικανοί για μάθηση. Σύμφωνα όμως με τις ιδέες του Merzenich, αυτή η αλλαγή είναι πολύ μεγαλύτερης κλίμακας. Ας φανταστούμε τον εγκέφαλο σαν μια πεδιάδα: τη μια χρονιά το νερό ίσως την αρδεύει κυλώντας βορειοδυτικά, σε μικρά κανάλια, ενώ την επόμενη χρονιά ίσως τη διασχίζει ένας μεγάλος κεντρικός ποταμός. Εναν χρόνο αργότερα η χαρτογράφηση της πεδιάδας αλλάζει πάλι: τα κανάλια του νερού κυλούν νοτιοανατολικά. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τον εγκέφαλο: αλλάζοντας το εισερχόμενο ερέθισμα, είτε αυτό είναι συμπεριφορά, φυσική ή διανοητική άσκηση - όπως ο υπολογισμός του ποσοστού έκπτωσης, η επίλυση σταυρόλεξων, η εκμάθηση ενός νέου παιχνιδιού -, αλλάζει αντιστοίχως και ο εγκέφαλος. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται πλαστικότητα των νευρώνων. Ως πριν από λίγες δεκαετίες η επιστήμη θεωρούσε ότι μόνο ο εγκέφαλος των παιδιών είχε πλαστικότητα, αλλά τα τελευταία χρόνια τα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι και ο ενήλικος εγκέφαλος έχει πλαστικότητα. Ετσι, χωρίς φάρμακα ή χειρουργικές επεμβάσεις, ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί να «αυτεπιδιορθωθεί» ή να αναδιοργανωθεί, δημιουργώντας νέες συνδέσεις μεταξύ των νευρώνων του. Οταν λοιπόν μετά από ένα ατύχημα ή εγκεφαλικό επεισόδιο μια εγκεφαλική περιοχή δυσλειτουργεί, μια άλλη περιοχή μπορεί να αναλάβει το έργο της πληγείσας.

Εγκεφαλική αναδιοργάνωση

Τα γονίδια δεν είναι ο μόνος παράγοντας που καθορίζει την εγκεφαλική οργάνωση και τις εσωτερικές διασυνδέσεις: οι παράγοντες στο περιβάλλον, όπως οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, οι ποικίλες εμπειρίες, ακόμη και ο φρέσκος αέρας παίζουν σημαντικό ρόλο στην επιβίωση των εγκεφαλικών νευρώνων και στη δημιουργία συνδέσεων μεταξύ τους. H αναδιοργάνωση γίνεται μέσα από την αξονική εκβλάστηση (όπου υγιείς άξονες των νευρώνων δημιουργούν νέες απολήξεις με τις οποίες συνδέονται με άλλους υγιείς νευρώνες). Για να δημιουργηθούν αυτοί οι νευρώνες όμως, χρειάζεται ερεθισμός μέσω δραστηριοτήτων.

Ο δρ Greenough, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι, έδειξε ότι ανήλικα και ενήλικα ποντίκια δημιούργησαν νέες συνδέσεις στον εγκέφαλό τους, όταν τοποθετήθηκαν σε κλουβιά με σύνθετο περιβάλλον (με πολλά παιχνίδια και δραστηριότητες, πολύ πλουσιότερο σε ερεθίσματα από το συνηθισμένο τους περιβάλλον). Αυτές οι νέες συνδέσεις στον εγκέφαλο των ποντικιών ενίσχυσαν τη μνήμη και τον κινητικό συντονισμό. H προσφορά ερεθισμάτων και η άσκηση επιταχύνουν την ανάρρωση από εγκεφαλικό τραυματισμό και πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι ποντίκια που έχουν το γονίδιο της νόσου Huntington αν βρεθούν σε σύνθετο περιβάλλον αργούν να εκδηλώσουν την ασθένεια.

Εγκεφαλικοί χάρτες

Ερευνες δείχνουν ότι σε ασθενείς που έχασαν το χέρι ή το πόδι, το σημείο του εγκεφάλου τους που αποκωδικοποιούσε πληροφορίες από αυτό τώρα εξυπηρετεί το πρόσωπο ή το απολεσθέν μέλος. Επίσης βρέθηκε ότι η εγκεφαλική περιοχή που εξυπηρετεί το χέρι που παίζει το έγχορδο στους μουσικούς εγχόρδων είναι μεγαλύτερη σε σχέση με την περιοχή που αντιστοιχεί στο άλλο χέρι. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει αναδιοργάνωση του εγκεφάλου, η οποία προέρχεται από εξάσκηση.

Θεραπεία CI

Ο καθηγητής Taub του Πανεπιστημίου της Αλαμπάμα και συνάδελφοί του στη Γερμανία έδειξαν ότι η θεραπεία CI (constraint induced movement therapy) βοηθάει ασθενείς να ξαναβρούν την κινητικότητα κάποιου μέλους τους μετά από εγκεφαλικό, ακόμη και αν την έχουν χάσει πριν από πολλά χρόνια. H βάση της θεραπείας αυτής έγκειται στο ότι υποχρεώνουν μέσω πολύωρων ασκήσεων τον ασθενή να χρησιμοποιεί το αχρηστευμένο μέλος.

Δαμάζοντας το στρες

H διαγνωστική γραμμή που διαχωρίζει αυτόν που υποφέρει από μια αγχώδη διαταραχή από αυτόν που δεν πάσχει είναι ιδιαίτερα λεπτή και αυθαίρετη. Οταν το άτομο βρίσκεται σε ομοιοστατική ισορροπία, μετρήσεις όπως η θερμοκρασία, τα επίπεδα της γλυκόζης κτλ. βρίσκονται σε κανονικές τιμές. Οταν ένας στρεσογόνος παράγοντας από το περιβάλλον καταστρέψει την ισορροπία, δημιουργείται η αντίδραση του στρες - οι φυσιολογικές προσαρμογές που τελικά επαναφέρουν ισορροπία. H αντίδραση περιλαμβάνει την έκκριση δύο ειδών ορμονών από τα επινεφρίδια: την επινεφρίνη (αδρεναλίνη) και τα γλυκοκορτικοειδή (στους ανθρώπους συγκεκριμένα η κορτιζόλη, ή ορμόνη του στρες). Οταν υπάρχει στρεσογόνος παράγων (κάποιος μου επιτίθεται) ή η προσδοκία αυτού (είμαι σε έναν σκοτεινό δρόμο αργά το βράδυ και βλέπω κάποιον να με πλησιάζει με γρήγορα βήματα), ο άνθρωπος εμφανίζει την αντίδραση «πάλης ή φυγής», που οδηγεί στην έκκριση ορμονών προκειμένου να αντεπεξέλθει.

Στρες και εγκέφαλος

Το στρες αποδιοργανώνει το μεταιχμιακό σύστημα, την εγκεφαλική περιοχή που σχετίζεται με το συναίσθημα. H δομή που επηρεάζεται κυρίως είναι η αμυγδαλή, που εμπλέκεται στην αντίληψη και στην αντίδραση σε ερεθίσματα που προκαλούν φόβο. H αμυγδαλή (δομή βαθιά στον εγκέφαλο) δέχεται ερεθίσματα από νευρώνες του εγκεφαλικού φλοιού (εξωτερικός φλοιός) που επεξεργάζονται αισθητηριακές πληροφορίες. Ετσι δημιουργείται άγχος και φόβος στη θέα ενός όπλου, μιας πυρκαϊάς ή ενός απειλητικού προσώπου. H αμυγδαλή όμως δέχεται και αισθητηριακά ερεθίσματα πριν από τη συνειδητή επεξεργασία τους. Για παράδειγμα, το θύμα μιας τραυματικής εμπειρίας που βρίσκεται σε μια ομάδα χαρούμενων ανθρώπων ξαφνικά αισθάνεται να κατακλύζεται από άγχος και φόβο, την καρδιά της να χτυπάει γρήγορα. Χρειάζονται λίγα δευτερόλεπτα για να συνειδητοποιήσει ότι το άτομο που στέκεται πίσω της έχει φωνή σαν του ατόμου που της δημιούργησε την τραυματική εμπειρία.

Οταν ο εγκέφαλος δέχεται ένα απειλητικό σήμα, ενεργοποιείται η αμυγδαλή, που επικοινωνεί με άλλες περιοχές, ενεργοποιώντας τον νευροδιαβιβαστή CRH (corticotrophin-releasing hormone). Νευρώνες από την περιοχή της αμυγδαλής στέλνουν μηνύματα στα εξελικτικά αρχαία τμήματα του εγκεφάλου που ελέγχουν το αυτόνομο νευρικό σύστημα. Καθώς διεγείρεται το συμπαθητικό νευρικό σύστημα (μέρος του αυτόνομου νευρικού συστήματος) το άτομο νιώθει να οξύνονται οι αισθήσεις του, να χτυπά η καρδιά του γρήγορα και να λαχανιάζει. Ταυτόχρονα όμως η αμυγδαλή στέλνει πληροφορίες στον μετωπιαίο φλοιό, υπεύθυνο για να αξιολογεί εισερχόμενες πληροφορίες και να δίνει το σήμα για να αρχίσουν οι ανάλογες αντιδράσεις. Το αποτέλεσμα σε τέτοιες περιπτώσεις κινδύνου είναι να παίρνονται αποφάσεις υπό την επήρεια συναισθημάτων.

Θεραπεία

Τα υπάρχοντα φάρμακα επηρεάζουν κάποια μέρη του συστήματος του στρες. Οι βενζοδιαζεπίνες (ηρεμιστικά όπως το βάλιουμ) λειτουργούν σε μεγάλο βαθμό χαλαρώνοντας τους μυς και αναστέλλοντας την προβολή από την περιοχή του υπομέλανα τόπου στην αμυγδαλή, μειώνοντας έτσι την πιθανότητα να κινητοποιήσει η αμυγδαλή το συμπαθητικό νευρικό σύστημα. Το αποτέλεσμα είναι ένα λιγότερο στρεσαρισμένο σώμα, που επίσης σημαίνει και λιγότερο στρεσαρισμένος εγκέφαλος. Τα φάρμακα που ονομάζονται β-αναστολείς ταιριάζουν σε υποδοχείς της επινεφρίνης, εμποδίζοντας τη φυσική επινεφρίνη να μεταδώσει πληροφορίες.
Νέες θεραπείες

Ουσία P. Εκλύεται κατά τη διάρκεια οδυνηρών αισθήσεων και στρες. Επιδρά σε εγκεφαλικές περιοχές που σχετίζονται με το στρες, όπως στην αμυγδαλή και στον υπομέλανα τόπο. Νέες έρευνες - και μια κλινική δοκιμή - δείχνουν ότι αναστέλλοντας την ουσία P μπορεί να μειωθεί το άγχος και η κατάθλιψη, αλλά άλλη κλινική δοκιμή δεν είχε το ίδιο αποτέλεσμα.

Ορμόνη CRH. Εκκρίνεται από την αμυγδαλή και ενεργοποιεί τον «καταρράκτη» του στρες. H έρευνα εντοπίζεται στην προσπάθεια να μπλοκαριστούν οι υποδοχείς αυτής της ορμόνης στο στέλεχος του εγκεφάλου, ώστε να μη μεταφέρονται πληροφορίες στο συμπαθητικό νευρικό σύστημα, άρα να μπλοκάρονται οι αντιδράσεις του άγχους και της κατάθλιψης.

Γονιδιακή θεραπεία. Σκοπεύει να εισαγάγει νέα γονίδια σε συγκεκριμένες εγκεφαλικές περιοχές. Αυτά τα γονίδια στη συνέχεια θα παράγουν πρωτεΐνες που θα εξουδετερώνουν ή θα προλαμβάνουν τα αποτελέσματα του στρες. Οι σύγχρονες έρευνες κατ' αρχήν προσπαθούν να εντοπίσουν τα γονίδια που ενεργοποιούνται στην αμυγδαλή όταν υπάρχει στρες.

Διεγείροντας τον εγκέφαλο

Νέες έρευνες δείχνουν ότι όταν ενεργοποιείται το νευρωνικό σύστημα του εγκεφάλου με παλλόμενα μαγνητικά πεδία μπορεί να προκληθεί μείωση της κατάθλιψης, βελτίωση της νόησης και εξουδετέρωση της κούρασης. Οι νευροεπιστήμονες που αναπτύσσουν αυτή την τεχνική την ονομάζουν TMS (transcranial magnetic stimulation). H τεχνική TMS βασίζεται στο γεγονός ότι ο εγκέφαλος είναι κατά βάση ένα «ηλεκτρικό» όργανο, που μεταδίδει ηλεκτρικά σήματα από τον ένα νευρώνα στον άλλο. Στην πράξη φέρνουν πάνω από το κεφάλι του υποκειμένου ένα μηχάνημα - σαν ένα οχτάρι από χοντρό καλώδιο στην άκρη ενός κονταριού -, το οποίο στέλνει δυνατούς αλλά σύντομους μαγνητικούς παλμούς απευθείας σε συγκεκριμένες εγκεφαλικές περιοχές. Με αυτόν τον τρόπο προκαλούν - με ασφάλεια και ανώδυνα - μικρά ηλεκτρικά ρεύματα στο νευρωνικό κύκλωμα ενός ανθρώπου. Τα πειράματα βρίσκονται ακόμη σε πολύ αρχικό στάδιο, αλλά η τεχνολογική πρόοδος καθιστά την πραγματοποίησή τους εφικτή.

Μύθοι περί ...σαπουνιού..

 
Tο πρώτο  μέσο καθαρισμού που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος ήταν το νερό. Γι' αυτό και οι προϊστορικοί οικισμοί ήταν χτισμένοι συνήθως σε μέρη που υπήρχε άμεση πρόσβαση σε νερό. Η χρήση άλλων μέσων καθαρισμού εμφανίστηκε με την ανθρώπινη εξέλιξη.

Σύμφωνα με έναν ελληνικό μύθο, το σαπούνι έλκει την καταγωγή του από την αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα από το νησί της Λέσβου. Εκεί γίνονταν θυσίες ζώων στη θεά Άρτεμη. Οι νεροποντές πολλές φορές παρέσερναν τα ζωικά υπολείμματα και τα καμένα λίπη, μαζί με τις στάχτες από τα ξύλα της πυρράς σχηματίζοντας ένα κίτρινο ρυάκι που κατέληγε στο ποτάμι.

Στο ποτάμι που όταν οι νοικοκυρές έπλεναν τα ρούχα τους διαπίστωσαν ότι όταν το νερό γινόταν κίτρινο με την προσθήκη αυτών των υλικών, τα ρούχα καθάριζαν καλύτερα. Σύμφωνα με τον μύθο το σαπούνι πήρε το όνομά του προς τιμήν της ποιήτριας Σαπφούς που έζησε εκείνη την περίοδο και είναι μια παράφραση του ονόματός της.

 

Υπάρχει και η ιταλική εκδοχή του μύθου, σύμφωνα με την οποία το παραπάνω σκηνικό ελάμβανε χώρα στον ποταμό Τίβερη, στους πρόποδες του όρους Σάπο, όπου έπλεναν τα ρούχα τους οι αρχαίες Ρωμαίες. Το σαπούνι (σάπων) πήρε το όνομά του από το βουνό.Αν και η πραγματική καταγωγή του σαπουνιού δεν έχει ακόμη αποδειχθεί, ωστόσο κάτι παρόμοιο με το σαπούνι υπήρχε από το 2.300 π.Χ. στους αρχαίους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας. Η ανακάλυψη του σαπουνιού και η χρήση του ως καθαριστικού δεν έγιναν ταυτόχρονα. Οι αρχαίοι πολιτισμοί χρησιμοποιούσαν το σαπούνι σαν ένα είδος φάρμακου για τις πληγές και σαν καλλυντικό των μαλλιών.

Ακόμη και από τα  περίφημα λουτρά της βασίλισσας Κλεοπάτρας της Αιγύπτου το σαπούνι απουσίαζε και τον ρόλο του καθαριστικού είχε μια λευκή άμμος, σαν αλισίβα, με την προσθήκη αιθέριων ελαίων. Αλλά και στα ρωμαϊκά λουτρά δεν χρησιμοποιήθηκε το σαπούνι. Οι Ρωμαίοι αργότερα ανακάλυψαν τις φαρμακευτικές του ιδιότητες αλλά η χρήση του δεν ήταν διαδεδομένη.Το σαπούνι εμφανίστηκε στην Ευρώπη πιθανότατα με την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως στους Τούρκους οι οποίοι το είχαν μάθει από τις Αραβικές φυλές της Αραβικής Ερήμου τις οποίες επίσης είχαν υποτάξει.

 

Ακόμα, άλλες μεμονωμένες φυλές όπως οι Βίκιγκς και οι Κέλτες το χρησιμοποιούσαν. Γενικά όμως από τον XIII αιώνα και μετά αρχίζουν να υπάρχουν τεκμηριωμένα στοιχεία για την ιστορία του σαπουνιού.

Η Μασσαλία φαίνεται ως η πρώτη περιοχή παραγωγής του, της οποίας η φήμη κράτησε σχεδόν ολόκληρο τον Μεσαίωνα ακολουθούμενη από την Γένοβα, την Βενετία, το Μπάρι και μετά την Καστίλη της Ισπανίας.

 

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Λουδοβίκου του 14ου στη Γαλλία, το πλύσιμο με σαπούνι συνδέθηκε με ένα παράδοξο περιστατικό. Λέγετε ότι βασιλιάς Λουδοβίκος καρατόμησε 3 σαπωνοποιούς γιατί είχαν φτιάξει μια πλάκα από σαπούνι που ερέθισε το ευαίσθητο βασιλικό δέρμα του! Μπροστά στην απόγνωση οι εναπομείναντες 4 σαπωνοποιοί ενώθηκαν και εφηύραν μια μέθοδο για να παρασκευάσουν σαπούνι απαλότερο και απαλλαγμένο από βλαβερά στοιχεία. Σύμφωνα με αυτή την μέθοδο χρειαζόταν περίπου ένας μήνα για την παραγωγή μιας μόνο πλάκας σαπουνιού!

 Όλες αυτές οι περιοχές είχαν πλούσια παραγωγή ελαιολάδου και ενός φυτού που λεγόταν Barilla με την στάχτη του οποίου γινόταν η αλισίβα. Αυτή η «καινούρια» μέθοδος (τις ανάμειξης του φυτικού λίπους με την αλισίβα) καθιερώθηκε για τους επόμενους 4-5 αιώνες. Μέχρι που ο Γάλλος χημικός Nicolas Leblanc ανακάλυψε έναν καινούργιο τρόπο να φτιάχνει την αλισίβα χρησιμοποιώντας το κοινό αλάτι…

Η τέχνη του ηδέως ζην

Η μοίρα οδηγεί αυτούς που τη δέχονται και σέρνει αυτούς που την αρνούνται
(Ρωμαϊκή παροιμία)

Ο Επίκουρος, ο Νίτσε και η τέχνη του ηδέως ζην

Ο Επίκουρος παραμένει ένας από τους λιγότερο προβεβλημένους φιλοσόφους του αρχαίου κόσμου. Από μια τεράστια σε όγκο και σημασία πνευματική παραγωγή έφτασαν μέχρι τις μέρες μας σχετικά λίγα έργα και αυτά θρυμματισμένα, καθώς τα περισσότερα βιβλία χάθηκαν, για διάφορους λόγους. Από τους αρχαίους στοχαστές περισσότερο γνωστοί έγιναν άλλοι, όπως λ.χ. ο Πλάτων, ενώ πολλοί έμειναν συστηματικά στην αφάνεια ή συκοφαντήθηκαν σε όλες τις εποχές. Κατά τον καθηγητή Χαράλαμπο Θεοδωρίδη, Πλάτων και Επίκουρος είναι οι δύο πόλοι της συναισθηματικής και διανοητικής ζωής, η πιο βαθιά ριζωμένη στην ανθρώπινη φύση αντίθεση, καθρέφτισμα της οικονομικής και κοινωνικής αντίθεσης.

Ο Πλάτων είναι ο τυπικός αντιπρόσωπος του ιδεαλισμού, ο Επίκουρος του συστηματικότερου υλισμού που γνώρισε η Αρχαιότητα. Η αντίθεση είναι χαρακτηριστική για την ζωή και την κίνηση των ιδεών, για την ιστορία της φιλοσοφίας, που είναι η πάλη του ιδεαλισμού και του υλισμού. Η πρώτη, η παλαιότερη και πρωτογονότερη θεώρηση του κόσμου, είναι η ιδεαλιστική. Ο Σωκράτης είχε ιδιαίτερη μεταχείριση, καθώς ή περίφημη ρήση του για τον επερχόμενο σωτήρα ερμηνεύτηκε ως προαναγγελία της άφιξης του Ιησού: «καθεύδοντες διατελοίτε αν, ει μη τινά άλλον ο θεός υμίν επιπέμψειεν κηδόμενος υμών» όλον τον καιρό θα εξακολουθείτε να κοιμάσθε, ώσπου να σας λυπηθεί ο θεός και σας στείλει άλλον κανέναν. Ο Πλάτων πέρασε για θεόπνευστος προφήτης με προαισθήματα για το σωτήριο κήρυγμα.

Το πλούσιο έργο του Επίκουρου, (όπως και του Θαλή, του Ηράκλειτου, του Πυθαγόρη, του Παρμενίδη και όλων των αληθινά μεγάλων φιλοσόφων) σημειώνει παρακάτω ο Θεοδωρίδης, παραμελήθηκε, χάθηκε και στην τύχη χρωστάμε τα λίγα πολύτιμα κομμάτια που σώθηκαν. Κρυμμένα αιώνες σα σπίθα στη στάχτη χρησίμευσαν προσάναμμα, όταν έφτασε το πλήρωμα άλλων καιρών. Η έρευνα και η κατανόηση αναστήλωσαν τη φωτεινή φυσιογνωμία του, την γνήσια ελληνική και οδηγημένοι από τη φεγγοβολία της αναστηλώνουμε κι εμείς την Αρχαιότητα όπως ήταν στην πραγματικότητα.

Η διδασκαλία για τη μοίρα και το πεπρωμένο έχει κεντρική θέση σε ολόκληρο το φιλοσοφικό ρεύμα του ιδεαλισμού. «Ουκ έστιν αλλάξαι ανθρώποις, ό,τι Μοίρα κακά κλωστήρος επείγει», «δεν μπορούν οι άνθρωποι να ξεφύγουν απ’ ό,τι η μοίρα τούς γράφει»,  λέει ο Θεόκριτος, ενώ  σύμφωνα με τον Αρχίλοχο  «όλα η τύχη και η μοίρα τα δίνει στους ανθρώπους», «πάντα τύχη και μοίρα ανδρί δίδωσι».  Κατά τον Λεύκιππο:«τα πάντα γίνονται κατ’ αναγκαιότητα, αυτήν την αναγκαιότητα ονομάζουμε ειμαρμένη»,  «πάντα κατ’ ανάγκην, την δ’ αυτήν ειμαρμένην.»

Στη ίδια γραμμή βρίσκεται και ο ποιητής Όμηρος:  «Σε τίποτα δεν ωφελούν τα κλαψουρίσματα. Οι Θεοί έκλωσαν έτσι το νήμα της ζωής των δυστυχισμένων ανθρώπων, που αυτοί ζούνε μέσα στα βάσανα, ενώ εκείνοι μένουν αμέριμνοι. Δύο δοχεία βρίσκονται κοντά στην πόρτα του Δία: το ένα γεμάτο από κακά δώρα και το άλλο γεμάτο από δώρα καλά. Αυτά ο κεραυνοβόλος Δίας τ’ ανακατώνει και δίνει σ’ άλλον κακά και σ’ άλλον καλά. Σ’ όποιον δώσει κακά δώρα, τον καθιστά πραγματικά δυστυχισμένο κι αληθινό βάρος της γης, πάνω στην οποία περιπλανιέται κι όπου περιφρονιέται κι από τους Θεούς κι από ανθρώπους».

 Οι άνθρωποι είναι σαν τα φύλλα των δέντρων:  «Φύλλα τα μεν τα’ άνεμος χαμάδις χέει, άλλα δε θ’ ύλη τηλεθοώσα φύει», τα φύλλα άλλα ο αγέρας τα σκορπάει χάμω, κι άλλα βγάζουν τ αμάραντα δάση.

Η φιλοσοφία του Επίκουρου απορρίπτει όλες τις ιδεαλιστικές κατασκευές, τις κοσμογονίες και τους μύθους που έχουν σχέση με τη Μοίρα και το Πεπρωμένο, όπως ορίστηκαν από επιφανείς εκπροσώπους των ιδεαλιστών και συχνά είναι κοινές με πολλές δοξασίες που εισήχθησαν στον ελληνικό χώρο από την Ανατολή, τους αιώνες που ακολούθησαν την κατάρρευση του αρχαίου ελληνικού κόσμου της κλασικής εποχής.

 Ο Φιλόδημος, Επικούρειος του 1ου π.κ.ε. αιώνα, γράφει ανήσυχος για τις ιδέες και τα έθιμα που κουβαλούσαν οι Ασιάτες:

«Κοιμούνται σε ναούς, θεοπαρμένοι θυσιάζουν σε πέτρες αντί σ’ αγάλματα, με τύμπανα και άγρια μουσική. Τους θεούς αυτούς τους έχουν γι’ αδέκαστους και αλύγιστους, τον Άδη άμαχο και αδάμαστο», και τους μεν (θεούς) νομίζειν ατρέπτους και απαραιτήτους, τον δ’ Άδην άμαχον και αδάμαστον κατά τινα των εθνών Ασίας. (Φιλόδημος, Περί Θεών Ι, 18,22, εκδ.Η. Diels).

Γράφει ο Θεοδωρίδης σχετικά: «Η ελληνική παιδεία δέχτηκε βαρβαρική επιδρομή. Η ανατολική θρησκοληψία και θεοσοφική διάθεση, που κουβάλησαν σ’ αυτήν οι ξένοι, Σύροι, Αιγύπτιοι, Εβραίοι, διαμετρικά αντίθετες και ασυμβίβαστες με την ουσία του ελληνισμού, ήταν φυσικό να αγκιστρωθούν στον Πυθαγόρα και στον Πλάτωνα. Ο Ιουδαίος Φίλων, που έζησε στα χρόνια του Χριστού, υποστήριξε πως ο Πλάτων τη σοφία του την άντλησε από τα ιερά βιβλία των Εβραίων, ενώ εκείνα βαστούν από “θεϊκή” έμπνευση. Κανένα αιώνα αργότερα ο Νουμήνιος από την Απάμεια της Συρίας (γύρω στα 160 μ.κ.ε.) έλεγε πως ο Πλάτων είναι ο ίδιος ο Μωϋσής που μιλάει ελληνικά, “Μωϋσής αττικίζων”. Ο αραβικός και ο δυτικοευρωπαϊκός Μεσαίωνας αγιοποίησαν τον Αριστοτέλη σαν φύλακα άγγελο της μωαμεθανικής και της καθολικής ορθοδοξίας.»

Ο Επίκουρος ξεκινάει από τις αισθήσεις οι οποίες αποκαλύπτουν τη μεγαλοπρέπεια και τη λαμπρότητα της ζωής. Αυτές είναι το κριτήριο της αλήθειας και τίποτα δεν υπάρχει έξω απ’ αυτές. Οι Επικούρειοι ελέγχουν και απορρίπτουν συστηματικά οτιδήποτε προκαλεί φόβο στην ψυχή του ανθρώπου και κυρίως τον κυρίαρχο τρόμο του θανάτου (κενόν φόβον) και της αιώνιας τιμωρίας. Οι θεοί, ως τέλεια όντα, δεν ενδιαφέρονται για τη ζωή των βροτών ούτε για το θάνατό τους. Η θεία πρόνοια απορρίπτεται έτσι μαζί με τη θεία τιμωρία. Ο κόσμος  είναι αΐδιος (αιώνιος), δεν τον έφτιαξε κανένας από μηχανής θεός ή άνθρωπος, αλλ’ «ην αιεί και έστιν και έσται«

«Εκείνος (ο Επίκουρος) μας έχει διδάξει ότι ο κόσμος υπήρξε δημιούργημα της φύσης και ότι δεν χρειάστηκε να τον οικοδομήσει κανένας πλάστης, και ότι η διαδικασία της δημιουργίας, που σύμφωνα μ’ εσάς δεν είναι δυνατό να υπάρξει χωρίς θεία επιδεξιότητα, είναι τόσο εύκολη, που η φύση θα δημιουργήσει, δημιουργεί και έχει δημιουργήσει αναρίθμητους κόσμους. Εσείς, αντίθετα, δεν μπορείτε να δείτε πώς τα κατορθώνει όλα αυτά η φύση χωρίς τη βοήθεια κάποιας διάνοιας, κι έτσι, σαν τους τραγικούς ποιητές που δεν μπορούν να φέρουν την πλοκή του δράματος σε μια κατάληξη, καταφύγατε σ’ έναν από μηχανής θεό, που την παρέμβασή του δεν θα την είχατε ανάγκη, αν αναλογιζόσασταν την δίχως όρια έκταση του διαστήματος που απλώνεται προς κάθε κατεύθυνση στό άπειρο όπου, ταξιδεύοντας ο νους, δεν βρίσκει άκρη να σταθεί.

Οι μαθητές του Κήπου αρνούνται κάθε θεία παρέμβαση στη δημιουργία του κόσμου και κάθε τελολογική ερμηνεία:

         «Λοιπόν, μέσα σ’ ετούτο το αχανές μήκος και πλάτος και ύψος,  υπάρχει χώρος για την άπειρη ποσότητα ατόμων που -παρ’ ότι τα χωρίζει το κενό- συνδέονται μεταξύ τους και σχηματίζουν τις ενώσεις από τις οποίες αποτελούνται οι μορφές όλων των πραγμάτων που εσείς νομίζετε πως δεν μπορούν να δημιουργηθούν παρά μόνο με τη βοήθεια φυσερών και αμονιών, και μας φορέσατε σαμάρι έναν Αιώνιο Αφέντη που πρέπει μέρα νύχτα να τον φοβόμαστε· γιατί ποιος δεν θα φοβόταν έναν θεό που ανακατεύεται παντού, που προβλέπει, προνοεί και παρατηρεί τα πάντα, και κρίνει πως τον αφορά το κάθε τι;

Συνέπεια της θεολογίας αυτής, πριν απ’ όλα υπήρξε το δόγμα σας της Αναγκαιότητας ή της Ειμαρμένης· η θεωρία σας ότι κάθε συμβάν είναι αποτέλεσμα μιας αιώνιας αλήθειας και ότι αποτελεί μέρος μιας αδιάσπαστης αλυσίδας αιτιοτήτων. Όμως τι αξία μπορεί να έχει μια φιλοσοφία που νομίζει ότι το κάθε τι συμβαίνει γιατί έτσι είναι γραμμένο από τη μοίρα; Αυτά τα πιστεύουν οι γριές, και μάλιστα οι αμόρφωτες γριές! Δεύτερη συνέπεια είναι οι ιδέες σας περί θείας έμπνευσης και μαντικής, που αν τις παίρναμε στα σοβαρά, θα γινόμασταν τόσο προληπτικοί που θα καταλήγαμε στους προφήτες, τους οιωνοσκόπους, στους αγύρτες, τους οραματιστές και τους ονειροκρίτες. Όμως ο Επίκουρος μάς λύτρωσε από την αιχμαλωσία και μας απελευθέρωσε από αυτές τις δεισιδαιμονίες• δεν έχουμε λοιπόν να φοβηθούμε τίποτα από τις υπάρξεις εκείνες που, όπως ξέρουμε, δεν προκαλούν ενοχλήσεις ούτε στον εαυτό τους ούτε και σε κανέναν άλλο• και ταυτόχρονα, λατρεύουμε με σεβασμό και ευλάβεια το υπέρτατο μεγαλείο της φύσης τους.»

        Θα έφτιαχναν ποτέ οι θεοί έναν κόσμο με τόση δυστυχία, θλίψη και οδύνη; Κι αν το τέλος, με τη μορφή της απώλειας, είναι καθημερινό φαινόμενο, μήπως ολόκληρη η φιλοσοφία δεν είναι παρά ένα ευφυές σχόλιο στο αμετάκλητο γεγονός του θανάτου; Κι αν ήθελαν οι θεοί να φτιάξουν τον κόσμο, γιατί δεν τον έφτιαξαν τέλειο; Ή λοιπόν ήθελαν αλλά δεν μπορούσαν να εκτοπίσουν το κακό από την ανθρωπότητα, ή μπορούσαν αλλά δεν ήθελαν, ή ούτε ήθελαν ούτε μπορούσαν ή και ήθελαν και μπορούσαν να το κάνουν. Κατά τον Επίκουρο, οι τρεις πρώτες περιπτώσεις είναι αδιανόητες για τους Θεούς, αφού είναι αντίθετες στη θεϊκή φύση τους. Αν λοιπόν ήθελαν και μπορούσαν, γιατί δεν έφτιαξαν τον κήπο του Παράδεισου αλλά μια κοιλάδα των δακρύων για εκατομμύρια θνητούς;

Οι παραστάσεις των ανθρώπων για τους θεούς προέρχονται από αμάθεια, φόβο και δεισιδαιμονία· άθεος και ασεβής είναι για τον Επίκουρο όποιος αποδίδει εγκληματικές προθέσεις στους θεούς, οι οποίοι υπάρχουν άφθαρτοι και αδιάφοροι για τις ατέλειες του κόσμου και τις περιπέτειες των πολιτισμού.  Είναι πάντως προτιμότερο οι άνθρωποι να πιστεύουν τον μύθο για τους θεούς, παρά να υποδουλώνονται στο πεπρωμένο, όπως λένε οι φυσικοί φιλόσοφοι, γιατί ο μύθος αφήνει τουλάχιστον την ελπίδα να μαλακώσουμε την θέληση και την οργή τους με τιμές, ενώ η αναγκαιότητα είναι νόμος αμείλικτος και με τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει. Ως βάση λοιπόν της θρησκείας μπαίνει το ζήτημα του φόβου.

Η Ιφιγένεια θυσιάστηκε από τον ίδιο της τον πατέρα για να φυσήξει ούριος άνεμος στα ελληνικά πλοία. Θα ήθελαν ποτέ οι θεοί κάτι τέτοιο ή μήπως όλα αυτά είναι έργα των ανθρώπων; Οι θεοί του Επίκουρου έχουν αιθέρια φύση, είναι μακάριοι και αθάνατοι, φτιαγμένοι από ψιλά άτομα, μιλούν Ελληνικά, έχουν φύλο και εμφανίζονται με τη μορφή του ανθρώπινου σώματος, το οποίο είναι ωραιότερο από κάθε άλλο. Στην επιστολή προς Μενοικέα διαβάζουμε: ΘΕΟΙ ΜΕΝ ΓΑΡ ΕΙΣΙΝ. ΕΝΑΡΓΗΣ ΓΑΡ ΑΥΤΩΝ ΕΣΤΙΝ Η ΓΝΩΣΙΣ, (οι θεοί βέβαια υπάρχουν διότι η γνώση που έχουμε γι´αυτούς είναι εναργής και ολοφάνερη). Στη διαθήκη που παραθέτει  ολόκληρη ο Διογένης Λαέρτιος φαίνονται η ευσέβεια του Επίκουρου προς τους θεούς.

Ο Ρωμαίος φιλόσοφος Σενέκας έχει τις αντιρρήσεις του: «Ο Θεός, αφού ζει απομονωμένος  ανάμεσα στο δικό μας και κάποιον άλλο κόσμο, τίποτα δεν μπορεί να πράττει, παρά να αποφεύγει κάθε φορά τους κόσμους που καταστρέφονται γύρω του, χωρίς να δίνει προσοχή στις ικεσίες και να φροντίζει για μας. Τέτοιον Θεό λατρεύεις εσύ, Επίκουρε, όπως μου φαίνεται, και μάλιστα με ευγνώμονα καρδιά. Αν ουδεμία υποχρέωση έχεις να λατρεύεις τον Θεό, αφού οφείλεις τα πάντα στα άτομα και τα στοιχεία για τα οποία μιλάς, τότε γιατί τον λατρεύεις;»

(Σ.Ε. Μα Τέλειος είναι ο ΚΟΣΜΟΣ, αφού όταν αναφερόμαστε στον ΚΟΣΜΟ νοείται ο Πνευματικός Κόσμος, όπως πρώτος ανέφερε την λέξη ο Πυθαγόρης. Κόσμος από το Κόσμημα, που πράγματι το Πνεύμα είναι ένα τέλειο κόσμημα, καμάρι και στολίδι -συνώνυμα- για όποιους το διαθέτουν. Όμως και οι θεοί έφτιαξαν τις δημιουργίες σύμφωνα με τα δικά τους συμφέροντα και αξίες, άρα κατ’ αυτούς είναι Τέλειος. Δεν είχαν κατά νου να είναι τέλειος για τα δημιουργήματα, αλλά για τους ίδιους. Όπως ΕΣΥ φτιάχνεις το μαντρί, να είναι τέλειο για τις δικές σου ανάγκες και κατ’ ελάχιστο για των προβάτων, που τα προορίζεις για τροφή κι εκμετάλλευση, το ίδιο και οι δημιουργοί των  δημιουργιών, φτιάχνουν τα μαντριά-δημιουργίες σύμφωνα με τις δικές τους ανάγκες, άρα μια χαρά καμωμένη είναι η δημιουργία πουβρισκόμαστε οι ΒΡΟΤΟΙ. Όσο ανακατεύεσαι εσύ σαν τσοπάνης στις υποθέσεις των μαντρωμένων προβάτων, στα συναισθηματικά τους, στις αξίες τους και στα προβλήματα τους άλλο τόσο και οι θεοί στα δικά σου. Το μόνο που σε ενδιαφέρει σαν δημιουργός-τσοπάνης, είναι το μαντρί «να αυξάνεται και να πληθύνεται» για να έχει κρέας για το τραπέζι σου. Αυτονήτο και Λογικό)

Βάλσαμο παρηγοριάς:

Ο Νίτσε επισημαίνει την παρηγορητική δύναμη της φιλοσοφίας του δασκάλου: «Ο Επίκουρος, αυτός που καθησύχασε τις ψυχές της αρχαιότητας, είχε την αντίληψη που σήμερα συναντούμε σπάνια, ότι δηλαδή για να γαληνέψει η ψυχή του ανθρώπου δεν είναι αναγκαίο να λύσουμε τα ύψιστα θεωρητικά προβλήματα. Έτσι, αντί να προβαίνει σε άκαρπες συζητήσεις, τού ήταν αρκετό να λέει σ’ εκείνον που βασανιζόταν από το φόβο ότι και σε περίπτωση που υπάρχουνε θεοί, δεν αναμειγνύονται στις υποθέσεις του κόσμου.

Η άποψη αυτή είναι ευνοϊκότερη και ασφαλέστερη. Δίνονται εκ των προτέρων κάποια προοδευτικά βήματα στον ακροατή, ο οποίος έτσι γίνεται πιο πρόθυμος να ακούει και να αποδέχεται. Αλλά αν επιχειρήσει να αποδείξει το αντίθετο -ότι δηλαδή οι θεοί μεριμνούν για τις ανθρώπινες υποθέσεις- σε ποιους λαβύρινθους και δάση σπαρμένα με αγκάθια δεν πέφτει από μόνος του, ο δυστυχής, χωρίς να χρειάζεται την πονηριά του συνομιλητή του, ο οποίος οφείλει τότε να έχει αρκετή φιλανθρωπία και λεπτότητα, ώστε να κρύψει τον οίκτο του. Στο τέλος, καταλαμβάνεται από ισχυρότατη αηδία για κάθε επιχείρημα που διατυπώνεται με λόγια. Καταλαμβάνεται από αηδία για τους ίδιους τους ισχυρισμούς του και αποχωρεί με τη διάθεση που θα είχε κι ένας γνήσιος αθεϊστής: Τι με ενδιαφέρουν οι θεοί; Ας πάνε στο διάβολο!»

Άφοβον ο θεός,
ανύποπτον ο θάνατος•
και ταγαθόν μεν εύκτητον,
το δε δεινόν ευκαρτέρητον. 
Φιλόδημος, Προς σοφιστάς, IV 10-14

Και στη συνέχεια: «Σε άλλες περιπτώσεις, όσες φορές ταλαιπωρούσε το μυαλό του συνομιλητή του μια υπόθεση κατά το ήμισι φυσική και ηθική κατά το άλλο μισό, ο Επίκουρος δεν την ανασκεύαζε, αλλά ομολογούσε ότι ενδεχομένως μπορούσε να είναι ορθή, ίσως όμως να υπάρχει κι άλλη υπόθεση, η οποία ερμηνεύει αυτό το φαινόμενο. Το πλήθος των υποθέσεων αρκεί για να σκορπίσει απ’ την ψυχή μας τα σύννεφα που γεννιούνται από τη μία και μόνη λεπτολόγο ανάλυση, η οποία επειδή είναι η μόνη ορατή, υπερτιμάται εκατό φορές περισσότερο· αυτό ακριβώς συμβαίνει για παράδειγμα όταν εξετάζουμε την προέλευση των τύψεων της συνείδησης και τις αντιλήψεις που έχουμε γι’ αυτές. Όποιος λοιπόν επιθυμεί να χύσει βάλσαμο παρηγοριάς στους δυστυχείς, τους κακοποιούς, τους υποχονδριακούς ή αυτούς που πεθαίνουν, ας ανακαλεί στη μνήμη τους τις δυο καθησυχαστικές αποστροφές του Επίκουρου που ισχύουν σε πλείστες περιπτώσεις: α) Είναι νόμος. Έτσι έχει το πράγμα. Λοιπόν δεν ενδιαφερόμαστε. β) Το πράγμα είναι δυνατόν να είναι έτσι. Μπορεί όμως να είναι κι αλλιώς.»
 

Η μεσημβρία του αρχαίου κόσμου

Για τον Γερμανό φιλόσοφο, η διδασκαλία του Επίκουρου είναι το μεσημέρι της αρχαιότητας: 

«Είμαι ευτυχής, διότι συναισθάνομαι το χαρακτήρα του Επίκουρου με τρόπο διαφορετικό από κάθε άλλον και, παρά τα όσα ακούω και διαβάζω γι’ αυτόν, είμαι ικανός να δοκιμάσω την αίσθηση της μεσημβρίας του αρχαίου κόσμου. Βλέπω τη ματιά του στραμμένη προς μια μακρά, απλωμένη, υπόλευκη θάλασσα, προς παράκτιους βράχους που πάνω τους ξαπλώνει ο ήλιος, ενώ μικρά ζώα παίζουν ήσυχα και με ασφάλεια μέσα στις λάμψεις του, όπως ήσυχο και ασφαλές είναι το φως της μέρας και το βλέμμα του δασκάλου. Τέτοια ευδαιμονία μπορεί να αισθανθεί μόνον όποιος υποφέρει εις το διηνεκές. Είναι ευδαιμονία για τα μάτια, μπροστά στα οποία η θάλασσα της ύπαρξης γαληνεύει, κι αυτά δεν μπορούν να ικανοποιηθούν πλέον βλέποντας την επιφάνεια και την πολύχρωμη, τρυφερή και φρικιαστική επιδερμίδα της. Ουδέποτε άλλοτε υπήρξε τέτοια μετριοφροσύνη της ηδονής.»

Πλάνη δεινή!

Στους ισχυρισμούς των Κυρηναϊκών ότι οι σωματικοί πόνοι είναι σφοδρότεροι και δριμύτεροι από τους ψυχικούς, ο Επίκουρος απαντά: «Πλάνη δεινή!  Το σώμα πάσχει μόνο από τα παρόντα κακά ενώ η ψυχή υποφέρει από τις συμφορές του παρόντος, του παρελθόντος και του μέλλοντος.» Εξάλλου, οι αισθησιακές ηδονές και οι σαρκικές απολαύσεις ποτέ δεν μπορούν να ικανοποιηθούν πλήρως σε μια τόσο σύντομη ζωή. Μόνο η νόηση μπορεί να μας εξασφαλίσει αρμονικό και τέλειο βίο, γιατί δεν έχει ανάγκη την απεριόριστη διάρκεια του χρόνου.

Στις ωραίες επιστολές του προς τον Λουκρήτιο, ο Σενέκας λέει:  «Οποιοσδήποτε καταφεύγει στον Επίκουρο για να βρει επικάλυψη για τις ακόλαστες διαθέσεις του απογοητεύεται ευθύς εξαρχής. Εισέλθετε στον κήπο μου και διαβάστε το επίγραμμά μου: Ξένε, η διαμονή εδώ είναι ευχάριστη. Ως ύψιστο αγαθό θεωρούμε την ηδονή. Ο φύλακας αυτού του χώρου (ενδιαιτήματος) είναι πρόθυμος και αξιέραστος. Θα σε φιλέψει κρίθινο άρτο, θα σου προσφέρει άφθονο νερό και θα σου απευθύνει την ερώτηση: είσαι ευχαριστημένος από την υποδοχή που σου έκαμα; Όχι! Ο κήπος αυτός δεν ερεθίζει την όρεξη, τουναντίον καταστέλλει την πείνα. Δεν αυξάνει τη δίψα με την πόση, αλλά τη σβήνει με φυσικά μέσα, τα οποία, εκτός των άλλων, έχουν το πλεονέκτημα να είναι πολύ φθηνά. Στην απόλαυση αυτή γέρασα κι εγώ.»

Ενώ οι Στωικοί θεωρούν ύψιστο αγαθό την Αρετή, ο Επίκουρος την εκλαμβάνει αποκλειστικά ως ένα μέσο που βοηθάει τους ανθρώπους να αποκτήσουν την ύψιστη ευδαιμονία, δηλαδή την ηδονή. Αν οι ωραίες και θαυμάσιες αρετές δεν μπορούν να μας οδηγήσουν σε καμιά ευχαρίστηση, κανένας δε θα τις λογαριάσει ως ελκυστικές και άξιες επαίνου. Η τέχνη του γιατρού εκτιμάται για τα ευεργετικά  αποτελέσματα της και η τέχνη του ναυκλήρου δεν επαινείται καθ’ αυτήν αλλά επειδή είναι χρήσιμη στη ναυσιπλοΐα· έτσι και η φιλοσοφία εκείνη, την οποία πρέπει να θεωρήσουμε ως τέχνη του ζην, δεν έχει καμιά αξία αν δεν προσφέρει κάποιο θετικό και ευεργετικό αποτέλεσμα.

Ποθούμε το Αγαθό όχι επειδή έχει αξία από μόνο του, όπως έλεγε ο Σωκράτης, αλλά γιατί είναι παράγοντας που οδηγεί στην ευτυχία. Για τον ίδιο λόγο επιδιώκονται και οι άλλες τέσσερις θεμελιώδεις αρετές της αρχαιότητας, η εγκράτεια, η ανδρεία, η δράση και η δικαιοσύνη. Η εγκράτεια θέτει τη δράση υπό τον έλεγχο της νόησης και μας βοηθάει να απολαμβάνουμε με μέτρο τις ηδονές, ώστε να μην προκαλούν οδύνη. Είμαστε ανδρείοι για να μπορούμε να ζούμε χωρίς αγωνίες και φόβους, πράττοντας δίκαια, γιατί η ατιμία βασανίζει την ψυχή και μόνο με την απλή παρουσία της (Ο δίκαιος αταρακτότατος, ὁ δ’ αδικος πλείστης ταραχής γέμων). Ωστόσο, δεν μπορεί οποιοσδήποτε να εξυψωθεί στην ύψιστη βαθμίδα της σοφίας. Χρειάζεται ευφυΐα και άσκηση, αλλά αυτός που κατορθώσει άπαξ να ανέλθει μέχρι εκεί, κατέχει πλέον τη σοφία ως άφθαρτη ιδιότητα και μαζί μ’ αυτή την ευδαιμονία και την ατάραχη ζωή.

Ο σοφός δεν εκλιπαρεί αξιώματα και τιμές, ούτε ενδιαφέρεται πολύ για τη γνώμη που έχουν οι άλλοι γι’ αυτόν· του αρκεί να μην τον περιφρονούν, επειδή σε τέτοια περίπτωση θα κινδύνευε η ασφάλεια και η ηρεμία του. Ο σοφός αντιμετωπίζει με ήρεμη σκέψη (νήφωνα λογισμό) κάθε κατηγορία και μομφή εναντίον του. Αν και το αίσθημα της αδικίας του προκαλεί δυσαρέσκεια, τα συναισθήματά του δεν εκφυλίζονται σε αγανάκτηση και οργή, η οποία θα έβλαπτε την αοχλησίαν του σώματος.

Στην Επίκουρου Προσφώνησι σώζεται ένα απόσπασμα που ανήκει στον Μητρόδωρο: 

«Να θυμάσαι ότι αν και είσαι θνητός σύμφωνα με τη φύση και έχεις λάβει μια περιορισμένη διάρκεια ζωής, ανέβηκες με τους διαλογισμούς περί της φύσης τόσο στην απειρία της όσο και στην αιωνιότητά της και είδες καθαρά τα τωρινά, τα μελλούμενα και τα παρελθόντα.»  Ο Έλληνας άνθρωπος της δημοκρατικής εποχής, απαλλαγμένος από τις μεταφυσικές μυστικιστικές θολούρες, περιγελά το Πεπρωμένο και δεν το δέχεται ως απόλυτο κυρίαρχο των πάντων:  από τα πράγματα κάποια γίνονται από ανάγκη κάποια άλλα από τύχη και κάποια άλλα τέλος από τη δική μας βούληση.  Η τύχη είναι απλώς μια ευκαιρία: «Την τύχη όμως ούτε θεό την θεωρεί, όπως πιστεύουν οι πολλοί άνθρωποι, – αφού τίποτα δεν γίνεται από τον θεό χωρίς τάξη – , ούτε πάλι την θεωρεί ως αβέβαιη αιτία, δεν πιστεύει ότι από την τύχη δίνεται το καλό ή το κακό στους ανθρώπους για μια ευτυχισμένη ζωή, αλλά όμως παρέχει την ευκαιρία και την αρχή για μεγάλα καλά ή μεγάλα δεινά.»

Τα προηγούμενα δεν σημαίνουν ότι ο θνητός που κατέχει τέτοια σοφία είναι απαλλαγμένος από τα ανθρώπινα πάθη, ούτε ζει αλώβητος, αμέτοχος στα παιχνίδια της εξουσίας και τις αναμετρήσεις που μαίνονται σε όλο το φάσμα της κοινωνικής σχέσης. Λόγω αυτής της πραγματικότητας δημιουργήθηκαν άλλωστε πλήθος οργανωμένες φιλοσοφικές Σχολές σε πολλές πόλεις του αρχαίου κόσμου. Οι αλληλέγγυες κοινότητες των Επικούρειων συμμετείχαν στις ιδεολογικές διαμάχες της εποχής τους, είχαν δηλαδή εν τέλει πολιτική λειτουργία, ανεξαρτήτως από τις προθέσεις και τις επιδιώξεις των ιδρυτών τους.

Οι ιδέες των Επικουρισμού θα επιβιώσουν στη συναρπαστική ιστορία της φιλοσοφικής σκέψης, θα ενταχθούν σε μεταγενέστερες κοσμοαντιλήψεις και θα ανακαλυφθούν ξανά την περίοδο των αστικών επαναστάσεων στην Ευρώπη. Ο Επίκουρος υπήρξε το σκάνδαλο της αρχαιότητας και ταυτόχρονα ο πρώτος που ανέδειξε μέσα σε ένα ολοκληρωμένο φιλοσοφικό σύστημα την αξία της προσωπικότητας και της φιλίας, την πίστη στο λογικό, την ανεξάρτητη διανόηση, την ικανότητα του ανθρώπου να εξουσιάσει τη Φύση και να δαμάσει τη Μοίρα του. 

Ανάμεσα σε άλλα, η επικούρεια φιλοσοφία καταδεικνύει πόσο μάταιες και γελοίες είναι οι προσπάθειες των ανθρώπων να αποκτήσουν όλο και περισσότερα υλικά αγαθά, θυσιάζοντας πολλές φορές πράγματα πολύ πιο σημαντικά για τη ζωή τους, χωρίς καν να το συνειδητοποιούν. Στο σπουδαίο και ανεπανάληπτο συμπόσιο της ζωής αξίζει λοιπόν να πάρουμε μέρος χαρούμενοι, δηλαδή γενναίοι και ατρόμητοι μπροστά στον θάνατο:

«Το φρικωδέστερον ουν των κακών,ο θάνατος ουθέν προς ημάς επειδήπερ όταν μεν ημείς ώμεν, ο θάνατος ου πάρεστιν, όταν δε ο θάνατος παρή, τοθ’ ημείς ουκ εσμέν», το φριχτότατο λοιπόν κακό, ο θάνατος, δεν πρέπει να μας σκοτίζει, γιατί όσο εμείς υπάρχουμε, ο θάνατος δεν υπάρχει, κι άμα έρθει ο θάνατος, εμείς δεν υπάρχουμε.

Η φύση μας προσφέρει γενναιόδωρα και χωρίς πολλούς κόπους όσα χρειαζόμαστε για να ζήσουμε ευτυχισμένοι. Ο γλυκός καρπός της επικούρειας αυτάρκειας είναι η ελευθερία.

Σολώνεια και περίκλεια δημοκρατία (Δημήτρης Λιαντίνης)

 

Ένα από τα σημεία της άγνοιας και της πλάνης στη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών, είναι η λάθος εικόνα που έστησαν μέσα μας οι δάσκαλοι ότι η υψηλότερη τάχα κορυφή της κλασικής Ελλάδας είναι, ο Περικλής και ο «χρυσός αιώνας» του.
Η εκδοχή αυτή στην αξιολόγηση γενικά της ιστορίας της αρχαίας Ελλάδας έχει γίνει κύρια δέση. Και βέβαια ανταποκρίνεται σε μία μορφή της αλήθειας. Δεν είναι όμως η ουσιαστική της μορφή, που πηγάζει από τη μονιμότητα και χύνεται στη διάρκεια των πραγμάτων και των δράσεων. Δεν είναι δηλαδή η αλήθεια, που προορίζεται να δείχνει το «εσαεί», όπως θά ’λεγε ο Θουκυδίδης.
Η θέση ότι ο αιώνας του Περικλή, 460-430 π.Χ. είναι η κορυφή της κλασικής Ελλάδας εκφράζει την προφάνεια και την επιπολή. Και η αλήθεια της δεν η μπορεί παρά να είναι η προφανής και η επιπόλαιη. Γιατί η αλήθεια που φαίνεται δεν είναι κατά κανόνα και η αλήθεια που είναι. Κι εδώ μιλάμε για την πρώτη. Μιλάμε για την αλήθεια που την υπαγορεύουν τα θεατά και τα δρώμενα. Η αίσθηση του κατευθείαν και η αντίληψη του άμεσου.
Θα μπορούσε κανείς στη γλώσσα της φυσικής να το ειπεί ως εξής: Η εκδοχή ότι η εποχή του Περικλή συμπίπτει με την ύπατη στιγμή της ελληνικής ώρας είναι η στατική θέση του τρισδιάστατου, όπου τον χώρο τον ορίζουν τα σημεία. Δεν είναι η δυναμική θέση του τετραδιάστατου, όπου το χώρο τον ορίζουν τα γεγονότα. Αυτό σημαίνει πως η αλήθεια για τον χρυσό αιώνα του Περικλή έρχεται από τη νευτώνεια παράσταση της φυσικής, που δεν ακυρώνεται βέβαια ποτές, αλλά κάπου όμως ξεπερνιέται. Σε αντίθεση με τη σχετικιστική παράσταση της φυσικής, που μέσα στην περατότητά της είναι άπειρη.
Ακόμη πιο απλά, που θα ειπεί πιο σίγουρα: Η θέση ότι η εποχή του Περικλή είναι ο κόρυμβος της κλασικής Ελλάδας, αφήνει έξω την παράμετρο του χρόνου, που είναι η ανάποδη όψη του χώρου. Η θέση αυτή, δηλαδή, δεν αντικρύζει το ιστορικό προτσές μέσα στην ενιαία διάσταση του χωροχρόνου, αλλά ξεχωρίζει τον χώρο από τον χρόνο.
Η νευτώνεια Θέση βλέπει τον Περικλή στατικά. Τον θεωρεί, για παράδειγμα, την ώρα που χτίζει την Ακρόπολη, και εκεί τον απομονώνει. Δεν τον βλέπει δυναμικά. Δεν τον βλέπει σε συνάρτηση, για παράδειγμα, με ό,τι προηγήθηκε και με ό,τι ακολούθησε. Γιατί τότε Θά ’βλεπε έναν Περικλή που κληρονόμησε από τους προγόνους τη δόξα και τη λάμψη των Μηδικών, και κληροδότησε στους απογόνους το όνειδος και τη συφορά του Πελοποννησιακού Πολέμου.
Σε πρώτη λοιπόν φάση και σε πρώτη οπτική αποδέχεται κανείς την κατανόηση ότι στην εποχή του Περικλή η ιστορία της Ελλάδας άγγιξε το θριαμβικό της άκρο. Γιατί εκείνη την ώρα τις πράξεις των ελλήνων τις μαστιγώνει το οργιαστικό ρίγος της δύναμης και της δημιουργίας. Και τα έργα τους τα λούζει η ωκεάνεια αίσθηση της κυριαρχίας και της κατάφασης. Μία γενετήσια σύμπληξη άπειρης μάζας και άπειρης ενέργειας λύνει ολόκληρο το παρελθόν, αλλά δεν ημπορεί να δέσει το μέλλον του ανθρώπου.
Και πράγματι, στην εποχή του Περικλή έχουμε χτίστες και τεχνίτες πολλούς. Και θα δώσουν κρότους και ήχους που δεν ξανακούστηκαν.
Στον στοχασμό έχουμε τον πρώιμο Σωκράτη. Ενώ βαδίζει, μπροστά του βυΘίζουνται αγαλινά προς το λυκόφως οι τελευταίοι μεγάλοι προσωκρατικοί. Ο Ηράκλειτος, ο Παρμενίδης, ο Εμπεδοκλής, ο Λεύκιππος, ο Αναξαγόρας, ο Πίνδαρος.
Στην τραγωδία έχουμε το μέγα μεσημέρι του Σοφοκλή. Ο τραγικός των Οιδιπόδων κατευοδώνει τον πρεσβύτη Αισχύλο, την ώρα που καλωσορίζει το θαλασσοπλήγα Ευριπίδη.
Στην ιατρική έχουμε την τιμημένη ανάρρηση του Ιπποκράτη, που έζεψε τη θεραπευτική με τη φιλοσοφία στο έκκεντρο σημείο της σωματικής και της πνευματικής δίαιτας. Τι σημαίνει φιλοσοφική ιατρική το καταλαβαίνουμε για καλά σήμερα, καθώς βλέπουμε καθαρά ότι η αιτία που προκαλεί στους ανθρώπους τον καρκίνο είναι ο τρόπος που ζούμε. Το αφύσικο της κατοικίας δηλαδή, το αφύσικο της εργασίας, το αφύσικο της αναπνοής, το αφύσικο της κίνησης, το αφύσικο της αγωγής, το αφύσικο της ψυχαγωγίας. Ο Ιπποκράτης με τη φιλοσοφική ιατρική του σήμερα είναι περισσότερο επίκαιρος από τον Λεύκιππο με την ατομική φυσική του.
Στη γλυπτική έχουμε τα μαστοράτα του Πολύκλειτου, του Μύρωνα, του Φειδία. Τα λιθουργεία αυτών των μαστόρων είναι επί γης τα τελεστήρια του ρυθμού και της αρμονίας, που τις συστοιχίες τους στον ουρανό θα τις έβλεπε κανείς στους εύστολους αστερισμούς του Ωρίωνα του Ηνίοχου, του Μεγάλου Κύνα.
Στην αρχιτεκτονική έχουμε την Ολυμπία της Ήλιδας και την Ακρόπολη της Αττικής. Δυο ιερά της φύσης.
Στην πολιτική έχουμε τον έπαινο του Δήμου και των Σοφιστών. Ωστόσο, είναι μια πολιτική επιστήμη που θέλει να αντικρύζει τον άνθρωπο σαν ευφροσύνη του σήμερα, και σαν αγνόηση του αύριο. Γιατί λίγο ακόμη και η πολιτική του Περικλή θα ξεδιπλώσει τους πανάθλιους Κλέωνες, τους αρριβίστες Αλκιβιάδες, τους αναξιοπαθούς Νικίες.
Μ’ έναν λόγο, η εποχή του Περικλή είναι μεγάλη, γιατί ’ναι η ώρα που ανθίζει το ρόδο. Ο ήλιος στυλώνεται στο μεσούρανο, και η μέρα γίνεται έκρηξη. Τώρα ο άντρας, στα σαράντα πέντε του χρόνια, ετοιμάζεται να φορέσει το στέμμα του βασιλιά. Από την άποψη αυτή η εποχή του Περικλή είναι ο χρυσός αιώνας της Ελλάδας. Και θά 'χε όλο το δίκαιο η παιδεία μας να τον προβάλλει στους νέους παράδειγμα της πρέπουσας αγωγής. Εάν δεν είχε λησμονήσει το ουσιώδες...
Λησμόνησε, δηλαδή, ότι το ρόδο που άνοιξε θα μαραθεί, και ο καρπός που έγινε θα πέσει. Ότι σαν έφθασε να μεσουρανήσει ο ήλιος, γρήγορα θα πάρει την κατρακύλα κατά τη σπηλιά της νύχτας. Και τον Ιούλιο Καίσαρα την ώρα που ήταν να του φορέσουν το στέμμα στο κεφάλι, τον σφάξανε είκοσι τρεις μαχαιροφόροι.
Όλα αυτά για την αγωγή σημαίνουν ένα. Ότι προτείνοντας πρότυπο στους μαθητές τον αιώνα του Περικλή, ανατρέφουμε τους νέους μας με το φύραμα της γεροντικής. Για να μορφώσουμε τη ζωή που ξεκινά, λαβαίνουμε κανόνα τη ζωή που φεύγει. Στην απειλή του μαρασμού εμπιστευόμασιε το λίκνο του σφρίγους.
Τώρα μπορεί να δείξει κανείς από μέσα, γιατί η εποχή του Περικλή δεν είναι ο αιώνας του χρυσού ή του αργύρου, σύμφωνα με τη γνωστή κλίμακα εκφυλισμού των γενεών, αλλά είναι ο αιώνας του χαλκού και του σιδήρου. Είναι, δηλαδή, η εποχή της σοβούσας παρακμής και της προχωρημένης αποσύνθεσης.
Αμέσως μετά τη νίκη στις Πλαταιές η ψuχoλoγία του πολίτη της Αθήνας, και της άλλης Ελλάδας, άλλαξε. Ένα βαρομετρικό υψnλής αγερωχίας που ανεβαίνει στον κομπασμό, και ένας άνεμος οίησης που ξαμολιέται μ’ όλους τους συριγμούς του θράσους, πήραν τη θέση του σεμνού και του μετρημένου, του ακοίμητου, και του ελαφρά μελαγχολικού Έλληνα της εποχής των Μηδικών. Μ’ έναν λόγο, έγινε αυτό που πάντα γίνεται, όταν η επιτυχία σπάζει τα φρένα του νου. Οι Έλληνες, και κύρια οι Αθηναίοι, «καβάλησαν καλάμι».
Στον καιρό τους το «καβάλησαν καλάμι»· ο Αισχύλος το δίδασκε πρωί και απόγευμα στα θέατρα με τη δική τους γλώσσα: Προσέχετε την ύβρη, τους έλεγε. Δεν υπάρχει χολερότερη χολέρα στον άνθρωπο. Κι όταν η ύβρη ανθίσει, τότε θα θρέψει το στάχυ της τύφλας, Και ύστερα θα θερίσετε τις θημωνιές του μεγάλου θρήνου. Ο πικρός Αισχύλος ειδοποιεί τους συμπολίτες του, σαν να βλέπει ολοκάθαρη μπροστά του τη συφορά της αθηναϊκής στρατιάς στη Σικελία ύστερα από εξήντα χρόνια.
Ο γκρεμισμός των Αθηναίων στην ύβρη, φαίνεται χαρακτηριστικά από τρία πατήματά τους σε σάπιο σανίδι.
Το ένα είναι η ιμπεριαλιστική τους τροπή που αρχίζει πολύ ενωρίς. Την επαύριο κιόλας των Μηδικών, ο Θεμιστοκλής 8α εξαπατήσει τους Δωριείς, και θα χτίσει κρυφά τα Μακρά Τείχη. «Ανόητοι», λέει στους Αθηναίους του Θεμιστοκλή ήδη και του Κίμωνα, ο Πλάτων. «Χωρίς μυαλό και χωρίς δίκαιο γιομίσατε την πόλη με κάστρα και με πολεμικά λιμάνια. Με τειχιά και πλοία, και φόρους και εισφορές για τον πόλεμο. Και με πολλή άλλη τέτοια ασυλλογισιά».
Το άλλο είναι η ανεπαίσθητη κατολίσθηση του Αθηναίου πολίτη από την τάξη του σύμμαχου στην ατιμία του καταχτητή των Ελλήνων. Είναι εκείνο που η ιστορία το λέει μεταβολή της Αθηναϊκής Συμμαχίας σε Αθηναϊκή Ηγεμονία. Από τη στιγμή που οι Αθηναίοι βλέπουν στους Έλληνες των νησιών και των παραλίων ό,τι έβλεπε ο Πέρσης βασιλιάς στους Έλληνες της Ιωνίας, το έγκλημα πια έχει συντελεστεί. Η λαμπρή δημοκρατία του Κλεισθένη και του Σόλωνα είναι νεκρή. Και η πόλη του Περικλή έχει σημαδευτεί με το σημάδι του Κάιν.
Το τρίτο και πικρότερο, είναι η συμπεριφορά των Αθηναίων στους Μηλίους, όπως την εκθέτει ο Θουκυδίδης στο πέμπτο βιβλίο της ιστορίας του. «Είτε σας αρέσει είτε όχι», λένε οι Αθηναίοι πρέσβεις στους κατοίκους της Μήλου, «και στον πόλεμο θα κατέβετε και στο πλευρό μας θα σταθείτε. Εμείς σας προστάζουμε. Γιατί ’μαστε οι δυνατοί και σεις οι αδύνατοι. Και στέκεται υπέρτατος νόμος που ορίζει οι δυνατοί να κάνουν και οι αδύνατοι να παθαίνουν. Θα σκύψετε, λοιπόν, το κεφάλι, θα πάθετε ό,τι δεν θέλετε, και στο τέλος θα πείτε και “σπολλάτη”».
«Οι προύχοντες πράσσουσι και οι ασθενεΐς ξυγχωρούσιν». Αυτή είναι η δίκοπη φράση του Θουκυδίδη, που μετριέται στις πέντε δέκα σκληρότερες προτάσεις που άρθρωσε η γλώσσα των ανθρώπων. Σκληρή και από την άποψη της αδικίας, και από την άποψη της πραγματικότητας.
Βέβαια γνωρίζουμε ότι οι Μήλιοι δεν έστερξαν να υποταχθούν στη βούληση των Αθηναίων. Στον άδικο πόλεμο, εζήτησαν τη δίκαιη ουδετερότητα. Οι Αθηναίοι πολιόρκησαν το νησί, κυρίεψαν την πόλη, σφάξανε τους άντρες, σκλάβωσαν τις γυναίκες, και τη γη τούς την παίξανε στο ζάρι. Η σφαγή της Μήλου, κατά την προσωπική μου εκτίμηση είναι η αποκορύφωση της κατάπτωσης της περίκλειας δημοκρατίας. Ο Περικλής βέβαια τώρα, το 416 π.Χ., έχει πεθάνει. Όλα όμως όσα γίνουνται είναι παιδιά του.
Από την άποψη της υπέρβασης και της ύβρης ο αδικημός των Μηλίων από τους Αθηναίους είναι όμοιος με τον αδικημό του Ξέρξη να μαστιγώσει τον Ελλήσποντο, και να ρίξει τις χειροπέδες στα νερά. Και όπως ο Ξέρξης τιμωρήθηκε σε κάποια άλλα νερά -στη Σαλαμίνα-, έτσι που τα ουαί του να φτάσουν ως τη μακρινή Ασία, όμοια και οι Αθηναίοι τιμωρήθηκαν σε κάποιο άλλο νησί, στη Σικελία. Τρεις μέρες έκαμαν, και τ’ αυτιά τους δεν ήθελαν να πιστέψουν τη συφορά που τους βρήκε.
Κρατώ τη θέση, και όσο με τα χρόνια τη βασανίζω τόσο πιο στερεή γίνεται, ότι δεν υπάρχει πιο συγκλονιστική στιγμή σε ολόκληρη την ελληνική ιστορία, από την άποψη του φιλοσοφικού βάθους και της παιδαγωγικής πυκνότητας, όσο η καταστροφή της αθηναϊκής στρατιάς στις Συρακούσες. Ο μονοήμερος χαμός στη στεριά και στη θάλασσα, η σφαγή των στρατιωτών στα ποτάμια Κακύπαρι και Ασσίναρο, ο κλεισμός των αιχμαλώτων στα φοβερά λατομεία. Εκείνες οι «λιθοτομίες» θα μένουν το αρχέτυπο για όλα τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, για όλα τα αρχιπέλαγα Γκουλάκ, για όλες τις Γιεζοφτσίνες. Και τα Γεντι-Κουλέ, και τα Επταπύργια.
Εάν λοιπόν η εποχή του Περικλή θεωρηθεί από τούτη την αθέατη όψη της νοσούσας δημοκρατίας και της μιλιταριστικής τροπής, τότε θα φανερωθεί ότι το πολιτικό ήθος και ο πολιτικός λόγος του ανθρώπου της δεν προσφέρεται παράδειγμα να το προτείνουμε στα παιδιά μας. Αντίθετα, είναι το παράδειγμα να τα αποτρέπει από το κακό και το λάθος.
Παράδειγμα να το δείχνουμε στα παιδιά μας είναι η δημοκρατία του Σόλωνα.
Τώρα, που θα μιλήσω για τη δημοκρατία του Σάλωνα, περιγράφω το πώς είδαν την παρουσία τους μέσα στη φύση και τη ζωή τους μέσα στην κοινότητα οι πολίτες της Αθήνας από τον θάνατο του Σόλωνα, το 560 π.Χ., ως την επαύριο της νίκης των Πλαταιών, το 479 π.Χ.
Αυτές οι δυόμισυ γενεές ανθρώπων, στην ιστορία της Αθήνας στην ιστορία της Ελλάδας στην ιστορία της Ευρώπης και στην ιστορία του ανθρώπου καθόλου, είναι ο χρόνος που στη διάρκειά του ο πολιτικός άνθρωπος, ο «homo politicus», σήκωσε το κεφάλι του μετάρσιο και έπληξε τα άστρα. Με αυτοσυναίσθημα, με δύναμη, με πολλή συλλογή και περισσότερη καρτερία ο σολώνειος πολίτης έπληξε τα άστρα όχι των γειτονικών μας αστερισμών, ούτε του Γαλαξία μας, ούτε της τοπικής ομάδας γαλαξιών. Αλλά τα άστρα στη μέση και στην άκρη του σύμπαντος. Από τη μεγάλη «έκρηξη» ως τη μεγάλη «ενδόρρηξη».
Σε λόγο πεζό θέλω να ειπώ ότι, όσο ο άνθρωπος θα ζει σε τούτο το γαλαζοπράσινο πλανήτη, και όσο η πολιτική του συνείδηση θα αναζητεί το τέλειο πολίτευμα για να συμβιώνει ειρηνικά και δίκαια στις κοινωνίες του, πάντα θα σημαδεύει σαν στόχο τη δημοκρατία του Σόλωνα. Θα γυρίζει προς το κέντρο της, όπως η πυξίδα γυρίζει προς τον βοριά.
Ακόμη, σε λόγο πεζό θέλω να ειπώ ότι, αν υπάρχουν σκεπτόμενα όντα σε άλλα σημεία του σύμπαντος, και έχουν δημιουργήσει προχωρημένους πολιτισμούς και τη δική τους ιστορία, ο τρόπος με τον οποίο θα έχουν οργανώσει τις κοινωνίες τους θα κατατείνει σταθερά στο μοντέλο της δημοκρατίας του Σόλωνα. Με δεδομένη, βέβαια, τη θέση των αστροφυσικών σήμερα ότι η δομή του σύμπαντος, από τα στοιχεία έως τους νόμους του, είναι ενιαία και ομότροπη.
Ποιο είναι το στοιχείο υποβάθρου στη δημοκρατία του Σόλωνα, που της δίνει το χαρακτήρα του πολυχρόνιου και του συμπαντικού; Είναι η απλή κατανόηση ότι εγώ οφείλω να στέκομαι απέναντι στη φύση και απέναντι στην πόλη, όπως οφείλεις να στέκεσαι κι εσύ απέναντι στη φύση και απέναντι στην πόλη.
Πιο πέρα: Εκείνο που ορίζει τη σχέση του ενός πλάσματος προς το άλλο μέσα στη φύση είναι το ίδιο που ορίζει τη στάση του ενός πολίτη προς τον άλλο μέσα στην πόλη, προσαρμοσμένο όμως στην ιδιαιτερότητα του είδους άνθρωπος, που είναι η νόησή του.
Πιο πέρα: Εκείνο που ορίζει τη θέση του ενός πλάσματος προς το άλλο μέσα στη φύση με όλες τις αντιθέσεις, τις ανισότητες, τις διαφορές και τις ετερότητές τους που υπάρχουν και πάντα θα σώζουνται, είναι η δύναμη που γεννά την ισορροπία ανάμεσά τους, ώστε να εμφανίζεται και να κρατεί η τάξη.
Πιο πέρα: Αυτή η δύναμη, που γεννά και τρέφει την τάξη μέσα στη φύση, από τους Έλληνες και τον Σόλωνα ονομάστηκε «Δίκη»·
Πιο πέρα: Για να υπάρχει στην πόλη η τέλεια και η αχάλαστη τάξη που υπάρχει στη φύση· η Δίκη της φύσης πρέπει να μεταφερθεί στην πόλη.
Πιο πέρα: Όταν η Δίκη της φύσης, προσαρμοσμένη στο είδος άνθρωπος, μεταφερθεί στην πόλη, τότε έρχεται στην πόλη η δικαιοσύνη των ανθρώπων.
Πιο πέρα και τέλος: Όπως η Δίκη είναι η κυβερνήτρα της φύσης που έκαμε ο άγνωστος δημιουργός, όμοια και η δικαιοσύνη, το ανθρώπινο αντίκρυσμα της Δίκης δηλαδή, είναι η κυβερνήτρα της πόλης που έκαμε ο Σόλων.
Επειδή η δικαιοσύνη της πόλης του Σόλωνα τεχνουργεί την ομοιότητα των πολιτών σε βάση φυσική, δεν υπάρχει ισοκατανομή των αγαθών, ούτε εξομοίωση των ποιοτήτων, ούτε η αταξική κοινωνία. Και οι πολίτες της πόλης του Σόλωνα δεν είναι οι Ουριήλ, οι Γαβριήλ, και οι άλλοι άγγελοι. Ο Σόλων, ο μεγαλύτερος ριζοσπάστης και οραματιστής, είναι συντηρητικός. Έτσι, η ισότητα της δημοκρατίας του Σόλωνα εδράζεται απάνου στη φυσική ανισότητα των πολιτών, που παρότι ανισότητα κατά το όμοιο, όλοι οι δάσκαλοι λόγου χάρη δεν έχουν το ίδιο ταλέντο, ωστόσο είναι ισότητα κατά το διάφορο, δάσκαλοι και πολιτικοί και μαστόροι λόγου χάρη είναι ίσοι απέναντι στην πόλη.
Την ισότητα των πολιτών κατά το διάφορο μέσα στην πόλη τη θεσπίζει η ίδια ισότητα των όντων κατά το διάφορο μέσα στη φύση. Ο λόφος, λόγου χάρη, έχει τον ιδικό του λόγο απέναντι στο όρος. Η κρήνη έχει την ιδική της φυσιογνωμία απέναντι στον ποταμό. Ο γαλάζιος αστέρας στέκεται άφταστος στον ουρανό, αλλά ο ταπεινός λύχνος είναι ο χρειαζούμενος στην κάμαρη. Και το ίδιο δίκαιο ορίζει την ισότητα κατά το διάφορο στα πλάσματα της φύσης. Ο βάτραχος συνυπάρχει με τον φρύνο. Το αηδόνι έχει τη λαλιά και ο έποπας τα χρώματα. Η καρπερή ελιά και ο άκαρπος έλατος, οι αγκίδες της τσουκνίδας και τα νάζια του ηλιοτρόπιου. Τέτοιας λογής και τόσο βαθύς είναι ο φυσικός λόγος που οργανώνει την ηθική τάξη στη δημοκρατία του Σόλωνα.
Η ισότητα κατά το διάφορο κάνει πολίτες όμοιους και ίσους τους πεντακοσιομέδιμνους και τους θήτες, τους διάκριους και τους πεδιακούς, τον στρατηγό και τον στρατιώτη μπροστά στους Μήδους, τον άξιο ρήτορα και τον Σκύθη αστυνόμο στην Αγορά, τον επώνυμο άρχοντα και τον ανώνυμο χειρωνάκτη στο χώρο της δουλειάς τους. Σαν να λέμε, και σαν να μη λέμε: Εσύ κι εγώ κι ο άλλος έχουμε κοινή τη χαρά του ψωμιού και τη λύπη του θανάτου. Εσύ με τα άλογα ράτσας, εγώ με τον φτωχό κλήρο, κι ο άλλος, ο μουζικάντης, που γυρίζει στα λαϊκά πανηγύρια έχοντας παραμάσχαλα την πανδούρα.
Οι πολίτες του Σόλωνα αγαπούσαν την πόλη τους, όπως αγαπούν, χωρίς να το ξέρουν, οι μοσκιές τον Μάη, οι μέλισσες τη μελισσοφωλιά, και τα κυπαρίσσια την αψηλή ησυχία τους.
Τι ωραία που έζησε, και π ωραία που πέθανε ο Τέλλος ο Αθηναίος, έλεγε κάποτε ο Σόλων. Ο Τέλλος ο Αθηναίος ήταν πολύ πιο πλούσιος από το Λυδό Κροίσο. Είχε πλούτο τη γνώση πως η ζωή είναι ένα τραγούδι μακρινό, που έρχεται αργά και φεύγει γρήγορα. Αν κατέχεις να χορεύεις στον ήχο του, όλες οι μέρες σου γίνουνται γλέντι. Ενώ ο Κροίσος ο Λυδός είχε πλούτο του το χρυσάφι, που δεν έφτανε να του σταθεί στην απειλή της τύχης, στην αρρώστεια του νου· και της σάρκας, στο φόβο του θανάτου.
Μ’ έναν λόγο, η δημοκρατία του Σόλωνα είναι το πιο τίμιο πολίτευμα που δημιούργησε ο άνθρωπος, γιατί ο κάθε πολίτης της Αθήνας έταξε στην πρώτη γραμμή τη σχέση του με τον εαυτό του σαν μερίδιο της φύσης (μοίρα το λέγανε τότε), και σε δεύτερη γραμμή τη σχέση του με τους συμπολίτες σαν συμβίωση και αφορμή σύγκρισης. Μ' ενδιαφέρει λιγότερο, δηλαδή, αν ο τάδε πολίτης είναι πιο ακουστός από μένα, απ’ όσο μ’ ενδιαφέρει να με κοιτάξει ευφρόσυνα ένα κορίτσι μέσα στους μπαχτσέδες, ή να κοιτάξω λυπημένα ένα άστρο που βασιλεύει και να συλλογιστώ ότι έτσι ταχιά θα βασιλέψω κι εγώ.
Αυτή η φρόνιμη ιεράρχηση να προτάξεις τον εαυτό σου σαν ερώτημα υπαρκτικό, και ύστερα να ρωτήσεις τη σχέση σου με τους άλλους, έκαμε τον Αθηναίο πολίτη τέλεια αντικειμενικό. Τόσο αντικειμενικά βλέπει η λεμονιά τον χειμώνα που την παγώνει, βλέπει η νύφη την ημέρα που στεφανώνεται, και τα σύκα τους συκολόγους που τα τσιμπολογούν.
Σκεφτείτε για λίγο τον Αριστείδη, τον πολίτη της δημοκρατίας του Σόλωνα, τη στιγμή που γράφει το όνομά του στο όστρακο, ψηφίζοντας για τον άγνωστο αγράμματο συμπολίτη του. Χαράζει στο κεραμίδι τη λέξη «να εξοριστεί» με την ίδια προσοχή ή αδιαφορία που θά 'γραφε τη φράση: «Ο Δίας έχει θρονί του τον Όλυμπο», ή «τα σκατά του παιδιού είναι από θεού κι εκείνα».
Σκεφτείτε για λίγο τον Αισχύλο, τον πολίτη της δημοκρατίας του Σόλωνα, πώς έγραφε τις τραγωδίες του αδρασκελώντας την πεδιάδα του Μαραθώνα, ή ορτσάροντας στο στενό της Σαλαμίνας!
Στην εποχή του Σόλωνα ο κάθε πολίτης της Αθήνας ήταν σαν νά 'τανε ο μόνος άνθρωπος κάτω από τον ήλιο.
Να αναθρέψουμε τα παιδιά μας με τη φιλοσοφία και την ψυχολογία εκείνης της εποχής είναι σαν να μοιράζουμε στο καθένα ολόκληρο το Αιγαίο Πέλαγος. Έχω την ιδέα πως η ακίνητη πέτρα που πάνω της ακουμπάει η δημοκρατία του Σόλωνα είναι η έννοια της Δίκης.
Τι είναι η στέρνα του νερού για το περιβόλι; Και ο επιούσιος άρτος στο τραπέζι του δίκαιου; Και το δόρυ του Αλέξανδρου στη μάχη; Τι είναι το αστραφτερό μάτι του γαμπρού για τον υμέναιο; Όλα αυτά είναι Θεμελιώδη και κυρίαρχα, που πρωτολογούν και ορίζουν. Το ίδιο είναι και η ιδέα της Δίκης για τη δημοκρατία του Σόλωνα. Και πάρα πέρα η Δίκη είναι που έδωκε στη δημοκρατία του Σόλωνα το χρίσμα να γίνει το αρχέτυπο των πολιτευμάτων μέσα στο ξετύλιγμα της πολιτικής περιπέτειας του ανθρώπου.
Εάν οι διανοητές και οι επιστήμονες που γράψανε τα περισπούδαστα έργα για την ηθική και την πολιτική, από την «Πολιτεία» του Πλάτωνα ως την «Ηθική» του Σπινόζα και το «Κεφάλαιο» του Μαρξ, είχαν αγνοήσει το πλήθος των στοιχείων που ερεύνησαν, και δούλευαν μόνο την ιδέα της Δίκης, θα μας είχαν δώσει πολύ πιο φιλάνθρωπο, αδρό, και τελεσφόρο έργο για τη δίκαιη πολιτική μας συγκατοίκηση. Γιατί όλα τα άλλα πολιτικά σημαίνοντα σε σύγκριση με την ιδέα της Δίκης επουσιώνουνται, ξεθωριάζουν, απομαγνητίζουνται, δευτεραγωνιστούν.
Η Δίκη, παρότι απεριχώρητη έννοια, είναι απλή. Όπως συμβαίνει με όλα τα θεμελιώδη του κόσμου. Δίκη θα ειπεί να συμπεριφέρεται μετρημένα ο άνθρωπος στη σχέση του με τον εαυτό του, στη σχέση του με τον συνάνθρωπο, και στη σχέση του με τα φαινόμενα και τις δράσεις του κόσμου. Η πράξη του να τον υψώνει σταθερά στο επίπεδο της φυσικής αληθινότητας. Δίκη θα ειπεί να μη χαρίζεσαι ποτέ στον εαυτό σου μπροστά στο άδικο, στο ψέμα, στην αδυναμία, σ' αυτό που το νομίζεις συφέρο σου. Και όλες σου τις επιθυμίες να τις αφήνεις να ευδοκιμήσουν και να αυξηθούν όσο και το μπόι σου. Ούτε χιλιοστό περισσότερο.
Αν είναι να μάθουμε τα παιδιά μας αυτή τη Δίκη, τότε χαλάλι να κλείσουν με τα σχολειά. Να καταργήσουμε τα μαθήματα. Να κόψουμε τη γλώσσα στις μάνες, στους σοφούς, και στους δασκάλους. Που όλο μας ορμηνεύουν και όλο μας κανοναρχούν. Και να πιαστούμε να φυτέψouμε το δέντρο της στις απλωσιές της γης. Παντού.
Στην εποχή του Σόλωνα το λουλούδι που έδωκε στην πόλη του αυτό το φυτό ήταν ένας τύπος ζωής δύσκολης, περήφανης, τρισεύγενης, και τραγικής. Η τραγωδία στο θέατρο γεννήθηκε στην Αθήνα επί Σόλωνος. Και αντίστοιχα ο καρπός που έδωκε αυτό το φυτό, ο νόστιμος και ο στυλωτικός καρπός, ήταν η επόμενη μέρα της μάχης στον Μαραθώνα στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές. Τότε που η νίκη και η ιαχή της ζωής ανέβασαν τον άνθρωπο και την πόλη του στην κορυφή της φύσης. Τι θρίαμβος!
Και ακόμη αυτό: Επειδή η δυνατότητα του εχθρού μας γίνεται ο άριστος συνήγορος της αξίας μας, είναι χρήσιμο να θυμίσω πως στη μακριά μέρα της δημοκρατίας του Σόλωνα εκράτησε η τυραννίδα των Πεισιστρατιδών, Από τις δέκα το πρωί ως τις πέντε το απόγευμα την Αθήνα την κυβέρνησαν ηγεμόνες. Ωστόσο αυτή η τυραννίδα, ετούτος ο χολεριασμένος «Γεωργιανός χωροφύλακας» που είπε κάποτε για τον Στάλιν ο Λένιν, είναι η μαρτυρία και το δοκίμιο του θριάμβου της δημοκρατίας του Σόλωνα. Γιατί δεν κατάφερε να τη ζημιώσει. Δεν την επήρωσε σε χέρι, ή πόδι, ή μάτι. Αντίθετα, η σκουριά του δεσποτισμού των Πεισιστρατιδών έδειξε άπεφθο τον χρυσό της δημοκρατίας του Σόλωνα.
Δείγμα φανερό της δύναμης και της ευρωστίας της λαβαίνω τα μοτίβα του έρωτα και του θανάτου. Τις δύο κραταιές στιγμές που ορίζουν τη φύση και την πορεία του σύμπαντος.
Για το πρώτο μαρτυρεί ο ψυχικός δεσμός του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα. Όπως παλαιά, του Πάτροκλου και του Αχιλλέα. Αυτός ο ελληνικός έρωτας τους έσπρωξε να σκοτώσουν τον τύραννο Ίππαρχο. Από τότε ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων έλαβαν το χαρακτήρα του τυραννοκτόνου, και καταστάθηκαν το Παλλάδιο της αντίστασης ενάντια σε κάθε πολιτική βία.
Για το δεύτερο μαρτυρεί το επιτύμβιο της Αρχεδίκης, Ο σεμνός θάνατος δικαίωσε τη σεμνή ζωή, και ο έπαινος αποτέθηκε σεμνά στη γραμμένη ταφόπετρα. Η Αρχεδίκη είναι μια άλλη Καλλιπάτειρα που δε βρήκε τον Μαβίλη της. Ήταν γυναίκα και κόρη, και μάνα, και αδερφή τυράννων. Έζησε όμως και μεγάλωσε μέσα στο ρωμαλέο κλίμα της δημοκρατίας του Σόλωνα. Λόγος που ήταν ικανός να της παρασταθεί να κρατηθεί στην περιωπή του μέτριου και του ενάρετου βίου. Η επιγραφή που χάραξαν στον τάφο της, στη Λάμψακο, είναι μια δωριστί αρμονία. Είναι ο ίδιος μουσικός τρόπος που βρίσκουμε στα επιτύμβια του τραγικού ποιητή Αισχύλου, και του τραγικού μάντη Μεγιστία:
«Ετούτος ο τάφος την Αρχεδίκη σκεπάζει, την κόρη του Ιππία, άριστου τον καιρό του στους Έλληνες.
Είχε πατέρα, αδέρφια, γιους, άντρα τυράννους, μα δεν ξιπάστηκε ο νους της από την άτσαλη ύβρη».
Που στη δημοκρατία του Σόλωνα, η άτσαλη ύβρη ήταν το αντίθετο της σεμνής Δίκης. Όπως, αλλίμονο! και στον δικό μας υβριστικό καιρό, και σε κάθε καιρό.

---

Πηγή: «Τα Ελληνικά» (Δημήτρης Λιαντίνης)