ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΣΟΦΟΚΛΗΣ - Ἠλέκτρα (1205-1231)

1205 ΟΡ. μέθες τόδ᾽ ἄγγος νυν, ὅπως τὸ πᾶν μάθῃς.
ΗΛ. μὴ δῆτα πρὸς θεῶν τοῦτό μ᾽ ἐργάσῃ, ξένε.
ΟΡ. πιθοῦ λέγοντι κοὐχ ἁμαρτήσῃ ποτέ.
ΗΛ. μὴ πρὸς γενείου μὴ ᾽ξέλῃ τὰ φίλτατα.
ΟΡ. οὔ φημ᾽ ἐάσειν. ΗΛ. ὦ τάλαιν᾽ ἐγὼ σέθεν,
1210 Ὀρέστα, τῆς σῆς εἰ στερήσομαι ταφῆς.
ΟΡ. εὔφημα φώνει· πρὸς δίκης γὰρ οὐ στένεις.
ΗΛ. πῶς τὸν θανόντ᾽ ἀδελφὸν οὐ δίκῃ στένω;
ΟΡ. οὔ σοι προσήκει τήνδε προσφωνεῖν φάτιν.
ΗΛ. οὕτως ἄτιμός εἰμι τοῦ τεθνηκότος;
1215 ΟΡ. ἄτιμος οὐδενὸς σύ· τοῦτο δ᾽ οὐχὶ σόν.
ΗΛ. εἴπερ γ᾽ Ὀρέστου σῶμα βαστάζω τόδε.
ΟΡ. ἀλλ᾽ οὐκ Ὀρέστου, πλὴν λόγῳ γ᾽ ἠσκημένον.
ΗΛ. ποῦ δ᾽ ἔστ᾽ ἐκείνου τοῦ ταλαιπώρου τάφος;
ΟΡ. οὐκ ἔστι· τοῦ γὰρ ζῶντος οὐκ ἔστιν τάφος.
1220 ΗΛ. πῶς εἶπας, ὦ παῖ; ΟΡ. ψεῦδος οὐδὲν ὧν λέγω.
ΗΛ. ἦ ζῇ γὰρ ἁνήρ; ΟΡ. εἴπερ ἔμψυχός γ᾽ ἐγώ.
ΗΛ. ἦ γὰρ σὺ κεῖνος; ΟΡ. τήνδε προσβλέψασά μου
σφραγῖδα πατρὸς ἔκμαθ᾽ εἰ σαφῆ λέγω.
ΗΛ. ὦ φίλτατον φῶς. ΟΡ. φίλτατον, ξυμμαρτυρῶ.
1225 ΗΛ. ὦ φθέγμ᾽, ἀφίκου; ΟΡ. μηκέτ᾽ ἄλλοθεν πύθῃ.
ΗΛ. ἔχω σε χερσίν; ΟΡ. ὡς τὰ λοίπ᾽ ἔχοις ἀεί.
ΗΛ. ὦ φίλταται γυναῖκες, ὦ πολίτιδες,
ὁρᾶτ᾽ Ὀρέστην τόνδε, μηχαναῖσι μὲν
θανόντα, νῦν δὲ μηχαναῖς σεσωμένον.
1230 ΧΟ. ὁρῶμεν, ὦ παῖ, κἀπὶ συμφοραῖσί μοι
γεγηθὸς ἕρπει δάκρυον ὀμμάτων ἄπο.

***

ΟΡΕ. Άφες αυτή τη νεκροδόχα τώρα
και θα μάθεις το παν. ΗΛΕ. Για το Θεό,
μη μου το κάμεις, ξένε, αυτό το πράμα.
ΟΡΕ. Άκου με που σου λέω, και δε θα χάσεις.
ΗΛΕ. Στα γόνατά σου πέφτω, σε ξορκίζω,
μη μου αφαιρείς ό,τι έχω πιο ακριβό μου.
ΟΡΕ. Όχι, δε σ᾽ την αφήνω. ΗΛΕ. Ω η δύστυχη
πάλι εξαιτίας σου, Ορέστη, αν μου στερήσουν
1210 και την ταφή σου! ΟΡΕ. Μη λες κακά λόγια,
δεν είναι δίκιο να τον κλαις. ΗΛΕ. Δεν είναι
δίκιο να κλαίω το νεκρό αδερφό μου;
ΟΡΕ. Δε σου ταιριάζει αυτό να λες το λόγο.
ΗΛΕ. Τόσο του πεθαμένου είμαι ανάξια;
ΟΡΕ. Ανάξια κανενός εσύ δεν είσαι,
μ᾽ αυτό δεν είναι τίποτα για σένα.
ΗΛΕ. Και πώς, αφού κρατώ του Ορέστη εδώ
το σώμα; ΟΡΕ. Δεν είναι αυτό του Ορέστη
παρά με λόγια μοναχά. ΗΛΕ. Και πού είναι
ο τάφος του δυστυχισμένου εκείνου;
ΟΡΕ. Πουθενά τάφο οι ζωντανοί δεν έχουν.
ΗΛΕ. Τί λες, παιδί μου; ΟΡΕ. Τίποτα δε λέγω
1220 που να ᾽ναι ψέμα. ΗΛΕ. Μα ζει, αλήθεια, εκείνος;
ΟΡΕ. Αν είμαι ζωντανός κι εγώ. ΗΛΕ. Εσύ ᾽σαι,
εσύ ᾽σαι εκείνος; ΟΡΕ. Κοίτα τη σφραγίδα
του πατέρα μου αυτή και πίστεψέ το
αν είν᾽ αλήθεια. ΗΛΕ. Ω τρισευτυχισμένη
ημέρα! ΟΡΕ. Αλήθεια τρισευτυχισμένη.
Το μαρτυρώ κι εγώ. ΗΛΕ. Φωνούλα μου, ήρθες;
ΟΡΕ. Κι απ᾽ άλλον μην το μάθεις πια. ΗΛΕ. Και σ᾽ έχω
στην αγκαλιά μου; ΟΡΕ. Κι έτσι πια για πάντα
να μ᾽ έχεις. ΗΛΕ. Φίλες μου αγαπημένες
και συμπολίτισσες, τον βλέπετε,
νά, εμπρός σας, τον Ορέστη, που μ᾽ απάτη
μας πέθανε και που με απάτη πάλι
ζωντάνεψε. ΧΟΡ. Τον βλέπομε, καλή μας,
1230 και για την τόση αυτή ευτυχία, δάκρυα
χαράς από τα μάτια μου κυλούνε.

Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια

1.7. Ιλιάδα και Οδύσσεια: αναλογίες και διαφορές

Καίρια ερωτήματα που αφορούν τις σχέσεις των δύο επών (λ.χ., ποιο από τα δύο έπη προηγείται και ποιο ακολουθεί; ανήκουν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια στον ίδιο ή σε διαφορετικό ποιητή; οι ομοιότητες στη γλώσσα και στα παράλληλα θέματα είναι προϊόντα απευθείας μίμησης του ενός έπους από το άλλο ή θα πρέπει να αναχθούν στην προφορική παράδοση;) δύσκολα μπορούν να απαντηθούν με βέβαιο και κατηγορηματικό τρόπο. Παρ' όλα αυτά, με βάση χαρακτηριστικές ενδείξεις, μερικές από τις οποίες σχολιάζονται στη συνέχεια, γίνεται δεκτό σήμερα από πολλούς ομηριστές ότι η Οδύσσεια είναι μεταγενέστερη, που σημαίνει ότι προϋποθέτει την Ιλιάδα, συχνά τη «μιμείται» και σκόπιμα τη συναγωνίζεται. Μια τέτοια σχέση προϋποθέτει ότι τα δύο έπη παρουσιάζουν προφανείς αναλογίες αλλά και χαρακτηριστικές διαφορές.

Στην κάπως άνιση έκταση των δύο επών -η Ιλιάδα αποτελείται από 15.693 και η Οδύσσεια από 12.110 στίχους- αντιστοιχεί το διαφορετικό θεματικό τους περιβάλλον. Η Ιλιάδα είναι κυρίως πολεμικό και δραματικό ποίημα, ενώ η Οδύσσεια, δίχως να αποκλείει τα πολεμικά επεισόδια, όπως είναι η «Μνηστηροφονία», παραμένει κατά βάση μεταπολεμικό έπος, του νόστου και της επανένωσης με τους οικείους. Στη συμπληρωματικού τύπου αυτή αντίθεση υπεισέρχονται άλλες ειδικότερες. Στην Ιλιάδα δεσπόζει η προβολή της αγριότητας της μάχης και των συνεπειών της, ενώ, παρά το συμφιλιωτικό της επιλογικό μέρος ανάμεσα στον Αχιλλέα και στον Πρίαμο, πάνω από τα κεφάλια των ηρώων αιωρούνται η απειλή του θανάτου και η άλωση της Τροίας. Ο μύθος της Οδύσσειας εξελίσσεται πιο αισιόδοξα: η αναρχία και η αταξία, που κυριαρχούν στην Ιθάκη κατά το διάστημα της απουσίας του Οδυσσέα, τερματίζονται με τον νόστο του πρωταγωνιστή της, ο οποίος τιμωρεί τους μνηστήρες της Πηνελόπης και αναγνωρίζεται από τον γιο, τη γυναίκα και τον γέροντα πατέρα του. Η συμφιλίωση που επιβάλλεται από τους θεούς ανάμεσα στον Οδυσσέα, στους συμμάχους του και στους συγγενείς των εξοντωμένων μνηστήρων στο τέλος της Οδύσσειας είναι ασφαλώς πιο αισιόδοξη από ό,τι η μάλλον πένθιμη της Ιλιάδας. Τέλος, ο επιλογικός ορίζοντας και των δύο επών παραμένει ανοιχτός: στην Ιλιάδα εκκρεμεί η συνέχιση του πολέμου με τα δραματικά του παρεπόμενα, ενώ στην Οδύσσεια ο αναγνωρισμός του Οδυσσέα από την Πηνελόπη σκιάζεται από τις νέες περιπέτειες που περιμένουν τον σύζυγο από μια δεύτερη αποδημία.

Και στα δύο έπη, εκτός από τις ισχυρές, παθολογικές και άνισες, σχέσεις ανάμεσα σε συμπολεμιστές και εταίρους, τονίζεται το σύνθετο πλέγμα των στενών οικογενειακών δεσμών (Πηλέας-Θέτιδα και Αχιλλέας· Πρίαμος-Εκάβη και Έκτορας-Ανδρομάχη-Αστυάναξ· Λαέρτης-Αντίκλεια και Πηνελόπη-Οδυσσέας-Τηλέμαχος). Ο επιτονισμός αυτός, κυρίως στην Οδύσσεια, επιτυγχάνεται με την αντιπαράθεση ανάμεσα σε έμπιστα ζεύγη (Οδυσσέας-Πηνελόπη), σε παρασυζυγικά (Ελένη-Πάρης), σε άπιστα (Αγαμέμνονας-Κλυταιμνήστρα) ή κάπως ψυχρά (Μενέλαος-Ελένη). Ο πόλεμος στην Ιλιάδα διαλύει κοινωνικές, φιλικές, οικογενειακές και συζυγικές σχέσεις -η συμφιλίωση ανάμεσα στον Αχιλλέα και στον Πρίαμο είναι ασφαλώς λαμπρή εξαίρεση-, ενώ στην Οδύσσεια ο νόστος, παρά την απώλεια των εταίρων, τις εδραιώνει.

Οι σχέσεις ανάμεσα σε φίλους και εχθρούς, στον άντρα και στη γυναίκα, στους επώνυμους ήρωες και στο ανώνυμο πλήθος στο πολεμικό σκηνικό της Ιλιάδας είναι περιορισμένες και δεδομένες. Στην Οδύσσεια αντίθετα οι σχέσεις μεταξύ των θνητών διευρύνονται με την αναβαθμισμένη εκπροσώπηση των γυναικών, των απλών ανθρώπων και των δούλων. Σκηνές της καθημερινής ζωής αφθονούν στην Οδύσσεια, ενώ στην Ιλιάδα μετατοπίζονται στον χώρο της παρομοίωσης. Το πολιτικό στοιχείο αναδεικνύεται περισσότερο στην Οδύσσεια από ό,τι στην Ιλιάδα, όπου το μένος του πολεμιστή αποκλείει κατά κανόνα τη διαπραγμάτευση. Η ορθή κρίση και η συμβουλή στο πλαίσιο της συνέλευσης, και θεσμοί, όπως η φιλοξενία, συντηρούνται επίσης στην Ιλιάδα, έρχονται ωστόσο σε δεύτερη μοίρα.

Ανάλογα προβάλλονται και οι διαφορετικές αξίες που στηρίζουν την ιδεολογία των δύο επών. Το θέμα της τιμής του Αχιλλέα στην Ιλιάδα αντιπαραβάλλεται στον αγώνα που δίνει ο Οδυσσέας για την υπεράσπιση της ιδιοκτησίας του στην Οδύσσεια. Η κατάκτηση του κλέους (φήμης και δόξας) αφορά και στους δύο βασικούς πρωταγωνιστές των επών. Όμως, ενώ για τον ιλιαδικό πολεμιστή το κλέος συνδέεται με τον θάνατό του στο πεδίο της μάχης και τη στέρηση του νόστου, στην Οδύσσεια το κλέος του πρωταγωνιστή της προϋποθέτει την έξοδο από τον θάνατο -χαρακτηριστικό παράδειγμα η «Νέκυια»- και εδραιώνεται με την επιστροφή στην πατρίδα του.

Στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια οι βασικοί πρωταγωνιστές της, ο Αχιλλέας και ο Οδυσσέας, αποσύρονται στην αρχή, για διαφορετικούς βέβαια λόγους, από το προσκήνιο της αφηγηματικής δράσης, επιτρέποντας έτσι σε άλλους ήρωες (στον Αγαμέμνονα, στον Διομήδη, στον Πάτροκλο στην Ιλιάδα· στον Τηλέμαχο στην Οδύσσεια) να τους υποκαταστήσουν, όχι όμως και με αποτελεσματικό τρόπο. Η απουσία των δύο ηρώων από τα αφηγηματικά δρώμενα προκαλεί αναπόφευκτα βάσανα και οδύνη στους συμπολεμιστές και στην οικογένειά τους. Καθυστερημένα Αχιλλέας και Οδυσσέας, έχοντας απαρνηθεί ο πρώτος άδοξη ζωή και νόστο, ο δεύτερος τη φυλακισμένη αθανασία που του υπόσχεται η Καλυψώ, επιστρέφουν τελικά στο προσκήνιο της δράσης και εκδικούνται τους μισητούς εχθρούς τους: τον Έκτορα ο Αχιλλέας· τους μνηστήρες ο Οδυσσέας. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα δύο κεντρικά φονικά επεισόδια εμφανίζονται στην εικοστή δεύτερη ραψωδία της Ιλιάδας και της Οδύσσειας.

Ανάμεσα ωστόσο στους δύο ήρωες υπάρχουν χαρακτηριστικές διαφορές: ο Αχιλλέας είναι πιο αυθόρμητος, ευθύς στα λόγια και ήρωας της βίας, του πάθους και της πράξης. Ο Οδυσσέας είναι πιο επιφυλακτικός και ικανός ρήτορας, ήρωας κατεξοχήν της πανουργίας και του δόλου. Το ήθος και των δύο αντιστοιχεί στη διαφορετική θεματολογία και ιδεολογία των δύο επών: στη βία της ιλιαδικής ανοικτής μάχης, όπου η τιμή του πολεμιστή επιβάλλει την αντιμετώπιση του αντιπάλου σώμα με σώμα, αντιβάλλονται η εφαρμογή της οδυσσειακής ενέδρας, η χρήση του αντιηρωικού τόξου από τον Οδυσσέα στη μνηστηροφονία, τα πλανερά λόγια ή και το ψέμα. Από τον τραγικό κόσμο της Ιλιάδας περνάμε στον κατεξοχήν ειρωνικό της Οδύσσειας, όπου η εξέλιξη της δράσης, μέσω κυρίως των πρωτεϊκών μεταμορφώσεων του πρωταγωνιστή της, στηρίζεται στην αντίθεση ανάμεσα στην άγνοια και στη γνώση, στην αποκάλυψη και στην απόκρυψη, στον λόγο και στην πράξη.

Χαρακτηριστική είναι επίσης και στα δύο έπη η παρουσία και εμπλοκή των θεών και δαιμόνων στον χώρο των θνητών. Γενικά, ο κόσμος των αθανάτων Ολυμπίων στα δύο έπη αντιπαρατίθεται έντονα προς τον κόσμο των θνητών. Για παράδειγμα, οι έριδες για τους πρώτους παίρνουν τις διαστάσεις της παρωδίας και του κωμικού, ενώ για τους δεύτερους έχουν τραγικές συνέπειες. Στην Ιλιάδα οι θεοί παρουσιάζονται πιο συχνά με τα ελαττώματα των ηρώων -για παράδειγμα ερίζουν εξαιτίας τους- μοιρασμένοι στα αντίπαλα στρατόπεδα, παρεμβαίνουν περισσότερο και πιο συχνά στον χώρο των θνητών και συμβάλλουν, καθοριστικά και με ύπουλο τρόπο, στον θάνατο συμπαθητικών ηρώων (του Πατρόκλου και του Έκτορα). Αντίθετα στην Οδύσσεια οι θεοί εμπλέκονται λιγότερο και αραιότερα στην αφηγηματική δράση -κατεξοχήν ο Δίας και η Αθηνά, και σποραδικά ο Ερμής- και επεμβαίνουν κυρίως όταν πρόκειται να αποκαταστήσουν τη δικαιοσύνη στον χώρο των θνητών. Καταδικάζουν την αλαζονεία του Αιγίσθου και των μνηστήρων και επιβάλλουν το δίκιο, μαζί με το αίσιο τέλος του οδυσσειακού έπους, μέσω της παρέμβασης της θεάς Αθηνάς. Αν και στο οδυσσειακό έπος ο Ποσειδώνας, εχθρός του Οδυσσέα, καθυστερεί τον νόστο του, η γενικότερη, πιο εξελιγμένη, ηθική και θεοδικία που παρουσιάζει η Οδύσσεια έναντι της Ιλιάδας, αποδίδεται στον μεταγενέστερο χρόνο της σύνθεσής της.

Γενικότερα, η Οδύσσεια φαντάζει σε πολλά της σημεία ἐπίλογος της Ιλιάδας (Λογγίνος, 1ος αι. μ.Χ., Περί Ύψους 9.12). Ο θάνατος του Αχιλλέα, ο δούρειος ίππος και η άλωση της Τροίας, η επιστροφή της Ελένης, η δολοφονία του Αγαμέμνονα, τα βάσανα και οι περιπλανήσεις του νόστου των Αχαιών εμφανίζονται, έμμεσα ή άμεσα, στην Οδύσσεια, ώστε δύσκολα θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι το οδυσσειακό έπος, αν και δεν αναφέρεται ρητά σε επεισόδια του ιλιαδικού, το αγνοεί πλήρως.

Ως προς τον τρόπο με τον οποίο συντάσσεται το αφηγηματικό υλικό στα δύο έπη, ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του (23.2) αναφέρει: «Έτσι, και τα ποιήματά του [ενν. ο Όμηρος] το ένα, την Ιλιάδα, το σύνθεσε απλό και γεμάτο παθήματα, και την Οδύσσεια, τη σύνθεσε περίπλοκη (γεμάτη αναγνωρίσεις από την αρχή έως το τέλος) και με χαρακτήρες.». Εξειδικεύοντας κάπως την «απλή» σύνθεση, θα λέγαμε ότι η σύνταξη της αφηγηματικής δράσης της Ιλιάδας, δίχως να στερείται τη συμμετρία στη σύνθεση (που εξασφαλίζεται με παραλληλισμούς και αντιθέσεις), είναι γραμμική και προοδευτική: αρχίζει με τη σύγκρουση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα, εξελίσσεται με τον θάνατο του Πατρόκλου, κορυφώνεται με την εξόντωση του Έκτορα και κατευθύνεται, στον χώρο πλέον του μεταϊλιαδικού μύθου, προς τον θάνατο του Αχιλλέα και την άλωση της Τροίας. Έναντι της κάπως απλούστερης δομής της Ιλιάδας η αντίστοιχη της Οδύσσειας αποδεικνύεται πράγματι συνθετότερη και πολύπλοκη. Ο ευρύτερος χώρος μέσα στον οποίο εκτυλίσσεται η αφηγηματική δράση του οδυσσειακού έπους επιτρέπει την απότομη εναλλαγή των σκηνών και τη συχνότερη μετατόπιση των αφηγηματικών δρωμένων στον χώρο και στον χρόνο. Κυρίαρχο αφηγηματικό τέχνασμα οι «Απόλογοι» του Οδυσσέα, στο πλαίσιο των οποίων το έπος απλώνεται στον κόσμο του παραμυθιού. Εδώ τα γεγονότα μπορεί να φαίνονται «λιγότερο πιθανά» από ό,τι οι ηρωικές μάχες της Ιλιάδας, υψώνονται ωστόσο στη σφαίρα της αφηγηματικής τέχνης και, γενικότερα, της καλλιτεχνικής φαντασίας. Στην Ιλιάδα οι διεξοδικές πρωτοπρόσωπες διηγήσεις ηρώων είναι περιορισμένες και λειτουργούν συχνά ως μυθολογικά παραδείγματα που αποσκοπούν στην παραίνεση ενός ήρωα για να δράσει.

Γενικότερα, η Οδύσσεια μας δίνει μια πιο παραστατική, έναντι της Ιλιάδας, εικόνα για την αφηγηματική τέχνη και την ποίηση ειδικότερα. Αν και στα δύο έπη οι Μούσες είναι που υποστηρίζουν το έργο του αφηγητή στη διήγηση, η Οδύσσεια παρουσιάζει όχι μόνο τον βασικό της πρωταγωνιστή ως δεξιοτέχνη αφηγητή, αλλά διαθέτει επώνυμους και δεξιοτέχνες αοιδούς, τον Φήμιο στην Ιθάκη και τον Δημόδοκο στη Σχερία, με ιδεατούς ακροατές τους απόκοσμους Φαίακες. Η αφηγηματική δράση στην Ιλιάδα είναι καθοριστικά ριζωμένη στην πραγματικότητα του πολέμου και στο αναπότρεπτο του θανάτου. Στην Οδύσσεια αντίθετα οι ήρωες βρίσκουν συχνά την ευκαιρία να μετατρέπουν τα βάσανα της ζωής τους σε ιστορίες που τέρπουν και θέλγουν. Και τα δύο ωστόσο έπη εδραιώθηκαν στην ελληνική και στην παγκόσμια λογοτεχνία όχι τόσο εξαιτίας των αναλογιών και των διαφορών που παρουσιάζουν μεταξύ τους, αλλά επειδή έθεσαν με καίριο τρόπο κρίσιμα προβλήματα του ανθρώπου, τα οποία προσπάθησαν να κατανοήσουν και να εξηγήσουν.

Αν δεν πιστέψουμε ότι αξίζουμε καλύτερα δε θα τα κυνηγήσουμε ποτέ

Το να μάθουμε να αγαπάμε τον εαυτό μας δεν είναι κάτι που συμβαίνει μια φορά και μετά το έχεις για πάντα.

Όπως γίνεται για παράδειγμα με το ποδήλατο. Μέχρι να μάθεις ποδήλατο θα πέσεις, θα χτυπήσεις, θα νευριάσεις, θα τα παρατήσεις και κάποια στιγμή θα τα καταφέρεις. Και άμα το μάθεις, δε ξεμαθαίνεις.

Ξέρεις ποδήλατο για πάντα και κάθε φορά που ανεβαίνεις πάνω σε ένα, σου βγαίνει σχεδόν αυτόματα και φυσικά να το οδηγήσεις.

Ε, με την αγάπη για τον εαυτό μας δε συμβαίνει το ίδιο. Τον εαυτό μας πρέπει να τον αγαπάμε κάθε μέρα. Και πρέπει να δίνουμε μία εσωτερική μάχη διαρκώς για να μην ξεχνάμε να τον αγαπάμε.

Υπάρχουν μέρες που πραγματικά δεν αντέχω τον εαυτό μου και φαντάζομαι αυτό συμβαίνει και με άλλους ανθρώπους. Όχι απλά δεν τον αγαπώ αλλά δεν τον αντέχω κιόλας. Υπάρχουν και μέρες, ευτυχώς οι πιο πολλές πια, που τον αγαπώ και τον αποδέχομαι. Αλλά υπάρχουν κι αυτές οι λίγες δύσκολες μέρες που δεν τον γουστάρω με τίποτα.

Τον κοιτάζω στο καθρέφτη και βλέπω μόνο ατέλειες. Κι αυτές τις ατέλειές τις μεγαλοποιώ. Στα μάτια μου, αυτές τις δύσκολες μέρες, οι ατέλειές μου και τα ελαττώματά μου είναι τα μόνα βλέπω.

Θυμάμαι τα λάθη μου, σκέφτομαι τα ελαττώματά μου και δυσκολεύομαι να με συγχωρήσω. Θέλω απλά να απομονωθώ από όλους και όλα για να μην πληγώνομαι πια, για να μην κάνω άλλα λάθη, για να χρειάζεται να το παλεύω.

Είναι μέρες που η ψυχολογία πιάνει πάτο για διάφορους λόγους. Ίσως επειδή οι ορμόνες ταράζονται, ίσως επειδή συνέβησαν διάφορα που με έριξαν.

Όμως, δεν είμαι μόνος/η.

Δεν μπορεί κανείς να είναι συνέχεια καλά. Και τις μέρες που δεν είμαστε καλά πρέπει να τις παραδεχόμαστε και να ζητάμε βοήθεια ή να το παλεύουμε μόνοι μας και να μην το αφήνουμε να μας καταβάλλει.

Μία ερωτική απογοήτευση, ένας καβγάς με μία φίλη, μπούλινγκ ή δυσκολίες στη δουλειά, η μοναξιά και η μοναχικότητα και τόσα άλλα καθημερινά μπορούν να μας κάνουν να μην αγαπάμε τον εαυτό μας. Υπάρχουν πολλοί αόρατοι και ορατοί εχθροί που ασκούν μία πίεση πάνω μας, για να μην εκτιμάμε και να μην προσέχουμε τον εαυτό μας όπως πρέπει. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες στη σύγχρονη κοινωνία που μας κάνουν επιρρεπείς στην κατάθλιψη, τη χαμηλή αυτοεκτίμηση ή και την τρέλα. Και είναι κάποια παιδικά τραύματα που όλο μας κυνηγούν και δε μας αφήνουν σε ησυχία.

Η σχέση μας με τον εαυτό μας, όμως, είναι η πιο σημαντική. Η μακροβιότερη. Στις δύσκολες στιγμές πρώτα ο εαυτός μας θα παλέψει για μας και μετά αυτοί οι λίγοι που μας αγαπούν. Γιατί, λοιπόν, τον παραμελούμε και δεν τον αγαπάμε; Γιατί τον μισούμε;

Δυστυχώς, μεγαλώνοντας, οι δυσκολίες αυξάνονται, όμως, παράλληλα γινόμαστε κι εμείς πιο δυνατοί, πιο έμπειροι και πιο συνειδητοποιημένοι. Τις πιο πολλές φορές τουλάχιστον. Κανείς δεν είναι τέλειος. Συνεχώς, πρέπει να δουλεύουμε τον εαυτό για να γινόμαστε καλύτεροι. Όχι, μόνο εξωτερικά.

Περισσότερο πρέπει να δουλεύουμε το μέσα μας. Το πώς αντιμετωπίζουμε τις άσχημες καταστάσεις και το πώς αμυνόμαστε στις επιθέσεις που δεχόμαστε σε μία κοινωνία πολλές φορές απρόσωπη και σκληρή. Και τις επιθέσεις που δεχόμαστε από το παρελθόν μας κι από τις σκέψεις μας. Πώς να μάθουμε να απομώνουμε το πρόβλημα που έχουμε για μην επηρεάζει όλη μας τη ζωή. Πώς να μην αφήνουμε τα προβλήματα και τα ελαττώματά μας να καθορίζουν τη ζωή μας. Πώς να μάθουμε ν’ αγαπάμε τον εαυτό μας και να τον υπερασπίζομαστε.

Όχι, η βία δεν μας αξίζει. Ένας τοξικός έρωτας δεν μας αξίζει. Η λεκτική κακοποίηση από τον οποιοδήποτε δεν μας αξίζει.

Αξίζουμε καλύτερα κι αυτό το σύνθημα θα πρέπει να γίνει σημαία μας.

Γιατί αν δεν πιστέψουμε ότι αξίζουμε καλύτερα δε θα τα κυνηγήσουμε ποτέ. Θα συμβιβαστούμε και θα κακοβολευτούμε από φόβο να ρισκάρουμε και να πιστέψουμε στον εαυτό μας. Θα χάσουμε χρόνο μένοντας στη λάθος σχέση, έχοντας τους λάθους φίλους και μιαν δουλειά που μισούμε. Η ζωή και ο χρόνος δεν περιμένουν. Εμείς γιατί να περιμένουμε, και να μην αγαπήσουμε τον εαυτό μας τώρα;

Πώς αποτρέπουμε την αρνητική σκέψη;

Υπάρχει τρόπος να αποτρέψουμε την αρνητική σκέψη; Είναι η πρώτη και βασική ερώτηση που τίθεται, όταν ακούει κάποιος αυτή την πρόταση. Αν υπάρχει τρόπος να φύγουμε από την ακινησία της αρνητικής σκέψης. Ας δούμε μαζί βήμα βήμα πώς μπορούμε να καταφέρουμε να γίνει τρόπος ζωής η θετικότητα.

Βασικό συστατικό, είναι να θέλουμε να ενεργούμε με γείωση και αγάπη και όχι με εγωισμό και φιλαυτία.

Αλλά ακόμα και όταν έχουμε γείωση στην αγάπη, δε λείπουν οι φορές που χάνουμε τον προσανατολισμό μας και τότε, η αρνητική σκέψη κάνει την εμφάνιση της.

Εξάσκηση θετικής σκέψης

Το τρίπτυχο, αποστασιοποίηση, αποδόμηση και παρατήρηση είναι ο ιδανικός συνδυασμός για να παρεμποδίσουμε την αρνητική σκέψη.

Ζούμε μια κατάσταση, και νιώθουμε ότι μας καταπίνει στη δίνη της. Πώς αντιδρούμε; Όχι με πανικό και όχι με γκρίνια.

Πηγαίνουμε δύο βήματα πίσω και παρατηρούμε σαν θεατές, σαν να μη συμβαίνει σε εμάς, σαν να μη μας επηρεάζει. Αυτή η αντιμετώπιση μας δίνει ένα προβάδισμα να ξεγελάσουμε την αρνητική σκέψη και να την παρεμποδίσουμε, όταν δώσει το έναυσμα για συναγερμό με κατάληξη το άγχος.

Ξεγελώντας και ξεφεύγοντας από την αρνητική σκέψη, έχουμε το προβάδισμα. Τότε μπορούμε να αντικαταστήσουμε την αρνητική σκέψη με μια ουδέτερη.

Όσο και αν ακούγεται παράξενο, η χρήση της θετικής σκέψης θέλει εξάσκηση για να γίνει τρόπος ζωής. Έτσι, λοιπόν, είναι πιο εύκολο να κάνουμε χρήση της ουδέτερης σκέψης.

Για παράδειγμα, έστω ότι νιώθουμε φόβο για την έκβαση μιας κατάστασης. Ας μην κάνουμε καμία «καλή σκέψη» αλλά ουδέτερες σκέψεις όπως, να θυμηθούμε ότι και στο παρελθόν που αγωνιούσαμε για διάφορες καταστάσεις, τελικά όλες ξεπεράστηκαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.

Βάλε το χιούμορ στη σκέψη σου. Κάποτε μου είπε ένας άνθρωπος που αγωνιούσε για τις επιταγές που είχε να καλύψει ότι η γυναίκα του ήταν αναίσθητη και κοιμόταν ήρεμη. Τότε αυτή του απάντησε, αν δηλαδή εγώ δεν κοιμηθώ οι επιταγές θα πληρωθούν ως αντάλλαγμα;

Κι όμως το χιούμορ οδηγεί στην αποσυμφόρηση. Δίνει άλλη διάσταση στην πίεση και φωτίζει διεξόδους στη σκέψη ως εναλλακτική. Σε βάζει να σκεφτείς ότι τελικά υπάρχει παράθυρο να ανοίγει, όταν κλείνει μια πόρτα.

Αποστασιοποίηση

Η αποδόμηση επιτυγχάνεται όταν σχηματίσεις και μια άλλη εικόνα στο μυαλό που να έχει λιγότερη δραματοποίηση. Είναι η ιδανική στιγμή που λες «βρε τελικά δεν είναι και όλα χάλια» ακόμα και κάτω από δύσκολες καταστάσεις. Αποτελέσματα κοινωνικών ερευνών με αντικείμενο μελέτης τη συμπεριφορά ασθενών που νοσούν αποδεικνύουν ότι η αποστασιοποίηση και η αποδόμηση μόνο θετικό πρόσημο έχουν στην αντιμετώπιση της ασθένειας.

Φεύγει η δραματοποίηση και τη θέση της παίρνει η «άλλη όψη του νομίσματος» έρχεται η στιγμή που ψάχνεις να βρεις την χρυσή τομή που όλα γίνονται για κάποιο λόγο και αυτός ο λόγος είναι μόνο καλός.

Ας σταθούμε λίγο σε αυτό το σημείο. «Όλα γίνονται για κάποιο λόγο και αυτός ο λόγος είναι μόνο καλός». Πόσες φορές δεν είχαμε πιστέψει ότι είμαστε άτυχοι και τελικά περνώντας ο καιρός, βλέπουμε ότι αυτή η ατυχία μας προστάτεψε από μια δυστυχία;

Πόσες φορές δεν πιστέψαμε ότι κάτι είναι προς το συμφέρον μας και τελικά αυτό δεν ήταν αλήθεια;

Ας αφήσουμε τον εγωισμό και την έπαρση και ας χαμηλώσουμε λίγο τους εσωτερικούς τόνους που ενισχύουν τον εγωισμό και την πεποίθηση ότι όλα μπορούμε να τα ελέγχουμε.

Εστίασε στις επιλογές

Μπορούμε να ελέγχουμε τον ήλιο και το φεγγάρι; Όχι. Μπορούμε όμως να επωφεληθούμε από την ύπαρξή τους. Να επιλέξουμε πως θα απολαύσουμε τον ήλιο και τις ιδιότητές του. Να κάνουμε μια στάση και να θαυμάσουμε το φεγγάρι. Από την άλλη θα μπορούσαμε να πάθουμε έγκαυμα από την άστοχη χρήση της ακτινοβολίας του ήλιου και να μας απωθεί η θέα του φεγγαριού.

Δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα. Υπάρχουν επιλογές στη διάθεση, στη σκέψη, στην κρίση, και στις αποφάσεις που απορρέουν.

Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με την καθημερινότητα καλό είναι να μη βιαζόμαστε να βγάλουμε συμπεράσματα, που καταλήγουν σε ταμπέλες. Εκεί που σήμερα ονομάζεις κάτι ως αρνητικό, είναι η θετική όψη του αύριο.

Σήμερα είσαι ένας διαφορετικός άνθρωπος, και σίγουρα θα είσαι ακόμα πιο διαφορετικός αύριο. Μη το ξεχνάς αυτό. Παρατήρησε τη φύση γύρω σου. Αλλάζει λεπτό προς λεπτό. Εξελίσσεται. Είσαι μέρος της και εσύ. Πώς είναι δυνατόν να είσαι αμετακίνητος και σταθερός;

Έχεις δυσκολία να βρεις σύντροφο; Νιώθεις θλίψη και ματαιότητα; Έχεις σκεφτεί πως είναι μια καλή ευκαιρία να κάνεις μια εσωτερική ενδοσκόπηση;

Έχεις σκεφτεί, ότι ουσιαστικά κερδίζεις χρόνο που τον επενδύεις στο μέλλον σου; Είναι ευκαιρία να παρατηρήσεις και να βελτιώσεις συμπεριφορές και στάσεις. Η τριβή πολλές φορές σε κάποιους ανθρώπους προκαλεί αλλοίωση. Δεν αντέχουν όλοι αυτή την φθορά και γι' αυτό καλό θα ήταν να μη συγκρίνεις τη ζωή σου με τη ζωή του απέναντι.

Δες την σκέψη σαν σπόρο. Επέλεξε σπόρους που θα σου δώσουν πολύτιμους καρπούς. Μη φυτεύεις στο χωράφι του μυαλού σου τίποτα που δεν θα σε ωφελήσει. Διάλεξε την ποιότητα και όχι την ποσότητα και μάθε να έχεις υπομονή.

Η καλλιέργεια της θετικής σκέψης βασίζεται στην υπομονή. Η υπομονή είναι αρετή και όχι καταναγκασμός. Και όταν τελικά την αποκτήσεις θα έχεις καταλάβει ότι είσαι σε καλό δρόμο.

Ζήστε ελεύθερα, μην μιμείστε κανέναν

Νιώστε την ενέργεια της δημιουργίας

Χρειαζόμαστε, λοιπόν, ενέργεια, που να μην είναι το αποτέλεσμα καμιάς αντίθεσης, καμιάς έντασης, αλλά εκείνη που γεννιέται όταν δεν υπάρχει καμία απολύτως προσπάθεια.

Σας παρακαλώ, κατανοήστε αυτό το πολύ απλό, πραγματικό γεγονός: σπαταλάμε την ενέργειά μας με την προσπάθεια, και αυτή η σπατάλη ενέργειας από την προσπάθειας μας εμποδίζει να έρθουμε άμεσα σε επαφή με εκείνο που είναι γεγονός.

Όταν κάνω τεράστια προσπάθεια για να σας ακούσω, όλη μου η ενέργεια χάνεται στην προσπάθεια και στην πραγματικότητα δεν ακούω. Όταν είμαι θυμωμένος ή ανυπόμονος, όλη μου η ενέργεια χάνεται στην προσπάθεια να πω, «Δεν πρέπει να είμαι θυμωμένος». Αλλά όταν προσέχω απολύτως το θυμό ή εκείνη την κατάσταση του νου και δεν κάνω καμιά φυγή μέσα από τις λέξεις, με την επίκριση, με την κριτική, τότε σε αυτή την κατάσταση προσοχής υπάρχει μια ελευθερία από εκείνο το πράγμα που ονομάζεται θυμός. Έτσι, εκείνη η προσοχή που είναι συσσώρευση της ενέργειας, δεν είναι προσπάθεια. Και μόνο ο νους που δεν καταβάλλει προσπάθεια είναι ένας θρησκευόμενος νους. Κι επομένως, μόνο ένας τέτοιος νους μπορεί να ανακαλύψει αν υπάρχει ή αν δεν υπάρχει Θεός.

Ύστερα, υπάρχει και ένας άλλος παράγοντας: είμαστε μιμητικά όντα. Δεν έχουμε τίποτα το πρωτότυπο. Είμαστε αποτέλεσμα του χρόνου — των πολλών, πολλών χιλιάδων χθες. Από την παιδική μας ηλικία έχουμε ανατραφεί να μιμούμαστε, να υπακούμε, να αντιγράφουμε την παράδοση, να ακολουθούμε τις γραφές, να ακολουθούμε τις αυθεντίες. Δεν μιλάμε για την αυθεντία του νόμου που πρέπει να υπακούμε, αλλά μιλάμε για την αυθεντία των γραφών, την πνευματική αυθεντία, για τα μοντέλα ζωής, τις «πνευματικές» φόρμουλες, που υπακούμε και μιμούμαστε.

Όταν μιμείσαι, σημαίνει ότι συμμορφώνεσαι εσωτερικά με ένα πρότυπο, είτε επιβάλλεται από την κοινωνία είτε από εσένα τον ίδιο μέσα από τις εμπειρίες σου και μια τέτοια συμμόρφωση, μια τέτοια μίμηση, μια τέτοια υπακοή, καταστρέφει την καθαρότητα της ενέργειας.

Μιμείσαι, συμμορφώνεσαι, υπακούς την αυθεντία, γιατί έχεις φόβο μέσα σου. Ένα ανθρώπινο πλάσμα που κατανοεί, που βλέπει ξεκάθαρα, που είναι πολύ προσεκτικό, δεν έχει φόβους. επομένως δεν έχει λόγο να μιμείται· την κάθε στιγμή είναι ο εαυτός του – όποιος κι αν είναι ετούτος ο εαυτός.

Η συμμόρφωση, λοιπόν, σε ένα θρησκευτικό πρότυπο ή και η μη συμμόρφωση σε ένα θρησκευτικό πρότυπο, αλλά η συμμόρφωση στην ίδιες μας τις εμπειρίες, εξακολουθεί να είναι αποτέλεσμα φόβου. Και ένας άνθρωπος που φοβάται – είτε τον Θεό, είτε την κοινωνία, είτε τον εαυτό του – ένας τέτοιος άνθρωπος δεν είναι θρησκευόμενος. Ένας άνθρωπος είναι ελεύθερος μόνο όταν δεν έχει κανένα φόβο. Έτσι, για να τελειώνει με τον φόβο, πρέπει να έρθει σε επαφή μαζί του άμεσα, όχι μέσω κάποιας ιδέας για το φόβο.

Η σύνδεση κάποιου με εκείνη την ακηλίδωτη, αμόλυντη ζωτική ενέργεια, μπορεί να συμβεί μόνο όταν αρνείται ό,τι τον εμποδίζει. Δεν ξέρω αν έχετε προσέξει ότι όταν αρνείστε κάτι όχι απλώς ως αντίδραση, με κάποιο κίνητρο ότι αυτή η ίδια η άρνηση δημιουργεί ενέργεια. Όταν απορρίπτεις, ας πούμε, τη φιλοδοξία – όχι επειδή έχεις κίνητρο την επιθυμία να είσαι ένας πνευματικός άνθρωπος, όχι επειδή θέλετε να ζήσεις μία ήσυχη ζωή, όχι επειδή θέλεις να βρεις τον Θεό ή κάτι άλλο, αλλά για την ίδια την άρνηση αυτού που βλέπεις.

Όταν δεις την εξαιρετικά καταστροφική φύση των συγκρούσεων που συνεπάγεται η φιλοδοξία και την αρνηθείς, αυτή η ίδια η άρνηση είναι ενέργεια. Δεν ξέρω αν έχετε αρνηθεί ποτέ κάτι. Όταν αρνείσαι μία συγκεκριμένη απόλαυση – για παράδειγμα, όταν αρνηθείς την απόλαυση του καπνίσματος, αλλά όχι επειδή ο γιατρός σου σου είπε ότι είναι κακό για τα πνευμόνια σου, όχι επειδή δεν έχεις χρήματα για να καπνίζεις άπειρα τσιγάρα την ημέρα, όχι επειδή είσαι κολλημένος σε μια δουλική συνήθεια, αλλά επειδή βλέπεις ότι είναι κάτι που δεν έχει νόημα – όταν, λοιπόν, αρνείσαι κάτι όχι ως αντίδραση για να πετύχεις κάτι, τότε αυτή η ίδια η άρνηση, η απόρριψη φέρνει ενέργεια. Τότε το θετικό έρχεται μέσα από την άρνηση κι όχι με το κυνήγι του θετικού.

Το ίδιο, κι όταν αρνείσαι την κοινωνία – δεν φεύγεις μακριά της όπως κάνει ο ασκητής, ο μοναχός, και οι δήθεν θρησκευόμενοι άνθρωποι – ζεις μέσα σ’ αυτήν, αλλά δεν ανήκεις σ’ αυτήν, που σημαίνει ότι απορρίπτεις όλη την ψυχολογική δομή της κοινωνίας και από αυτή την απόρριψη, την άρνησή της, έρχεται τρομερή ενέργεια. Αυτή η ίδια η πράξη της απόρριψης είναι ενέργεια.

Τώρα: ας πούμε ότι έχεις δει ο ίδιος ή έχεις κατανοήσει ακούγοντας προσεχτικά, τη φύση της σύγκρουσης και της προσπάθειας που σκορπάει την ενέργειά σου. Και καταλαβαίνεις ή συνειδητοποιείς όχι λεκτικά αλλά στην πράξη αυτή την αίσθηση της ενέργειας που δεν είναι αποτέλεσμα σύγκρουσης, αλλά έρχεται όταν ο νους έχει κατανοήσει όλο το δίχτυ των φυγών, της καταπίεσης, της σύγκρουσης, της μίμησης και του φόβου. Τότε, μπορείς να προχωρήσεις· τότε μπορείς να αρχίσεις να ανακαλύπτεις εσύ ο ίδιος τι είναι πραγματικό, όχι ως φυγή, όχι ως μέσο για να αποφύγεις την ευθύνη σου σε αυτόν τον κόσμο. Μπορείς να βρεις τι είναι πραγματικό, τι είναι καλό – αν υπάρχει καλό – όχι μέσω κάποιας πίστης, αλλά μόνο μεταμορφώνοντας τον εαυτό σου στη σχέση σου με την ιδιοκτησία σου, με τους ανθρώπους και με τις ιδέες, κι επομένως με το να είσαι ελεύθερος από την κοινωνία.

Μόνο τότε έχεις την ενέργεια για να ανακαλύψεις την Πραγματικότητα, όχι με το να κάνεις φυγές ή να καταπιέζεσαι. Αν έχεις φτάσει τόσο μακριά, τότε θα πρέπει να αρχίσεις να ανακαλύπτεις τη φύση της πειθαρχίας, της λιτότητας που έχεις· αν είναι επειδή ακολουθείς την παράδοση ή επειδή έχεις κατανοήσει πραγματικά. Υπάρχει μία φυσική διαδικασία λιτότητας, μία φυσική διαδικασία πειθαρχίας, που δεν έχει σκληρότητα, που δεν συμμορφώνεται, που δεν μιμείται απλώς μία συγκεκριμένη ευχάριστη συνήθεια. Κι όταν το κάνεις αυτό, θα ανακαλύψεις ότι υπάρχει μια νοημοσύνη της υψηλότερης μορφής ευαισθησίας. Χωρίς αυτή την ευαισθησία, δεν έχεις ομορφιά.

Ένας θρησκευόμενος νους πρέπει να έχει επίγνωση αυτής της εξαιρετικής αίσθησης ευαισθησίας και ομορφιάς. Ο θρησκευόμενος νους για τον οποίο μιλάμε είναι εντελώς διαφορετικός από το «θρησκευόμενο» νου ενός θρήσκου ορθοδόξου πιστού, οποιασδήποτε θρησκείας. Επειδή για τον «θρησκευόμενο» νου ενός πιστού κάποιας θρησκείας, δεν υπάρχει πραγματικά ομορφιά. αγνοεί εντελώς τον κόσμο στον οποίο ζούμε – την ομορφιά του κόσμου, την ομορφιά της γης, την ομορφιά του λόφου, την ομορφιά ενός δέντρου, την ομορφιά ενός χαριτωμένου χαμογελαστού προσώπου. Γι’ αυτόν η ομορφιά είναι πειρασμός. γι’ αυτόν ομορφιά είναι η γυναίκα, που πρέπει πάση θυσία να την αποφύγει για να βρει τον Θεό. Ένας τέτοιος νους δεν είναι ένας θρησκευόμενος νους, γιατί δεν είναι ευαίσθητος απέναντι στον κόσμο· στον κόσμο της ομορφιάς, όπως και στον κόσμο της αθλιότητας, γιατί δεν μπορείς να είσαι ευαίσθητοι μόνο στην ομορφιά. πρέπει να είσαι ευαίσθητος και στην αθλιότητα, στη βρωμιά, στον αποδιοργανωμένο ανθρώπινο νου.

Ευαισθησία σημαίνει ευαισθησία για τα πάντα γύρω σου, όχι μόνο για μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Ένας νους, λοιπόν, που δεν έχει ο ίδιος επίγνωση για την ομορφιά με αυτή την έννοια, δεν μπορεί να προχωρήσει περισσότερο. Πρέπει να υπάρχει η ιδιότητα αυτής της ευαισθησίας. Τότε, ένας τέτοιος νους, όπως είναι ο θρησκευόμενος νους, κατανοεί τη φύση του θανάτου. Γιατί αν δεν κατανοεί το θάνατο, δεν κατανοεί την αγάπη.

Ο θάνατος δεν είναι το τέλος της ζωής· ο θάνατος δεν είναι ένα περιστατικό που προκαλείται από την αρρώστια, από τα γεράματα, από την μεγάλη ηλικία ή από ατύχημα. Ο θάνατος είναι κάτι για να ζεις μ’ αυτό κάθε μέρα, αν κάθε μέρα πεθαίνεις για όσα γνωρίζεις ψυχολογικά. Αν δεν ξέρεις αυτόν τον το θάνατο, τότε ποτέ δεν θα γνωρίσεις τι είναι η αγάπη.

Η αγάπη δεν είναι ανάμνηση. η αγάπη δεν είναι ένα σύμβολο, μια εικόνα, μια ιδέα. η αγάπη δεν είναι μια κοινωνική πράξη. η αγάπη δεν είναι αρετή. Όταν υπάρχει αγάπη, είσαι ενάρετος. δεν χρειάζεται να αγωνίζεσαι για να γίνεις ενάρετος. Αλλά δεν υπάρχει αγάπη μέσα σας, γιατί ποτέ δεν καταλαβαίνουμε τι σημαίνει να πεθαίνεις για τις εμπειρίες σου, να πεθαίνεις για τις απολαύσεις σου, να πεθαίνεις για την δική σου ιδιαίτερη κρυφή μνήμη σου, που δεν έχεις επίγνωση της. Και όταν όλα αυτά τα φέρεις στο φως και πεθαίνεις κάθε λεπτό – πεθαίνεις για την ιδιοκτησία σου, για τις αναμνήσεις σου, για τις απολαύσεις σου – πεθαίνεις με τη θέλησή σου και εύκολα, και χωρίς καμιά προσπάθεια, τότε θα ξέρεις τι είναι αγάπη. Γιατί χωρίς την ομορφιά, χωρίς την αίσθηση του θανάτου, χωρίς την αγάπη, δεν θα βρείτε ποτέ εκείνη την Πραγματικότητα για την οποία συζητάμε· κάντε ό,τι θέλετε, πηγαίνετε σε όλους τους ναούς, ακολουθήστε όλους τους γκουρού που ο καθένας τους είναι επινόηση ενός ανθρώπου χωρίς νοημοσύνη. Δεν θα βρείτε ποτέ εκείνη την Πραγματικότητα με αυτό τον τρόπο. Εκείνη η Πραγματικότητα είναι δημιουργία.

Δημιουργία δεν σημαίνει να γεννήσεις ένα μωρό ή να ζωγραφίσεις κάποιο πίνακα ή να γράψεις ένα ποίημα ή να φτιάξεις ένα καλό πιάτο φαγητό και λοιπά.Αυτά δεν είναι δημιουργία, αυτά είναι απλώς το αποτέλεσμα ενός συγκεκριμένου ταλέντου, ενός χαρίσματος ή της γνώσης μιας συγκεκριμένης τεχνικής. Μια εφεύρεση δεν είναι δημιουργία.

Η δημιουργία μπορεί να υπάρξει μόνο όταν είσαι νεκρός για τον χρόνο. δηλαδή, όταν δεν υπάρχει αύριο ή χθες. Η δημιουργία μπορεί να υπάρξει μόνο όταν υπάρχει πλήρης συγκέντρωση μιας ενέργειας που δεν κάνει καμιά κίνηση, ούτε προς τα μέσα ούτε προς τα έξω. Η δημιουργία υπάρχει μόνο όταν μπαίνει τέλος στον χρόνο μέσα μας. Εκείνο που είναι συνέχεια κάτι άλλου δεν είναι ποτέ δημιουργικό κι ένας νους που βασίζεται στο χθες, στο σήμερα και στο αύριο, σαν μέσο για να πετύχει κάτι εσωτερικό, ζει σε μια απόλυτη, χωρίς ελπίδα, απελπισία. Η δημιουργία δεν είναι ανθρώπινο κατασκεύασμα ή τεχνολογική γνώση φτιαγμένη από τον άνθρωπο και αποτέλεσμα τέτοιας γνώσης που είναι απλώς επινόηση. Η δημιουργία είναι κάτι άχρονο, είναι κάτι που δεν έχει αύριο ή χθες· είναι ζωή χωρίς χρόνο.

Σας παρακαλώ, παρακολουθήστε το αυτό. Δεν έχει σημασία αν το καταλαβαίνετε ή όχι. Η ζωή μας είναι πολύ κακής ποιότητας, πολύ άθλια. υπάρχει τόση πολύ απόγνωση και τόση πολύ δυστυχία.

Έχουμε ζήσει στη γη για δύο εκατομμύρια χρόνια, και σήμερα δεν υπάρχει τίποτα καινούργιο. Το μόνο που ξέρουμε είναι να κάνουμε ξανά και ξανά τα ίδια πράγματα, ξέρουμε την πλήξη, και την πλήρη ματαιότητα του καθετί που κάνουμε. Για να φέρουμε έναν καινούργιο νου, μια αίσθηση αθωότητας, μια αίσθηση φρεσκάδας, πρέπει να υπάρξει αυτή η ευαισθησία, αυτός ο θάνατος του ψυχολογικού χρόνου και η αγάπη, κι εκείνη η δημιουργία. Εκείνη η δημιουργία μπορεί να έρθει όταν υπάρχει αυτή η πλήρης ενέργεια που δεν κάνει καμιά κίνηση, προς καμία κατεύθυνση.

Κοιτάξτε: Όταν ο νους αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα, πάντα ψάχνει μια έξοδο απ’ αυτό, προσπαθώντας να το λύσει, να το ξεπεράσει, να πάει πέρα απ’ αυτό, γύρω απ’ αυτό ή πάνω απ’ αυτό, κάνοντας πάντοτε κάτι, κινούμενος έξω από το πρόβλημα ή μέσα σ’ αυτό. Εάν δεν κινούνταν προς καμία κατεύθυνση – όταν δεν υπάρχει καμία κίνηση προς τα μέσα ή προς τα έξω, αλλά υπάρχει εκεί μόνο το πρόβλημα – τότε θα γινόταν μια έκρηξη μέσα στο πρόβλημα. Κάντε το κάποια φορά και θα δείτε την πραγματικότητα όσων λέγονται, που οποία δεν χρειάζεται να τα πιστέψετε, να ταυποστηρίξετε ή να μην τα υποστηρίξετε. Δεν υπάρχει καμία αυθεντία εδώ.

Όταν υπάρχει, λοιπόν, αυτή η συγκέντρωση της ενέργειας που είναι το αποτέλεσμα της «μη προσπάθειας», και όταν αυτή η ενέργεια δεν κινείται προς καμία κατεύθυνση, εκείνη τη στιγμή υπάρχει δημιουργία. Και αυτή η δημιουργία είναι η Αλήθεια, ο Θεός, ή όπως θέλετε πείτε το – η λέξη δεν έχει καμία σημασία τότε. Τότε εκείνη η έκρηξη, εκείνη η δημιουργία, είναι ειρήνη. δεν χρειάζεται να ψάξετε την ειρήνη. Εκείνη η δημιουργία είναι η ομορφιά. Εκείνη η δημιουργία είναι η αγάπη.

Μόνο ένας τέτοιος θρησκευόμενος νους μπορεί να φέρει τάξη σε αυτό τον μπερδεμένο, γεμάτο θλίψη κόσμο.

Και είναι δική σας ευθύνη – δική σας και κανενός άλλου – όσο ζείτε σε αυτό τον κόσμο να φέρετε μια τέτοια δημιουργική ζωή. Μόνο ένας τέτοιος νους είναι ο θρησκευόμενος νους και ο ευλογημένος νους.

Κρισναμούρτι, ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΘΕΟ

Η τέχνη της εσωτερικής ηρεμίας

Η κατάσταση του ανθρώπου είναι να βυθίζεται στη σκέψη.

Οι περισσότεροι άνθρωποι μένουν φυλακισμένοι σ’ όλη τους τη ζωή στα περιθώρια των σκέψεων τους. Ποτέ δεν πηγαίνουν πέρα από μια αίσθηση του εαυτού τους, που χτίστηκε από το μυαλό και εξαρτάται από το παρελθόν.

Όπως σε κάθε ανθρώπινο ον, η συνείδησή σας έχει μια πολύ βαθύτερη διάσταση από τη σκέψη. Είναι η ουσία σας. Μπορούμε να την ονομάσουμε παρουσία, προσοχή, άνευ όρων συνείδηση.

Στις αρχαίες διδασκαλίες, είναι ο εσωτερικός εαυτός μέσα σας. Να ανακαλύψετε τη διάσταση αυτή σας ελευθερώνει, το ίδιο και τον κόσμο, από τον πόνο που προκαλείτε στον εαυτό σας, καθώς και στους άλλους, όταν το “μικρό εγώ” καθορίζει όλες τις αποσκευές σας και οδηγεί τη ζωή σας. Η αγάπη, η χαρά, η δημιουργική επέκταση και η διαρκή εσωτερική ειρήνη μπορούν να μπουν στη ζωή σας μόνο μέσα από αυτήν την άνευ όρων διάσταση της συνείδησης.

Εάν αναγνωρίζετε, ακόμη και κατά διαστήματα, πως οι σκέψεις που περνάνε από το μυαλό σας είναι μόνο σκέψεις, αν παρατηρείτε τις αντιδράσεις σας, όπως αυτά έρχονται, τότε αυτή η διάσταση αναδύεται ήδη μέσα σας : είναι η συνειδητότητα στην οποία συμβαίνουν οι σκέψεις και τα συναισθήματα, είναι το άχρονο εσωτερικό χώρο στο οποίο ξεδιπλώνεται το περιεχόμενο της ζωής σας.

Η ροή της σκέψης έχει τεράστια δύναμη η οποία μπορεί εύκολα να σας παρασύρει. Κάθε σκέψη δίνει στον εαυτό της τόσο μεγάλη σημασία! Θέλει να επιστήσω όλη την προσοχή σας.

Μια νέα πνευματική άσκηση για σας: μην πάρετε τις σκέψεις σας πάρα πολύ σοβαρά.

Πόσο εύκολο είναι να μπούμε στην παγίδα των ιδίων μας των εννοιολογικών φυλακών!

Ο ανθρώπινος νους, στην επιθυμία του να γνωρίζει, να κατανοεί και να ελέγχει, παίρνει τις γνώμες και τις απόψεις του για την αλήθεια. Λέει ότι έτσι λειτουργεί. Θα πρέπει να υπερβαίνετε τη σκέψη σας για να διαπιστώσετε ότι δεν έχει σημασία το πώς θα ερμηνεύσετε “τη ζωή σας”, ενός άλλου ή η συμπεριφορά του, και δεν έχει σημασία η γνώμη σας πάνω σε μία υπόθεση, είναι μόνο μια άποψη ανάμεσα σε πολλές δυνατότητες. Είναι απλά ένα μάτσο σκέψεις. Αλλά η πραγματικότητα είναι ένα ενιαίο σύνολο μέσα στο οποίο τα πάντα είναι συνυφασμένα, όπου τίποτα δεν υπάρχει από μόνο του ή χωριστά. Η σκέψη κομματιάζει την πραγματικότητα, την κόβει σε τεμάχια εννοιολογικά.

Ο νους, αυτό το ισχυρό και χρήσιμο εργαλείο, θα γίνει περιοριστικός αν κυριεύσει τη ζωή σας, αν δεν βλέπετε ότι είναι μια σημαντική πτυχή της συνείδησης που είστε.

Ξέρεις τι είναι το πιο όμορφο σε αυτή τη ζωή;

Το να συναντάς στο διάβα σου ανθρώπους που οι καρδιές σας να πάλλονται στον ίδιο ρυθμό…

Να παίζουν μαζί στην ίδια ορχήστρα της ζωής…
Να χορεύουν στην ίδια πίστα, να εναρμονίζονται και μαζί να δημιουργούν την τέλεια συγχορδία…

Πόσο υπέροχο είναι να βρεις ανθρώπους που να μιλάνε κατευθείαν στη ψυχή σου, που να αναδύονται με ευκολία όλο και περισσότερο στα πιο βαθιά της ψυχής σου αταξίδευτα νερά, χωρίς να χάνονται , χωρίς να παραπονιούνται, παρά μόνο να διψάνε και για άλλο βάθος. Να λαχταράνε να καταδυθούν στα πιο απομακρυσμένα, στα πιο φουρτουνιασμένα δικά σου νερά…και εσύ στα δικά τους.

Πόσο υπέροχο να βρεις ανθρώπους που να μιλάτε στην ίδια γλώσσα, στην ίδια συχνότητα, που να επικοινωνείτε με ένα βλέμμα, με ένα άγγιγμα.. Που να επικοινωνείτε κυρίως τηλεπαθητικά.

Και ξέρεις ποιο είναι το πιο μαγικό;

Πως όταν εσύ συντονιστείς με το μέσα σου, με την πιο βαθιά της ψυχής σου ουσία, με της καρδιάς σου τον ρυθμό… Όταν εσύ αποδεχτείς πλήρως την μοναξιά σου και την μετατρέψεις σε μοναχικότητα.. Τότε τσουπ…

…Κάπου εκεί αναπάντεχα, απροσδόκητα, λες και η ζωή σου φύλαγε ένα δώρο για όλα αυτά που κατάφερες..εμφανίζονται από το πουθενά σαν από μηχανής Θεοί οι άνθρωποι αυτοί.. Οι δικοί σου άνθρωποι.. Που πάλλεστε σε αυτή την ίδια συχνότητα, την δική σου συχνότητα, της καρδιάς σου, της καρδιάς σας… Ο απόλυτος συντονισμός και η πιο γλυκιά αρμονία, μελωδία στη ψυχή.

Και κάπου εκεί έρχεται και Εκείνος ο άνθρωπος που μαζί του ο χρόνος χάνεται, που νιώθεις ότι μια ζωή είναι πολύ λίγη για να χωρέσει όλα όσα έχετε να μοιραστείτε και να ζήσετε μαζί.

Εκείνη ακριβώς τη στιγμή αντιλαμβάνεσαι γιατί με τους άλλους χαθήκατε, γιατί έκλεισαν όλοι οι άλλοι κύκλοι…
Ναι, έκλεισαν για να κοιτάξεις μέσα σου…
Για να δεις εσένα…
Να ανακαλύψεις και να αγκαλιάσεις εσένα…
Της ψυχής σου το ολόκληρο και έτσι να ελκύσεις και άλλα ολόκληρα…

Γιατί όλοι μας ερχόμαστε και φεύγουμε ολόκληροι..
Οπόταν και η αναζήτηση του άλλου μισού είναι απλά ένας μύθος…

Δυστυχώς το «σκέπτεσθαι» δεν επαρκεί

Υπάρχουν ακόμα και αυτοπαρατηρητές αρκετά αθώοι που πιστεύουν πως υπάρχουν «άμεσες βεβαιότητες» π.χ. σκέφτομαι… Αλλά θα το ξαναπώ εκατό φορές πως η «άμεση βεβαιότητα», όπως και η «απόλυτη γνώση», ως «πράγμα καθεαυτό», περικλείουν μια contradictio in adjecto (αντίφαση)… αν αναλύσω τη λογική διαδικασία που εκφράζεται με τη λέξη «σκέφτομαι», πετυχαίνω μια σειρά από τολμηρές διαβεβαιώσεις, που η θεμελίωσή τους είναι δύσκολη και ίσως αδύνατη,- π.χ., πως εγώ είμαι εκείνος που σκέφτεται, πως πρέπει εδώ να υπάρχει κάτι το σκεπτόμενο, πως το «σκέπτεσθαι» είναι η δραστηριότητα και το αποτέλεσμα ενός όντος, που το θεωρούμε ως αιτία, πως υπάρχει ένα «εγώ», και πως τέλος έχει καθοριστεί τι πρέπει να νοούμε με το «σκέπτεσθαι» – ότι δηλαδή ξέρω τι σημαίνει σκέπτεσθαι… Έτσι ο φιλόσοφος, αντί γι’ αυτήν την «άμεση βεβαιότητα» περιπλέκεται με μια σειρά μεταφυσικών ζητημάτων… «Από πού αντλώ την έννοια σκέπτεσθαι; Γιατί να πιστεύω στην αιτία και στο αποτέλεσμα; Τι μου δίνει το δικαίωμα να μιλώ για ένα εγώ… για ένα εγώ ως αιτία… για ένα εγώ ως διανοητική αιτία;»
Πέραν του Καλού και του Κακού,16

Κι ένα ακόμα χτύπημα:

Σχετικά με τη δεισιδαιμονία των διδασκάλων της Λογικής, θέλω να υπογραμμίσω ακόμη, δίχως να κυριευτώ από αποθάρρυνση, ένα μικρό γεγονός που αυτοί οι δεισιδαίμονες το ομολογούν με το στανιό. Δηλαδή πως η σκέψη έρχεται όταν «αυτή» θέλει κι όχι όταν «εγώ» θέλω, έτσι που αποτελεί παραποίηση των γεγονότων να ισχυριστούμε πως το υποκείμενο «εγώ» είναι η προϋπόθεση για το κατηγορούμενο «σκέπτομαι». Κάτι σκέπτεται, αλλά να πιστέψουμε πως αυτό το κάτι είναι το παλαιό και ξακουστό εγώ, είναι μια καθαρή υπόθεση, ένας ισχυρισμός ίσως, δεν είναι όμως οπωσδήποτε η «άμεση διαβεβαίωση».
Πέραν του Καλού και του Κακού, 17

Για να κατανοήσετε το απόσπασμα, απλώς προσπαθήστε για τριάντα δευτερόλεπτα να μη σκεφτείτε τίποτα… Αδύνατον, ε; Δεν μπορείτε να κλείσετε το διακόπτη της σκέψης. Το «εγώ» – αν υπάρχει κάτι τέτοιο – σίγουρα δεν μπορεί να ελέγξει το «σκέπτεσθαι». Εκείνο που για τόσους στοχαστές αποτελούσε ή αποτελεί «βεβαιότητα», για τον Νίτσε δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια μεγάλη αβεβαιότητα, και μάλιστα, πηγή σφαλμάτων στα οποία θα σκοντάψουμε αργότερα.

ΝΙΤΣΕ

A. Schopenhauer: Η Φύση, η μητέρα των πάντων, στέλνει ανέμελα τα παιδιά της να εκτεθούν σε χίλιους κινδύνους

Για μας τους ανθρώπους, φυσικά, το πιο μεγάλο ρίσκο το έχει το παιχνίδι της ζωής και του θανάτου, και κάθε σχετική απόφαση τη βλέπουμε με έντονη αγωνία, φόβο και πάθος. Γιατί για μας η ζωή είναι το παν. Από την άλλη μεριά, η φύση, η οποία ποτέ δε λέει ψέματα, αλλά είναι πάντα ντόμπρα και ειλικρινής, μιλάει εντελώς διαφορετικά σε σχέση μ’ αυτό το θέμα, όπως ακριβώς μιλάει o Κρίσνα στην Μπαγκαβάτ Γκίτα. Μας λέει δηλαδή ότι η ζωή ή ο θάνατος του ατόμου δεν έχουν καμία απολύτως βαρύτητα. Και το εκφράζει αυτό θυσιάζοντας τη ζωή κάθε ζώου, ακόμα και του ανθρώπου, στις πιο ασήμαντες συγκυρίες χωρίς να προστρέχει σε βοήθεια. 

Σκεφτείτε το έντομο στο δρόμο που περπατάτε˙ μια μικρή μετακίνηση του ποδιού σας είναι αποφασιστική στο ζήτημα της ζωής ή του θανάτου του. Σκεφτείτε τον γυμνοσάλιαγκα που δεν έχει τρόπους διαφυγής, ούτε άμυνας, ούτε παραλλαγής, ούτε απόκρυψης, που είναι εκτεθειμένος στην επιβουλή όλων των άλλων. Δείτε το ψάρι που παίζει αμέριμνο στο ανοιχτό ακόμα δίχτυ˙ τον βάτραχο, που η νωθρότητά του τον εμποδίζει να διαφύγει και να σωθεί˙ το πουλί που αγνοεί, ότι πάνω απ’ το κεφάλι του περιφέρεται ένα γεράκι˙ το πρόβατο, που το ορέγεται πίσω απ’ τον θάμνο o λύκος. 

Προικισμένα με ελάχιστη προνοητικότητα, όλα αυτά τα πλάσματα περιφέρονται ανέμελα ανάμεσα στους κινδύνους που κάθε στιγμή απειλούν τη ζωή τους. Αφού λοιπόν η φύση εγκαταλείπει ανενδοίαστα οργανισμούς δικούς της, κατασκευασμένους με άπειρη επιδεξιότητα, όχι μόνο στα αιμοβόρα ένστικτα του ισχυρότερου, αλλά ακόμα και στα καπρίτσια της τύχης ή του οποιουδήποτε ανόητου, στη μοχθηρία κάποιου παιδιού, είναι σαν να θέλει να μας πει ότι η εξόντωση αυτών των οργανισμών της είναι αδιάφορη, δεν την βλάπτει καθόλου, δεν έχει καμία απολύτως σημασία γι’ αυτήν, κι ότι σ’ αυτές τις περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι το ίδιο αδιάφορο με το αίτιο. 

Η φύση το δηλώνει αυτό ξεκάθαρα και δε λέει ποτέ ψέματα˙ αρνείται μάλιστα να σχολιάσει τις ενέργειές της και περιορίζεται να τις εκφράζει με τη λακωνικότητα ενός μαντείου. Αν λοιπόν τώρα, η μητέρα των πάντων στέλνει ανέμελα τα παιδιά της χωρίς καμία προστασία, να εκτεθούν σε χίλιους κινδύνους, αυτό δεν μπορεί να συμβαίνει παρά μόνο επειδή γνωρίζει ότι όταν θα πέσουν, θα επιστρέψουν στη μήτρα της, όπου θα είναι και πάλι ασφαλή. Τον άνθρωπο δεν τον αντιμετωπίζει διαφορετικά. Η τακτική της επεκτείνεται και σ’ αυτόν: η ζωή ή o θάνατος του ατόμου την αφήνουν αδιάφορη. Γι’ αυτό και θα ‘πρεπε και για μας, υπό κάποια έννοια, να είναι επίσης αδιάφορα˙ γιατί στην πραγματικότητα είμαστε κι εμείς οι ίδιοι μέρος της φύσης. Αν μπορούσαμε να δούμε τα πράγματα πιο βαθιά, σίγουρα θα συμφωνούσαμε με τη φύση και θα βλέπαμε τη ζωή ή τον θάνατο το ίδιο αδιάφορα μ’ εκείνη.

Arthur Schopenhauer, Περί Θανάτου

Μαζοχιστική (αυτοηττώμενη) προσωπικότητα

Ένα άτομο με μαζοχιστικά στοιχεία προσωπικότητας μπορεί και να μην εμφανίζει μαζοχιστικά στοιχεία στη σεξουαλική του συμπεριφορά. Σημαντικός αριθμός ατόμων με μαζοχιστική (αυτοηττώμενη) προσωπικότητα περιγράφει μια ομαλή σεξουαλική συμπεριφορά και δραστηριότητα.

Ο Σίγκμουντ Φρόιντ, ο οποίος ήταν ο πρώτος που απέδωσε μεγάλη σημασία στη σεξουαλική αιτιολογία του μεγαλύτερου τμήματος της ανθρώπινης συμπεριφοράς, έχει ασχοληθεί με τη χαρακτηρολογική μελέτη του μαζοχισμού. Ο ίδιος επινόησε την έννοια του ηθικού μαζοχισμού θέλοντας να επισημάνει τη διαφοροποίηση μεταξύ της σεξουαλικής διέγερσης που προκαλείται από τη βίωση του πόνου και του χαρακτήρα ή της προσωπικότητας που διαμορφώνεται από μια τέτοια ψυχική ανάγκη.

Σύμφωνα λοιπόν με την έννοια του ηθικού μαζοχισμού, η μαζοχιστική προσωπικότητα χαρακτηρίζεται «από πρότυπα οδύνης, διαμαρτυρίας, στάσεις αυτοκαταστροφικότητας και αυτοϋποτίμησης, καθώς και από μια ασυνείδητη επιθυμία να βασανίζει τους άλλους μέσω του προσωπικού πόνου». Το άτομο νιώθει ανάξιο, ένοχο και απορριπτέο και ότι του αξίζει να τιμωρηθεί. Ωστόσο, είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι για έναν μαζοχιστή δεν είναι η θλίψη και η οδύνη τα βασικά στοιχεία που συνοδεύουν τις επιλογές και τη συμπεριφορά του… Απλά ο ίδιος θεωρεί, σε συνειδητό ή ασυνείδητο επίπεδο, ότι υπομένοντας όλο αυτόν τον πόνο θα μπορέσει να επιτύχει ένα σημαντικότερο όφελος για τον ίδιο. Υπάρχει ένας ανώτερος σκοπός, ένα μεγαλύτερο καλό για το οποίο αγωνίζεται. Η ύπαρξη ενός ανώτερου σκοπού αλλά και η έννοια της καρτερικότητας αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά και τη βάση της αυτοεκτίμησής του. Όσα πιο πολλά υπομένει τόσο αυξάνεται η αυτοεκτίμησή του γι’ αυτό και, όταν απαιτείται να πάρει την κατάσταση στα χέρια του, το μεταφράζει αυτό ως «εγωιστικό» ή «συγκαταβατικό» ως προς τον εαυτό του και το αποφεύγει συστηματικά.

Διαβαθμίσεις & αποχρώσεις

Είναι γεγονός ότι μπορούμε να εντοπίσουμε πολλές συμπεριφορές μέσα στην καθημερινότητα των ανθρώπων που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν μαζοχιστικές καθώς συνοδεύονται από αυτοηττώμενες επιλογές και …πολλή ταλαιπωρία αν μη τι άλλο. Ένα άτομο, για παράδειγμα, που κάνει διαρκώς γκάφες που προκαλούν διάφορες αντιδράσεις στους άλλους και αποφέρουν έλλειψη σεβασμού και εκτίμησης στον ίδιο, μπορεί να χαρακτηριστεί ως αυτοηττώμενη προσωπικότητα; Όπως και συμπεριφορές αλτρουϊσμού, αυτοθυσίας και αυταπάρνησης για ιδεώδη και αξίες που έχουν μείνει γνωστές στην Ιστορία, μπορούν να εμπεριέχουν μαζοχιστικά στοιχεία προσωπικότητας;

Η μητρότητα είναι έμφυτα μαζοχιστική

Η Nancy Mc Williams αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «η συμπεριφορά που διέπεται από ηθικό μαζοχισμό δεν είναι απαραίτητα παθολογική, ακόμη και στην περίπτωση που, με τη στενότερη έννοια, είναι μια συμπεριφορά αυταπάρνησης. Μερικές φορές η ηθική επιβάλλει να υποφέρουμε για κάτι που έχει μεγαλύτερη αξία από την πρόσκαιρη προσωπική μας ανακούφιση. Σύμφωνα με αυτό το πνεύμα, η Helena Deutch (1944) υποστήριξε ότι η μητρότητα είναι έμφυτα μαζοχιστική. Στην πραγματικότητα τα περισσότερα θηλαστικά θέτουν το καλό των απογόνων τους πάνω από την προσωπική τους επιβίωση. Αυτή η συμπεριφορά μπορεί να είναι «αυτοηττώμενη» για το ζώο που την εφαρμόζει, όχι όμως και για τα νεογνά του και για την επιβίωση του είδους. Τα πιο αξιέπαινα παραδείγματα μαζοχισμού συναντώνται όταν τα άτομα διακινδυνεύουν τη ζωή, την υγεία και την ασφάλειά τους στην υπηρεσία ενός ανώτερου κοινωνικού αγαθού, όπως είναι η επιβίωση του πολιτισμού ή των αξιών τους. Υπάρχουν άνθρωποι, όπως η Mahatma Gandhi και η Μαρία Τερέζα, για τους οποίους θα μπορούσε να υποτεθεί ότι διέθεταν προσωπικότητα με έντονες μαζοχιστικές τάσεις, καθώς έδειξαν αφοσίωση ήρωα ή και αγίου σε σκοπούς που υπερέβαιναν τα όρια του εαυτού τους».

Αυτοτραυματισμός και η αίσθηση του πόνου

Πέρα όμως από τις παραπάνω περιπτώσεις ο όρος μαζοχισμός αναφέρεται και σε μη ηθικοποιημένα πρότυπα αυτοκαταστροφικότητας, όπως, για παράδειγμα, είναι οι περιπτώσεις των ατόμων που είναι επιρρεπή στα ατυχήματα, ή τα άτομα που ακρωτηριάζουν ή τραυματίζουν τον εαυτό τους χωρίς όμως να χαρακτηρίζονται από αυτοκτονική πρόθεση. Σε αυτές τις περιπτώσεις, πίσω από την αυτοκαταστροφική διάθεση υπάρχει ένας απώτερος σκοπός μπροστά στον οποίο ο σωματικός πόνος δεν είναι και τόσο σημαντικός. Για παράδειγμα, τα άτομα που αυτοτραυματίζονται περιγράφουν χαρακτηριστικά ότι αυτό που κάνουν στο σώμα τους και η αίσθηση του πόνου που βιώνουν τους κάνει και νιώθουν ότι είναι ακόμη ζωντανοί. Αυτό το αίσθημα είναι τόσο σημαντικό που δεν συγκρίνεται με τη «μικρή» ταλαιπωρία του σωματικού πόνου.

Όπως παρατηρούμε, λοιπόν, η έννοια της μαζοχιστικής προσωπικότητας παρουσιάζει σημαντικές διαβαθμίσεις και αποχρώσεις. Μαζοχισμός εντοπίζεται σε πολλές πράξεις που κάνουν κακό στον εαυτό μας αλλά και σε πολλά κλινικά περιστατικά που αν μη τι άλλο αναζητούν ψυχοθεραπευτική βοήθεια για να μπορέσουν να αρχίσουν να συμπεριφέρονται καλύτερα στον εαυτό τους. Είναι γεγονός ότι σε όλες τις ψυχιατρικές διαγνώσεις συναντούμε συμπεριφορές επιβλαβείς για τον εαυτό και αυτοκαταστροφικές. Η Nancy Mc Williams καταλήγει ότι «κάθε άτομο συμπεριφέρεται μαζοχιστικά κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, συχνά μάλιστα μια τέτοια ενέργεια επιφέρει θετικό αποτέλεσμα. Τα παιδιά μαθαίνουν από μόνα τους ότι ένας τρόπος για να τραβήξουν την προσοχή των ατόμων που τα φροντίζουν είναι να προκαλούν διάφορα προβλήματα στον εαυτό τους… Ένας συνάδελφός μου μού ανέφερε κάποτε ότι άρχισε να κατανοεί τη δυναμική του φυσιολογικού μαζοχισμού, όταν η επτάχρονη κόρη του, που είχε θυμώσει μαζί του επειδή δεν της αφιέρωνε καθόλου χρόνο, του ανακοίνωσε την πρόθεσή της να ανέβει στο δωμάτιό της και να καταστρέψει όλα της τα παιχνίδια».

Επίσημα διαγνωστικά κριτήρια

Η διάγνωση της αυτοηττώμενης προσωπικότητας αναφέρεται στο επίσημο διαγνωστικό εγχειρίδιο της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας, DSM-III-R (1987), στην κατηγορία των διαταραχών προσωπικότητας που δεν κατατάσσονται σε άλλη διαγνωστική κατηγορία(personality disorder not otherwise specified). Δεν έχει γίνει όμως επίσημα αποδεκτή και στη συνέχεια δεν συμπεριελήφθη στην έκδοση DSM-IV του 1994. Το πρόβλημα της επίσημης ένταξης και εξαίρεσης αφορά το γεγονός ότι ιστορικά η έννοια του μαζοχισμού έχει συνδεθεί με τη γυναικεία υποταγή και παθητικότητα. Η διαταραχή αυτή κατέστη πολιτικά αμφιλεγόμενη όταν συνδέθηκε με την έννοια της ενδο-οικογενειακής βίας η οποία θεωρείτο ότι προκαλείτο κατά κύριο λόγο από άντρες. Παρόλα αυτά, ορισμένος αριθμός ερευνητικών μελετών υποδεικνύει ότι η διαταραχή είναι κοινή και, παρά την εξαίρεσή της από το DSM-IV το 1994, εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ευρέως από την κλινική κοινότητα ως μια έννοια που εξηγεί ευρέως πολλές πλευρές της ανθρώπινης συμπεριφοράς. (Η διαγνωστική κατηγορία του σεξουαλικού μαζοχισμού «που επιφέρει, σε κλινικό επίπεδο, σημαντική δυσφορία και επιβλαβή επίδραση στην κοινωνική, επαγγελματική ή άλλη σημαντική περιοχή λειτουργικότητας του ατόμου» παραμένει στο DSM-IV).

Τα διαγνωστικά κριτήρια που είχαν προταθεί για την αυτοηττώμενη προσωπικότητα είναι τα εξής:

Εκδήλωση κατ’ επανάληψη και σε σταθερή βάση αυτοηττώμενης συμπεριφοράς, που ξεκινά κατά την ενηλικίωση του ατόμου και είναι παρούσα σε μια ποικιλία πλαισίων λειτουργικότητας του ατόμου. Το άτομο μπορεί συχνά να αποφεύγει ή να υποτιμά ευχάριστες εμπειρίες, να έλκεται ή να επιλέγει καταστάσεις ή σχέσεις στις οποίες θα υποφέρει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, και να εμποδίζει τους άλλους να τον βοηθήσουν, όπως φαίνεται σε τουλάχιστον πέντε από τα παρακάτω:

-Επιλέγει άτομα και καταστάσεις που επιφέρουν στον ίδιο αίσθημα απογοήτευσης, αποτυχίας ή και κακομεταχείριση ακόμη και όταν υφίστανται ξεκάθαρα καλύτερες διαθέσιμες επιλογές.

-Απορρίπτει ή καθιστά αναποτελεσματικές τις προσπάθειες των άλλων να τον βοηθήσουν.

-Όταν συμβεί κάποιο θετικό γεγονός στην προσωπική του ζωή (για παράδειγμα, μια επιτυχία στη δουλειά κλπ.) αντιδρά και ανταποκρίνεται με κατάθλιψη, ενοχή ή, γενικότερα, με συμπεριφορά που επιφέρει οδύνη (για παράδειγμα, με ένα ατύχημα).

-Υποκινεί αντιδράσεις θυμού και απόρριψης στους άλλους και στη συνέχει νιώθει πληγωμένος/η, ηττημένος/η ή ντροπιασμένος/η (για παράδειγμα, κοροϊδεύει τον/η σύντροφό του σε ένα δημόσιο χώρο προκαλώντας αντίδραση θυμού και στη συνέχεια νιώθει πληγωμένος/η και συντετριμμένος/η από την αντίδρασή του/ης.

-Απορρίπτει ευκαιρίες στις οποίες θα μπορούσε να νιώσει ευχαρίστηση ή διστάζει να συνειδητοποιήσει ή να αναγνωρίσει ότι περνά καλά και διασκεδάζει πραγματικά σε μια συγκεκριμένη περίσταση (παρά το γεγονός ότι διαθέτει κοινωνικές δεξιότητες και την ικανότητα να βιώνει ευχαρίστηση).

-Δεν καταφέρνει να ολοκληρώσει εργασίες που είναι σημαντικές κατά τα κριτήρια και τους στόχους που έχει θέσει παρά την ικανότητά του για να το κάνει αυτό. Για παράδειγμα, μπορεί να βοηθά τους συμφοιτητές του να γράψουν τις εργασίες τους, αλλά δεν καταφέρνει να γράψει τη δική του.

-Δεν ενδιαφέρεται ή απορρίπτει ανθρώπους που του συμπεριφέρονται καλά. Για παράδειγμα, δεν τον έλκουν και δεν επιλέγει ερωτικούς συντρόφους που τον φροντίζουν και του φέρονται καλά.

-Εμπλέκεται σε διάφορες επιλογές υπέρμετρης αυτοθυσίας που δεν του έχουν ζητηθεί ή επιβληθεί με κάποιο τρόπο από τους αποδέκτες της.

Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι οι συμπεριφορές που προαναφέρθηκαν δεν αναφέρονται σε καταστάσεις που αφορούν αντίδραση ή προσμονή σωματικής, σεξουαλικής ή ψυχολογικής κακοποίησης.

Οι συμπεριφορές που προαναφέρθηκαν δεν εκδηλώνονται μόνο όταν το άτομο είναι σε κατάθλιψη.

Αίτια

Πώς λοιπόν διαμορφώνεται η αυτοηττώμενη προσωπικότητα και τα συνακόλουθα χαρακτηριστικά της. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε πώς ένα άτομο αρχίζει να «στρέφεται» προς την ήττα και την ταπείνωση και, ουσιαστικά, σε μια πορεία αντιφατική από το βασικό ένστικτο της ζωής…

Κατά την ψυχαναλυτική θεωρία, ασυνείδητο αίσθημα ενοχής ωθεί το άτομο στην τάση «να υποφέρει» και να έχει ανάγκη την τιμωρία στη ζωή του. Οι ενοχές ωθούν το άτομο στην επιλογή προσώπων και καταστάσεων αρνητικών για τον ίδιο προκειμένου να τιμωρήσει τον εαυτό του. Η αυτοτιμωρία συντελεί στη μείωση του αισθήματος ενοχής.

Εύλογα όμως τίθεται το ερώτημα: πώς ένα μικρό παιδί που μεγαλώνει αρχίζει να νιώθει ενοχή; Οι θεωρητικές έννοιες θα ήταν εδώ μακροσκελείς και δυσνόητες, μπορούμε όμως εύκολα να θυμηθούμε την παιδική ηλικία και το πόσο εύκολα μπορεί κανείς, σε αυτή την ηλικία, να νιώσει ότι έκανε κάτι «κακό», ή ότι ο ίδιος είναι ένα «κακό παιδί». Επίσης, τα παιδιά μπορεί να νιώσουν ενοχή για τις επιθυμίες τους που συνοδεύονται από έντονα συναισθήματα που δεν μπορούν εύκολα να διαχειριστούν. Και, κυρίως, στις περισσότερες περιπτώσεις, τα παιδιά προτιμούν να πιστεύουν ότι φταίνε τα ίδια και ότι είναι κακά παιδιά, παρά το ότι οι άλλοι δεν τα αγαπούν.

Πολλά παιδιά μεγαλώνουν σε ένα οικογενειακό περιβάλλον όπου με κάποιο τρόπο μαθαίνουν ότι μόνο μέσα από την οδύνη και τη στέρηση μπορούν να λάβουν την προσοχή και την αγάπη που επιθυμούν πραγματικά. Για παράδειγμα, ένα παιδί μεγαλώνει σε ένα οικογενειακό περιβάλλον στο οποίο του λείπει η προσοχή και η αγάπη και το γεγονός αυτό το βιώνει βέβαια τραυματικά. Παρόλα αυτά όμως δεν έχει χάσει τελείως την ελπίδα του ότι οι γονείς του το αγαπούν. Όμως, με αυτό τον τρόπο μαθαίνει ότι πρέπει πάντα να προσπαθεί σκληρά, να θυσιάζει τις προσωπικές του επιθυμίες και απολαύσεις και να μην χαίρεται αυτά που θέλει, αλλά αυτά που θέλουν οι άλλοι, προκειμένου να διατηρήσει αυτή την αγάπη που τόσο δύσκολα κερδίζεται. Γιατί έτσι έχει παρατηρήσει ότι οι γονείς του κινητοποιούνται και τον προσέχουν: όταν είναι πια …χάλια και υποφέρει κυριολεκτικά… Πράγματι, σε ορισμένες περιπτώσεις, οι γονείς μπορεί να μην μπορούν να καλύψουν συναισθηματικά τα παιδιά τους αλλά, όταν τους συμβεί κάτι σοβαρό, κινητοποιούνται με κάποιο τρόπο και τα στηρίζουν. Το παιδί βέβαια, μέχρι να συμβεί αυτό, έχει ήδη πάρει το μήνυμα ότι πρέπει να ταλαιπωρηθεί αρκετά και να προσπαθήσει με αυτοθυσία προκειμένου να κερδίσει την προσοχή και την αγάπη.

Ένα συναφές δυναμικό αφορά και την περίπτωση στην οποία η προσοχή των σημαντικών άλλων προσώπων εκφράζεται μόνο μέσα από την τιμωρία. Έτσι, το παιδί μαθαίνει ότι οι μόνες στιγμές αλληλεπίδρασης και επαφής/ σχέσης με τα σημαντικά πρόσωπα της ζωής του είναι μέσα από την τιμωρία. Σε πολλές περιπτώσεις κακοποίησης γυναικών αναφέρεται η έννοια της «σκληρής αγάπης» που υπομένουν και ζουν με αυτή. Άλλωστε, για ένα παιδί είναι σαφώς πιο σημαντική η επικοινωνία και η σχέση, από την επιθυμία για σωματική ασφάλεια.

Τέλος, εμπειρίες επίκρισης, κακοποίησης ή κακομεταχείρισης γενικότερα συμβάλλουν ουσιαστικά στην ανάπτυξη χαμηλής αυτοεκτίμησης. Έτσι, το παιδί που μεγαλώνει λαμβάνει μήνυμα απαξίωσης και, κυρίως, ότι δεν αξίζει το σεβασμό και την καλή μεταχείριση από τους άλλους. Αν οι σημαντικοί άλλοι στη ζωή του τού συμπεριφέρονται με αυτό τον τρόπο γιατί να μην περιμένει αυτή τη συμπεριφορά και από τους άλλους; Γιατί οι άλλοι να τον αγαπούν και να τον σέβονται;

Ο φόβος της χαράς και της επιτυχίας

Οι συνθήκες που προαναφέρθηκαν οδηγούν το άτομο σταδιακά στο να αρχίσει να παραγκωνίζει τις προσωπικές του επιθυμίες και να φοβάται την επιτυχία, τη χαρά και την απόλαυση γιατί πιστεύει ότι, τότε, οι άλλοι θα σταματήσουν να τον αγαπούν και θα τον εγκαταλείψουν. Έτσι η αδυναμία και η υποταγή καθίστανται οι βασικές συνθήκες βάσει των οποίων διαμορφώνονται οι σχέσεις με τους άλλους και η ικανοποίηση των προσωπικών αναγκών. Σε αυτή την περίπτωση, μόλις το άτομο νιώσει ότι τα πράγματα πηγαίνουν καλά, ή ότι θα επιτύχει κάτι που επιδιώκει από καιρό, αμέσως αυτό συνδέεται με αρνητικά συναισθήματα επίκρισης αλλά και εγκατάλειψης από τους άλλους. Και, τότε, θα κάνει πάντα πίσω για να σαμποτάρει την προσωπική του επιτυχία. Η προσμονή της επιτυχίας του δημιουργεί ουσιαστικά αίσθημα αγωνίας και εκνευρισμού που δεν μπορεί να αντέξει. Αισθάνεται ότι «ενοχλεί» τους άλλους και ότι γίνεται αντιπαθής με την επιτυχία του.

Ένα παράδειγμα σε αυτή την περίπτωση θα μπορούσε να είναι η μαθήτρια που διακρίνεται για την επίδοσή της και την πορεία της στα μαθήματα και, ξαφνικά, έχει μια ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη που την αναγκάζει να κάνει πίσω στα όνειρά της. Το μέλλον της διαγραφόταν λαμπρό με τις επιδόσεις της και είναι προφανές ότι σύντομα θα περνούσε και στο πανεπιστήμιο και θα άρχιζε να οδεύει στη δική της πορεία εκπαίδευσης και επιτυχίας. Για εκείνη όμως φαίνεται ότι το φορτίο της επιτυχίας ήταν πολύ βαρύ και η ίδια αισθανόταν ότι αυτό θα την απομάκρυνε από τη ζεστασιά της οικογένειας.

Οι άνθρωποι μπορούν πραγματικά «να εφεύρουν» πολλά λάθη και κακές επιλογές αν δεν αντέχουν το βάρος της επιτυχίας και των προσδοκιών των άλλων και θέλουν να βαδίσουν σε δρόμους που μπορούν πιο εύκολα να οδηγήσουν και να ελέγξουν.

Μαζοχιστική επανάληψη τραύματος

Ο όρος αυτός αναφέρεται στις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες το άτομο ασυνείδητα κάνει επιλογές που αναδημιουργούν μια τραυματική εμπειρία που έχει ζήσει στο παρελθόν. Έτσι, ο ίδιος ξαναζεί την τραυματική εμπειρία βιώνοντας και πάλι πόνο και οδύνη.

Η δυναμική αυτή χαρακτηρίζει αρκετά τη συμπεριφορά της αυτοηττώμενης προσωπικότητας. Ένα παράδειγμα εδώ μπορεί να αποτελεί η σχέση ενός ζευγαριού που τα πηγαίνει πολύ καλά αλλά, πάντα, εκεί που όλα είναι πολύ καλά, δημιουργείται μια κατάσταση που επιφέρει σύγκρουση και αναστάτωση στη σχέση τους. Πολλοί άνθρωποι που έχουν βιώσει μεγάλες εντάσεις και τσακωμούς στο οικογενειακό περιβάλλον περιγράφουν το πόσο δύσκολα μπορούν τελικά να αντέξουν το «να πηγαίνουν όλα καλά» και πρέπει πάντα, ασυνείδητα, να κάνουν κάτι για να προκαλέσουν ένταση και τσακωμό. Η ανάγκη να προκαλεί κανείς ξανά και ξανά τις τραυματικές καταστάσεις που έχει βιώσει ώστε να μπορέσει να κυριαρχήσει ψυχολογικά πάνω τους είναι εμφανής αλλά και τραγική.

Αντιμετώπιση

Στην ψυχοθεραπεία ατόμων με μαζοχιστική (αυτοηττώμενη) προσωπικότητα είναι σημαντικό καταρχήν να συνειδητοποιηθούν και να συζητηθούν διεξοδικά τα επαναλαμβανόμενα μοντέλα μαζοχιστικών πεποιθήσεων και πρακτικών. Για παράδειγμα, «ότι πρέπει κανείς πάντα να απολογείται για τις πράξεις του», ή «ότι δεν πρέπει να διεκδικεί» κ.ά. 

Το πιο σημαντικό μέρος όμως είναι να μάθει ότι ο θυμός αποτελεί μια φυσική αντίδραση και ότι μπορεί κανείς να εκφράζει τη δυσαρέσκεια και το θυμό του χωρίς να φοβάται ότι θα επέλθει «τιμωρία» με διάφορους τρόπους (π.χ. εγκατάλειψη, κριτική κ.ά.).

Είναι σημαντικό το άτομο να μην πάρει ενίσχυση για την αυτοθυσία και την καρτερικότητά του σε βάσανα και κακουχίες. Πολλές φορές αυτή η προσωπικότητα έχει δημιουργηθεί επειδή οι ίδιοι οι γονείς ήταν μαζοχιστικοί ή ενίσχυαν τέτοιες συμπεριφορές. Για παράδειγμα, όταν ένα παιδί φροντίζει τον άρρωστο γονιό ή τους παππούδες του και θυσιάζει τις χαρές της ηλικίας του γι’ αυτό… Εάν οι σημαντικοί άλλοι γύρω του αρχίσουν να τον θαυμάζουν γι’ αυτό και για το πόσο καλό παιδί είναι που υπομένει τα βάσανά του με γενναιότητα, τότε αυτός είναι και ένας τρόπος ενίσχυσης της αυτοηττώμενης προσωπικότητας.

Τέλος, είναι πολύ σημαντικό να μην χρησιμοποιούνται εκφράσεις συμπόνιας με τα μαζοχιστικά άτομα. Έχει μεγάλη σημασία για το άτομο με μαζοχιστικά στοιχεία προσωπικότητας να μάθει να εκφράζει το θυμό του και να μην φοβάται να ζητήσει ικανοποίηση των επιθυμιών του χωρίς να νιώθει ότι πρέπει να προκαλέσει συμπόνια και αυτολύπηση για να το καταφέρει αυτό. Είναι πολύ σημαντικό να μάθει ότι υπάρχουν και άλλοι τρόποι με τους οποίους μπορεί να λάβει χαρά και ευχαρίστηση στη ζωή του και ότι μπορεί να φροντίζει τον εαυτό του χωρίς να νιώθει ενοχές.

Ένας άνθρωπος θα παραμείνει αδύναμος, άθλιος, και φουκαράς μόνο όταν αρνείται να ανυψώσει τις σκέψεις του

Όλα όσα ο άνθρωπος επιτυγχάνει και όλα όσα αποτυγχάνει να επιτύχει είναι το άμεσο αποτέλεσμα των σκέψεών του. Σε ένα δίκαια διευθετημένο σύμπαν, όπου η απώλεια ισορροπίας θα σήμαινε ολοκληρωτική καταστροφή, η ατομική ευθύνη πρέπει να είναι απόλυτη.

Η αδυναμία και η δύναμη ενός ανθρώπου, η εντιμότητα και η ανεντιμότητα, είναι δικές του ιδιότητες, και όχι κάποιου άλλου. Αυτές τις αποκτά μόνος του και όχι μέσω κάποιου άλλου· και μπορούν να μεταβληθούν μόνο από τον ίδιο, ποτέ από κάποιον άλλον. Η κατάστασή του είναι επίσης δική του, και όχι κάποιου άλλου. Ο πόνος του και η ευτυχία του εξελίσσονται από μέσα του. Όπως σκέφτεται, έτσι και είναι· όπως συνεχίζει να σκέφτεται, έτσι παραμένει.

Ένας δυνατός άνθρωπος δεν μπορεί να βοηθήσει έναν πιο αδύναμο εκτός και εάν ο πιο αδύναμος είναι πρόθυμος να βοηθηθεί, αλλά ακόμα και τότε ο αδύναμος άνθρωπος πρέπει να επιβληθεί στον εαυτό του. Αυτός πρέπει, με τις δικές του προσπάθειες, να αναπτύξει την δύναμη την οποία θαυμάζει στον άλλον. Κανένας εκτός από τον εαυτό του δεν μπορεί να αλλάξει την κατάστασή του.

Είναι συνηθισμένο για τους ανθρώπους να σκέφτονται και να λένε, «Πολλοί άνθρωποι είναι σκλάβοι επειδή κάποιος είναι δυνάστης· ας μισούμε τον δυνάστη».

Τώρα, όμως, υπάρχει σε μια μικρή μερίδα ανθρώπων μια αυξανόμενη τάση να αντιστραφεί αυτή η κρίση και να λένε, «Ένας άνθρωπος είναι δυνάστης επειδή πολλοί είναι σκλάβοι· ας περιφρονούμε τους σκλάβους».

Η αλήθεια είναι ότι δυνάστης και σκλάβος είναι συνεργάτες εν αγνοία, και, ενώ φαίνεται να αντιπαλεύει ο ένας τον άλλον, στην πραγματικότητα αντιπαλεύουν τους εαυτούς τους. Μια τέλεια Γνώση διακρίνει την επίδραση του δικαίου στην αδυναμία των καταπιεζόμενων και την εσφαλμένη εφαρμογή της δύναμης του δυνάστη. Μια τέλεια Αγάπη, βλέποντας τον πόνο που συνεπάγονται και οι δυο καταστάσεις, δεν αποδοκιμάζει καμία. Μια τέλεια Ευσπλαχνία αγκαλιάζει και τον καταπιεστή και τον καταπιεζόμενο.

Εκείνος που έχει υπερνικήσει την αδυναμία, και έχει αποβάλλει όλες τις εγωιστικές σκέψεις, δεν ανήκει ούτε στον δυνάστη ούτε στον καταπιεζόμενο. Είναι ελεύθερος.

Ένας άνθρωπος μπορεί να ανυψωθεί, να υπερνικήσει και να επιτύχει μόνο όταν ανυψώσει τις σκέψεις του.

Θα παραμείνει αδύναμος, και άθλιος, και φουκαράς μόνο όταν αρνείται να ανυψώσει τις σκέψεις του.

NASA: Τον εσωτερικό κόσμο του Άρη αποκαλύπτει το InSight

Σχετικά λίγα ήταν γνωστά για την εσωτερική δομή του Άρη πριν προσεδαφιστεί στον πλανήτη η αποστολή InSight της NASA.

Το πρώτο σεισμόμετρο που εστάλη στον κόκκινο πλανήτη αποκαλύπτει την ανατομία του και τις διαφορές με τη Γη. Τα ευρήματα παρουσιάζονται σε τρεις επιμέρους μελέτες που δημοσιεύονται μαζί στο ίδιο τεύχος του Science.

Παρακολουθώντας πώς τα σεισμικά κύματα ταξιδεύουν στο εσωτερικό του πλανήτη και ανακλώνται σε επιμέρους στρώματα, το InSight αποκαλύπτει λεπτομέρειες για το πάχος και τη σύνθεση του φλοιού, του μανδύα και του πυρήνα του Άρη.

Οι δεκάδες σεισμοί που κατέγραψε το σεισμόμετρο δεν οφείλονται στην ενεργοποίηση ρηγμάτων, όπως συμβαίνει στη Γη, αλλά στη συνεχιζόμενη συρρίκνωση του πλανήτη καθώς συνεχίζει να ψύχεται από τον σχηματισμό του μέχρι σήμερα.

«Η σημασία αυτών των ευρημάτων είναι ότι μας προσφέρουν για πρώτη φορά μετρήσεις των διαστάσεων των θεμελιωδών συστατικών του Άρη» δήλωσε ο Μπρους Μπάνερντ, κύριος ερευνητής της αποστολής στο Εργαστήριο Αεριώθησης (JPL) της NASA στην Καλιφόρνια.

«Μέχρι σήμερα είχαμε μόνο συγκρίσεις με τη Γη, θεωρητικούς υπολογισμούς και έμμεσα συμπεράσματα από άλλες παρατηρήσεις όπως οι αναλογίες ισοτόπων σε μετεωρίτες αρειανής προέλευσης».

Όπως συνέβη με όλους τους πλανήτες, ο Άρης σχηματίστηκε από σύννεφα σκόνης και μικρών βράχων που συμπιέστηκαν από τη βαρύτητα και θερμάνθηκαν μέχρι που έλιωσαν. Στην πορεία δεκάδων εκατομμυρίων ετών, τα συστατικά του πλανήτη χωρίστηκαν σε στρώματα ανάλογα με την πυκνότητά τους.

Το βαθύτερο στρώμα του Άρη, ο πυρήνας, αποδεικνύεται μεγαλύτερος από το αναμενόμενο με διάμετρο 3.660 χιλιομέτρων. Οι μελέτες επιβεβαιώνουν ότι ο πυρήνας είναι ρευστός, ωστόσο παραμένει ακόμα ασαφές αν είναι ολόκληρος λιωμένος, ή αν μοιάζει με τον πυρήνα της Γης, ο οποίος αποτελείται από ένα ρευστό στρώμα που περιβάλλει ένα στερεό κέντρο.

Και στους δύο πλανήτες, ο πυρήνας αποτελείται κυρίως από σίδηρο και νικέλιο, αν και ο πυρήνας του Άρη είναι λιγότερο πυκνός, καθώς περιέχει απροσδόκητα μεγάλες ποσότητες ελαφρύτερων στοιχείων όπως ο άνθρακας, το θείο, το οξυγόνο και το υδρογόνο.

Ο δε αρειανός φλοιός, το εξωτερικό στρώμα του πλανήτη, είναι εντελώς διαφορετικός από τον γήινο, αφού είναι ενιαίος και δεν χωρίζεται σε τεκτονικές πλάκες όπως ο φλοιός της Γης.

«Αυτό σημαίνει επίσης ότι ο φλοιός του Άρη είναι πολύ παλιός» επισήμανε η σεισμολόγος Μπριγκίτε Νάπμεγιερ-Έντρουν του Πανεπιστημίου της Κολωνίας, επικεφαλής της μελέτης για τον αρειανό φλοιό.

Το εξωτερικό αυτό στρώμα είναι πιο λεπτό από ό,τι αναμενόταν και το πάχος του κυμαίνεται από 20 έως 72 χιλιόμετρα.

Ο αρειανός μανδύας, τέλος, ανάμεσα στον φλοιό και τον πυρήνα, εκτείνεται σε βάθος 1.560 χιλιομέτρων από την επιφάνεια και διαφέρει σε σύσταση από τον μανδύα της Γης, ένδειξη ότι οι δύο πλανήτες σχηματίστηκαν από ελαφρώς διαφορετικά συστατικά.

Όπως επισήμανε ο δρ Μπάνερντ, τα ευρήματα θα επιτρέψουν στους πλανητολόγους να βελτιώσουν τα μοντέλα του σχηματισμού πλανητών.

Όπως εξήγησε, «οι γνώσεις που κερδίσαμε δεν αφορούν μόνο τον Άρη αλλά και τον σχηματισμό και την ιστορία της Γης και οποιουδήποτε άλλου βραχώδη πλανήτη, είτε στο Ηλιακό Σύστημα είτε πιο πέρα».

Ελπίδα

Η Πανδώρα πήρε το κουτί με τα δεινά και το άνοιξε. Ήταν το δώρο των θεών στους ανθρώπους, εξωτερικά ένα όμορφο, γοητευτικό δώρο, που λεγόταν το «το κουτί της καλής τύχης». Τότε όλα τα δεινά, ζωντανά φτερωτά πλάσματα, πέταξαν έξω. Από τότε περιφέρονται και κάνουν κακό στους ανθρώπους μέρα και νύχτα. Ένα μόνο δεινό δεν είχε ακόμη γλιστρήσει έξω από το κουτί. Ύστερα, μετά από θέληση του Δία, η Πανδώρα έκλεισε το καπάκι κι έτσι το κακό έμεινε μέσα.

Τώρα ο άνθρωπος έχει το κουτί της καλής τύχης για πάντα στο σπίτι και θαυμάζει το θησαυρό που έχει μέσα· τον έχει στη υπηρεσία του· απλώνει το χέρι του να τον πιάσει όταν του κάνει κέφι. Γιατί δεν ξέρει ότι το κουτί που έφερε η Πανδώρα ήταν το κουτί των δεινών και παίρνει το κακό που έχει μείνει μέσα για το μεγαλύτερο κομμάτι καλοτυχίας – αυτό είναι η ελπίδα.

Γιατί ο Δίας ήθελε να μην πετάξει ο άνθρωπος τη ζωή του, ανεξάρτητα από το πόσο θα τον τυραννούσαν τα άλλα κακά, αλλά να συνεχίσει να αφήνεται να τυραννιέται. Γι’ αυτό το λόγο δίνει στους ανθρώπους την ελπίδα. Στ’ αλήθεια είναι το χειρότερο κακό γιατί παρατείνει την τυραννία των ανθρώπων.

Φρειδερίκος Νίτσε, Ανθρώπινο πολύ ανθρώπινο

ΑΡΡΙΑΝΟΣ - Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις (3.21.6-3.22.6)

[3.21.6] Ταῦτα ἀκούσαντι Ἀλεξάνδρῳ ἀνὰ κράτος διωκτέα ἐφαίνετο. καὶ ἤδη μὲν ἐξέκαμνον οἵ τε ἄνδρες καὶ οἱ ἵπποι ὑπὸ τῇ ταλαιπωρίᾳ τῇ ξυνεχεῖ· ἀλλὰ καὶ ὣς ἦγε, καὶ διελθὼν ὁδὸν πολλὴν τῆς τε νυκτὸς καὶ τῆς ἐπὶ ταύτῃ ἡμέρας ἔστε ἐπὶ μεσημβρίαν ἀφικνεῖται ἔς τινα κώμην, ἵνα τῇ προτεραίᾳ ἐστρατοπεδεύκεσαν οἱ Δαρεῖον ἄγοντες. [3.21.7] ἐνταῦθα ἀκούσας ὅτι νυκτὸς ποιεῖσθαι τὴν πορείαν ἐγνωσμένον εἴη τοῖς βαρβάροις, ἤλεγχε τοὺς προσχώρους, εἰ δή τινα εἰδεῖεν ἐπιτομωτέραν ὁδὸν ἐπὶ τοὺς φεύγοντας. οἱ δὲ εἰδέναι μὲν ἔφασαν, ἐρήμην δὲ εἶναι τὴν ὁδὸν δι᾽ ἀνυδρίαν. ὁ δὲ ταύτην ἄγειν ἐκέλευσε· καὶ γνοὺς ὅτι οὐχ ἕψονται οἱ πεζοὶ αὐτῷ σπουδῇ ἐλαύνοντι τῶν μὲν ἱππέων ἐς πεντακοσίους κατεβίβασεν ἀπὸ τῶν ἵππων, τοὺς ἡγεμόνας δὲ τῶν πεζῶν καὶ τῶν ἄλλων ἐπιλεξάμενος τοὺς κρατιστεύοντας ἐπιβῆναι τῶν ἵππων ἐκέλευσεν οὕτως ὅπως οἱ πεζοὶ ὡπλισμένοι ἦσαν. [3.21.8] Νικάνορα δὲ τὸν τῶν ὑπασπιστῶν ἡγεμόνα καὶ Ἄτταλον τὸν τῶν Ἀγριάνων κατὰ τὴν ὁδόν, ἥντινα οἱ ἀμφὶ Βῆσσον προὐκεχωρήκεσαν, τοὺς ὑπολειφθέντας ἄγειν ἐκέλευσε, καὶ τούτους ὡς κουφότατα ἐσταλμένους, τοὺς δὲ ἄλλους πεζοὺς ἐν τάξει ἕπεσθαι. [3.21.9] αὐτὸς δὲ ἀμφὶ δείλην ἄγειν ἀρξάμενος δρόμῳ ἡγεῖτο· διελθὼν δὲ τῆς νυκτὸς σταδίους ἐς τετρακοσίους ὑπὸ τὴν ἕω ἐπιτυγχάνει τοῖς βαρβάροις ἀτάκτως ἰοῦσι καὶ ἀνόπλοις, ὥστε ὀλίγοι μέν τινες αὐτῶν ὡς ἀμυνούμενοι ὥρμησαν, οἱ δὲ πολλοὶ εὐθὺς ὡς Ἀλέξανδρον αὐτὸν κατεῖδον οὐδὲ ἐς χεῖρας ἐλθόντες ἔφευγον· καὶ οἱ τραπέντες ἐς ἀλκὴν ὀλίγων πεσόντων καὶ οὗτοι ἔφυγον. [3.21.10] Βῆσσος δὲ καὶ οἱ ξὺν αὐτῷ τέως μὲν ἐφ᾽ ἁρμαμάξης Δαρεῖον μετὰ σφῶν ἐκόμιζον· ὡς δὲ ὁμοῦ ἤδη ἦν Ἀλέξανδρος, Δαρεῖον μὲν Σατιβαρζάνης καὶ Βαρσαέντης κατατρώσαντες αὐτοῦ ἀπέλιπον, αὐτοὶ δὲ ἔφυγον ξὺν ἱππεῦσιν ἑξακοσίοις. Δαρεῖος δὲ ἀποθνήσκει ὀλίγον ὕστερον ἐκ τῶν τραυμάτων πρὶν ὀφθῆναι Ἀλεξάνδρῳ.

[3.22.1] Ἀλέξανδρος δὲ τὸ μὲν σῶμα τοῦ Δαρείου ἐς Πέρσας ἀπέπεμψε, θάψαι κελεύσας ἐν ταῖς βασιλικαῖς θήκαις, καθάπερ καὶ οἱ ἄλλοι οἱ πρὸ Δαρείου βασιλεῖς· σατράπην δὲ ἀπέδειξε Παρθυαίων καὶ Ὑρκανίων Ἀμμινάπην Παρθυαῖον· ἦν δὲ οὗτος τῶν Αἴγυπτον ἐνδόντων Ἀλεξάνδρῳ μετὰ Μαζάκου. Τληπόλεμος δὲ Πυθοφάνους τῶν ἑταίρων ξυνετάχθη αὐτῷ σκοπεῖν τὰ ἐν Παρθυαίοις τε καὶ Ὑρκανίοις.
[3.22.2] Τοῦτο τὸ τέλος Δαρείῳ ἐγένετο ἐπὶ ἄρχοντος Ἀθηναίοις Ἀριστοφῶντος μηνὸς Ἑκατομβαιῶνος, ἀνδρὶ τὰ μὲν πολέμια, εἴπερ τινὶ ἄλλῳ, μαλθακῷ τε καὶ οὐ φρενήρει, εἰς δὲ τἆλλα οὐδὲν ἀνεπιεικὲς ἔργον ἀποδειξαμένῳ ἢ οὐδὲ ἐγγενόμενον αὐτῷ ἀποδείξασθαι, ὅτι ὁμοῦ μὲν ἐς τὴν βασιλείαν παρελθεῖν, ὁμοῦ δὲ προσπολεμεῖσθαι πρός τε Μακεδόνων καὶ τῶν Ἑλλήνων ξυνέβη. οὔκουν οὐδὲ ἐθέλοντι ἐξῆν ἔτι ὑβρίζειν ἐς τοὺς ὑπηκόους ἐν μείζονι κινδύνῳ ἤπερ ἐκεῖνοι καθεστηκότι. [3.22.3] ζῶντι μὲν δὴ ξυμφοραὶ αὐτῷ ἄλλαι ἐπ᾽ ἄλλαις ξυνηνέχθησαν, οὐδέ τις ἀνακωχὴ ἐγένετο ἐπειδὴ πρῶτον ἐς τὴν ἀρχὴν παρῆλθεν· ἀλλὰ εὐθὺς μὲν τὸ τῶν σατραπῶν ἐπὶ Γρανίκῳ πταῖσμα ξυνέβη τὸ ἱππικόν, εὐθὺς δὲ Ἰωνία τε καὶ Αἰολὶς εἴχοντο καὶ Φρύγες ἀμφότεροι καὶ Λυδία καὶ Κᾶρες πλὴν Ἁλικαρνασσέων· [3.22.4] ὀλίγον δὲ ὕστερον καὶ Ἁλικαρνασσὸς ἐξῄρητο, ἐπὶ δὲ ἡ παραλία πᾶσα ἔστε ἐπὶ Κιλικίαν· ἔνθεν δὲ ἡ αὐτοῦ ἐπ᾽ Ἰσσῷ ἧσσα, ἵνα τήν τε μητέρα αἰχμαλωτισθεῖσαν καὶ τὴν γυναῖκα καὶ τοὺς παῖδας ἐπεῖδεν· ἐπὶ τῷδε Φοινίκη τε ἀπώλετο καὶ Αἴγυπτος πᾶσα· ἐπὶ δὲ αὐτὸς ἐν Ἀρβήλοις ἔφυγέ τε ἐν πρώτοις αἰσχρῶς καὶ στρατιὰν πλείστην παντὸς τοῦ βαρβαρικοῦ γένους ἀπώλεσε· [3.22.5] φυγάς τε ἐκ τούτου τῆς αὑτοῦ ἀρχῆς πλανώμενος καὶ τελευτῶν πρὸς τῶν ἀμφ᾽ αὑτὸν ἐς τὰ ἔσχατα προδοθείς, βασιλεύς τε ἐν τῷ αὐτῷ καὶ δεσμώτης ξὺν ἀτιμίᾳ ἀγόμενος, τέλος δὲ πρὸς τῶν οἰκειοτάτων ἐπιβουλευθεὶς ἀπώλετο. ζῶντι μὲν Δαρείῳ τοιαῦτα ξυνηνέχθη, [3.22.6] τελευτήσαντι δὲ ταφή τε ἡ βασιλικὴ καὶ τῶν παίδων ὁποία καὶ βασιλεύοντος αὐτοῦ τροφή τε ‹παρ᾽› Ἀλεξάνδρου καὶ παίδευσις, καὶ γαμβρὸς Ἀλέξανδρος. ὁπότε δὲ ἐτελεύτα, ἐγεγόνει ἀμφὶ τὰ πεντήκοντα ἔτη.

***

[3.21.6] Όταν πληροφορήθηκε αυτά ο Αλέξανδρος, έκρινε ότι έπρεπε να τους καταδιώξει με όλες του τις δυνάμεις. Από τη συνεχή ταλαιπωρία είχαν ήδη αρχίσει να αποκάμνουν οι άνδρες και τα άλογα, αλλά παρ᾽ όλα αυτά συνέχιζε να προχωρεί. Αφού διέτρεξε μια μεγάλη απόσταση κατά τη νύχτα εκείνη και την επόμενη μέρα ως το μεσημέρι, έφθασε σ᾽ ένα χωριό, όπου την προηγουμένη είχαν στρατοπεδεύσει οι απαγωγείς του Δαρείου. [3.21.7] Όταν πληροφορήθηκε εδώ ότι οι βάρβαροι είχαν αποφασίσει να συνεχίσουν την πορεία τους μέσα στη νύχτα, άρχισε να ρωτάει τους ντόπιους μήπως ήξεραν κανένα συντομότερο δρόμο, για να προφθάσει τους φυγάδες. Αυτοί του είπαν ότι γνώριζαν, αλλά ότι ο δρόμος εκείνος ήταν έρημος, επειδή δεν υπήρχε νερό. Ο Αλέξανδρος τότε τους διέταξε να τον οδηγήσουν από αυτόν τον δρόμο· επειδή όμως κατάλαβε ότι δεν θα μπορέσουν να τον ακολουθήσουν οι πεζοί στρατιώτες του, γιατί αυτός προχωρούσε γρήγορα, κατέβασε από τα άλογα πεντακόσιους περίπου ιππείς και αφού διάλεξε για αρχηγούς τους πιο δυνατούς από τους πεζούς και από τους άλλους, τους διέταξε να ανεβούν στα άλογα οπλισμένοι όπως ήταν οι πεζοί. [3.21.8] Διέταξε επίσης τον Νικάνορα, τον αρχηγό των υπασπιστών, και τον Άτταλο, τον αρχηγό των Αγριάνων, να οδηγήσουν όσους έμειναν πίσω κατά μήκος του δρόμου που είχαν ακολουθήσει οι άνδρες του Βήσσου· αυτοί να είναι οπλισμένοι όσο γινόταν πιο ελαφρά, ενώ οι υπόλοιποι πεζοί να ακολουθούν σε κανονικό σχηματισμό. [3.21.9] Κατά το δειλινό ξεκίνησε και ο ίδιος και οδήγησε τον στρατό του γρήγορα· μέσα στη νύχτα διέτρεξε τετρακόσια περίπου στάδια και κατά τα ξημερώματα συνάντησε τους βαρβάρους που βάδιζαν χωρίς τάξη και όπλα, ώστε μόνο λίγοι από αυτούς προσπάθησαν να αντισταθούν, ενώ οι περισσότεροι τράπηκαν σε φυγή, μόλις αντιλήφθηκαν τον Αλέξανδρο, χωρίς καν να συγκρουστούν μαζί του· και αυτοί που πρόβαλαν αντίσταση τράπηκαν σε φυγή, όταν σκοτώθηκαν μερικοί συμπολεμιστές τους. [3.21.10] Ως εκείνη την ώρα ο Βήσσος και οι οπαδοί του μετέφεραν μαζί τους τον Δαρείο επάνω στην αρμάμαξα· όταν όμως τους πλησίασε πια ο Αλέξανδρος, ο Σατιβαρζάνης και ο Βαρσαέντης τον τραυμάτισαν βαριά και τον άφησαν εκεί όπου ήταν, ενώ οι ίδιοι έφυγαν με εξακόσιους ιππείς. Λίγο αργότερα υπέκυψε στα τραύματά του ο Δαρείος, πριν προλάβει ο Αλέξανδρος να τον δει.
[3.22.1] Ο Αλέξανδρος έστειλε στην Περσέπολη το σώμα του Δαρείου και διέταξε να τον θάψουν στους βασιλικούς τάφους, όπως ακριβώς και τους άλλους βασιλείς πριν από αυτόν. Διόρισε σατράπη της Παρθίας και Υρκανίας τον Αμμινάπη τον Πάρθο, που ήταν ένας από αυτούς που του παρέδωσαν την Αίγυπτο μαζί με τον Μαζάκη. Ο Τληπόλεμος, ο γιος του Πυθοφάνη, ένας από τους εταίρους, τοποθετήθηκε κοντά του, για να επιβλέπει την κατάσταση στην Παρθία και Υρκανία.
[3.22.2.] Αυτό υπήρξε το τέλος του Δαρείου, όταν επώνυμος άρχων στην Αθήνα ήταν ο Αριστοφών, κατά τον μήνα Εκατομβαιώνα. Υπήρξε περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπος δειλός και πολύ λίγο συνετός στα πολεμικά έργα, αλλά ως προς τα άλλα δεν διέπραξε καμιάν ανέντιμη πράξη ή μάλλον δεν του δόθηκε η ευκαιρία να διαπράξει, γιατί μόλις ανέβηκε στον θρόνο συνέβη να του κηρύξουν αμέσως τον πόλεμο οι Μακεδόνες και οι άλλοι Έλληνες. Επομένως και αν ήθελε ακόμη, δεν θα μπορούσε να φερθεί κατά τρόπο αλαζονικό στους υπηκόους του, επειδή ο ίδιος βρέθηκε σε μεγαλύτερο κίνδυνο από αυτούς. [3.22.3] Όσο ζούσε, του έτυχαν αλλεπάλληλες συμφορές που δεν σταμάτησαν καθόλου από την πρώτη στιγμή που ανέλαβε την εξουσία· αμέσως συνέβη η καταστροφή του ιππικού των σατραπών του στον Γρανικό ποταμό και αμέσως μετά κυριεύθηκαν η Ιωνία και η Αιολίδα, οι δύο Φρυγίες, η Λυδία και η Καρία, εκτός από την Αλικαρνασσό· [3.22.4] λίγο αργότερα κυριεύθηκε και η Αλικαρνασσός και ακολούθησε η κατάληψη όλης της παραλίας μέχρι την Κιλικία· μετά ήρθε η δική του ήττα στην Ισσό, όπου είδε να αιχμαλωτίζονται η μητέρα, η γυναίκα και τα παιδιά του· ύστερα χάθηκε η Φοινίκη και ολόκληρη η Αίγυπτος· κατόπιν ο ίδιος τράπηκε ανάμεσα στους πρώτους σε επαίσχυντη φυγή στα Άρβηλα και έγινε έτσι αίτιος να καταστραφεί πολύς στρατός από όλα τα βαρβαρικά έθνη· [3.22.5] μετά από αυτό περιπλανώμενος φυγάδας μέσα στην ίδια τη χώρα του, τελικά προδόθηκε κατά τον χειρότερο τρόπο από τους ανθρώπους του· βασιλιάς συγχρόνως και δεσμώτης μεταφερόταν εξευτελιστικά και στο τέλος χάθηκε από επιβουλή των πιο στενών φίλων του. Όσο ζούσε λοιπόν ο Δαρείος, του έτυχαν τέτοιες συμφορές. [3.22.6] Όταν όμως πέθανε, και βασιλική ταφή είχε και τα παιδιά του ανατράφηκαν και μορφώθηκαν από τον Αλέξανδρο σαν να ήταν ακόμη ο ίδιος βασιλιάς και το σπουδαιότερο, έκαμε γαμπρό του τον Αλέξανδρο. Όταν πέθανε, ήταν πενήντα περίπου ετών.