Η ΗΔΟΝΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι η αξία της ηδονής εξαρτάται από την αξία της ενέργειας που την προκαλεί. Η ηδονή συμπληρώνει με φυσικό τρόπο κάθε ενέργεια. Ο ενάρετος άνθρωπος αισθάνεται ηδονή από την πραγμάτωση του αγαθού και του ωραίου. Οπωσδήποτε η ηδονή δεν είναι αυτοσκοπός. O Αριστοτέλης περιέγραψε (πριν τον Επίκουρο και τους Στωικούς) τις έννοιες της καταστηματικής ηδονής και της απαθείας και ενδεχομένως τους επηρέασε.

 

Το παρόν άρθρο εστιάζει κατά βάσιν την προσπάθειά του στα ίδια τα κείμενα του Αριστοτέλους, τα οποία αναφέρονται στην έννοια της ηδονής. Ήτοι, κυρίως στα Ηθικά Νικομάχεια, βιβλία Α, B, Γ, Η, Θ, Ι και Κ, και δευτερευόντως στα Ηθικά Ευδήμεια, βιβλία Α, Β και Θ.

 

Για τον λόγο αυτόν πρέπει να εκληφθεί ως προκαταρκτική μελέτη της έννοιας της ηδονής κατά τον Αριστοτέλη και κάποιων μη ευρέως γνωστών επιδράσεων επί μεταγενεστέρων διανοητών και όχι ως πλήρης μελέτη.

 

           Όπως και οι περισσότεροι αρχαίοι Έλληνες, έτσι και ο Αριστοτέλης πίστευε ότι η βασική επιδίωξη του κάθε ανθρώπου είναι η ευδαιμονία. Πρόκειται για το αγαθόν, το οποίο επιδιώκουμε χάριν του ιδίου (1). Όμως, υπήρχε και υπάρχει διαφωνία ως προς το ποίο είναι το περιεχόμενο της ευδαιμονίας.Στα Ηθικά Νικομάχεια(2) αναγνωρίζεται ότι οι πολλοί άνθρωποι θεωρούν την ηδονή ως ευδαιμονία και για τον λόγον αυτόν διάγουν «βίον απολαυστικόν».

 

         Ακόμα και η συνήθης αντίληψη του όρου ηδονή περιορίζεται στις σωματικές ηδονές, διότι όλοι ασχολούνται με αυτές και τις επιδιώκουν.(3)Αλλά ο Σταγιρίτης, αν και αναγνωρίζει την λαϊκή αντίληψη περί ηδονής, δεν την παραδέχεται. Ορίζει την ευδαιμονία ως ενέργεια της ψυχής «κατ’ αρετήν τελείαν». Ήτοι, ως την ενεργητική ψυχική κατάσταση, η οποία συμφωνεί προς την τέλεια αρετή.(4) Όμως, ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής, την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει αξιολογικώς σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής; Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα(5) και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από την νηπιακή του ηλικία.(6) Eιδικότερα, τις ηδονές, οι οποίες προέρχονται από την αφή και την γεύση, τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες.(7) Πρωτίστως, θεωρεί την υπερβολή ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη.(8)

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα πάθη, τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση. Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους.(9) Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές. Όμως, αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν είναι υπέρτατο αγαθό.(10)

 

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο της ψυχής, τον λόγον.(11) Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου.

 

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες, ενώ άλλες όχι. Όμως, οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες.(12)

 

Η ακολασία και η σωφροσύνη, η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του ανθρώπου, οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών.(13) Στην μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής, βρίσκεται η αρετή της σωφροσύνης.(14) Επίσης, η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά της ηδονής και του αντιθέτου της, οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια.(15)

 

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά: Αν και αμφότεροι δεν παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών, εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται από κακές επιθυμίες, ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα.(16)

 

Από την άλλη πλευρά, όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου, «ο σώφρων φεύγει τας ηδονάς. Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει, ου το ηδύ». Δηλαδή, ο σώφρων είναι εκείνος, ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές, ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να επιδιώκει το ευχάριστο.

 

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση, την αρετή την οποία τόσο πολύ εκτιμά ο Σταγιρίτης.(17) Ειδικότερα ως εμπόδιο στην φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές, διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται, καθόσον τις δοκιμάζει.

 

Πάντως, οι ηδονές, οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες, είναι ευχάριστες, διότι το αγαθό είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση.(18) Αλλά υπάρχουν και ηδονές, οι οποίες δεν προκαλούν λύπη ή επιθυμία, όπως είναι η θεωρητική μελέτη. Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική φυσική ανάγκη.(19)

 

Ο Αριστοτέλης, ερευνώντας διεξοδικώς την έννοια της ηδονής, απαντά εν μέρει και εκ των προτέρων στην μετέπειτα αυτού διαμορφωθείσα στωική άποψη περί ηδονής και ιδίως προς τον Χριστιανισμό.(20) «Διό προσδείται ο ευδαίμων των εν σώματι αγαθών και των εκτός και της τύχης, όπως μη εμποδίζηται ταύτα. Οι δε τον τροχιζόμενον και τον δυστυχίαις μεγάλαις περιπίπτοντα ευδαίμονα φάσκοντες είναι, εάν η αγαθός, η εκόντες η άκοντες ουδέν λέγοντες». Ήτοι, για να είναι κανείς ευδαίμων, πρέπει να συντρέχουν και εξωτερικοί προς αυτόν παράγοντες. Ο βασανιζόμενος δεν είναι δυνατόν να είναι ευδαίμων, ακόμα και αν είναι ενάρετος. Το αντίθετο θα ήταν πλήρης παραλογισμός για τον Αριστοτέλη.

 

Όμως, η ηδονή είναι όντως κάποιο αγαθό. Εαν η ηδονή δεν ήταν αγαθό, ο ευδαίμων δεν θα έπρεπε να ζει μιά ευχάριστη ζωή.(21) Η επιδίωξη τής ηδονής είναι καθολικό φαινόμενο και στους ανθρώπους και στα ζώα, άρα η ηδονή είναι κάποιο άριστο αγαθό.(22)

 

Κατά κάποιαν ανακολουθίαν, ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται στο βιβλίο Κ ότι η ηδονή δεν είναι το αγαθόν. Αλλά διάφορες συγκεκριμένες μεμονωμένες ηδονές είναι τω όντι επιθυμητές.(23)

 

Όμως, δεν επιδιώκουν όλοι οι άνθρωποι την ίδια ηδονή, αν και ό,τι όλοι επιδιώκουν είναι ένα είδος ηδονής. Ίσως μάλιστα να επιδιώκουν όλοι, όχι ό,τι νομίζουν ή ισχυρίζονται ότι επιδιώκουν, αλλά την ίδια ακριβώς ηδονή, καθόσον όλα τα όντα έχουν κάτι το θεϊκό μέσα τους (πάντα γαρ φύσει έχει τι θείον).(24)

 

            Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι ο Θεός πάντα χαίρει μία και την αυτή ηδονή. Διότι η ηδονή δεν είναι μόνο ενέργεια της κινήσεως, αλλά και της ακινησίας και η ηδονή έγκειται μάλλον στην ακινησία παρά στην κίνηση.25 (Στην «κίνηση» ο Αριστοτέλης συμπεριλαμβάνει και την «μεταβολή«). Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης προαναγγέλλει την επικούρειο ηθική φιλοσοφία της καταστηματικής ηδονής, δηλαδή της ηδονής σε ακινησία, χωρίς μεταβολή.

 

Ο Επίκουρος έδωσε βασική έμφαση σ’αυτήν την άποψη περί ηδονής και την ανήγαγε σε κύριο φιλοσοφικό δόγμα.Και σε επόμενο εδάφιο των Ηθικών Νικομαχείων ο Αριστοτέλης επανέρχεται στο θέμα της κινήσεως ή μη της ηδονής, όπου καταλήγει στο ότι η ηδονή δεν είναι κίνηση.(26)Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή απομακρύνει την οδύνη. Αυτός είναι ο λόγος που οι άνθρωποι εξ αιτίας της ισχυρής ηδονής καθίστανται φαύλοι και ακόλαστοι.(27) Όμως, η ηδονή είναι συνυφασμένη με τον άνθρωπο, γι’ αυτό και η ανατροφή των νέων γίνεται με την χρησιμοποίηση τόσο της ηδονής, όσο και της οδύνης.(28) Επιδιώκουμε τα ευχάριστα και αποφεύγουμε τα δυσάρεστα.(29) Αυτή η παρατήρηση του Αριστοτέλους, η οποία αναφέρεται στην διαχρονική κοινωνική και εκπαιδευτική πραγματικότητα, προαναγγέλλει την γνωστή σε εμάς θεωρία των «εξαρτημένων αντανακλαστικών του Παυλώφ» και τον ψυχολογικό μπηχεϋβιορισμό, ο οποίος αναφέρεται στην εν γένει εκμαθημένη συμπεριφορά ανθρώπων και ζώων.Την καταληκτική του αντίληψη περί του τι είναι ηδονή από περιγραφική άποψη, την παρουσιάζει ο Αριστοτέλης στο βιβλίο Κ λέγοντας:

 

«Κατά πάσαν γαρ αίσθησιν έστιν ηδονή, ομοίως δε και διάνοιαν και θεωρίαν ηδίστη δ’ η τελειοτάτη, τελειοτάτη δε η του ευ έχοντος προς το σπουδαιότατον των υπ’ αυτήν. Τελοιεί δε την ενέργειαν η ηδονή».(30)

 

Ήτοι, κάθε αίσθηση παρέχει ηδονή, όπως και κάθε θεωρητική αναζήτηση και διανοητική απασχόληση. Η πλέον ευχάριστη ενέργεια είναι η τελειοτάτη, η οποία είναι αυτή η ενέργεια, η οποία προσδιορίζεται από το σπουδαιότερο αντικείμενό της. Η ηδονή αποτελεί την τελείωση, την ολοκλήρωση της ενέργειας. Ποιο είναι όμως το σπουδαιότερο αντικείμενο ενεργειών; Για τον Αριστοτέλη και κάθε άλλον μαθητή του Πλάτωνος δεν θα μπορούσε να είναι τίποτα άλλο από την πνευματική εργασία και δημιουργία!

 

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή, την οποία ποθούν οι άνθρωποι.(31) Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή. Και με την σειρά της η ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια.(32) Η ενέργεια επαυξάνεται, όταν συνοδεύεται από την συγγενή προς αυτήν ηδονή. Όποιος ευχαριστιέται με ό,τι κάνει, το κάνει καλύτερα.(33)

 

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή. Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη, ενώ η ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή. Οι επιθυμίες, οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις είναι επαινετές, ενώ αυτές, οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις, πρέπει να κατακρίνονται.(34)

 

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές. Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά στις χαρές και τις λύπες, ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα.(35) Κατά μίαν άποψη, λέγει ο Αριστοτέλης, οι αρετές ορίζονται ως «απάθεια«.(36) Την έννοια της απάθειας την παρέλαβαν από τον Αριστοτέλη οι Στωικοί και την επεξέτειναν σε συνδυασμό προς τα διδάγματα των Κυνικών.

 

Αξιολογώντας τις ηδονές, ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές, οι οποίες τελειώνουν και ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου, δικαιούνται να λέγονται πρέπουσες ηδονές, ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση, όπως και οι αντίστοιχες ενέργειες.(37) Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν, η ενέργειά τους ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση. Η δράση προσδίδει στα όντα τόσο περισσότερη ευχαρίστηση, όσο τελειότερη γίνεται. Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση. Για τον άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση, η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του. Αυτή στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις.

 

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα, τα οποία κρίνονται ως τέτοια για τον ενάρετο άνθρωπο. Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή.(38)

 

Στα Ηθικά Ευδήμεια ο Σταγιρίτης ορίζει την αρετή ως την βέλτιστη διάθεση ή συνήθεια όλων των πραγμάτων, τα οποία χρησιμοποιούνται ή παράγουν έργο.(39) Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες.(40)

 

Επομένως, αβιάστως και ελευθέρως προκύπτει το συμπέρασμα ότι «ο ευδαίμων βίος κατ’ αρετήν είναι».(41) Η ηδονή βρίσκεται μέσα στην πράξη. Γι’ αυτό και ο αληθώς ευδαίμων θα ζήσει ευχάριστη ζωή.(42)

 

Άλλωστε, ο άνθρωπος είναι κατ’ουσίαν νους. Επομένως, ο βίος συμφώνως προς τον νου πρέπει να είναι και ο πλέον ευδαίμων βίος.(43)

 

Ο φιλόσοφος διαπιστώνει ότι η φιλοσοφία παρέχει αξιοθαύμαστες ηδονές ως προς την αγνότητα και την βεβαιότητα και είναι μεγαλύτερη στους κατόχους της σοφίας παρά στους αναζητούντες.(44) Να μία μεγάλη αλήθεια, την οποία δυστυχώς ελάχιστοι θα μπορούσαν σήμερα να αντιληφθούν.

 

Η φιλία, η οποία στηρίζεται στην ηδονή είναι η φιλία των νέων, αλλά είναι ευμετάβλητη, διότι καθώς μεγαλώνουν, μεταβάλλονται τα ήθη τους και κατά συνέπειαν η αίσθησή τους περί ηδονής. Όμως, η φιλία, η οποία στηρίζεται στην αρετή είναι η φιλία των καλύτερων ανθρώπων.(45)

 

Όπως είναι γνωστό, υπάρχουν τρία είδη φιλίας, κατ’ αρετήν, κατά το χρήσιμον και κατά το ηδύ.(46) Το ανώτατο είδος είναι η φιλία επ’ αρετή. Βεβαίως και οι φαύλοι μπορεί να είναι φίλοι από συμφέρον και ηδονή.(47) Όμως, αυτή η φιλία δεν είναι κατ’ αρετήν και γι’αυτόν τον λόγο δεν είναι πραγματική φιλία ούτε πρόκειται να διαρκέσει στον χρόνο.

 

            Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής, εν τούτοις την υποτάσσει στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή, στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς την ευτυχία.»

---------------------------

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Ηθικά Νικομάχεια,Α,1097a,34 – 1097b,1-5. 2 Α,1095b,16-17.
3 Η,1153b,33-35.
4 Α,1102a,6-7.
5 Β,1104β,34-35.
6 B,1105a,2.
7 Γ,1118a,26.
8 Γ,1118b,1-3.
9 Η,1148a,27-28.
10 Η,1152b,19-24.
11 Γ,1119b,15-16.
12 Η,1150a,16-18.
13 Η,1149a,21-22.
14 Η,1150a,23.
15 Η,1151b,23-28.
16 Η,1151b,34-35 & 1152a,1 / 1151b,32-1152a,2.17 Η,1152b,16-17.
18 Η,1152b,33 επ.
19 Η,1152b,35 επ.
20 Η,1153b,17-21.
21 Η,1154a,1-2.
22 Η,1153b, 25-26.
23 Κ,1174a,8-11.
24 Η,1153b,30-32. 25 Η,1154b,26-28.
26 Κ,1174a,19.
27 Η,1154a,13-17.
28 Ι,1172a,20-21.
29 Ι,1172a,25-26.
30 Κ,1174b, 20-23.
31 Κ,1175a,15-17.
32 Κ,1175a,20-21.
33 Κ,1175a,29 επ.
34 Κ,1175b,26-29.35 Ηθικά Ευδήμεια,Β,1222a,1-5.
36 Ηθικ. Νικ., Β,1104b,24.
37 Κ,1176a,26-29. 38 Κ,1176b,24-26.
39 Ηθικ. Ευδ.,1219a,1-2.
40 1221b,38-39.
41 Ηθικ. Νικ.,K,1177a,1-2.
42 Ηθικ. Ευδ.,Θ,1249a, 20 επ.
43 Ηθικ. Νικ.,Κ,1178a,5-8.
44 Κ,1177a,25-27.45 Ηθικ.Ευδ.,Η,1236a,40-41 και 1236b,1-2.
46 Η,1239a,1-2.
47 Η,1236a,13-14.
48 Πρβλ. Η,1239b,14-16.

Από πού πάνε για τον «Άνθρωπο»;

Στην Αγγλία, η  Βιομηχανική Επανάσταση  διένυε ήδη τον δεύτερο αιώνα της. Το εμπόριο είχε  εκτιναχθεί στα ύψη, κι ο  καταναλωτισμός, ελάσσονα δύναμη μέχρι τότε στον κόσμο της οικονομίας, άλλαζε τον κόσμο. Η νέα έμφαση που είχε δοθεί στην προσωπική απόλαυση συνεπαγόταν φυσικά και μια νέα φιλοσο­φία, που απώτατο στόχο της θ’ αποτελούσε η μεγιστοποίηση της ατομικής ευτυχίας.

 

Η  φιλοσοφία  αυτή  ονομάστηκε ωφελιμι­σμός, και παρότι είχε τις ρίζες της στον 18ο αιώνα, έκανε το πρώ­το της  μεγάλο βήμα με τη  θεωρία του πλέον ευφραδούς εκπροσώ­που της, του Τζον Στιούαρτ Μιλ  [John Stuart Mill]  (1806-1873).
 

Ωφελιμιστής είχε υπάρξει ως ένα βαθμό και ο Ντέιβιντ Χιουμ. Είχε  υποστηρίξει,  για  παράδειγμα,  πως  όλη  η  ηθική  βασιζόταν στην «ωφελιμότητά»της. ΟΤζέρεμι  Μπένθαμ  [Jeremy Ben- tham]  (1748-1832)  είχε  προχωρήσει  στην  πρώτη  συνολική  και  επί­σημη  διατύπωση της  θεωρίας  (σ’  αυτόν οφείλεται και η  ονομασία της), ενώ ο πατέρας του Τζον Στιούαρτ  Μιλ, ο Τζέιμς Μιλ [James  Mill]  (1773-1836), ήταν από τους πλέον ένθερμους  υποστηρικτές  της. 

 

Ωστόσο,  η  οριστική  διαμόρφωση  του  ωφελιμισμού προήλθε  από τον Τζον Στιούαρτ Μιλ.  Ο Μπένθαμ είχε υποστηρί­ξει πως η  θεμελιώδης αρχή της ωφελιμότητας συνίστατο στη  μεγι­στοποίηση της τέρψης και την  ελαχιστοποίηση του  πόνου.  Εκείνο που προσέθεσε ο Μιλ σ’ αυτή τη  μάλλον χονδροειδή ποσοτική θε­ωρία  ήταν το  ζήτημα της ποιότητας  της τέρψης,  δίνοντας  έτσι έμφαση  στην  ποίηση  και τη  φιλοσοφία,  παρά το  γεγονός  ότι  από την άποψη του καθαρού ηδονισμού η πάλη  στη λάσπη  και το  μπόουλινγκ έδιναν  ενδεχομένως πολύ  μεγαλύτερη  ευχαρίστηση  σε  ό­σους δεν  είχαν  έρθει σ’  επαφή  με πιο λεπτές απολαύσεις.  Ο  ωφε­λιμισμός,  ωστόσο,  συνέλαβε τέλεια το πνεύμα της καταναλωτικής επανάστασης.  Βρίσκοντας  ελάχιστη  αντίσταση,  εξαπλώθηκε  στη Γαλλία, και φυσικά στην Αμερική, όπου  επρόκειτο να συναντήσει τη θερμότερη υποδοχή. Στη Γερμανία θεωρήθηκε αρχικά υπερβο­λικά χυδαίος, την περίοδο αυτή όμως η Βιομηχανική Επανάσταση μόλις που  έκανε την  εμφάνισή της στη χώρα (μία από τις δηκτικό­τερες γραμμές του  Νίτσε  έλεγε: «Ο  άνθρωπος  δεν ζει για την  ευ­χαρίστηση. Μόνον ο Άγγλος το κάνει»).

 

Σε  συνδυασμό  με τον ωφελιμισμό και την  επεξεργασία των α­ρετών της ελεύθερης οικονομίας, ο Μιλ έδωσε  επίσης έμφαση στη θεωρία  των  ατομικών  δικαιωμάτων. Οι απόψεις του αποτελούν κλασικές  διατυπώσεις του  «φιλελευθερισμού». Αν και αργότερα μετακινήθηκε προς το σοσιαλισμό,  σε  όλο του το  έργο παρέμεινε ένας φλογερός κήρυκας της ατομικής ελευθερίας. Ο μόνος ικανός λόγος για να περιοριστεί η  ελευθερία του ατόμου, υποστήριζε,  εί­ναι για να προστατευθεί η  ελευθερία των  άλλων.

 

Η γνωσιοθεωρία του  Μιλ ήταν  επαναστατική,  ή  μάλλον  συνέ­χιση  μια παλαιότερης  βρετανικής  επανάστασης.  Ο νέος τολμηρός εμπειρισμός του  ήταν  ιδιαίτερα  εμφανής  στη  βιολογία,  πεδίο του οποίου τα όρια  είχαν τεθεί από  παλιά,  από τις αριστοτελικές  κα­τηγορίες  και  τις  θρησκευτικές  απόψεις  για  τη  Δημιουργία. 

 

Από τον καιρό του Αριστοτέλη,  βέβαια, οι άνθρωποι είχαν διαχωρίσει τις  ποικίλες  ιδιότητες,  αλληλεπιδράσεις  και  διαφορές  που  υπήρ­χαν  μέσα  στον  φαινομενικά  ατελείωτο  αριθμό  ζωικών  και  φυτι­κών  ειδών.  Τα  ερωτήματα ΓΙΑΤΙ υπάρχουν  τόσα  πολλά  είδη  και ΠΩΣ κατορθώνουν να προσαρμόζονται τόσο καλά στο περιβάλλον τους, φαίνονταν παράξενα. Για τους περισσότερους ανθρώπους η παραδοσιακή  απάντηση  παρεχόταν  από τη  Βίβλο: «Γιατί  έτσι τα έχει φτιάξει  ο  Θεός». Στα  μέσα του  αιώνα  ωστόσο,  δύο  φυσιοδί­φες  (που  βρίσκονταν σε  σκληρό ανταγωνισμό), ο Άλφρεντ Ράσελ Γουάλας  [Alfred  Russell  Wallace]  (1823-1913) ο Κάρολος Δαρβίνος  [Charles  Darwin]  (1809-1882),  πρότειναν  μια  θεωρία που  επρόκειτο ν’  αλλάξει την  ίδια την  έννοια της  φύσης,  συγχρό­νως  δε  να  προκαλέσει  παροξυσμό  σε  ορισμένους  μελετητές  της Βίβλου.

 

Η θεωρία της εξέλιξης των ειδών υιοθέτησε την ιδέα πως τα εί­δη  εμφανίστηκαν τυχαία  πάνω  στη  γη  πριν  από  δεκάδες  ή  και  ε­κατοντάδες  εκατομμύρια χρόνια.  Αναλόγως της  προσαρμοστικότητάς τους απέναντι στο περιβάλλον,  άλλα  επιβίωσαν και αναπαράχθηκαν,  ενώ  άλλα  εξαφανίστηκαν.  Το  επίμαχο  σημείο  φυσικά ήταν η υπόθεση  πως και τα ανθρώπινα όντα αποτελούσαν  επίσης αποτέλεσμα  εξέλιξης.  Πολλοί  άνθρωποι  ένιωσαν  βαθιά  ενοχλη­μένοι από την  ιδέα ότι κάποιοι προ-προπαππούδες τους ήταν  ένα είδος  πιθήκων.  'Αλλοι  θεώρησαν  πως  ήταν  βλάσφημο  να δεχτούν ότι  τα  είδη  δεν  τα  είχε  δημιουργήσει  ο  Θεός  αλλά  η  τύχη  και  οι περιστάσεις. Όμως, ακόμη κι όσοι δεν είχαν κανένα πρόβλημα με την  ιδέα της εξέλιξης, όπως ο  ίδιος ο Δαρβίνος,  βρέθηκαν αντιμέ­τωποι  μ’  ένα κεφαλαιώδες  ερώτημα:  Ήταν δυνατόν να  εξελίσσο­νταν ακόμη τα ανθρώπινα όντα; Και αν ναι, σε τι; 

Πράγματι,  θα μπορούσαμε  άραγε  να  ζούμε  απλώς  μια  σύντομη  ενδιάμεση  ύ­παρξη  ανάμεσα στα  «κατώτερα»  ζώα και κάποιο ανώτερο,  δυνα­τότερο ή  περισσότερο προσαρμοστικό  ον από  εμάς;

 

Ήταν προς το τέλος του  αιώνα που  ερωτήσεις σαν κι αυτές απαντήθηκαν  με  τον  πλέον  σκανδαλώδη, προκλητικό  τρόπο. Ο Γερ­μανός  φιλόσοφος Φρίντριχ Νίτσε [Friedrich  Nietzsche] (1844-1900)  έγραψε  ένα φαντασμαγορικό,  επικό  έργο το οποίο φι­λοδοξούσε να παρακολουθήσει τα  διδακτικά  κατορθώματα  ενός χαρακτήρα που  λεγόταν  Ζαρατοΰστρα  (από τον  Πέρση  προφήτη που είχε μιλήσει για τις κοσμικές δυνάμεις του καλού και του κα­κού). 

 

Στο Τάδε  έφη  Ζαρατούστρα  ο  Νίτσε  πρότεινε  την  ασύλλη­πτη  ιδέα  πως τα  ανθρώπινα  όντα  δεν  ήταν τίποτε  άλλο  παρά  μια γέφυρα  ανάμεσα  στον  πίθηκο  και  τον Υπεράνθρωπο  [Ober- mensch]. Το  μέλλον της  «ανθρώπινης φύσης»  ετίθετο τώρα υπό  ε­ρώτηση.

 

Στο  ίδιο  έργο,  ο  Νίτσε  παρουσίασε  με  διάθεση  χλευασμού  έ­ναν  εναλλακτικό  χαρακτήρα  που  λεγόταν  «ο  τελευταίος  άνθρω­πος»,  ένα  τρομακτικό  (ή  αισιόδοξο,  ανάλογα  με  το  πώς  βλέπει κανείς το θέμα)  ενδεχόμενο για το «τέλος» της  εξέλιξης.  Ο τελευ­ταίος άνθρωπος  είναι ο απόλυτος  μπουρζουάς,  ο  ικανοποιημένος ωφελιμιστής.  «Βρήκαμε  την  ευτυχία»,  λέει  ο  τελευταίος  άνθρω­πος  και  βλεφαρίζει  με  βλακώδη  ικανοποίηση. 

 

Αυτός,  προειδο­ποιεί ο Νίτσε, αποτελεί επίσης  μία από τις πιθανές  εξελίξεις  μας. Μπορούμε  να  συνεχίσουμε  να  καταναλώνουμε τις  ανέσεις  μας, να  ελαχιστοποιούμε  τους  κινδύνους,  να  αγνοούμε  το  μυστηριώ­δες  και το  άγνωστο  και να  αποθαρρύνουμε  κάθε  δημιουργικότη­τα,  μέχρις  ότου  ο  κόσμος  μας  γίνει  τόσο  ασφαλής  ώστε  να  καταλήξει  να  είναι  «νωθρός  σαν  τον  ψύλλο».  Ή ,  από  την  άλλη,  μπο­ρούμε ν’  αγωνιστούμε  να γίνουμε  κάτι περισσότερο από  «ανθρώ­πινοι, ω, πόσο ανθρώπινοι!» και να υψωθούμε στο επίπεδο του Υπερανθρώπου.  Για να  καταλάβουμε  όμως τι  είναι  ο  Υπεράνθρω­πος, πρέπει να επανεξετάσουμε όλη τη  δυτική  ιστορία και να δούμε  ποιοι  είμαστε  και πώς  καταλήξαμε  να γίνουμε  αυτό  που  είμα­στε.

 

Μέσ’  από την  επιμονή του για  ένα ξανακοίταγμα της  ιστορίας με σκοπό να  εκτιμήσουμε τι  είμαστε  και τι  μπορούμε  να γίνουμε, ο Νίτσε  έστρεψε το συλλογισμό του  όχι  μόνο  στον Δαρβίνο,  αλλά και  στον  Χέγκελ,  τον  Βίκο  και τον  Χέρντερ.  Για  να  βρει τα  ίχνη της  εξέλιξης της  ανθρώπινης  σκέψης,  γύρισε  πίσω στο  χριστιανι­σμό, στον  Σωκράτη,  κι  ακόμη  παλαιότερα, στον Όμηρο  και τους προσωκρατικούς.  Ο  Νίτσε,  που  είχε  σπουδάσει  κλασική  φιλολο­γία, διέκρινε πως η  ελληνική κληρονομιά της Δύσης βρισκόταν σε σύγκρουση  με  το  ιουδαιο-χριστιανικό  της  υπόβαθρο,  στη  συνέ­χεια  δε  απέρριψε  ολοκληρωτικά τη  «σύνθεση»  που  είχε  γίνει  με­ταξύ των  δύο  στη  διάρκεια της  ιστορίας του  χριστιανισμού.

 

Ο  Γερμανός  φιλόσοφος  εντυπωσιάστηκε  από  την  απόσταση που  χώριζε  τις  δύο  παραδόσεις,  όπως  λ.χ.  από  τη  διαφορά  στην προσέγγιση της  ανθρώπινης  δυστυχίας.  Ενώ η  ιουδαιο-χριστιανική παράδοση αναζήτησε την  εξήγηση της δυστυχίας στην αμαρτία (μια προσέγγιση  του τύπου  «κατηγορήστε το  θύμα»,  σύμφωνα  με τον Νίτσε),  οι  αρχαίοι Έλληνες  θεώρησαν τη  δυστυχία  ως  ένδει­ξη  της  ριζικά  τραγικής  φύσης  της  ανθρώπινης  ζωής. 

 

Στο  πρώτο του βιβλίο Η  Γένεση της  Τραγωδίας ανέλυσε την τέχνη της αθηναϊ­κής τραγωδίας ως το προϊόν της  βαθιάς,  ακλόνητης αίσθησης των Ελλήνων για το νόημα που  έχει η  ζωή  μπροστά στην ακραία τραγικότητα.  Η τραγωδία,  κατά τον  Νίτσε,  αναπτύχθηκε  μέσ’  από  αυ­τήν  ακριβώς την  αναγνώριση  και την  ωραιοποίηση  -έως  και  εξιδανίκευση- του  ανθρώπινου  πεπρωμένου. Ο  Νίτσε  διατύπωσε  την  υπόθεση  πως  η  ελληνική  άποψη  για την  τραγωδία  ολοκλήρωνε  δύο  διαφορετικές  προοπτικές,  τις  ο­ποίες  οι Αθηναίοι συνέδεαν  με τους  θεούς Απόλλωνα και Διόνυ­σο. 

 

Ο Διόνυσος, ο θεός του κρασιού, της σεξουαλικότητας και του οργίου,  εκπροσωπεί τη  δυναμική  ρευστότητα της ύπαρξης, την α­ποδοχή  του  πεπρωμένου,  το  χάος  της  δημιουργικότητας.  Ο  αφοσιωμένος  ικανοποιείται  με το  να γίνεται  μέρος της  άγριας  ορμής της  ζωής την  ώρα που  αυτή  εκδιπλώνεται.  Ιδωμένη  από τη  διονυ­σιακή  προοπτική,  η  ατομική  ύπαρξη  αποτελεί  ψευδαίσθηση.  Η μόνη  αληθινή  πραγματικότητα  βρίσκεται  στη  συμμετοχή  μας  στη ζωή του  όλου.  Ο  Απόλλων,  από την άλλη,  ο ηλιακός  θεός,  εκφρά­ζει την  έλξη  που  ασκεί στους  Αθηναίους το  ωραίο  και η  τάξη.  Από την απολλώνια προοπτική, η ύπαρξη του ατόμου είναι αναντίρ­ρητα αληθινή,  ενώ η ανθρώπινη τρωτότητα είναι πραγματικά τρο­μακτική.  Η απολλώνια προοπτική  ωστόσο κάνει την  πραγματικό­τητα  αυτή  να  φαίνεται ωραία,  μας  επιτρέπει για  λίγο να ξεχνάμε την τρωτότητά μας και ν’ αγαπάμε την πεπερασμένη ζωή  μας στον κόσμο. 

 

Το  μεγαλειώδες  στην  αθηναϊκή  τραγωδία  ήταν,  κατά τον Νίτσε, η ταυτόχρονη  επίγνωση  και των  δύο προοπτικών. Ο Νίτσε  προτιμούσε  αναμφίβολα αυτή την τραγική  λύση του προβλήματος του κακού από την ιουδαιο-χριστιανική λύση  με τους  όρους της  αμαρτίας  και της  σωτηρίας.  Την  προτιμούσε  επί­σης από τον αντιδραστικό πεσιμισμό του  φιλοσοφικού του  μέντορα, του Σοπενχάουερ, αλλά κι από κείνη τη  μοντέρνα επιστημονι­κή  αισιοδοξία που  αγνοούσε την τραγικότητα και προσποιούνταν πως όλα τα προβλήματα που μας αφορούν διορθώνονται μέσω της τεχνολογίας.  Ο  Νίτσε  επικροτούσε  τους  αρχαίους  Έλληνες  για την ηθική τους αντίληψη, η οποία τόνιζε την ανάπτυξη της προσω­πικής υπεροχής και της  αριστοκρατικότητας,  σε  αντίθεση  μ’  εκεί­νο  που  έβλεπε  στον  ιουδαιο-χριστιανισμό  ως  εμμονή  στην  αμαρ­τία, την  ενοχή  και την υπερφυσική  σωτηρία.

 

Οι  αρχαίοι  Έλληνες,  έλεγε  ο  Νίτσε,  «ήξεραν  πώς  να  ζουν». Στο  βαθμό  που  τους  ενδιέφερε  η  ηθικότητα,  ήταν  μια  ηθικότητα βασισμένη  στο  αυτεξούσιο,  όχι  στην  αυτοταπείνωση  ή  την  απάρνηση  των  ενστίκτων.  Αρκετά  με  την  παραδοσιακή  έμφαση  στην «ειρήνη  του  νου»  και  την άπάθεια.  Τα  ιδεώδη  μας  οφείλουν  να είναι  ενεργητικά  ιδεώδη,  δυναμικά. 

 

Ο  Νίτσε  συμφώνησε  με  τον Σοπενχάουερ  ότι  οι  άνθρωποι,  όπως  και  τ’  άλλα  πλάσματα  της φύσης,  δρουν  με  πρόθεση· προχώρησε  όμως παραπέρα,  και υπο­στήριξε  πως  συνιστούμε  (όπως  όλα τα  όντα)  «βούληση  για  δύνα­μη»,  οδηγούμενη  από  την  επιθυμία  της  συνεχούς  επέκτασης  της ζωτικότητας  και  της  ισχύος  μας.  Σε  αντιδιαστολή  με  τον  πεσιμι­σμό του Σοπενχάουερ όσον αφορά το νόημα της ζωής,  ο Νίτσε  επέμεινε  ότι η  ίδια  η  ζωτικότητα  αποτελεί το  νόημα της  ζωής,  και πως  κατάληξη  της  φιλοσοφίας  οφείλει  να  είναι  η  κατάφαση  στη ζωή  κι όχι η  άρνησή της. Αντίθετα με την ηθικότητα των αρχαίων Αθηναίων,  μια ηθικό­τητα τραγικού  ηρωισμού  και ανωτερότητας,  η  χριστιανική  ηθικό­τητα, κατά τον Νίτσε,  είχε  εξυψώσει σε ηθικό παράδειγμα τον μέ­τριο άνθρωπο από τον οποίο απουσίαζε  ο  ενθουσιασμός.

 

Σύμφωνα  με τη χριστιανική  αντίληψη, το άτομο που  δεν κάνει τίποτε  άλ­λο  στη  ζωή  του  εκτός  από το  να  αποφεύγει την  αμαρτία,  είναι  ε­κείνο που  αξίζει να πάει στον ουρανό,  ενώ  ένα δημιουργικό  άτο­μο  θα  κριθεί πιθανόν  ως  «ανήθικο»  εξαιτίας του  ότι  αρνείται  να ακολουθήσει το  «κοπάδι».  Κατά την  άποψη  του  Γερμανού  φιλο­σόφου,  πολλές  -αν όχι  οι  περισσότερες-  απαγορεύσεις  της  ιουδαιο-χριστιανικής  (και  της  καντιανής)  ηθικής  αποτελούν  στην πραγματικότητα  τεχνάσματα  με  στόχο  την  «ισοπέδωση»,  τεχνά­σματα  που  χρησιμοποιούν  μνησίκακα  οι  αδύναμοι και  οι  μέτριοι ώστε  να  θέσουν  σε  μειονεκτική  θέση  περισσότερο  προικισμένα και δυνατά πνεύματα. 

 

Ο Νίτσε, συνεπώς, υπερασπίζεται μια άπο­ψη  «πέραν του  καλού  και του  κακού»,  πέρ’  από  την τάση  μας  να εφαρμόζουμε ηθικές κρίσεις  στη  συμπεριφορά  μας και τη  συμπε­ριφορά των άλλων, προς  μια πιο δημιουργική ψυχολογική και νατουραλιστική  προοπτική. Η κατάληξη  του  Νίτσε  κλίνει  προς  αυτό  που  θα  μπορούσε  να θεωρηθεί  επίκεντρο  της  μακράς  εξέλιξης  των  προσπαθειών  για απόκτηση πρόσβασης σ’  έναν υπερβατικό κόσμο. Και κατέληξε σ’ αυτό αρνούμενος, με τον πλέον υβριστικό τρόπο, την ίδια την ιδέα ενός τέτοιου  κόσμου,  μιας  πραγματικότητας  δηλαδή  που  υπάρχει πίσω από τα φαινόμενα,  ενός κόσμου  διαφορετικού -καλύτερου- από αυτόν  εδώ. 

 

Οι  επιθέσεις του  εναντίον του  «υπερφυσικού»  εί­χαν προφανή  στόχο την  ιουδαιο-χριστιανική  παράδοση  και την  ι­δέα της  για  μια  παντοδύναμη  αγαθή  θεότητα  που  δρα  στο  παρα­σκήνιο.  Ως  αντίδοτο  στη  χριστιανική  κοσμοαντίληψη  που  αντιμε­τωπίζει την εγκόσμια ζωή ως απλό προστάδιο μιας άλλης αιώνιας, υποστήριξε την αναβίωση της αρχαίας άποψης της «αιώνιας  ε­πιστροφής»,  την  ιδέα  ότι  ο  χρόνος  αυτοεπαναλαμβάνεται  κυ­κλικά.  Αν  πάρει  κανείς  σοβαρά υπόψη  του  την  εικόνα  αυτή  μιας αιώνιας  επανάληψης και φανταστεί πως  θα ζήσει και  θα ξαναζή­σει τη  ζωή  του  με  τον  ίδιο  ακριβώς  τρόπο,  συνειδητοποιεί  ότι  ε­κείνο  που  σε  άλλη  περίπτωση  φαινόταν  ως  μια  απλή  «στιγμή»  α­ποκτά  ξαφνικά τεράστια  βαρύτητα. 

 

Με  άλλα  λόγια,  είναι  η  ζωή, αυτή  εδώ η  ζωή,  που  μετράει πάνω απ’  όλα. Το  κατηγορητήριο  του  Νίτσε  ξεπέρασε  το  χριστιανισμό  κι  έφτασε  μέχρι τον Πλάτωνα, τον οποίο  θεώρησε  επίσης προάγγελο της αντίληψης πως υπάρχει ένας άλλος κόσμος που είναι σημαντι­κότερος  από  αυτόν  στον  οποίο  ζούμε.  Στην πραγματικότητα οι  επιθέσεις  του  Νίτσε  στράφηκαν  κυριολεκτικά  εναντίον  όλης  της δυτικής  φιλοσοφικής  παράδοσης.  Ορισμένες  φορές  αρνήθηκε  α­κόμη  κι αυτή  την  ιδέα της  «αλήθειας», υποστηρίζοντας  πως  ιδέες που  εκλαμβάνουμε  ως  αληθινές  δεν  είναι παρά  εκείνες  οι πεποι­θήσεις,  πιθανότατα  εσφαλμένες,  που  έχουν  αποδειχθεί χρήσιμες. Ο  δε  φιλοσοφικός  στοχασμός  πρέπει  να  εγκαταλείψει  την  ιδέα της  αλήθειας και να  θέσει ως  στόχο του την καλή  ζωή.

Είμαι ευτυχής κάνοντας αυτό που κάνω;

Είναι αναγκαίο να συνειδητοποιήσουμε ότι μια πλήρης ζωή απαιτεί έναν ελάχιστο βαθμό στοχασμού, αυτοπειθαρχία για να ελέγχουμε τη φυσική μας ροπή προς την ηδονή, και τη σοφία ν’ αναρωτιόμαστε και ν’ απαντάμε με ειλικρίνεια στην ερώτηση:

Είμαι ευτυχής κάνοντας αυτό που κάνω;

Είναι προφανές ότι ένα τέτοιο ερώτημα προϋποθέτει ότι έχουμε ξεκαθαρίσει:

Υπάρχει ευτυχία;
Είναι πραγματικότητα ή αποκύημα της φαντασίας μας;
Είναι μύθος;
Είναι ευτυχία το να νιώθεις ερωτευμένος;

Άκουσα κάποτε έναν κυνικό (φιλόσοφο) να υποστηρίζει ότι η ευτυχία είναι μια λέξη που επινόησαν κάποιοι ποιητές επειδή ομοιοκαταληκτεί με τη φιλία και την αιωνιότητα.

Ανεξάρτητα από το περιεχόμενο, η ρήση αυτή υπονοεί κάτι αρκετά περίπλοκο και βαρυσήμαντο, καθώς, σχετικά με το νόημα της ευτυχίας, – όπως και για κάποια άλλα θέματα-, είναι αναγκαίο να έχουμε μια συγκεκριμένη θέση.

Δεν πιστεύω πως χρειάζεται να έχουμε μια ξεκάθαρη θέση για όλα τα πράγματα, υπάρχουν, όμως, τουλάχιστον πέντε θέματα για τα οποία ένα άτομο σε διαδικασία ανάπτυξης θα έπρεπε να έχει ξεκαθαρίσει τη θέση του. Να έχει, δηλαδή, μια στοιχειώδη αποφασιστικότητα, μια σαφή προσέγγιση, να έχει καταλήξει σε μιαν απόφαση. Δεν έχει σημασία αν είναι αυτή ή εκείνη, τούτη ή η άλλη, αρκεί να είναι δική του, να την ξέρει και να την προασπίζεται με τις πράξεις του.

Όταν συζητώ, δεν είναι αυτοί που τα έχουν όλα λυμένα, οπωσδήποτε, όμως, είναι αυτοί που έχουν λύσει οριστικά αυτά τα τέσσερα-πέντε σημαντικά ζητήματα, στα οποία θα αντιμετωπίζουν προβλήματα- και πολλές φορές σοβαρά.

Όσον αφορά τα υπόλοιπα θέματα, η θέση του μπορεί και να μην είναι ιδιαίτερα σημαντική. Όμως, για να δουλέψει κανείς στο χώρο της ψυχικής υγείας- επαναλαμβάνω-, πρέπει να έχει λύσει οριστικά αυτά τα λίγα καίρια ζητήματα ή, τουλάχιστον, να έχει γι’ αυτά μια ξεκάθαρη άποψη.

Επιτρέψτε μου να αναπτύξω αυτή την ιδέα παίρνοντας ως παράδειγμα ένα απ’ αυτά: τη σχέση με τους γονείς.

Αν ένα οποιοδήποτε άτομο δεν έχει λύσει αυτό το θέμα, τότε έχει πρόβλημα. Αν, όμως, φιλοδοξεί να γίνει συμβουλάτορας, τότε το πρόβλημά του αποτελεί εγγύηση ότι θα περιπλέξει και τη ζωή κάποιου άλλου.

Τι ακριβώς σημαίνει έχω λύσει το θέμα; Σ’ αυτήν την περίπτωση σημαίνει ότι δεν υπάρχει ενδοψυχική σύγκρουση.

Δεν μου φαίνεται τόσο φοβερό να πει κάποιος στους γονείς του: “Δεν θέλω να σας ξαναδώ στη ζωή μου”, αυτή είναι, όμως, μια απόφαση που θα πρέπει να την έχει πάρει με ειλικρίνεια και αποφασιστικότητα.

Υπ’ αυτήν την έννοια, αξίζει τον κόπο ν’ αναρωτηθούμε:

Τι σημαίνει ευτυχία για μένα;

Σημειώστε ότι δεν έχει σημασία να ορίσουμε την ευτυχία για όλους, ούτε ν’ αποφασίσουμε τι θα έπρεπε να σημαίνει για τους άλλους. Αυτό που είναι σημαντικό, απαραίτητο – μπαίνω στον πειρασμό να πω: επιτακτική ανάγκη- είναι ν’ αποφασίσει ο καθένας τι σημαίνει ευτυχία για τον ίδιο του τον εαυτό.

Ασφαλώς, θα πρέπει κι εσείς ν’ αναζητήσετε τη δική σας θέση. Κι αυτή είναι σχεδόν σίγουρο ότι δεν θα συμπίπτει με τη δική μου

Η δύναμη των θεωριών συνομωσίας. Τι πιστεύεις εσύ;

Οι θεωρίες συνομωσίας έχουν επηρεάσει πολλές φορές τον άνθρωπο.

Εξωγήινοι, μυστικές οργανώσεις που κυβερνούν τον κόσμο, δίδυμοι πύργοι, πότε πάτησε ο άνθρωπος πρώτη φορά το πόδι του στη σελήνη και αμέτρητες ακόμα περιπτώσεις, έχουν απασχολήσει κι απασχολούν ακόμα τον τύπο. Ειδικά η πεποίθηση ότι μας ψεκάζουν είναι από τις θεωρίες συνομωσίας που ορισμένοι υποστηρίζουν με πάθος τα τελευταία χρόνια.

Η ιδέα ότι κάποιοι έχουν συνωμοτήσει και κρύβουν την αλήθεια φτάνει πίσω στους αιώνες.

Ένας μικρός σκεπτικισμός είναι σίγουρα αποδεκτός και κάποιες πληροφορίες που δεχόμαστε μπορεί να είναι αναξιόπιστες. Όμως, αν απορρίψουμε όσα ακούμε στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, εάν υποθέσουμε ότι οι επιστήμονες και οι μελετητές είναι αναξιόπιστοι, αφήνουμε τους εαυτούς μας ευάλωτους σε χειραγώγηση, παραπληροφόρηση και φήμες.

Τί κάνει τις θεωρίες συνομωσίας τόσο αξιόπιστες για μερικούς ανθρώπους; Γιατί, ενώ μπορούμε στις μέρες μας να έχουμε διαθέσιμα αποδεικτικά στοιχεία για την αλήθεια- μη ξεχνάμε πως ζούμε στον κόσμο του διαδικτύου και μπορούμε να έχουμε πρόσβαση σε όποια πληροφορία θέλουμε- υπάρχουν θεωρίες ότι ο ιός Aids δημιουργήθηκε από την αμερικανική κυβέρνηση ή ότι τα εμβόλια παρασκευάστηκαν για να δημιουργούν ανίατες ασθένειες και να μειώσουν τον ανθρώπινο πληθυσμό;

Έρευνες δείχνουν πως οι θεωρίες συνομωσίας είναι περισσότερο αποδεκτές από ομάδες με χαμηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης και εισοδήματος κι από εθνικές μειονότητες. Επίσης, τα άτομα αυτά παρουσίαζαν άγχος, η κατάθλιψη. Διαπίστωσαν πως υπάρχει μια σαφής συσχέτιση μεταξύ της πίστης στις θεωρίες συνωμοσίας και ενός ευρέος φάσματος αρνητικών συνθηκών ζωής. Αυτά τα είδη προβλημάτων καθιστούν τους ανθρώπους που τα βιώνουν ιδιαίτερα επιρρεπείς σε θεωρίες συνομωσίας. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση, λίγες κοινωνικές σχέσεις και η περιθωριοποίηση μπορούν να διαδραματίσουν βασικό ρόλο σε νεαρή ηλικία, παρέχοντας γόνιμο έδαφος για δυσπιστία.

Αν νιώθουν ότι κάποιος τους έχει απορρίψει, μαθαίνουν να απορρίπτουν τις πεποιθήσεις που υιοθετεί η κοινωνία. Οι εμπειρίες στην παιδική ηλικία μπορεί να έχουν μόνιμη επίδραση στον τρόπο που βλέπουν κόσμο.

Η αντίδραση και η δυσπιστία, η πεποίθηση πως μας λένε ψέματα και μας κοροϊδεύουν, κάνει αυτούς τους ανθρώπους να νιώθουν λανθασμένα πως γνωρίζουν μόνο εκείνοι την αλήθεια κι έτσι έχουν κάποιο είδος δύναμης.

Μήπως όμως τους οδηγεί σε μονοπάτια που τους απομακρύνουν από την πραγματικότητα; Μήπως οι θεωρίες αυτές προκαλούν άγχος και δυσφορία σε όσους τις πιστεύουν, κάνοντας έτσι τη ζωή τους μίζερη;

Που πήγε ο έρωτας ρε παιδιά;

Στις παλιότερες εποχές, αντιστοίχιζες τη λέξη έρωτας με το πάθος, την ένταση και την διεκδίκηση. Ακόμα και ο εγωισμός ήταν κομμάτι του, αφού όταν είσαι ερωτευμένος με έναν άνθρωπο, τον θέλεις δικό σου. Και θα κάνεις ότι περνάει (και δεν περνάει) από το χέρι σου για να συνεχίσεις να τον έχεις.

Ο έρωτας, τότε, έμοιαζε σαν να σου είχαν κάνει μάγια. Ξυπνούσες και η πρώτη σκέψη σου ήταν εκείνη. Και όταν έφερνες στο μυαλό σου τις στιγμές σας, ένιωθες ότι κάτι περίεργο συμβαίνει στο στομάχι σου. Χαιρόσουν που δεν μπορούσες να το εξηγήσεις… Και αναρωτιόσουν αν και άλλοι το έχουν νιώσει ακριβώς έτσι, αλλά δεν σε ένοιαζε τόσο για τους άλλους. Σε ένοιαζε μόνο για ένα άτομο- λες και ο κόσμος περιτριγυριζόταν γύρω από αυτό το ένα και μοναδικό άτομο.

Μπορεί να είχε και τα σκαμπανεβάσματα του. Σκέψου πόσα συναισθήματα μπορεί να νιώθει κάποιος και όλα αυτά στο φουλ. Ενίοτε ήταν δύσκολο να διαχειριστείς ακόμα και τον ίδιο σου τον εαυτό. Τύφλωνε και χάζευε ο έρωτας. Όμως, ακόμα και αν τέλειωνε και γύρναγες πίσω να κοιτάξεις, δεν θα μετάνιωνες που είχες υπάρξει τυφλή ή χαζή εκείνη την περίοδο.

Υπήρχε αληθινή τρέλα τότε. Οι άνθρωποι ήταν διατεθειμένοι να ρισκάρουν χωρίς να είναι σίγουροι για τίποτα. Δεν τους ένοιαζε αν χάσουν, δεν τους ένοιαζε ούτε και αν βγουν κερδισμένοι. Όσο υπήρχε αυτό το συναίσθημα μέσα τους, τολμούσαν να κάνουν πράγματα για να φανούν αντάξιοι του.

Δεν κόλλαγε σε χαρακτήρες ούτε σε στερεότυπα. Ο καθένας τον προσάρμοζε στα μέτρα του και στις ανάγκες του. Γιατί όταν άναβε η σπίθα του μέσα σου, ταυτόχρονα γεννιόταν και μια ανάγκη.

Και τώρα, τι; Τώρα ο έρωτας μετατράπηκε σε φωτογραφίες που αναγκάζουμε τον εαυτό μας να δείχνει στους άλλους για να ζηλεύουν που δεν τον έχουν ή για να συγκρίνουμε ποιος έχει τον καλύτερο. Ταυτίζεται με τεράστια λόγια και ανεκπλήρωτες υποσχέσεις, που λέγονται μόνο και μόνο για να παραμένουν ενεργά τα συναισθήματα, χωρίς όμως να γίνονται ποτέ πραγματικότητα. Τώρα ο έρωτας έγινε ανασφάλεια, όποιος νιώσει ερωτευμένος φοβάται ότι θα νιώσει και εκμεταλλευμένος.

Τώρα ο κάθε ένας έχει ή πιστεύει ότι έχει χίλια προβλήματα στο κεφάλι του και δεν έχει χρόνο για έρωτες. Γιατί όλοι ξεχνάνε το βασικό: ο έρωτας δεν είναι υποχρέωση, δεν είναι συνήθεια, δεν είναι απαίτηση. Είναι απλά μια απελευθέρωση συναισθημάτων, που ακόμα και αν σε πρόδωσε στο παρελθόν, μπροστά στην αίσθηση της, δεν θα ήθελες να την ξαναζήσεις άλλες χίλιες φορές;

Η απάντηση στο ερώτημα γιατί υπάρχει η ύλη

Την ύλη τη βλέπουμε και την αγγίζουμε, κανείς όμως δεν ξέρει γιατί υπάρχει. Τώρα πιθανόν οι επιστήμονες να έχουν βρει την απάντηση.

Το αίνιγμα της ύπαρξης της ύλης πιθανόν να κρύβεται στα σκοτεινά βάθη του διαστήματος.

ΟΤΙΔΗΠΟΤΕ βλέπουμε, αγγίζουμε, αναπνέουμε ή τρώμε αποτελείται από ύλη, αλλά αν ρωτήσετε έναν επιστήμονα πώς και γιατί υπάρχει ύλη, δεν θα ξέρει να σας απαντήσει. Αυτό το θεμελιώδες κενό στην ανθρώπινη γνώση προσπαθούν να κλείσουν τώρα οι επιστήμονες, ερευνώντας το φως που έρχεται από τα βάθη του διαστήματος.

Το διαστημικό τηλεσκόπιο Fermi της NASA εντόπισε κύματα υψηλής ενέργειας που συνδέονται με το μαγνητικό πεδίο που υπήρχε αμέσως μετά τη Μεγάλη Έκρηξη που έφερε σε ύπαρξη τον κόσμο.

Το Fermi είναι ένα τηλεσκόπιο ακτίνων γάμμα, που από το 2008 παρατηρεί και καταγράφει τις εκρήξεις των υπερκαινοφανών αστέρων (σουπερνόβα), των πολύ βίαιων κοσμικών γεγονότων που εκπέμπουν ακτίνες γάμμα στο διάστημα, με στόχο να ανοίξει ένα παράθυρο στο νεαρό σύμπαν ρίχνοντας φως στην προέλευση της σκοτεινής ύλης.

Εδώ και 40 χρόνια οι φυσικοί παρατηρώντας το σύμπαν στο τμήμα του φάσματος που αντιστοιχεί στις ακτίνες γάμμα, διαπίστωσαν ότι από παντού εκπέμπονται ακτίνες πολύ υψηλής ενέργειας. Αυτό δείχνει ότι από την αρχή της γέννησής του, συμβαίνουν στο σύμπαν καθημερινά δραματικά και βίαια φαινόμενα, όπως υπερκαινοφανείς εκρήξεις, συγκρούσεις μαύρων οπών, συγκρούσεις άστρων νετρονίων κτλ. Το σύμπαν είναι εξαιρετικά βίαιο και οι πόλεμοι και οι αναστατώσεις σε μεγέθη που υπερβαίνουν την ανθρώπινη φαντασία δεν σταματούν ούτε λεπτό.

Ξέρουμε ότι τα άστρα εκπέμπουν ενέργεια με μορφή ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας σε όλα τα μήκη κύματος. Κυριότερες όμως πηγές ακτίνων γάμμα, δηλαδή των ακτίνων του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος που έχουν τη μεγαλύτερη συχνότητα, είναι τα άστρα νετρονίων και οι μαύρες τρύπες.
Ύστερα από αρκετές μελέτες, οι επιστήμονες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι ακτίνες γάμμα κρύβουν την απάντηση στο ερώτημα: «Γιατί στο σύμπαν υπάρχει περισσότερη ύλη από αντιύλη;»

Η πηγή του κοσμικού φωτός… Οι ακτίνες γάμμα πηγάζουν από υπερμεγέθεις μαύρες τρύπες που βρίσκονται βαθιά μέσα στο σύμπαν.

Η πρώτη μεγάλη ανακάλυψη που έκαναν οι επιστήμονες είναι ότι οι ακτίνες γάμμα πηγάζουν κυρίως από υπερμεγέθεις μαύρες τρύπες που βρίσκονται κρυμμένες βαθιά μέσα στο σύμπαν.

Δεξιόστροφη και αριστερόστροφη ύλη
Για να βάλουμε όμως τα πράγματα σε μια σειρά, θα πρέπει να θυμίσουμε ότι το σύμπαν δεν αποτελείται μόνο από ύλη, αλλά και από αντιύλη. Η αντιύλη είναι η μορφή της ύλης που αποτελείται από τα αντισωματίδια των σωματιδίων που συγκροτούν τη συνήθη ύλη. Για παράδειγμα, ένα άτομο αντι-υδρογόνου αποτελείται από ένα αρνητικά φορτισμένο αντιπρωτόνιο, γύρω από το οποίο περιστρέφεται ένα θετικά φορτισμένο ποζιτρόνιο.

Αν ένα σωματίδιο και ένα αντισωματίδιο συγκρουστούν, και τα δύο καταστρέφονται και παράγεται ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία.

Οι επιστήμονες υποθέτουν ότι λίγο μετά τη Μεγάλη Έκρηξη, το σύμπαν είχε ίσες ποσότητες ύλης και αντιύλης. Ύλη και αντιύλη είναι όμοιες, αλλά έχουν αντίθετα φορτία. Το θέμα είναι ότι για κάποιον άγνωστο λόγο η αντιύλη άρχισε να λιγοστεύει και το σύμπαν έφτασε να αποτελείται σχεδόν εξ ολοκλήρου από ύλη.

Οι επιστήμονες δεν γνωρίζουν γιατί συνέβη αυτό, αλλά ελπίζουν ότι οι ακτίνες γάμμα θα μπορούσαν να λύσουν το μυστήριο.

Ο πιο ισχυρός τύπος έκρηξης στο σύμπαν. Τον Απρίλιο του 2014, το τηλεσκόπιο SMU που βρίσκεται στα βουνά Ντέιβις του Δυτικού Τέξας, κατέγραψε αυτή την τεράστια έκρηξη ενός άστρου που συνέβη πριν από 12 δισεκατομμύρια χρόνια και μόλις τώρα έγινε ορατό από εμάς. Πρόκειται για μια έκρηξη ακτίνων γάμμα, το φως της οποίας ταξίδευε για 12.100.000.000 χρόνια πριν εντοπιστεί από τα γήινα τηλεσκόπια.

Η πρώτη, λοιπόν, μεγάλη ανακάλυψη που έκαναν οι επιστήμονες είναι ότι οι ακτίνες γάμμα πηγάζουν κυρίως από υπερμεγέθεις μαύρες τρύπες.

Η δεύτερη μεγάλη ανακάλυψη, που εξέπληξε και τους ίδιους τους επιστήμονες, είναι ότι οι ηλεκτρομαγνητικές δυνάμεις που έχουν μείνει από την αρχή του σύμπαντος έχουν αριστερόστροφη τροχιά!

Αυτή η αριστερόστροφη περιστροφή του μαγνητικού πεδίου με το οποίο σχετίζονται οι ακτίνες γάμμα είναι που δημιουργεί την ύλη! Αντίθετα, τα μαγνητικά πεδία που είναι δεξιόστροφα παράγουν αντιύλη!

Αν η υπόθεση αυτή είναι σωστή, τότε η ασυμμετρία ύλης-αντιύλης οφείλεται στο εύρος του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος στο οποίο ανήκουν οι ακτίνες γάμμα.

Βεβαίως χρειάζεται και άλλη έρευνα, τα μέχρι τώρα όμως αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά. Η ύλη επικράτησε στο σύμπαν λόγω του ότι οι ακτίνες γάμμα έχουν αριστερόστροφη φορά. Σκεφτείτε το…

Βαρυτικά Κύματα: Ο επιστήμονες θεωρούν ότι μπορούν να τα ανιχνεύσουν παρακολουθώντας τις κινήσεις των άστρων

Τη χρονιά που πέρασε το βραβείο Nobel στη Φυσική απονεμήθηκε σε αυτούς που ανέπτυξαν το Παρατηρητήριο Βαρυτικών Κυμάτων με Συμβολόμετρο Λέιζερ ή LIGO (από το Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory), για την ανίχνευση βαρυτικών κυμάτων χρησιμοποιώντας μεγάλα συμβολόμετρα, όμως υπάρχουν και άλλες τεχνικές με τις οποίες θα μπορούσε να γίνει η ίδια εργασία.

Μια μέθοδος περιλαμβάνει μετρήσεις των μικρών μετατοπίσεων των άστρων που θα μπορούσαν με παρατηρήσουμε καθώς ένα βαρυτικό κύμα πέρναγε από τη γειτονιά της Γης. Νέοι υπολογισμοί δείχνουν ότι η ανίχνευση θα ήταν εφικτή με τη χρήση των δεδομένων υψηλής ανάλυσης στις θέσεις των άστρων (αστρομετρία) που παρέχονται από το διαστημικό τηλεσκόπιο που ονομάζεται Γαία (Gaia). Η μέθοδος αυτή θα ήταν ευαίσθητη σε εξαιρετικά χαμηλής συχνότητας κύματα που παράγονται από συγχωνεύσεις των υπερμεγεθών μελανών οπών και πιθανώς ακόμη και από τη Μεγάλη Έκρηξη.

Τα βαρυτικά κύματα (ΒΚ) δημιουργούνται από βίαια γεγονότα, όπως οι συγκρούσεις μελανών οπών ή άστρων νετρονίων, αντικείμενα των οποίων η ακραία πυκνότητα ρυτιδώνει έντονα τον περιβάλλοντα χωρόχρονο. Τα LIGO ανιχνεύουν ένα ΒΚ με το τέντωμα και την συμπίεση που παράγουν, όμως ένα περαστικό ΒΚ θα ανάγκαζε τη Γη να ταλαντωθεί στη θέση της σε σχέση με τα άστρα. Έτσι, απομακρυσμένα άστρα, που φαίνονται από τη Γη ή από ένα διαστημικό τηλεσκόπιο σε τροχιά, θα φαίνονται προσωρινά να αλλάζουν τη θέση τους με ένα προβλέψιμο τρόπο.

Η ανίχνευση των ΒΚ με την παρατήρηση μεγάλων γαλαξιακών αντικειμένων, μάλλον παρά άστρων, προτάθηκε τη δεκαετία του 1990. Μεγάλα δίκτυα αστρονόμων ετοιμάζονται ήδη για να ανιχνεύσουν ΒΚ δια μέσου των προσπαθειών τους στις ραδιοεκπομπές από τα πάλσαρ, για τα οποία η υψηλής κανονικότητας ροή των ταχέων παλμών θα είναι ελαφρώς αλλαγμένη στη συχνότητα. Τώρα ο αστρονόμος Christopher Moore του Πανεπιστημίου του Cambridge στο Ηνωμένο Βασίλειο και οι συνεργάτες του έχουν προβλέψει το αποτύπωμα που θα άφηνε ένα ΒΚ σε ένα μαζικό πεδίο άστρων που παρατηρούνται από το διαστημικό τηλεσκόπιο Γαία, της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Διαστήματος (ESA). Το παρατηρητήριο εκτοξεύθηκε τα τέλη του 2013 για να κάνει υψηλής ακρίβειας παρατηρήσεις των θέσεων των άστρων στον Γαλαξία μας.

Τα δεδομένα από το Γαία θα αποδοθούν στις αρχές της δεκαετίας του 2020. Τότε, λέει ο Moore, «το Γαία, μετρώντας αυτό το φαινόμενο θα διαμορφώσει μια ρεαλιστική προοπτική, για πρώτη φορά». Ενώ το Γαία σχεδιαζόταν, οι ερευνητές αναγνώρισαν ότι μια εν δυνάμει χρήση του οργάνου θα είναι η ανίχνευση ΒΚ. Πολλοί παράγοντες συμβάλλουν στο να γίνει εφαρμόσιμη αυτή η προσέγγιση, στους οποίους συμπεριλαμβάνονται η τοποθεσία και η μεγάλη διάρκεια των αστρομετρικών μετρήσεων. Το Γαία θα παρατηρεί περίπου ένα δισεκατομμύριο άστρα για πάνω από 5 – 10 χρόνια, εντοπίζοντας καθένα από αυτά τουλάχιστον 80 φορές κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Η παρατήρηση τόσων πολλών άστρων είναι η κύρια βελτίωση που παρέχεται από το Γαία, λέει ο Moore.

Αυτός και οι συνάδελφοί του δείχνουν ότι τα ΒΚ θα παραγάγουν ένα χαρακτηριστικό μοτίβο αλλαγών για τις θέσεις όλων των άστρων. Οι ερευνητές προσομοίωσαν ένα ΒΚ που παράγεται από ένα ζεύγος υπερμεγέθων μελανών οπών που περιστρέφονται το ένα γύρω από το άλλο και έδειξαν ότι θα ήταν ανιχνεύσιμο από τις μετρήσεις 100000 άστρων από το Γαία. (Η ανάλυση ενός δισεκατομμυρίου άστρων θα ήταν πολύ απαιτητική σε υπολογιστική ισχύ). Η μέθοδος θα είναι αποτελεσματική για ΒΚ εξαιρετικά χαμηλής συχνότητας, από λίγα μικροχερτζ μέχρι νανοχέρτζ, που σημαίνει ότι μια μεμονωμένη ταλάντωση θα μπορούσε να πάρει χρόνια.

Διαβάζοντας τα άστρα: Ένα χαμηλής συχνότητας βαρυτικό κύμα που περνά από τη γειτονιά της Γης θα γινόταν αιτία οι θέσεις των απομακρυσμένων άστρων (μαύρα σημεία) να φαίνονται ότι ταλαντώνονται με το χρόνο. Το πρότυπο μπορεί να αποκαλύψει το πλάτος, τη συχνότητα και την πόλωση. Ο κινήσεις στο σχήμα έχουν μεγεθυνθεί για καλύτερη αντίληψη του φαινομένου.

Η επιτυχία, ωστόσο, δεν είναι εγγυημένη. «Ίσως όλα τα κύματα σε αυτές τις υπερχαμηλές συχνότητες είναι τόσο ασθενή ακόμη και για το Γαία, για να τα ανιχνεύσει», λέει ο Moore. Αναφέρει πως η πιο πιθανή πηγή ΒΚ ορατή στα δεδομένα του Γαία θα είναι ένα ζεύγος υπερμεγέθων μελανών οπών δεσμευμένες σε μια στενή τροχιά, με περίοδο περίπου ενός έτους και τοποθετημένων στο κέντρο κάποιου μεγάλου, σχετικά κοντινού γαλαξία. Τέτοια αντικείμενα θα μπορούσαν να έχουν μεταξύ 10 εκατομμύρια και 100 εκατομμύρια φορές τη μάζα του Ήλιου.

«Αυτή θα ήταν μια φανταστική ιδέα και αξίζει η προσπάθεια», λέει ο αστροφυσικός Carl Gwinn, του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας, στη Santa Barbara, αν και αναφέρει ότι θα είναι δύσκολο να εξαλειφθούν αντικρουόμενα σήματα από οργανικές επιδράσεις, όπως οι διακυμάνσεις στον προσανατολισμό της διαστημοσυσκευής. Επιστήμονας της αποστολής του Γαία της ESA επιβεβαιώνει ότι οι προτάσεις και τα αποτελέσματα των προσομοιώσεων είναι συνεπή με τις δυνατότητες του οργάνου. Σύμφωνα με τον Gwinn, απαιτείται ένα τοποθετημένο στο διάστημα όργανο για να δει τέτοιες επιδράσεις, καθώς η διάθλαση στην ατμόσφαιρα της Γης θα εμπόδιζε τη παρατήρηση από τοποθετημένα στο έδαφος τηλεσκόπια.

Όπως αναφέρεται από επιστήμονες της αποστολής Γαία, η προσέγγιση μπορεί να αποκαλύψει πηγές ΒΚ όχι εύκολα ορατές σε συμβολομετρικούς ανιχνευτές όπως τα LIGO, συμπεριλαμβανομένων αρχέγονων ΒΚ που παρήχθησαν κατά την πληθωριστική εποχή της Μεγάλης Έκρηξης. Ο Gwinn προσθέτει ότι το Γαία θα μπορούσε επίσης να δει ΒΚ που εκπέμφθηκαν όταν άστρα από ένα γαλαξία συγχωνεύονται με την κεντρική μεγάλης μάζας μαύρη τρύπα που αυτός φιλοξενεί, κάτι που θα πρέπει να είναι ένα πολύ κοινό συμβάν.

Έρχονται οι μπανάνες που θα μπορούμε να τρώμε με τη φλούδα

Οι παραγωγοί φρούτων στο Οκάγιαμα της Ιαπωνίας μας δίνουν τη δυνατότητα να καταναλώσουμε μπανάνες χωρίς να είναι απαραίτητο το ξεφλούδισμά τους, αναπτύσσοντας μια ειδική ποικιλία με βρώσιμο δέρμα. Η φλούδα της «Mongee Banana» δεν είναι ιδιαίτερα γευστική, αλλά είναι πολύ λεπτότερη και πολύ λιγότερο πικρή από αυτή των συνηθισμένων μπανανών, καθιστώντας την 100% βρώσιμη.

Για να δημιουργήσουν αυτή την ιδιαίτερη ποικιλία της μπανάνας οι επιστήμονες της Οκάγιαμα, ανέπτυξαν μια καινοτόμο μέθοδο που ονομάζεται «Freeze Thaw Awakening», που περιλαμβάνει την αναδημιουργία συνθηκών που επικρατούσαν από 20.000 χρόνια πριν, στην εποχή των παγετώνων, όταν τα φυτά προσπαθούσαν να «ξεφύγουν» από τις σκληρές χειμερινές θερμοκρασίες.

Οι καλλιεργητές μαζί με τους επιστήμονες, πάγωσαν τα φυτά της μπανάνας στους -60 βαθμούς Κελσίου και τα φύτεψαν ξανά καθώς ξεκίνησαν να ξεπαγώνουν. Αυτό προφανώς ενεργοποίησε ένα αρχαίο τμήμα του DNA τους, το οποίο όχι μόνο επιτρέπει στο φυτό να ευδοκιμεί στο δροσερό κλίμα της Ιαπωνίας αλλά και να επιταχύνει την ανάπτυξή του. Ενώ οι τροπικές ποικιλίες μπανάνας χρειάζονται δύο χρόνια για να αναπτυχθούν αρκετά για κατανάλωση, η μπανάνα της Mongee χρειάζεται μόλις τέσσερις μήνες.

Η πρώτη παρτίδα μπανάνας Mongee βρέθηκε στα ράφια των πολυκαταστημάτων το Νοέμβριο του περασμένου έτους, αλλά η απόκτησή τους είναι σχεδόν πρόκληση. Η D & T Farms, η εταιρία που τις παράγει, βγάζει μόνο 10 μπανάνες την εβδομάδα και τις παραδίδει μόνο σε ένα τοπικό πολυκατάστημα. Αλλά ακόμα κι αν είναι διαθέσιμες για τους καταναλωτές, η τιμή της είναι λίγο «τσουχτερή» καθώς φτάνει τα $ 5,70 ανά τεμάχιο.

Σε σχέση με τις συνηθισμένες μπανάνες, αυτό το είδος, είναι πολύ πιο γλυκό, χάρη στην υψηλή περιεκτικότητα σε ζάχαρη- 24,8 γραμμάρια, σε σύγκριση με το μέσο όρο των 18,3 γραμμαρίων. Προφανώς έχουν μια ισχυρότερη μυρωδιά, καθώς και μια σαφώς τροπική γεύση, που θυμίζει έντονα ανανά.

Μια ακόμα διαφορά τους από τις κοινές, είναι ότι οι μπανάνες Mongee πρέπει να είναι απολύτως ώριμες για να είναι βρώσιμες, σε αντίθεση με τις κανονικές, οι οποίες μπορούν να καταναλωθούν πολύ πριν αρχίσουν να εμφανίζονται καφέ κηλίδες στο δέρμα τους.

Όσον αφορά το βρώσιμο φλοιό τους, είναι πολύ λεπτότερος από εκείνον των κανονικών μπανανών, γεγονός που καθιστά πολύ πιο εύκολο το μάσημα και την κατάποσή τους. Η φλούδα είναι πιο πικρή από τη σάρκα, οπότε η κατανάλωσή της ξεχωριστά δεν είναι μια ευχάριστη εμπειρία, αλλά όταν καταναλώνεται συνδυαστικά με την πολύ γλυκιά σάρκα, η γεύση εξισορροπείται και έχει πολλά οφέλη για την υγεία.

Το δέρμα της μπανάνας είναι ένα εξαιρετικό συστατικό που μπορεί να περιέχει βιταμίνη Β6 και μαγνήσιο που σχετίζεται με τη σύνθεση της σεροτονίνης, καθώς και μια ουσία που ονομάζεται «τρυπτοφάνη», μια πρώτη ύλη σεροτονίνης. Και, επειδή καλλιεργούνται στο ψυχρότερο κλίμα της Ιαπωνίας, οι μπανάνες Mongee δεν κινδυνεύουν από ζωύφια, οπότε δεν χρειάζεται να ψεκάζονται με φυτοφάρμακα.

Νέα τεχνική «μπλοκάρει» τις κληρονομικές ασθένειες

Επιτρέπει τη διόρθωση των μιτοχονδρίων για να μην μεταφέρονται παθήσεις στις επόμενες γενιές.
Στο μέλλον οι μητέρες μπορεί να μην κληροδοτούν πια γενετικές παθήσεις στα παιδιά τους. Επιστήμονες στις ΗΠΑ αναπτύσσουν μια νέα, πολλά υποσχόμενη γενετική τεχνική, η οποία επιτρέπει τη διόρθωση των μιτοχονδρίων, έτσι ώστε πολλές παθήσεις να μην «περνούν» πλέον στις επόμενες γενιές.

Η τεχνική δοκιμάσθηκε με επιτυχία σε πειραματόζωα (ποντίκια) και μένει να δοκιμασθεί επίσης στους ανθρώπους. Είναι η πρώτη φορά που έγινε κάτι τέτοιο σε ένα έμβρυο, έστω και ζώου. Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον αναπτυξιακό βιολόγο Χουάν Κάρλος Μπελμόντε του Ινστιτούτου Βιολογικών Επιστημών Salk της Καλιφόρνια, εισήγαγαν στο ωάριο της μητέρας ή στο πρώιμο έμβρυο ειδικά ένζυμα (ενδονουκλεάσες), που λειτουργούν ως μοριακά «ψαλίδια» και -μέσω «κοπτοραπτικής»- διόρθωσαν τα γενετικά σφάλματα στα μιτοχόνδρια. Η μέθοδος είναι αρκετά απλή και θα μπορούσε να εφαρμοσθεί εύκολα στις κλινικές γονιμότητας σε όλο τον κόσμο.

Το κάθε κύτταρο του σώματος, ανάλογα με το είδος του, περιέχει εκατοντάδες μιτοχόνδρια (τα «εργοστάσια» παραγωγής ενέργειας), τα οποία κληρονομούνται αποκλειστικά μέσω των μητέρων, επειδή το έμβρυο κρατά μόνο τα μιτοχόνδρια που προέρχονται από το ωάριο της μητέρας και όχι από το σπερματοζωάριο του πατέρα. Περίπου ένας άνθρωπος στους 5.000 παγκοσμίως πάσχει από κάποια πάθηση, επειδή κληρονόμησε ελαττωματικά μητρικά μιτοχόνδρια.

Η μετάδοση
Σήμερα, δεν υπάρχουν ακόμη θεραπείες για τις σπάνιες μιτοχονδριακές παθήσεις (καρδιάς, εγκεφάλου, μυών κ.α.), οι οποίες οφείλονται στις παθογόνες μεταλλάξεις του μιτοχονδριακού DNA της μητέρας, το οποίο είναι ξεχωριστό από το DNA του πυρήνα του κυττάρου (που κληρονομείται και απο τους δύο γονείς και περιέχει τα περισσότερα γονίδια).

Αν πάντως τουλάχιστον τα μισά από τα μητρικά μιτοχόνδρια παραμείνουν υγιή, τότε, παρά τις μεταλλάξεις, η γενετική πάθηση είναι αμελητέα. Για να εκδηλωθεί μια γενετική πάθηση, πρέπει να είναι ελαττωματικά το 60% έως 95% των μιτοχονδρίων ενός κυττάρου (ανάλογα με την κάθε πάθηση). Επειδή τέτοιες μεταλλάξεις εμπλέκονται επίσης στις νευροεκφυλιστικές διαταραχές, στον καρκίνο και γενικότερα στη γήρανση, οι ειδικοί ελπίζουν ότι η νέα μέθοδος θα μπορούσε μελλοντικά να έχει ευρεία κλινική εφαρμογή, πέρα από τις κλινικές γονιμότητας.

Τα πειράματα
Τα πειράματα με ποντίκια έδειξαν ότι, χάρη στη νέα τεχνική, περιορίζονται δραστικά (έως 60%) οι μεταλλάξεις στο μιτοχονδριακό DNA, με αποτέλεσμα -παρά το αρχικό πρόβλημα των μητέρων- να γεννιούνται υγιείς απόγονοι, οι οποίοι πλέον δεν κινδυνεύουν να κληροδοτήσουν ασθένειες στην επόμενη γενιά.

Η νέα μέθοδος θα μπορούσε να αποτελέσει μια εναλλακτική λύση σε σχέση με την επίμαχη δημιουργία μωρών από τρεις γονείς, κατά την οποία γίνεται εξωσωματική γονιμοποίηση με την προσθήκη ενός τρίτου «γονέα» Μία γυναίκα-δότρια προσφέρει ένα ωάριο με υγιή μιτοχόνδρια αλλά χωρίς πυρήνα, ενώ η κανονική μητέρα συνεισφέρει τον πυρήνα του ωαρίου της χωρίς τα ελαττωματικά μιτοχόνδρια.

Οι αμερικανοί ερευνητές ετοιμάζονται να αρχίσουν πειράματα με ανθρώπινα ωάρια που πήραν από κλινικές γονιμότητας, αφού προηγουμένως λάβουν ειδική άδεια. Θα διερευνηθεί κατά πόσο η μέθοδος προκαλεί ανεπιθύμητες και απρόβλεπτες μεταλλάξεις σε άλλα υγιή γονίδια, ένας κίνδυνος που δεν είναι αμελητέος και πρέπει να εξαφανισθεί, αν πρόκειται η μέθοδος να θεωρηθεί ασφαλής για να δοκιμασθεί σε ανθρώπους, όπως είπε ο Μπελμόντε. Η έρευνα δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Cell».

Οι αντιδράσεις
Η νέα ανακοίνωση -που θέτει νέα ζητήματα ασφάλειας και βιοηθικής- γίνεται μόλις μια ημέρα μετά την ανακοίνωση κινέζων επιστημόνων ότι για πρώτη φορά έκαναν (με περιορισμένη επιτυχία) γενετική τροποποίηση σε ανθρώπινα έμβρυα, για να διορθώσουν γενετικές βλάβες που προκαλούν β-θαλασσαιμία.

Ο γενετιστής Έρικ Σούμπριτζ του Πανεπιστημίου ΜακΓκιλ του Μόντρεαλ, προειδοποίησε, τόσο για την αμερικανική, όσο και για την κινεζική έρευνα, ότι «εισέρχεται πλέον κανείς σε μια ολισθηρή πλαγιά. Αν επιτρέψεις οποιαδήποτε μέθοδο (γενετικής) τροποποίησης, ανοίγεις ένα κουτί της Πανδώρας και τη δυνατότητα να τροποποιήσεις το οτιδήποτε. Το κατά πόσο θέλουμε να ακολουθήσουμε αυτόν το δρόμο, είναι ένα ηθικό ερώτημα. Δεν είμαι σίγουρος ότι πρέπει».

Περί της ελεύθερης βούλησης

Από το βιολογικό ντετερμινισμό στην ελευθερία της αλληλεπίδρασης.

Σύμφωνα με την ντετερμινιστική (αιτιοκρατική) αντίληψη για το σύμπαν, για οτιδήποτε συμβαίνει ευθύνεται κάτι που προηγουμένου έχει συμβεί, και επομένως τίποτα δεν μπορεί να συμβεί με άλλον τρόπο από αυτόν που συμβαίνει.

Η συνταρακτική συνέπεια αυτής της εκδοχής για την πραγματικότητά μας είναι ότι αυτό που ονομάζουμε ελεύθερη βούληση είναι μια πλάνη, μια έννοια που δεν μπορεί να υπάρξει. Τον πανικό που δημιουργεί στο μυαλό των ανθρώπων ένα τέτοιο ενδεχόμενο ανέλαβε να διασκεδάσει ο Καρτέσιος, υποστηρίζοντας ότι αποτελούμαστε από δυο σφαίρες, μία φυσική και μία πνευματική, και ότι η πνευματική δεν υπακούει στους νόμους της φυσικά.

Το σοβαρό, βέβαια, πρόβλημα που άφηνε προς επίλυση αυτή η άποψη ήταν η εξεύρεση του τρόπου επικοινωνίας και αλληλεπίδρασή μεταξύ των δύο σφαιρών.

Την καρτεσιανή άποψη, που φαίνεται να σώζει την ελεύθερη βούληση, έσπευσαν να υιοθετήσουν οι απλοί άνθρωποι και οι οργανωμένες κοινωνίες, επειδή έτσι οι μεν πρώτοι μπορούσαν να παραμένουν ταυτόχρονα ελεύθεροι προς τους άλλους ανθρώπους και συνδεδεμένοι με τον θεό τους, οι δε δεύτερες είχαν τη δυνατότητα να αποτιμούν/αξιολογούν τις μεμονωμένες ή συλλογικές συμπεριφορές και να οργανώνουν ένα πολιτικό και νομικό σύστημα που επιτρέπει την ‘επιδοκιμασία/επιβράβευση του «καλού» και την αποδοκιμασία του «κακού».

Γιατί, αλλιώς, σκεφτείτε μια κοινωνία που παραιτείται της (ψευδ)αίσθησης ότι επιλέγει τους κατά το δυνατόν καλύτερους κυβερνήτες, ή που δε θεωρεί ότι μπορεί να καταδικάσει κάποιον εγκληματία επειδή για τις εγκληματικές πράξεις του δεν ευθύνεται αυτός αλλά οι δυνάμεις τους σύμπαντος.

Στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, όμως, οι νευροεπιστήμες αποκάλυψαν ότι την ευθύνη για τις πράξεις μας την έχει το όργανο της συμπεριφοράς, ο εγκέφαλος. Έτσι, οι περισσότεροι (νεύρο)επιστήμονες συγκλίνουν στην παραδοχή ότι ο vους μας είναι ύλη, κατά την έννοια ότι δεν μπορεί να υπάρξει γνωστική λειτουργία χωρίς νευρωνική δραστηριότητα. Αυτό, όμως, σημαίνει ότι οι αιτιοκρατικοί νόμοι της φυσικής κυβερνούν και τον άνθρωπο.

Τελικά, τι συμβαίνει με τον άνθρωπο και την ελεύθερη βούληση; Είμαστε φυσικά ζόμπι χωρίς ελεύθερη βούληση και ευθύνη, ή πνευματικά φαντάσματα με αναίτιες επιλογές και βούληση;

Η βούληση στην κοινωνία

Ο βιολογικός ντετερμινισμός είναι ουσιαστικά μια επαναδιατύπωση της θεωρίας του προσχηματισμού του ανθρώπου και εν τέλει της φύσης, και γι’ αυτό αδυνατεί να προβλέψει την ελεύθερη βούληση που είναι το απροσδόκητο εξελικτικό βιολογικό προϊόν από την αλληλεπίδραση των γονιδίων και του περιβάλλοντος.

Όπως ακριβώς είναι αδύνατο να προβλεφθεί η πολύτιμη ιδιότητα του ρευστού στο νερό, αφού αυτό προκύπτει από την αλληλεπίδρασή δυο, στοιχείων (υδρογόνο και οξυγόνο) που στερούνται αυτής της ιδιότητας. Με το βίωμα, η βιολογία του ατόμου ,χωρίς να σταματάει να αποτελεί στοιχείο του φυσικού κόσμου, μετέχει πλέον -γίνεται κοινωνός- του κοινού που την προϋποθέτει, και απελευθερώνεται από το φυσικό προκαθορισμό της μη βιωμένnς ύλης. Η ελεύθερη βούληση μπορεί να εξεταστεί και να εκφραστεί μόνο σε πλαίσιο κοινωνίας.

Η ανάγκη της επαφής και το βίωμα της φυσικής

Είναι γνωστό· ότι το ακριβές σχέδιο: των νευρωνικών συνδέσεων του εγκεφάλου, δηλαδή αυτό που διαφοροποιεί τον καθένα μας διαμορφώνεται από τη στενή και πρώιμη αλληλεπίδραση γενετικού υλικού και περιβάλλοντός. Γνωρίζουμε σήμερα ότι το γενετικό υλικό, προγραμματίζει εξαιρετικά πολύπλοκα, αλλά όχι λεπτομερή νευρωνικά. δίκτυα, και ότι οι εμπειρίες ασκούν τον καταλυτικό ρόλο τους στη μορφοποίηση των νευρωνικών συνδέσεων και ίσως στη μεγέθυνση των όποιων γονιδιακών διαφορών μας, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια συγκεκριμένων κρίσιμων περιόδων της ανάπτυξης

Είναι εντυπωσιακό ότι για κάθε νευρική οδό και συμπεριφορά, το γενετικό υλικό προκαθορίζει την ανάγκη, το είδος και το πλαίσιο επέμβασης του περιβάλλοντος. Δηλαδή, το ίδιο το κληρονομικό υλικό προβλέπει μία ή περισσότερες, αλλά πάντα συγκεκριμένες χρονικές περιόδους κατά της οποίας χρειάζεται «επειγόντως » κάποιας μορφής αλληλεπίδραση με το περιβάλλον.

Όπως το γενετικό υλικό κάποιων βαδιστικών πτηνών προβλέπει για την πρώτη μέρα της ζωής ένα παράθυρο ιδιαίτερης ευαισθητοποίησης του εγκεφάλου στην ισόβια «αποτύπωση» της μητέρας τους, έτσι και το γενετικό υλικό του ανθρώπου προβλέπει διαφορετικά χρονικά παράθυρα ευαισθητοποίησα του εγκεφάλου στην ανάπτυξη της διοπτρικής όρασης, της εκμάθησης της γλώσσας και άλλων γνωστικών δεξιοτήτων. Το ερώτημα που προκύπτει είναι γιατί τα γονίδια κι ο υλικός εγκέφαλος ξανοίγονται στην περιπέτεια της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον.

Η φιλοσοφία του Σωκράτη (470-399 π.Χ.)

Ο Σωκράτης (470-399 π.Χ.) δεν ήταν επαγγελματίας δάσκαλος, όπως οι Σοφιστές. Αυτός συνήθιζε να αναπτύσσει τις σκέψεις του με το διάλογο, που τον επιζητούσε παντού: στην αγορά, στα εργαστήρια και στα γυμναστήρια. Το πνεύμα του, όπως παρατήρησε ο Αριστοτέλης, είχε δυο βασικές ιδιότητες: Πρώτα ήξερε να ρωτά για πράγματα που απασχολούν τον άνθρωπο παντοτινά και ύστερα ήξερε να ελέγχει την απάντηση που του έδιναν και να κρίνει το κύρος της.

 

Σωκράτης. Διαφωτισμός και αντικειμενική αλήθεια. Διαλεκτική και ηθική

Το πέρασμά του φαίνεται ότι άφησε την εντύπωση μιας προσωπικότητας κυριαρχημένης από μια «δαιμονική» δύναμη, πούμε την προτροπή, το παράδειγμα και το γενικότερο ήθος της ξυπνούσε μέσα στους άλλους την ανάγκη για μια ανατοποθέτηση στη ζωή.

 

Όπως οι Σοφιστές, έτσι και ο Σωκράτης πατούσε στο έδαφος του διαφωτισμού της εποχής του. Η στάση του απέναντι στις καθιερωμένες αντιλήψεις ήταν κριτική. Όμως υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο Σωκράτη και τους Σοφιστές. Ενώ δηλαδή οι Σοφιστές με το σκεπτικισμό τους άφηναν να φανε( ότι η γνώση και η πράξη του ανθρώπου μέσα στο κοινωνικό σύνολο έχουν σχετικό και όχι απόλυτο κύρος, ο Σωκράτης ζούσε με την πεποίθηση ότι πέρα από τις γνώμες και τις εικασίες, προσωπικές ή ομαδικές υπάρχει αντικειμενική αλήθεια και ότι αυτή η αλήθεια είναι προσιτή με τον ορθό λόγο.

 

Ο Σωκράτης βρήκε στους νόμους του λογικού έναν ολότελα καινούριο κόσμο, πέρα από τις αισθήσεις και τις προσωπικές απόψεις του καθενός. Έτσι προσπέρασε την αισθησιοκρατία και τη σχετικοκρατία των Σοφιστών και επιδόθηκε στην προσπάθεια να ορίσει τις έννοιες των πραγμάτων πάνω σε βάση γενικότερα αποδεκτή. Ο Σωκράτης επέμεινε στο να ξεχωρίζει τη γνώση από τη γνώμη, θεωρώντας γνώση μόνο τη γνώμη που θεμελιώνεται με έννοιες. Πρώτος αυτός αναζήτησε με μεθοδικότητα τις έννοιες που ισχύουν στον ίδιο βαθμό για κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο και άνοιξε το δρόμο για την ανάπτυξη της επιστήμης της λογικής.

 

Η διαλεκτική του Σωκράτη αποτέλεσε εισαγωγή στην ηθική θεωρία του. Με τη μέθοδο της διαλεκτικής ο Σωκράτης πρώτος αποδέσμευσε την ηθικότητα από τη συνήθεια και από τη θρησκεία και θεμέλιωσε την ηθική πάνω στη λογική του ανθρώπου. Ο Σωκράτης πίστευε σε απόλυτο καλό και κακό. Έτσι έβλεπε έναν ηθικό νόμο να ισχύει πέρα από τις προσωπικές εκτιμήσεις του καθενός. Από αυτή την ηθική συνείδηση του Σωκράτη παραγόταν γι’ αυτόν και η έννοια του καθήκοντος, αφού ο άνθρωπος κάθε στιγμή έχει να διαλέξει ανάμεσα στο καλό και στο κακό. Ηθικός νόμος σήμαινε για το Σωκράτη ότι σε κάθε περίπτωση πρέπει να ακολουθούμε αυτό που μας φαίνεται καλύτερο ύστερα από ένα λογικό έλεγχο, όπου με συλλογισμούς έχει φανεί η δύναμη του καθενός από τα υπάρχοντα επιχειρήματα, υπέρ και κατά. Σύμφωνα με τις θέσεις του Σωκράτη, κανένας δεν επιλέγει το κακό με επίγνωση, αλλά πράττει το σωστό, όταν ξέρει τι κάνει. Βασίζοντας λοιπόν ο Σωκράτης την αρετή στη γνώση, τη θεωρούσε βέβαια και διδακτή. Στο ερώτημα τι είναι καλό και τι αληθινά ωφέλιμο ο Σωκράτης απάντησε προτείνοντας την ομορφιά της ψυχής ως αξία με απόλυτη προτεραιότητα απέναντι σε άλλα αγαθά, όπως η σωματική δύναμη, η υγεία, η ομορφιά, η ηδονή, ο πλούτος και η δόξα. Από αυτή τη θέση έβγαινε για το Σωκράτη και η θεμελιακή σημασία της αγωγής-ως φροντίδας για τη σωστή εξυπηρέτηση της ψυχής.

 

Με τη διδασκαλία του Σωκράτη παρατηρήθηκε έντονη εσωτερίκευση του ανθρώπου και ο νοητός κόσμος άρχισε να προβάλλεται ως ιδιαίτερη αξία. Ωστόσο, η ηθική του Σωκράτη, με όλη την αυστηρότητα και τη ακεραιότητά της, δεν είναι ασκητική, γιατί δεν παραγνωρίζει την ανθρώπινη φύση ούτε την καταπιέζει ούτε τη διαστρέφει, αλλά μόνο την κατευθύνει, με βάση τη λογική, στις πιο σωστές επιλογές.

 

Χωρίς ο. ίδιος ο Σωκράτης να το επιδιώξει, ορισμένοι μαθητές του ίδρυσαν σχολές φιλοσοφίας, που ξεκίνησαν βέβαια από τις ιδέες του μεγάλου δασκάλου, αλλά η καθεμιά από αυτές αναπτύχθηκε ανάλογα με τις ιδιαίτερες προσωπικές τάσεις των εκπροσώπων της.