O Σχηματισμός των λέξεων στην Αρχαία Ελληνική γλώσσα

ΙΙ. Υποτακτικά σύνθετα

1. Προσδιορισμός του ρηματικού β΄ συνθετικού από ένα προρηματικό στο α΄ συνθετικό

§ 84. 1. Προσδιορισμός του ρηματικού β΄ συνθετικού από ένα προρηματικό στο α΄ συνθετικό: σύνθετα ρήματα μαζί με ρηματικά ονόματα που συντίθενται με προρηματικά. Ο τύπος αυτός ταυτίζεται με τις κατηγορίες που συζητήθηκαν στις § 43 κεξ.

2. Εμπρόθετα κυβερνημένα σύνθετα

§ 84. 2. Σύνθετα κυβερνημένα (εξαρτημένα) από πρόθεση: μια πρόθεση ως α΄ συνθετικό καθορίζει το β΄ συνθετικό. Και αυτός ο σχηματισμός συζητήθηκε ήδη: § 48 -53.

3. Προσδιοριστικά ονοματικά σύνθετα

§ 85. α) Πτωτικός προσδιορισμός.Ένα ουσιαστικό ως α΄ συνθετικό βρίσκεται σε πτωτική σχέση με ουσιαστικό ή επίθετο [1] στο δεύτερο μέλος. Η σειρά σπάνια αντιστρέφεται.

Το πρώτο συνθετικό μπορεί να αποτελεί προσδιορισμό με λειτουργία γενικής: στη γενική βρίσκεται στη λέξη Διόσ-κουροι κτλ. (§ 67), ενώ έχει τη μορφή του θέματος στις λέξεις π.χ. πατρο-κασίγνητος 'αδελφός του πατέρα' (Όμ.), μητρο-πάτωρ 'πατέρας της μητέρας'(Όμ.), ἱστο-πέδη 'στήριγμα του καταρτιού (όταν ήταν πλαγιασμένο)' (Όμ.)· αφαιρετικής: ἀνεμο-σκεπής 'που προστατεύει από τον άνεμο' (Όμ.)· δοτικής με τη μορφή δοτικής ἀρηΐ-φιλος κτλ. (§ 68) ή με τη μορφή του θέματος θεο-είκελος 'ίδιος με θεό' (Όμ.)· οργανικής: θεο-βλαβής 'χτυπημένος από θεό' (Ηρόδοτος)· αιτιατικής: ίσως τρίχ-ουλος (= τὰς τρίχας οὐλός) 'σγουρομάλλης' (Αρχίλοχος).

§ 86. Αν τα συνθετικά έχουν μεταπλαστεί, η πτωτική σχέση είναι κάπως ασαφής: ποδ-ώκης (Όμ.) σημαίνει αρχικά 'που έχει ταχύτητα ποδιών', αργότερα όμως στο αισθητήριο του ποιητή απέκτησε μάλλον τη σημασία τοὺς πόδας ὠκύς και ύστερα σχηματίστηκε ως συνώνυμο το ποδ-άρκης (από το ἀρκεῖν 'είμαι ικανός'· Όμ.). Από το μελι-ηδής που σήμαινε 'αυτός που έχει τη γλύκα του μελιού' και ύστερα 'γλυκός σαν μέλι', και το θεο-ειδής 'με τη μορφή θεού', 'που φαίνεται σαν θεός' κ.ά. προέκυψε μια «συγκριτική» σημασία στη θεματική σύνθεση· και ἰατρό-μαντις κτλ.. Το α΄ συνθετικό αποκτά έτσι μια σημασία που θυμίζει επίθετο· άλλωστε ένα επίθετο μπορεί να προσδιορίζει ένα ουσιαστικό με μεγαλύτερη ποικιλία και με μεγαλύτερη αοριστία απ' ό,τι μια πτώση: το ῥοδο-δάκτυλος 'με δάχτυλα <στο χρώμα> των ρόδων, με ρόδινα δάχτυλα' βρίσκεται πολύ κοντά στο σχηματισμό της λέξης λευκ-ώλενος 'με λευκούς βραχίονες'.

§ 87. Παραδείγματα όπου το προσδιοριστικό μέλος βρίσκεται στο τέλος της λέξης: τα ἀξιό-λογος 'που αξίζει το λόγο' (κλασ.), ἀξιό-νικος 'που αξίζει τη νίκη' (κλασ.) κ.ά., ἀπειρό-καλλος 'ακαλαίσθητος' (κλασ.· πρβ. το αντίθετό του φιλό-καλος σύμφωνα με την § 76), ἀπειρο-μάχᾱς 'άπειρος στη μάχη' (Πίνδαρος), ἰσό-θεος 'ίσος με θεό' και πολλά μεταγενέστερα με το ἰσο-, καθώς και ὁμοιό-πῡρος και -κριθος 'παρόμοιος με το σιτάρι, με το κριθάρι' (Θεόφραστος), κέν-ανδρος 'άδειος από άντρες' (Αισχύλος, Σοφοκλής) έχουν προκύψει ως υποστασιοποιήσεις από τις εκφράσεις ἄξιος λόγου, νίκης, ἄπειρος καλῶν, μάχης, ἴσος θεοῖς, ὅμοιος πυροῖς, κριθαῖς, κενὸς ἀνδρῶν κατά το πρότυπο των πολύ περισσότερων θεματικών συνθέτων με προσδιοριστικό το α΄ μέλος.

§ 88. Για το ἀξιο- αξίζει να μνημονευθεί μια περαιτέρω παράδοξη εξέλιξη: επειδή το ρηματικό επίθετο αποκτούσε συχνά τη σημασία 'που αξίζει κάποια μεταχείριση' (μιμητός 'αξιομίμητος'), ιδίως ο Ξενοφώντας πλάθει συχνά σύνθετα με το ἀξιο- και το ρηματικό επίθετο· πρβ. στον Ξεν. π.χ. ἀξιο-μακάριστος, -σπούδαστος, -φίλητος. Στην περίπτωση του ἀξιό-πιστος 'αξιόπιστος, φερέγγυος' μπορεί κανείς να αισθανθεί ότι θυμίζει το ἄξιος πίστεως, στο προσκήνιο όμως βρίσκεται η σημασία του πιστός, και έτσι το ἀξιο- μοιάζει μόνο με προσθήκη.

§ 89. Μόνο φαινομενικά η σειρά των συνθετικών δεν είναι η ενδεδειγμένη στη λέξη ποδώκης (Όμ.), που έγινε συνώνυμο του μεταγενέστερου ὠκύ-πους, δες όμως § 86 ·το ίδιο στο τρίχ-ουλος (Αρχίλοχος) = οὐλό-θριξ (Ηρόδοτος), δες § 85 .

Το ποδ-ήνεμος 'με πόδια σαν τον άνεμο' (Όμ.), δηλαδή η αντιστροφή του ῥοδο-δάκτυλος (§ 86), είναι σίγουρα ποιητική δημιουργία κατά τα ποδ-ώκης και ποδ-άρκης (§ 86). Και το ποιμ- ά̄ νωρ 'ποιμένας του λαού' μαζί με το παράγωγο ποιμανόριον 'ποίμνιο' (και τα δύο στον Αισχύλο) είναι πολύ τολμηρός σχηματισμός·δεν μπορούμε να συμπεράνουμε αν ο ποιητής είχε κατά νου το ποιμαίνειν ἄνδρας και τον τύπο του ἀρχέ-κακος (§75) ή το ποιμὴν ἀνδρῶν.

§ 90. β) Κατηγορηματικός προσδιορισμός. Ένα επίθετο ή ουσιαστικό ως α΄ συνθετικό προσδιορίζει ως κατηγορηματικός προσδιορισμός ένα ουσιαστικό ή ένα επίθετο στο β΄·και εδώ μερικές φορές το προσδιορίζον συνθετικό μπορεί να βρίσκεται στη δεύτερη θέση.

Λίγα σχόλια απαιτεί ο πολύ συνηθισμένος τύπος στην αρχαία ελληνική, όπως και στην αρχική γλώσσα, τα μεταπλαστά θεματικά σύνθετα με ουσιαστικό ως β΄ συνθετικό και επίθετο ως α΄: λευκ-ώλενος 'με λευκούς βραχίονες' (Όμ.), ὠκύ-πτερος 'γοργόφτερος' (Όμ.), τρί-πους 'με τρία πόδια, τρίποδας' (Όμ.), δι-ώβολον 'που αποτελείται από δύο οβολούς' (κλασ.). Με κατηγορηματική έννοια μπορούμε να αντιληφθούμε και το ουσιαστικό στο α΄ συνθετικό του επίσης πολύ παλιού τύπου ῥοδο-δάκτυλος (§ 86), δηλαδή 'με δάκτυλα που είναι (σαν) ρόδα'.

§ 91. Προσεκτικότερα πρέπει να εξεταστούν οι σχηματισμοί χωρίς μετάπλαση:

α) Επίθετο + ουσιαστικό: ἀκρό-πολις = ἄκρα πόλις. Αυτός ο τύπος στην αρχή του προέρχεται το πολύ από την προϊστορική περίοδο· η κύρια εξέλιξή του τοποθετείται στην ιστορική περίοδο. Από τον Όμηρο μπορώ να παραθέσω μόνο τα Παν-έλληνες, Παν-αχαιοί, που δεν μπορούν να χωριστούν απλώς σε πάντες Ἕ., Ἀ.· επίσης Κακο-ΐλιος, που, όπως τα Ἄ-ιρος και Δύσ-παρις (§62), ως λογοπαίγνιο δεν πρέπει να ενταχτεί αυστηρά σε ένα σχήμα. Ο Όμηρος χρησιμοποιεί το ἀκρό-πολις μόνο δύο φορές (θ 494, 504)· αλλιώς λέει πάντα πόλις ἄκρη ή ἄκρη πόλις. Ακολουθεί το ἀλυκτο-πέδη 'άλυτα δεσμά' (;) στον Ησίοδο. Από την κλασική περίοδο ας μνημονεύσουμε το παλαιο-μάτωρ 'αρχαία μητέρα' (Ευρ.), που συνδέεται σαφώς με το προ-πάτωρ (§ 47 · Πίνδαρος και Ευρ.) και το προ-μήτωρ (-μάτωρ) (Αισχ., Ευρ.). Με ποιον τρόπο επεκτάθηκε στη συνέχεια ο τύπος μπορούν να δείξουν τα ακόλουθα παραδείγματα: το κακό-μαντις (Αισχ.) είτε είναι ισοδύναμο με το κακῶν μάντις (δηλαδή όπως στην § 85) είτε με το κακὰ μαντευόμενος (δηλαδή, με ρηματική σημασία του μάντις)· θα μπορούσαμε, όμως, να το ταυτίσουμε με το κακὸς μάντις [2] (πρβ. παραπάνω Κακο-ΐλιος)· παρόμοια το καλο-διδάσκαλος (Καινή Διαθήκη) = καλῶν διδ. ή = καλὰ διδάσκων, ύστερα = καλὸς διδάσκαλος· σύμφωνα με τέτοια παραδείγματα μπόρεσε να σχηματιστεί αργότερα το κακό-δουλος 'κακός δούλος' (Λουκιανός· διαφορετικά ο Κρατίνος!) και το κακ-οικονόμος 'κακός διαχειριστής' (Φίλων). Το κακο-δαίμων 'που έχει κακό δαίμονα, κακότυχος' το χρησιμοποιούν αρκετοί κλασικοί και ο Αριστοφάνης, που όμως μία φορά (Ιππείς 111 κεξ.) κάνει με αυτό λογοπαίγνιο:

ἀτὰρ τοῦ δαίμονος

δέδοιχ' ὅπως μὴ τεύξομαι κακοδαίμονος,

δηλ. ως κακό δαίμονα. Αργότερα (δες το λήμμα στους Passow-Crönert) εμφανίζεται και το ἀγαθο-δαίμων = ἀγαθὸς δαίμων. Πρβ. επίσης εὔ-παις και καλλί-παις. Ως παλιότερο παράδειγμα ας μνημονευτεί το λευκό-ϊον 'λευκόιον, λευκός μενεξές' (Ιπποκρ.). Τα ἀγρι-έλαιος (θηλ.) 'αγριελιά' (από τον Θεόκριτο και τον Θεόφραστο και εξής) και καλλι-έλαιος 'ήμερη ελιά' (Καινή Διαθήκη) ήταν καταρχήν επίθετα, ύστερα ταυτίστηκαν με τα ἀγρία, καλὴ ἐλαία και μετασχηματίστηκαν σε ἀγρι-ελαία, καλλι-ελαία· σύμφωνα με αυτά οι μεταγενέστεροι συγγραφείς, ιδίως οι λόγιοι, σχημάτισαν πλήθος ονομάτων φυτών (και μερικών ζώων) με το ἀγριο-: ἀγριό-μηλον, -σέλινον, -χοιρος κτλ. Πρβ. επίσης γλυκύ-μᾱλον 'γλυκόμηλο' στη Σαπφώ, που έχει και το γλυκύ-πικρος (§81).

§ 92. Σχετικά με τα Νεάπολις - Νεοπολίτης, Μεγαλό-πολις κτλ.. Το παν-ῆμαρ δεν είναι ούτε θεματικό σύνθετο ούτε ουσιαστικό αλλά απολιθωμένη επιρρηματική φράση, p(#p092). δες § 69 . Το ἰσο-πολιτεία 'ισονομία' (ελληνιστ.) είναι μια όχι ακριβής [3] απομίμηση του ἰσο-νομία 'ισότητα των δικαιωμάτων των πολιτών' (κλασ.) και του ἰσο-μοιρία 'ισότητα μεριδίων' (κλασ.), πρβ. ἰσο-δυναμία, ἰσο-κρατία, ἰσ-ηγορία 'ίσα δικαιώματα λόγου, πολιτική ισότητα', όλα παραγόμενα από το ἰσό-νομος 'με ίδιους νόμους', ἰσό-μοιρος κτλ. Το ἰσο-πολίτης 'πολίτης ενός δημοκρατικού κράτους' (ελληνιστ.) και ἰσο-πολῖτις (πόλις) 'πόλη με ρωμαϊκά δικαιώματα' (Αππιανός) είναι αναδρομικοί σχηματισμοί από το ἰσο-πολιτεία.

§ 93. Ο ίδιος τύπος εμφανίζεται μερικές φορές με αντίστροφη σειρά· πρόκειται, όμως, για ειδικές περιπτώσεις που αναπτύχθηκαν μόνο στα ελληνικά (σχεδόν μόνο μετακλασικά). Ο Ηρόδοτος και ο Αριστοτέλης λένε ακόμη ἵππος ποτάμιος, κιόλας ο Στράβωνας ἱππο-πόταμος: η παγιωμένη ακολουθία ουσιαστικού - επιθέτου συγχωνεύθηκε σε ένα σύνθετο που μάλιστα μιμείται εξωτερικά τους τύπους πατρο-κασίγνητος, ῥοδο-δάκτυλος· γι' αυτό μάλλον και η συγκοπή του ι του ποτάμιος· πρβ. κάτι παρόμοιο στο ἀξιό-λογος § 87 . Πιθανόν με τον ίδιο τρόπο πρέπει να εξηγηθούν τα σύνθετα με το -αγρος: αἴγ-αγρος 'αγριοκάτσικο', ἵππ-αγρος, σύ-αγρος κτλ., που μετά την κλασική περίοδο αρχίζουν να αντικαθιστούν τις παλαιότερες εκφράσεις αἴξ ἀγρία, ὗς ἄγριος κτλ. [4] Και τα Σαμοθρῄκιος και Σαμόθρῃκες (και τα δύο στον Ηρόδοτο) σχηματίστηκαν ως παράγωγα από τα Σάμος Θρῃκίη (Όμ.) σε συνάρτηση με το απλό Θρῄκιος και Θρῇκες. Το ἀνδραγαθία (κλασ., επίσης -θίζεσθαι και αργότερα -θεῖν) είναι παρασύνθετο από το ἀνὴρ ἀγαθός με συσχετισμό προς τα θεματικά σύνθετα με το ἀνδρ(ο)-, που διευκολύνθηκε από την αιτιατική ἀνδρ' ἀγαθόν.

§ 94. Επίθετο + επίθετο γλυκύ-πικρος, λευκός-έρυθρος και παρόμοια δες § 81.

γ) Ουσιαστικό + ουσιαστικό ἰατρό-μαντις 'μάντης και γιατρός ταυτόχρονα' (Αισχυλ.), ξιφο-μάχαιρα (Αριστοφ.), κλαυσί-γελως 'γέλιο ανάμικτο με κλάμα' (Ξεν.), ἀρτό-κρεας 'κρέας με ψωμί' (Πέρσιος VI 50, Σχόλια), ἀνδρό-γυνος (§ 82) και το συνώνυμό του ἑρμ-αφρόδιτος· ύστερα ιδίως διασταυρώσεις ζώων: χην-αλώπηξ (Αριστοφ.) (παρετυμολογία για το πηνέλοψ 'είδος χήνας';), ἱππ-αλεκτρυών 'αλογοκόκορας' (Αριστοφ.), τραγ-έλαφος (Αριστοφ.), αργότερα στρουθο-κάμηλος, λεό-παρδος και λεοντό-παρδος 'λιοντάρι και πάρδος, λεοπάρδαλη', θεό-ταυρος (Μόσχος) 'θεός ταύρος (ο Δίας με μορφή ταύρου)'· επίσης ονόματα ανάμεικτων λαών: Κελτ-ίβηρες, Κελτο-λίγυες, Λιβυ-φοίνικες, Συρο-φοίνικες κτλ.· τέλος για κατευθύνσεις ανέμων: εὐρό-νοτος 'νοτιο-νοτιοανατολικός' (Αριστοτ.), εὐρ-ακύλων 'βορειοανατολικός άνεμος' (Καινή Διαθήκη· με το λατ. aquilo 'βοριάς'). Πρβ. επίσης χερσό-νησος (κλασ.· ἡ χέρσος 'ηπειρωτική χώρα' Όμ.).

§ 95. γ) Επιρρηματικός προσδιορισμός. Ένα επίρρημα ως α΄ συνθετικό προσδιορίζει ένα όνομα ως β΄· ως επιρρήματα συνυπολογίζουμε εδώ και τις προθέσεις, εφόσον χρησιμοποιούνται με την παλιότερη επιρρηματική τους σημασία. Οι τύποι που ανήκουν εδώ έχουν ήδη εξεταστεί: ἀμφι-θάλασσος § 45 , πρό-πας § 46, σύν-δουλος § 47 , ἀ- στερητικό και συγγενικά, καθώς και δυσ-, εὐ-, ἀγα-, παλαι-, ἡμι- και παρόμοια § 54 -65 .

Ένα επιθετικό θέμα, που ως α΄ συνθετικό χρησιμοποιείται επιρρηματικά, είναι το νεο-: στον Όμ. νεό-δαρτος 'φρεσκογδαρμένος (για δέρματα ζώων)', -πλυτος 'φρεσκοπλυμένος', -πριστος 'νεοπριονισμένος', -σμηκτος 'φρεσκοκαθαρισμένος', -τευκτος, νε-ούτατος 'πρόσφατα πληγωμένος', νεο-τευχής 'φρεσκοκατεργασμένος', -στροφος 'φρεσκοστριμμένος'. Η δημιουργία του είναι ξεκάθαρη: τα νεο-πενθής 'με νέο πένθος', νε-ήκης 'με καινούριο οξύ άκρο', νεη-γενής 'με πρόσφατη γέννηση' μεθερμηνεύτηκαν ως 'πρόσφατα λυπημένος, πρόσφατα ακονισμένος, νεογέννητος', και έτσι το νεο- μπόρεσε να χρησιμοποιηθεί με τη σημασία 'πρόσφατα-' .
--------------------------------
[1] Ρήμα βλέπουμε το πολύ σε πτωτικά σύνθετα και μόνο σε μετοχή: πρβ. § 34· 69. Ακόμη και το δολο-φρονέων (Όμ.) εμφανίζεται μόνο σε μετοχή, φαίνεται δηλαδή να συγχωνεύει τα δόλον φρονέων και δολόφρων· βέβαια το δολοφρονεῖν είναι πολύ πιθανό να παράγεται από το δολόφρων. Το χερνίψαντο (Όμ.) 'ένιψαν τα χέρια τους' προέρχεται από το χέρνιψ 'νερό για πλύσιμο χεριών' (Όμ.) και δεν είναι θεματικό σύνθετο από τα χερ- και νίψαντο. Τα ἀγαθοποιεῖν και κακοποιεῖν δεν είναι σύνθετα του ποιεῖν αλλά παράγωγα του -ποιός.

[2] Έτσι και το ἀριστό-μαντις 'εύστοχος μάντις' (Σοφ.).

[3] Κατά τα ἰσόνομος : ἰσονομία θα περιμέναμε *ἰσοπολίτειος : *-τειία· σχετικά με την απλοποίηση και προσομοίωση προς το απλό πρβ. σκληροκαρδία (Εβδομήκοντα) αντί για καρδία - σκληρο-κάρδιος - *-καρδι-ία.

[4] Ίσως και το σύαγρος = σῦς ἄγριος είναι μόνο μια μεθερμηνεία του κλασικού σύαγρος = 'κυνηγός αγριογούρουνων' και έγινε στη συνέχεια το πρότυπο του ὄναγρος κτλ. Αν βοάγρια (Όμ.) σήμαινε πράγματι 'ασπίδες από δέρμα άγριων βοδιών', τότε θα παρήχθη από το βοῦς ἄγριος με ενδιάμεσο στάδιο το βό-αγρος, όπως το καλοκἀγαθία από το καλοκἀγαθός (§ 36). Προτιμότερη, όμως, είναι η ερμηνεία 'λαφυραγωγημένα δέρματα βοδιών', όπως ἀνδρ-άγρια 'λάφυρα από ανθρώπους' (Όμ.).

H Ενιαία Θεώρηση της Πραγματικότητας: Η Αντίληψη της Αντικειμενικής Πραγματικότητας ως Βάσης της Ύπαρξης

Η ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Είναι Ενότητα που περιλαμβάνει τα πάντα. Είναι Δεδομένη. Υπάρχει ανεξάρτητα από την Συνείδηση (την κοινή συνείδηση), πριν την συνείδηση και μετά την συνείδηση. Η ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Είναι η Βάση, το Υποστήριγμα και το Κέντρο Αναφοράς κάθε ύπαρξης και κάθε αντίληψης. Η ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Υπερβαίνει τα στενά όρια του άμεσα-αντικειμενικού (που αντιλαμβάνεται η κοινή συνείδηση) κι απλώνεται ως το Μη Προσδιορίσιμο, το Μυστήριο. Το Υποκείμενο (το εγώ) που αναδύεται εντός της ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ δεν είναι ανεξάρτητο από την Βάση του, από το ΟΛΟΝ. Η αντίληψη για την σχέση ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥ και Υποκειμένου δεν είναι σωστή. Η αντίληψη ενός ξεχωριστού υποκειμένου είναι ψευδαίσθηση…

Η Σύλληψη της ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ σαν Βάσης της Ύπαρξης, η Διάλυση της ψευδαίσθησης του εγώ, σαν ξεχωριστού από την ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ είναι η ΑΛΗΘΕΙΑ, είναι η ΦΩΤΙΣΗ, η ΛΥΤΡΩΣΗ, η ΣΩΤΗΡΙΑ. Όλες οι θρησκείες βασίζονται σε αυτό το απλό γεγονός, ότι η ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ, Είναι η Βάση από την ΟΠΟΙΑ αναδύεται το ψευδές υποκείμενο(εγώ)… Η διάλυση της ψευδαίσθησης σημαίνει την Επιστροφή στην ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ. Όλες οι θρησκείες λοιπόν είναι προσέγγιση της ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ, είναι Πραγμάτωση της Αλήθειας, Εμπειρία, Βίωμα. Έτσι η ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Είναι Δεδομένη, η Προσέγγιση της ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ είναι διαθρησκευτική. Η περιγραφή όμως αυτής της πορείας έχει ιδιαιτερότητες, καθώς εντάσσεται στο εκάστοτε πολιτιστικό περιβάλλον και χρησιμοποιεί μία συγκεκριμένη θρησκευτικο-φιλοσοφική γλώσσα με προσδιορισμένους όρους. Η περιγραφή λοιπόν είναι σχετική.

Εφόσον όμως η ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Είναι Δεδομένη κι εφόσον την Βιώνουμε σαν άνθρωποι με την ίδια φύση, με παρόμοιο τρόπο, υπάρχει ανάγκη μίας συσχέτισης, σύγκρισης και ενοποίησης των διαφόρων περιγραφών της Εμπειρίας. Η Θρησκειολογία είναι ήδη, εδώ και αιώνες, κατοχυρωμένη επιστήμη, στην Αγγλία κι αλλού, όχι όμως στην Ελλάδα (όπου δεν είναι αυτόνομη επιστήμη αλλά «διδάσκεται» σαν «ιδιαίτερο μάθημα» στις θεολογικές σχολές). Υπάρχει λοιπόν ανάγκη μίας Ενιαίας Θεώρησης, μίας Θρησκείας του Βιώματος, μίας Αντικειμενικής Θρησκείας, που διερευνά και οδηγεί στην ΑΠΟΛΥΤΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ, που υπερβαίνει τις επιμέρους εκφράσεις (όπως εκδηλώθηκαν στις ιστορικές θρησκείες). Μία τέτοια θεώρηση μπορεί να θεμελιωθεί με τον Ορθό, Σαφή, Προσδιορισμό της ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ και με την διερεύνηση της Βίωσης, του τρόπου προσέγγισης της ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ. Είναι ανάγκη να ξανατοποθετηθεί το θέμα της ανθρώπινης φύσης (της Σχέσης ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ και Υποκειμένου) και να ξαναπροσδιοριστούν οι όροι που χρησιμοποιούμε, ΕΙΝΑΙ, Ύπαρξη, Υποκείμενο, Θεός, ψυχή, νόηση, κλπ. Το να λειτουργούμε με αντιλήψεις περιορισμένες στα δικά τους σύμβολα δεν συμβάλει στην δόμηση ΜΙΑΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ.

Όταν το Εγώ δεν συναντάει το Εμείς

Ένας άνθρωπος με πρόσωπο αλλοιωμένο. Από θυμό και πόνο.

Εγκλωβισμένος σε ένα απαιτητικό εγώ που υπηρετεί.
Φαντάζει σπουδαίος και δυνατός απ’ έξω, μα στην ουσία του, είναι τόσο αδύναμος.

Φοβάται. Σαν το μικρό παιδί που νιώθει ανασφάλεια.
Φεύγει. Τρέχει μακριά απ’ ότι δεν μπορεί να αντιμετωπίσει.
Κάνει αυτό που ξέρει.
Αγνοεί οτιδήποτε άλλο.
Το χειρότερο, είναι ότι δεν θέλει να μάθει κάτι άλλο.

Όλα τα καλέσματα του περιβάλλοντος πέφτουν στο κενό.
Χρόνια τώρα.
Τον προσκαλούν στο Εμείς, μα εκείνος επιμένει στο Εγώ του.
Πονάει και τους πονάει.
Ανεπαίσθητα βήματα περπατά για το εμείς, σχεδόν με το ζόρι, σε μια έκκληση βοήθειας.

Δεν αντέχει την πίεση.
Δεν αντέχει τις συγκρούσεις.
Αποφεύγει την επαφή.
Κλείνεται.
Βασανίζεται.

Ασύνδετος με τον αληθινό του εαυτό.
Άκαμπτος και αμετακίνητος στις πεποιθήσεις του.
Απ’ τον ψευδή εαυτό του, έχει επιλέξει να μη δει, να μην ακούσει κανέναν. Ούτε τα παιδιά του τα ίδια.

Μα πως μπορεί να δει ο τυφλός;
Πως μπορεί να μιλήσει ο μουγγός;

Φοβάσαι να του μιλήσεις.
Ενέργεια δύσκολη και παγερή.
Κάθεται σκυφτός με τα χέρια στο πρόσωπό του.
Δεν χωρά ότι έχει συμβεί.

Βιώνει ναρκισσιστικό πλήγμα στην εικόνα του. Απαξίωση και αποτυχία στο ρόλο του.

Τα παιδιά φωνάζουν για βοήθεια χρόνια τώρα, μα εκείνος δεν τα ακούει με τα αυτιά της καρδιάς του.
Αλήθεια, έχει;
Εκτός από το όργανο που κάθε μέρα χτυπάει τους ρυθμούς της, η καρδιά του πέτρωσε όταν ήταν μικρό παιδί για να επιβιώσει.

Τον συμπονώ, μα έγινε πατέρας και ακόμα δεν θέλησε να τη δει να τη μαλακώσει.

Μια ρωγμή, εύχομαι και προσεύχομαι να γίνει στην ψυχή του, να μπει το Φως το αληθινό.
Μετά από αυτό που έγινε, να ξυπνήσει, να ταρακουνηθεί, κάτι διαφορετικό να νιώσει.

Να νιώσει!
Όχι θυμό πάλι.
Όχι να αποποιηθεί την ευθύνη του.
Όχι να κατηγορήσει τον άλλο.
Όχι να διαστρεβλώσει την πραγματικότητα.
Όχι να απαξιώσει τους άλλους και το περιβάλλον.

Να νιώσει!
Να συντριβεί.
Να αναλάβει το μερίδιο της ευθύνης του.
Να συμφιλιωθεί και να συνεργαστεί με τον άλλο.
Να δει την πραγματικότητα όπως είναι, όχι όπως προστάζει ο εγωκεντρισμός του.
Να δεχτεί τη βοήθεια και να αναγνωρίσει την ευαλωτότητά του.

Ποιο από όλα τα παιδιά να περιθάλψεις;
Το εσωτερικό παιδί που έμεινε εγκλωβισμένο και φυλακισμένο στο τότε του;
Τα παιδιά που έφερε στον κόσμο που διψάνε για το “είναι”, όταν ο πατέρας υπηρετεί το “φαίνεσθαι”;

Πόση διάκριση, καθαρό νου, σθεναρή καρδιά χρειάζεται ένας άνθρωπος να αντιμετωπίζει μια δύσκολη καθημερινότητα, όταν όλα τα παραπάνω τα θυσίασε στο Εγώ του;

Όσο το Εγώ θα αρνείται πεισματικά και παθολογικά να συναντήσει τον αληθινό του εαυτό και κατ’ επέκταση το Εμείς, τόσο η απόσταση θα αμβλύνεται, τόσο θα αλλοιώνεται η αληθινή φύση του ανθρώπου. Αυτή που δέχεται να συγχωρεί, δέχεται το λάθος, τη δυσκολία, την αδυναμία, την πτώση.

Ο μόνος άνθρωπος που έπεσε και δεν μπόρεσε να ξανασηκωθεί, είναι ο υπερήφανος. Όπως έπεσε ο εωσφόρος.
Μόνο αν ταπεινώσεις αυτό τον ογκόλιθο του Εγωτισμού σου, θα μπορέσεις να συναντήσεις το Εμείς που βαθιά μέσα σου λαχταράς.

Αλλιώς θα συνεχίζεις να πονάς τους ανθρώπους που “λες” πως αγαπάς και θα πονάς και εσένα τον ίδιο.

Εγωισμός, εγωκεντρισμός, ναρκισσισμός… η μάστιγα του αιώνα, μια άτυπη πανδημία με ολέθριες ψυχικές συνέπειες για τον ψυχισμό των ανθρώπων και ειδικά των παιδιών.

Αραβικές παροιμίες, που εκφράζουν τη φιλοσοφική σκέψη, την κοσμοθεωρία και την ηθική του αραβικού κόσμου

Από ιστορική άποψη η Μέση Ανατολή ήταν το λίκνο του πολιτισμού και έχει μέχρι και σήμερα μια τεράστια πολιτιστική κληρονομιά. Τα ζεστά χρώματα, τα στενά δρομάκια, ο καυτός ήλιος, τα όμορφα φορέματα και τα καραβάνια που κινούνται μέσα στην καυτή άμμο, συνθέτουν ένα πολύ ελκυστικό σκηνικό, που προσελκύει όσους είναι πρόθυμοι να ανακαλύψουν τα μυστικά της αρχαίας σοφίας του.

Δείτε παρακάτω 22 αραβικές παροιμίες, που εκφράζουν τη φιλοσοφική σκέψη, την κοσμοθεωρία και την ηθική του αραβικού κόσμου.

1. Να ανοίγετε το στόμα μας μόνο, όταν αυτό που έχετε να πείτε είναι πολυτιμότερο από την σιωπή.

2. Ένας στρατός προβάτων με αρχηγό ένα λιοντάρι θα νικήσει έναν στρατό λιονταριών με αρχηγό ένα πρόβατο.

3. Ένα και μόνο λάθος εξασφαλίζει διπλή αποτυχία.

4. Ο σοφός κλείνει το μάτι, ο ανόητος κλοτσάει.

5. Πιστέψτε αυτό που βλέπετε και αφήστε στην άκρη αυτό που ακούτε.

6. Είναι προτιμότερο να ρωτήσετε τον έμπειρο από τον αυτόν που ακόμα μαθαίνει.

7. Με μια γλυκιά γλώσσα και ευγένεια μπορείτε να σύρετε έναν ελέφαντα από μια τρίχα.

8. Οι άνεμοι πνέουν αντίθετα από την επιθυμία του πλοίου.

9. Αν είστε αμόνι, να είστε υπομονετικοί. Αν είστε σφυρί, χτυπήστε δυνατά.

10. Όποιος αναζητά έναν άψογο και αλάθητο φίλο μένει χωρίς φίλους.

11. Η ηλιοφάνεια όλο τον χρόνο κάνει την έρημο.

12. Μείνετε μακριά από το κακό και απλά παρακολουθήστε από μακριά.

13. Η αναγκαία σύνδεση της κίνησης και του χρόνου είναι πραγματική και ο χρόνος είναι κάτι που η ψυχή κατασκευάζει με την κίνηση.

14. Κρατήστε ένα πράσινο δέντρο στην καρδιά σας και ίσως έρθει ένα πουλί να τραγουδήσει.

15. Το να υπερνικάτε την περηφάνια είναι καλό. Το να ξεπερνάτε τον θυμό σας κάνει χαρούμενους. Το να ξεπερνάτε ένα πάθος σας κάνει επιτυχημένους. Το να ξεπερνάτε την απληστία σας κάνει ευτυχισμένους.

16. Κανείς δεν μπορεί να διατάξει έναν άλλον που δεν μπορεί να διοικήσει τον εαυτό του.

17. Αν φοβάστε, μην το κάνετε. Αν το κάνετε, μην φοβάστε.

18. Η νίκη δείχνει, ότι είστε ικανοί. Η ήττα δείχνει τι αξίζετε.

19. Μην ανοίγετε μια πόρτα που δεν θα μπορείτε να κλείσετε.

20. Οι άντρες που δεν μπορούν να συγχωρήσουν τις γυναίκες για τα μικρά τους λάθη, δεν πρόκειται να απολαύσουν ποτέ τις αρετές τους.

21. Αν έχετε αποκαλύψει τα μυστικά σας στον άνεμο, μην κατηγορείται τον άνεμο που αποκάλυψε τα μυστικά σας στα δέντρα.

22. Αν δεν μπορείτε να τα πάρετε όλα, μην αφήνετε λίγα.

Λόγια του αέρα, λόγια ψεύτικα

Σήμερα είπα να ανοίξω το σεντούκι της ψυχής μου και να κάνω ξεκαρτάρισμα!

Κοντοστάθηκα πάνω σε κάτι “Σ’ αγαπώ” και “Για πάντα”, χαμογελώντας ειρωνικά. Μάζεψα τα λόγια παντοτινής αγάπης και τα έβαλα σε περίοπτη θέση στην κάβα της καρδιάς μου, μαζί με κάτι περίσσιες υπόσχεσεις αφοσίωσης, έτσι απλά για να θυμάμαι πόσο ψεύτες είναι οι άνθρωποι τελικά. Πόσο εκμεταλλευτές ανθρωπίνων συναισθημάτων γίνονται προσπαθώντας να κρύψουν μέσα σε κούφια λόγια την δική τους ανικανότητα να αγαπήσουν ή ακόμα και να αγαπηθούν. Πόσο ξεφτιλισμένα φέρονται σε ανθρώπους που τους στάθηκαν, τους στήριξαν, τους αγάπησαν και μετά απλά εξαφανίστηκαν με δικαιολογίες του κώλου γιατί δεν είχαν το θάρρος να παραδεχτούν κατάμουτρα ότι ήταν υποκριτές!

‘Επεα πτερόεντα’*, που σε κάνουν να πιστέψεις για όσο αυτά θα μείνουν. Αραδιάζονται πανεύκολα και αβίαστα, χωρίς συνείδηση τις περισσότερες φορές για να επιτύχουν στόχους, ρόλους, ακόμη και συμπεριφορές.

Λόγια του αέρα, που σαν λευκός καπνός ξεπηδούν και χάνονται την αμέσως επόμενη στιγμή, που πέρασαν και δεν ακούμπησαν,που ειπώθηκαν και ξέφτισαν ταχύτατα!

Λόγια που πετούν, που ξεγλυστρούν και χάνονται ισοπεδώνοντας την εμπιστοσύνη, μα και την πίστη σου ολόκληρη σε ότι και αν ακούσεις στη συνέχεια!

Λόγια, λόγια, λόγια…

Λόγια που λέγονται χωρίς να εννοούνται! Φούμαρα που ξεστομίζονται χωρίς καμιά αξία, χωρίς καμιά υπόσταση.Κουβέντες χιλιοειπωμένες που βγαίνουν από στόματα, χωρίς να περάσουν ποτέ από το μέρος της καρδιάς! Χωρίς να σκεφτούν ότι κάποιοι έχουν ανάγκη να τα πιστέψουν, ότι κάποιοι κρεμιούνται από πάνω τους για να λυτρωθούν! Μπούρδες που εκτοξεύονται αβίαστα, χειριστικά τις περισσότερες φορές, μόνο και μόνο για να επιτευχθεί ο στόχος.

“Έπεα πτερόεντα”…

Λόγια που τα φέρνει ο ενθουσιασμός; Λόγια που βγαίνουν από χείλη άσκοπα ή σκόπιμα τελικά; Λόγια που χρυσώνονται πίσω από ψεύτικες αλήθειες ή αληθινά ψέματα;

Ποιος ξέρει;

Ίσως να είναι τόσο πειστικά καλοφτιαγμένα παραμύθια, που να τα πιστεύουν ακόμα κι αυτοί που τα εφεύρουν τελικά.

“Έπεα πτερόεντα” ή κοινώς “Λόγια του αέρα” που με ένα φύσημα του χάθηκαν μακρυά μαζί με αυτούς που τα ξεστόμισαν, γλιτώνοντας μας τελικά απο σκάρτους ανθρώπους.
-----------------------
*έπεα πτερόεντα (αρχ.): λόγια του αέρα, λόγια που πετούν.

Βρες χρόνο να υπάρχεις

Μην στέκεσαι αδιάφορος στην ευτυχία σου, ξυπνά!

Ζήσε αληθινά γιατί μόνο εάν ζεις αληθινά, θα έχεις την ευκαιρία να έχεις δίπλα σου αληθινούς ανθρώπους.

Επέλεξε να είσαι πάντα ο εαυτός σου.

Μάθε να είσαι αυθεντικός, και μην μπεις στον πειρασμό να αλλάξεις για να ικανοποιήσεις τα θέλω κάποιου άλλου.

Και αν το κάνεις μάθε πως, θα αδιαφορήσουν για το πια θα είναι τα συναισθήματα σου και θα δυσκολευτούν το εκτιμήσουν την προσπάθειά σου.

Αντίθετα κράτα τις αξίες σου σταθερές, μην τις αντικαταστήσεις με άλλες που δεν σου ανήκουν και δεν σε εκφράζουν.

Και προτίμησε καλύτερα λίγες και ποιοτικές στιγμές πάρα πολλές που θα σε αδειάζουν.

Κάνε την ζωή σου ουσιαστική.

Φρόντισε την κάθε σου στιγμή να είναι αληθινή και αυτό θα το κάνεις μόνο εάν σ’αυτές τις στιγμές θα είσαι μέσα και εσύ.

Βρες χώρο λοιπών να χωρέσεις στην ζωή σου και μην βάζεις τους άλλους πάνω από τον εαυτό σου.

Αναγνώρισε τους ανθρώπους που πραγματικά ενδιαφέρθηκαν για την ύπαρξή σου, θα τους καταλάβεις όταν εσύ πρώτα ενδιαφερθείς για τον εαυτό σου.

Άρχισε να ζεις και να υπάρχεις για αυτό που είσαι και μάθε να αγαπάς το κάθε σου στοιχείο.

Βρες λόγους να γελάς γιατί δεν υπάρχει κάτι που να αξίζει τόσο, για να σου στερήσει το χαμόγελο.

Εσύ φωτεινό και γλυκό πλάσμα θυμήσου… δεν είσαι μόνο πια, και μην σπαταλάς την ζωή σου με ανθρώπους που σε φθείρουν.

Μην κρύβεσαι, βγες έξω από το σκοτάδι, δεν έχεις τίποτα να φοβάσαι, τίποτα πια. Και νοιώσε κάθε νότα της μελωδίας της ζωής σου, να σου χαϊδεύει τα αυτιά.

Μην στέκεσαι ούτε στα λάθη σου, όχι πια.

Δες καλύτερα τη πρόοδο σου και μην σταματάς.

Μάθε πως δεν χρειάζεται να είμαστε τέλειοι για να μας δίνουν αγάπη.

Η αγάπη δεν βάζει προϋποθέσεις στην δική της ύπαρξή.

Μάθε πως απλά μερικοί άνθρωποι δεν ξέρουν να αγαπάνε. Αγνόησέ τους και προσπέρασέ τους .Δεν αξίζει να τους αφήσεις να σε πληγώσουνε ούτε να σε φθείρουνε.

Πάρε τον έλεγχο και επέλεξε εσύ την ροή της ζωής σου.

Ακολούθησε την φωνή της ψυχής σου που σε φωνάζει

Ζήσε και βρες χρόνο για την δική σου ύπαρξη.

Οδυσσέας και Πολύφημος: Η νίκη του «κανένα»

Αφού απόλαυσε τη νίκη στην Τροία, ο πολυμήχανος Οδυσσέας άνοιξε πανιά και έφτασε σε ένα νησί. Όταν, πεινασμένος, άκουσε πρόβατα να βελάζουν, οδήγησε τους άνδρες τους προς τα εκεί. Βρήκαν μια μεγάλη σπηλιά γεμάτη προμήθειες και αφού χόρτασαν αποκοιμήθηκαν. Ξύπνησαν όμως αιφνιδιασμένοι από έναν πελώριο άνδρα με ένα τεράστιο μάτι. Ήταν ο Κύκλωπας Πολύφημος, που οδηγούσε το μεγάλο κοπάδι του στη σπηλιά. Το τέρας εξοργίστηκε επειδή τον είχαν κλέψει οι άνδρες αφού άρπαξε δυο Έλληνες, τους κομμάτιασε πάνω σε βράχια και έφαγε τα υπολείμματά τους. Κατόπιν σφράγισε το στόμιο της σπηλιάς με μια πελώρια πέτρα και έπεσε για ύπνο.

Όταν ο Κύκλωπας ξύπνησε, καταβρόχθισε άλλους δυο άνδρες και αφού κύλησε την πέτρα και έβγαλε τα πρόβατά του, έκλεισε ξανά την είσοδο. Όσο το τέρας έλειπε, ο Οδυσσέας και οι άνδρες του κατασκεύασαν ένα αιχμηρό παλούκι και όταν ο Κύκλωπας επέστρεψε ο Οδυσσέας του πρόσφερε δυνατό κρασί και τον μέθυσε. Όταν ρώτησε το όνομα του Οδυσσέα, εκείνος του απάντησε ότι ήταν ο «Κανένας». 

Όταν ο Κύκλωπας αποκοιμήθηκε, ο Οδυσσέας πήρε το παλούκι, το πύρωσε σε φωτιά και το έχωσε μέσα στο μάτι του Πολύφημου. Εκείνος ούρλιαξε από τον πόνο, αλλά οι άλλοι Κύκλωπες δεν τον βοήθησαν επειδή επέμενε ότι το είχε κάνει ο «Κανένας». Το επόμενο πρωί ο τυφλωμένος Κύκλωπας οδήγησε έξω τα πρόβατά του, αγνοώντας ότι ο Οδυσσέας και οι άνδρες του ήταν δεμένοι κάτω από τις κοιλιές του. Ο Οδυσσέας αποκάλυψε στον έξαλλο Πολύφημο το αληθινό του όνομα μόνο όταν είχε πλέον ξανοιχτεί στη θάλασσα.

Η αχαριστία είναι ψυχική αναπηρία

Μια από τις πιο κοινές μορφές ψυχασθένειας είναι η αχαριστία. Όσοι θεωρούν υπερβολικό τον χαρακτηρισμό ας σκεφτούν πόσο λογική και φυσιολογική συμπεριφορά μπορεί να είναι, να τσακίζεις το χέρι που σε αγκάλιασε και σου πρόσφερε βοήθεια.

Τα πολλά πρόσωπα της αγνωμοσύνης εκδηλώνονται με το να μην εκτιμάς κάτι που σου έχει χαριστεί να απολαύσεις και το καταστρέφεις, όπως το περιβάλλον. Όταν σου έχει δοθεί κάτι σε αφθονία και δεν μοιράζεσαι τίποτα με τους λιγότερο ευνοημένους που βρίσκονται σε ανάγκη και έλλειψη. Όταν δεν αναγνωρίζεις τίποτα σε όσους έχουν συμβάλλει στην επιτυχία σου, πάρα μόνο στον εαυτό σου.

Αχάριστος είναι και εκείνος που ό,τι και να κάνεις γι’ αυτόν δεν ικανοποιείται ποτέ. Εκείνος που διαγράφει όσα οι άλλοι έκαναν για εκείνον και να στρέφεται εναντίον τους όταν γίνεται κάποιο σφάλμα. Παραμένει πάντα δύσκολο και επώδυνο να δεχτούμε ότι ένας δικός μας άνθρωπος θα βρεθεί απέναντι μας ως εχθρός.

Δύσκολα αποδεχόμαστε οτι ο συγγενής, ο σύντροφος, ο συνάδελφος, ο φίλος μπορεί να μας προδώσει, να μας εξαπατήσει και να μας πληγώσει, ξεχνώντας την εμπιστοσύνη, την αγάπη, την δοτικότητα, τον χρόνο που αφιερώσαμε η ακόμα και τις θυσίες που κάναμε για εκείνον. Ας μη ξεχνάμε όμως ότι και ο Ιούδας ήταν ένας από τους μαθητές του Ιησού.

Η αχαριστία και η αγνωμοσύνη δεν είναι άπλα κακές συμπεριφορές και σημάδι των καιρών μας.

Το να μην εκτιμάς είναι ψυχική αναπηρία. Το να μην έχεις την καλή διάθεση να ανταποδώσεις την αγάπη η την βοήθεια σε κάποια βαθμό, σε κάποια μορφή, υποδηλώνει ψυχική φτώχεια και ναρκισσισμό. Το να βλάπτεις χωρίς ενδοιασμούς κάποιον που σου έχει φερθεί καλά, θεωρείται μια άσχημη ασθένεια της ψυχής που χρειάζεται θεραπεία.

Ο άνθρωπος που έχει απενεργοποιημένη συνείδηση βρίσκει δικαιολογίες για κάθε του πράξη. Η έλλειψη ενσυναίσθησης για τον συνάνθρωπο τον καθιστά καθιστά αδίστακτο, εγωκεντρικό, τοξικό.

Είναι θέμα γονιδίων, βιωμάτων η έλλειψη παιδείας; Αναμφίβολα, το περιβάλλον μπορεί να παίξει ρόλο στον ψυχισμό και στις αξίες του ατόμου. Ο τρόπος που σε έχουν γαλουχήσει και σου έχουν φερθεί, επηρεάζουν τις μελλοντικές συμπεριφορές και επιλογές μέχρι ένα σημείο. Οι αιτίες πολλές και οι δικαιολογίες ακόμα περισσότερες.

Πέρα από την περιγραφή του φαινομένου, αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να αναλάβουμε προσωπική ευθύνη των πράξεων μας στο εδώ και τώρα. Ο καθένας από εμάς καλείται να βελτιώσει και να εξελίξει τον εαυτό του με κάθε μέσο που διαθέτει.

Το κλειδί της μεταστροφής είναι η ενδοσκόπηση, η αυτογνωσία και η πνευματικότητα. O άνθρωπος αλλάζει και προχωρά πέρα από γονίδια, ταμπέλες και βιώματα αν το θέλει και προσπαθεί. Η ζωή αποκτά νόημα μόνο όταν αρχίζουμε να εξημερώνουμε ένστικτα και να φωτίζουμε σκοτεινές γωνίες της ύπαρξης μας.

Ένα κάδρο της ύπαρξής μου…

Ένα κάδρο της ύπαρξής μου…
θα έδειχνε έναν άχρηστο ξύλινο πάσσαλο
σκεπασμένο από χιόνι… μπηγμένο, μια σκοτεινή
χειμωνιάτικη νύχτα, γερμένο και όχι πολύ σταθερό,
σε ένα οργωμένο χωράφι στην άκρη
μιας τεράστιας πεδιάδας.

Τη μοναξιά τη βλέπουν συχνά με αρνητικό τρόπο, καθώς πολλοί την ταυτίζουν με το πνευματικό κενό ή την έλλειψη ευτυχίας. Ωστόσο είναι χάρη σε αυτή που μεγάλοι καλλιτέχνες μπόρεσαν να δημιουργήσουν έργα τέχνης και που οι διανοητές συνέλαβαν ιδέες για έναν καλύτερο κόσμο.

Ακόμα και για να υπηρετήσεις τους άλλους χρειάζεται να ξέρεις να είσαι μόνος. Πράγματι, η μοναξιά μάς επιτρέπει να γνωρίσουμε καλύτερα τον εαυτό μας, και όποιοι ξέρουν να την απολαμβάνουν επωφελούνται περισσότερο από τη συντροφιά όταν αυτή έρθει. Καθώς είναι πιο ξεκούραστοι από την κοινωνική τριβή, δίνονται πολύ περισσότερο στη φιλία.

Γι’ αυτό δεν υπάρχει λόγος να φοβόμαστε να είμαστε πότε πότε ένας πάσσαλος μπηγμένος σε μια τεράστια πεδιάδα, όπως περιγράφει ο Κάφκα την απομόνωση του καλλιτέχνη, αφού με αυτό τον τρόπο πετυχαίνουμε να έχουμε μια ευρύτερη οπτική γωνία προς τον κόσμο.

Μόνο όποιος είναι ικανός να αποκόβεται από τις παρέες μπορεί να βιώσει την επαφή με τους άλλους χωρίς κολλήματα και επιβλαβή συναισθήματα.

ΦΡΑΝΤΣ ΚΑΦΚΑ

Η Χειρότερη Απόφαση είναι η Μη Απόφαση

Κάθε στιγμή, συνειδητά ή ασυνείδητα, για θέματα μικρά (τι θα βάλω σήμερα) ή θέματα μεγάλα (πώς θα ζήσω), καλούμαστε να πάρουμε αποφάσεις.

Καλούμαστε να επιλέξουμε ανάμεσα στη μία ή στην άλλη εναλλακτική, να ικανοποιήσουμε μία ανάγκη σε βάρος κάποιας άλλης ή να δώσουμε προτεραιότητα σε ένα συναίσθημά καταπνίγοντας ένα άλλο.

Η διαδικασία λήψης αποφάσεων για ορισμένους ανθρώπους αποδεικνύεται εξαιρετικά πολύπλοκη, χρονοβόρα και αναποτελεσματική. Αντί για το απλό «θέλω αυτό και άρα αποφασίζω αυτό», υιοθετούν μια πιο περίπλοκη λογική του τύπου «θέλω το ένα, θέλω και το άλλο, δυσκολεύομαι να διαλέξω, αδυνατώ να καταλήξω, δεν αποφασίζω».

Τι συμβαίνει με αυτούς τους ανθρώπους; Γιατί δυσκολεύονται να καταλήξουν σε αυτό που θέλουν; Για ποιο λόγο, ακόμα και όταν είναι σίγουροι γι’ αυτό που θέλουν, διστάζουν να υλοποιήσουν τις αποφάσεις τους;

Αυτό που συμβαίνει είναι ότι οι άνθρωποι αυτοί, αντί να ζουν στο εδώ και τώρα, ζουν απομονωμένοι σε ένα δικό τους άχρονο σύμπαν, αποκομμένοι από την ιστορία, την πραγματικότητα και την ίδια τη ζωή.

Και παρόλο που όλοι είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι (Σαρτρ) – να παίρνουμε αποφάσεις και να κάνουμε επιλογές δηλαδή – οι αναποφάσιστοι βιώνουν ως αβάσταχτο βάρος αυτή την ελευθερία ή, απλώς, δεν ξέρουν τι να την κάνουν.

ΣΚΕΨΕΙΣ ΠΟΥ ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΠΡΑΞΕΙΣ

Επειδή δεν ζούμε σε απόλυτα ελεγχόμενες εργαστηριακές συνθήκες, αλλά σε ένα ευμετάβλητο, ασταθές περιβάλλον, η διαδικασία λήψης των αποφάσεών μας είναι, εν πολλοίς, αυθαίρετη. Αναλύουμε τα δεδομένα, ζυγίζουμε τις ποικίλες (συχνά αντικρουόμενες) εναλλακτικές, υπολογίζουμε όσο μπορούμε τα υπέρ και τα κατά, αλλά στο τέλος αποφασίζουμε χωρίς καμία ή με ελάχιστη βεβαιότητα.

Ένας τρόπος να απαλλαγούμε από όλη αυτή την άβολη αβεβαιότητα είναι να αποφασίσουμε ότι δεν θα αποφασίσουμε και να ησυχάσουμε.

Δεν παίρνουμε λοιπόν αποφάσεις ή τις αναβάλλουμε επ’ άπειρον και στο ενδιάμεσο στάδιο αναλωνόμαστε σε ατελείωτες σκέψεις σχετικά με τις αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν. Κάνουμε ατέρμονες αναλύσεις επί αναλύσεων και στην κυριολεξία διακόπτουμε τη ροή της ζωής για να επιδοθούμε σε σκέψεις για τη ζωή. Σχεδιάζουμε το πώς θα ζήσουμε δηλαδή, αλλά ποτέ δεν αποφασίζουμε να ζήσουμε. Στην πορεία αυτής της διαδικασίας, ευκαιρίες θα χαθούν, άνθρωποι θα βαρεθούν, χρόνια θα περνούν, αλλά αυτό είναι ένα τίμημα που είμαστε διατεθειμένοι να πληρώσουμε….

Η αναβολή και η εκλογίκευση παίζουν τεράστιο ρόλο σε αυτό το παιχνίδι αποφυγής, είναι οι πολυτιμότεροι σύμμαχοι στις μανούβρες που κάνουμε: «θα το έκανα φυσικά αλλά υπάρχει αυτό και το άλλο κόλλημα και εξάλλου πρέπει να γίνει αυτό και αυτό πρώτα», «δεν είναι ότι δεν μπορώ να αποφασίσω, απλώς συμβαίνει αυτό και αυτό, χώρια που αν συμβεί αυτό μετά θα συμβεί το άλλο» και ούτω καθ’ εξής.

Κάνουμε και την άλλη πονηριά: μεταθέτουμε την ευθύνη της λήψης αποφάσεων για τον εαυτό μας σε κάποιον άλλον. Ας πούμε, όταν δεν είμαστε σίγουροι αν θέλουμε να χωρίσουμε ή όχι, αφήνουμε τον σύντροφό μας να αποφασίσει και για τους δύο. Εμείς απλώς συναινούμε σε ό,τι αποφασίσει εκείνος, νιώθοντας άνετοι και ανάλαφροι σαν πουλάκια καθώς δεν μας βαραίνει η ευθύνη καμίας επιλογής.

Το παράξενο είναι ότι, συχνά, ενώ ξέρουμε τι θέλουμε και το αποφασίζουμε μέσα μας, αντιμετωπίζουμε τεράστια δυσκολία να εξωτερικεύσουμε και να κάνουμε πράξη την απόφασή μας. Τη γυροφέρνουμε στο κεφάλι μας αδυνατώντας να την ολοκληρώσουμε επειδή το πέρασμα στη πράξη είναι αυτό που τρέμουμε περισσότερο. Επειδή η ανυπέρβλητη δυσκολία, σε αυτή την περίπτωση, δεν είναι το αποφασίζειν αλλά το πράττειν…

Πίσω από τη δυσκολία λήψης αποφάσεων, ενδεχομένως να κρύβεται μια τελειομανία, μία ανάγκη να παρθεί η «τέλεια απόφαση». Εκείνη που όλοι θα επιβραβεύσουν, που θα μας οδηγήσει σε σίγουρη επιτυχία, που θα επιφέρει τα καλύτερα αποτελέσματα χωρίς αρνητικές επιπτώσεις, εκείνη που θα αποδείξει σε εμάς και σε όλους πόσο έξυπνοι και ικανοί είμαστε.

Ένα άλλο πρόβλημα είναι ότι αρνούμαστε την έννοια της αλλαγής. Αφελώς πιστεύουμε ότι κάθε απόφασή μας θα διαρκέσει για πάντα, ότι θα χαραχτεί στην πέτρα αιωνίως και δεν θα υπάρχει γυρισμός. Από την άλλη αρνούμαστε να αναλάβουμε το αναπόφευκτο ρίσκο που ενέχει η λήψη αποφάσεων. Διστάζουμε να σηκώσουμε το βάρος της απόφασής μας ομολογώντας «ναι, καλό ή κακό, αυτό ακριβώς είναι που διάλεξα».

Χώρια που είμαστε και λίγο συμφεροντολόγοι. Από το να διακινδυνεύσουμε στο άγνωστο, επιλέγουμε να κάτσουμε στ’ αυγά μας. Είναι η γνωστή στάση του «κάλλιο πέντε και στο χέρι, παρά δέκα και καρτέρι» και του «που να τρέχω τώρα, ας μείνω σ’ αυτά που ξέρω». Ενεργώντας έτσι δεν κερδίζουμε τίποτα βεβαίως, αλλά τουλάχιστον δεν χάνουμε και αυτά που έχουμε.

Δεν θέλει πολύ μυαλό να καταλάβουμε τι κρύβεται πίσω από όλους αυτούς τους επιμέρους φόβους. Πολύ απλά και πολύ συγκεκριμένα ο φόβος για το θάνατο. Αντί να αποδεχτούμε το ανυπέρβλητο δεδομένο του θανάτου, υιοθετούμε την παράλογη, μεταφυσική λογική του «αν δεν επιλέξω τίποτα, αν δηλαδή αποφύγω να ζήσω, μάλλον δεν κινδυνεύω να πεθάνω, αφού εξ ορισμού ζω σημαίνει οπωσδήποτε θα πεθάνω». Εάν μείνουμε στην απέξω ακινητοποιημένοι στο χρόνο, ο θάνατος μπορεί να ξεγελαστεί και να μας ξεχάσει. Άχρονοι και μη πραγματικοί μεν, αθάνατοι δε.

ΑΠΟΦΑΣΗ ΓΙΑ ΖΩΗ

Το δεδομένο είναι ένα: η αναποφασιστικότητα οδηγεί στην απραξία, στον εν ζωή θάνατο, αφού χωρίς πράξη και χωρίς ενέργεια στερώ από τον εαυτό μου τις εμπειρίες, τις πληροφορίες, τα δεδομένα που χρησιμεύουν ως πηγές εξέλιξης, σύνδεσης και ωρίμανσης.

Αντί να μηρυκάζουμε τα ίδια και τα ίδια όντας αναβλητικοί, ανίκανοι για πρωτοβουλίες και καθόλου αυθόρμητοι, ας αποδεχτούμε, επιτέλους, ότι δεν υπάρχει τρόπος να είμαστε 100% σίγουροι γι’ αυτό που θέλουμε, ούτε θα θέλουμε ποτέ μόνο ένα πράγμα, ούτε θα το θέλουμε για πάντα. Ας αποδεχτούμε ακόμα αυτό που ήδη ξέρουμε: ότι δεν υπάρχουν «σωστές» και «λάθος» αποφάσεις. Ότι, σε τελική ανάλυση, ακόμα και αν κάνουμε «λάθος» επιλογή, μπορούμε να την τροποποιήσουμε αργότερα βγαίνοντας επιπλέον ωριμότεροι και πλουσιότεροι από την εμπειρία.

Αυτό που πρέπει να συνειδητοποιήσουμε είναι ότι είμαστε (σχετικά…) ελεύθεροι και ότι πρέπει να αρχίσουμε να κάνουμε χρήση αυτής της ελευθερίας. Άσχετα από τις αποφάσεις που θα πάρουμε και τις επιλογές που θα κάνουμε, έχει αξία η ίδια η χρήση της ελευθερίας μας. Έχει αξία, εμείς να διαλέξουμε και κανένας άλλος – να πούμε «ναι» σε κάτι, λέγοντας συγχρόνως και αναπόφευκτα «όχι» σε κάτι άλλο.

Εξάλλου πόσο έλεγχο νομίζουμε ότι έχουμε πάνω στα πράγματα; Γιατί πιστεύουμε, αφελώς, ότι η δική μας απόφαση θα κάνει τεράστια διαφορά; Αυτά που αποφασίζουμε είναι ένα μικρό μόνο τμήμα ενός πολυποίκιλου μεταβαλλόμενου περιβάλλοντος που ασφαλώς επηρεάζεται από τις αποφάσεις μας, αλλά δεν καθορίζεται από αυτές.

Φυσικά απαιτείται κάποιου επιπέδου ωριμότητα. Η συνειδητοποίηση και αποδοχή ότι δεν μπορούμε να τα έχουμε όλα. Η σοφία να καταλάβουμε ότι αν έχω να διαλέξω ανάμεσα στο πιάτο νούμερο 1 και στο πιάτο νούμερο 2, οποιαδήποτε επιλογή από τις δύο είναι προτιμότερη από το να πεθάνω της πείνας…

Μην ξεγελιόμαστε ότι όντας αναποφάσιστοι δεν παίρνουμε αποφάσεις. Η ίδια η αναποφασιστικότητά μας είναι μια απόφαση – η απόφαση να μην αποφασίσουμε. Και όπως για κάθε απόφαση, έτσι και γι’ αυτή, χρειάζεται να αναλάβουμε την ευθύνη της – δεν γλυτώνουμε ποτέ από αυτό. Επίσης, δεν πρέπει να βαυκαλιζόμαστε ότι αρκεί να αποφασίσουμε μία φορά και δεν θα χρειαστεί να αποφασίσουμε ποτέ ξανά. Δεν λειτουργούν έτσι τα πράγματα. Η κάθε απόφαση μεταβάλλει τις καταστάσεις, οι νέες καταστάσεις ζητούν νέες αποφάσεις και έτσι πάει η ιστορία.

Το κλισέ ότι «στο τέλος μετανιώνουμε κυρίως για όσα δεν κάναμε παρά για όσα κάναμε» είναι σωστό. Έτσι κι αλλιώς οι ενδεχόμενες συνέπειες που φαντασιωνόμαστε τις περισσότερες φορές δεν επαληθεύονται. Τα κακά που φοβόμαστε ότι θα επιφέρει μια κακή απόφαση συνήθως δεν αποδεικνύονται τόσο κακά και τα καλά που αναμένουμε λόγω μιας καλής απόφασης επίσης δεν αποδεικνύονται τόσο καλά. Για να ολοκληρώνουμε: αυτό που επιλέγουμε σήμερα δεν γνωρίζουμε τι συνέπειες θα έχει αύριο και, κυρίως, δεν έχουμε τρόπο να ξέρουμε αν θα ικανοποιεί τον μελλοντικό μας εαυτό.

ΤΕΛΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ

Αφού συμφωνήσαμε ότι δεν υπάρχει τρόπος να ξεφύγουμε από τις αποφάσεις και ότι το δυσκολότερο σημείο της διαδικασίας είναι το πέρασμα στην πράξη, τι απομένει;

Ένα μόνο: Να διακινδυνεύσουμε να πάρουμε τις αποφάσεις που χρειαζόμαστε και να αναλάβουμε με γενναιότητα την ευθύνη των συνεπειών τους. Με άλλα λόγια, να αποφασίσουμε να ζήσουμε και να αποδεχτούμε ότι κάποια στιγμή η ζωή θα τελειώσει.

Ας πάρουμε απόφαση κι αυτό: δεν υπάρχει τρόπος να κερδίσουμε πολλά στη ζωή ποντάροντας λίγα. Ή θα αρνηθούμε την ελευθερία μας μένοντας βολεμένοι και φυτοζωώντας ή θα ξεβολευτούμε, θα ρισκάρουμε και… θα δούμε τι θα γίνει…

Άρα λοιπόν: αναλαμβάνουμε δράση, αν το θεωρούμε απαραίτητο σκεφτόμαστε και αναλύουμε προηγουμένως, στρίβουμε κι ένα νόμισμα αν χρειαστεί, αλλά παίρνουμε, επιτέλους, μια απόφαση. Μια οποιαδήποτε απόφαση, αρκεί το πράγμα να αρχίσει να τσουλάει.

Η άλλη εναλλακτική είναι γνωστή:

«Αύριο, λες,
και μέσα σ’ αυτήν τη μικρή αναβολή
παραμονεύει ολόκληρο το πελώριο ποτέ».

Δεν υπάρχει πάθος που να ταράζει τόσο τη διαύγεια της κρίσης μας όσο η οργή

Μέσα από την οργή, τα λάθη μας φαίνονται μεγαλύτερα, όπως τα αντικείμενα στην ομίχλη. Όποιος πεινάει, ας φάει φαΐ· ποτέ όμως δεν πρέπει να πεινάει ούτε να διψάει, αν έχει σκοπό να επιβάλει τιμωρία.

[Ὡς γάρ δι’ ὁμίχλης τα σώματα, καί δι’ ὀργῆς τα πράγματα μείζονα φαίνεται… Τροφῇ μέν γάρ ὁ πεινῶν κατά φύσιν χρῆται, τιμωρία δέ ὁ μή πεινῶν μηδέ διψῶν αὐτῆς, μηδέ ὥσπερ ὄψου πρός τό κολάσαι τοῦ θυμοῦ δεόμενος, ἀλλ’ ὅταν πορρωτάτω τοῦ ὀρέγεσθαι γένηται, προσάγων τόν λογισμόν ἀναγκαίως. (Πλούταρχος, Περί ἀοργησίας, ΧΙ)]

Ο Αρχύτας ο Ταραντίνος, επιστρέφοντας από έναν πόλεμο όπου ήταν στρατηγός, βρήκε τα πάντα άνω κάτω στο σπιτικό του και τα χωράφια του χέρσα από την κακή διαχείριση του επιστάτη του· και αφού έβαλε να τον φωνάξουν, του είπε: “Πήγαινε! Αν δεν ήμουν οργισμένος, θα σου άργαζα το τομάρι”!

Το ίδιο και ο Πλάτων: καθώς είχε κορώσει εναντίον ενός δούλου του, επιφόρτισε τον Σπεύσιππο να τον τιμωρήσει, με τη δικαιολογία πως δεν ήθελε να ασχοληθεί αυτός ο ίδιος με κάποιον που τον είχε θυμώσει.

Ο Χάριλλος ο Λακεδαιμόνιος είπε σε έναν είλωτα, που φερόταν με υπερβολική θρασύτητα κι αυθάδεια απέναντί του: “Μα τους Θεούς, αν δεν ήμουν θυμωμένος, θα σε έκανα να πεθάνεις ετούτη τη στιγμή κιόλας”. (ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ)

Ο θυμός είναι πάθος αυτάρεσκο και κολακεύει τον εαυτό του. Πόσες φορές, όταν είμαστε ταρακουνημένοι από λαθεμένη αιτία, αν έρθει κανείς να μας παρουσιάσει κάποια καλή απολογία ή δικαιολογία, χολωνόμαστε εναντίον της ίδιας της αλήθειας και της αθωότητας;

Συγκράτησα σχετικά ένα θαυμάσιο παράδειγμα της αρχαιότητας.

Ο Πίσων, άτομο κατά τα άλλα αξιοσημείωτης αρετής, εκνευρισμένος εναντίον ενός στρατιώτη του από το γεγονός ότι, όταν επέστρεψε μόνος από την κοπή χόρτου [για ζωοτροφές], δεν ήξερε να του δώσει λογαριασμό που είχε αφήσει ένα σύντροφό του, θεώρησε βέβαιο πως τον είχε σκοτώσει και μεμιάς τον καταδίκασε σε θάνατο. Την ώρα που ήταν στην κρεμάλα, να που φτάνει εκείνος ο χαμένος σύντροφος. Όλο το στράτευμα έκαμε μεγάλες χαρές και ύστερα από πλήθος χάδια και αγκαλιές των δύο συντρόφων, ο δήμιος οδηγεί τον έναν και τον άλλο μπροστά στον Πίσωνα, περιμένοντας όλη η ομήγυρη με βεβαιότητα πως αυτό θα του ήταν και εκείνου του ίδιου μεγάλη ευχαρίστηση. Συνέβη το ακριβώς αντίθετο: γιατί από αμηχανία και δυσαρέσκεια, η μανία του, που ήταν ακόμα ισχυρή, διπλασιάστηκε· και με ένα εύστροφο εύρημα, που το πάθος του του πρόσφερε ξαφνικά, όρισε και τους τρεις ένοχους, επειδή ένας τους είχε βρεθεί αθώος και έβαλε να τους στείλουν και τους τρεις στον άλλο κόσμο· τον πρώτο στρατιώτη, επειδή υπήρχε καταδικαστική απόφαση εναντίον του· τον δεύτερο που είχε χαθεί, επειδή ήταν αιτία του θανάτου του συντρόφου του· και τον δήμιο επειδή δεν είχε υπακούσει στη διαταγή που του είχε δοθεί.

Εκείνοι που έχουν να διαπραγματευθούν με γυναίκες ξεροκέφαλες, μπορεί να έχουν δοκιμάσει σε τι λύσσα πέφτουν, όταν αντιπαραθέτει κανείς στην ταραχή τους τη σιωπή και την κρυάδα και απαξιοί να συνδαυλίσει το θυμό τους.

Ο Φωκίων, μπροστά σε κάποιον που διέκοπτε τον λόγο του εκστομίζοντας τις χειρότερες ύβρεις, δεν έκαμε άλλο παρά να σωπαίνει και να του δίνει όλο το χρόνο να εξαντλήσει την οργή του· όταν αυτό έγινε, δίχως να αναφέρει αυτή τη διατάραξη, ξανάρχισε το λόγο του από το σημείο όπου τον είχε διακόψει. Δεν υπάρχει απόκριση τόσο δηκτική όσο μια τέτοια περιφρόνηση. (ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ)

Κατά τη γνώμη μου, δεν είναι καλή διαχείριση των υποθέσεών σου να τρώγεσαι εσωτερικά.

Η οργή χώνεται στο σώμα, όταν την κρύβουμε, όπως είπε ο Διογένης στον Δημοσθένη, ο οποίος, από φόβο μήπως τον δουν σε μια ταβέρνα, πήγαινε στο βάθος:

“Όσο πιο πολύ πηγαίνεις κατά πίσω, τόσο περισσότερο μπαίνεις βαθύτερα” (ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ)

Και θα προτιμούσα να φέρω στο φως τα πάθη μου παρά να τα κλωσάω σε βάρος μου· ατονούν, όταν ξεθυμαίνουν και όταν εκφράζονται· αξίζει περισσότερο η αιχμή τους να χώνεται προς τα έξω παρά να τη στρέφουμε εναντίον μας.

“Όλα τα κακά είναι ελαφρότερα, όταν είναι φανερά· και πιο ολέθρια, όταν κρύβονται υπό το μανδύα υγείας” (ΣΕΝΕΚΑΣ)

Νουθετώ τα μέλη της οικογένειάς μου που έχουν δικαίωμα να δείχνουν το θυμό τους: πρώτον, να είναι φειδωλοί στην οργή τους και να μην την σκορπίζουν όπως λάχει, γιατί αυτό εμποδίζει την αποτελεσματικότητά της και το βάρος της· η απερίσκεπτη και συνεχής φωνασκία γίνεται συνήθεια και κάνει τον καθένα να την περιφρονεί. Δεύτερον, να μην θυμώνουν καθόλου στον αέρα και να κοιτάζουν η επίπληξή τους να φτάνει σε εκείνον για τον οποίο παραπονούνται· γιατί συνήθως φωνάζουν πριν εκείνος βρεθεί μπροστά τους και συνεχίζουν να φωνάζουν έναν αιώνα μετά που έχει φύγει:

Η οξύθυμη παραφροσύνη κατά του εαυτού της στρέφεται (ΚΛΑΥΔΙΑΝΟΣ)

Τα βάζουν με τη σκιά τους και μεταφέρουν αυτή τη τρικυμία σε μέρη που ούτε τιμωρείται κανείς ούτε υποφέρει τις συνέπειες της, εκτός από όποιον δεν μπορεί να αντέξει το σαματά της φωνής τους. Ομοίως μέμφομαι εκείνους που προκαλούν και φουρτουνιάζουν σε καβγάδες, όπου δεν έχουν αντίπαλο.

Όταν θυμώνω, αυτό γίνεται όσο πιο σφοδρά, αλλά επίσης όσο πιο σύντομα και μυστικά μπορώ· χάνω για τα καλά την ψυχραιμία μου ταχύτατα και βίαια, όχι όμως με τέτοια ταραχή, ώστε να φτάνω στο σημείο να πετάω δώθε κείθε και δίχως επιλογή κάθε λογής υβριστικές λέξεις και να μην εξετάζω αν ρίχνω επιτήδεια τα βέλη μου, όπου κρίνω πως τραυματίζουν περισσότερο (γιατί δεν χρησιμοποιώ συνήθως παρά τη γλώσσα μου).

Η θύελλα προκαλείται μόνο από τη συρροή των θυμών, από τους οποίους ο ένας πρόθυμα γεννάει τον άλλο, ενώ και οι δυο τους δεν γεννιούνται την ίδια στιγμή.

Αφήνοντας κάθε οργή να πάρει το δρόμο της, τότε θα έχουμε πάντα ειρήνη. Χρήσιμη συνταγή, δύσκολη όμως να γίνει στην πράξη.

H εποχή του μετάνθρωπου

“Αν η εξαφάνιση της αστικής τάξης δεν πραγματοποιηθεί πριν από μια σχεδόν υπολογισμένη στιγμή της τεχνικής και επαναστατικής εξέλιξης (καθορισμένη από τον πληθωρισμό και τον χημικό πόλεμο) όλα είναι χαμένα. Το φιτίλι που καίγεται πρέπει να κοπεί προτού η σπίθα αγγίξει τον δυναμίτη”. -Β. Μπένγιαμιν, «Αγγελιοφόρος πυρκαγιάς»

Η κρίση του εγελιανού και μαρξιστικού μεσσιανισμού προήλθε από την εξάντληση των προτάσεών τους, στην αντιπαράθεση με την ίδια την ηγερία τους, την Ιστορία, και από την εκκένωση του «μύθου του 20ού αιώνα» –για να δανειστούμε τον τίτλο του Ρόζενμπεργκ– του ημίθεου της ιστορίας. Ο ημίθεος κομμουνιστής/προλετάριος και ο αντίπαλός του, ο Γερμανός υπεράνθρωπος/δολοφόνος, θα βυθιστούν στο λυκόφως, όσο και εάν ο πρώτος συνιστά μια πλέον ελκυστική ανθρώπινη φιγούρα από την αποτρόπαιη καρικατούρα του δεύτερου.

Περάσαμε από τον Θεό και Μεσσία του εβραϊσμού στον Θεό/Ημίθεο της ιστορίας, για να επανέλθουμε ίσως σε ένα νέο Θεό, τον Θεό της τεχνολογίας. Δεν προλάβαμε να εξ έλθουμε από την εποχή του κοινωνιοκεντρικού και ιστορικού μεσσιανισμού και βρισκόμαστε αντιμέτωποι, σε αυτή τη νέα χιλιετία, με τη φοβερότερη πρόκληση στην ιστορία του ανθρώπου, τη μετάβαση προς τον «μετάνθρωπο».

Πράγματι, για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, γίνεται επιστημονικά και τεχνολογικά εφικτή η δυνατότητα παρέμβασης στο γενετικό υλικό του ανθρώπου και κατά συνέπεια η δυνατότητα μιας τεχνητής αλλοίωσης του ανθρωπίνου είδους, ή μιας μετεξέλιξης των μηχανικών συστημάτων προς την κατεύθυνση οιονεί ανθρωπίνων λειτουργιών, ή και τα δύο ταυτοχρόνως, σε μια συνάρθρωση («συνεπαφή») ανθρώπου και μηχανής. Και επιμένουμε στο επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύξιμο, διότι μυθολογικά και μυθιστορηματικά είχαν ήδη κατασκευαστεί τεχνουργήματα αντίστοιχα με τις σημερινές ευφυείς μηχανές και τα αυτόματα, από τον χάλκινο γίγαντα Τάλω1, στην αρχαία Ελλάδα, έως τον… Πινόκιο και το τέρας του Φρανκενστάιν.

Αν στο παρελθόν, και σε δύο μεγάλες «στιγμές», ο άνθρωπος έθεσε ως στόχο την «υπέρβαση» της ανθρώπινης φύσης, σήμερα ετοιμάζεται για το «αποφασιστικό άλμα».

Η ιδέα δεν είναι καινοφανής και μας καταδιώκει από πολύ παλιά, πότε ως όνειρο και πότε ως εφιάλτης. Η πρώτη «στιγμή» υπήρξε εκείνη του μύθου και της θρησκείας… Ο ημίθεος, ο ήρωας, αποτελούν ήδη μια εκδοχή ενός μυθολογικού μετανθρώπου. Εμφανίζεται στους μύθους όλων των λαών, από τους Ινδιάνους της Αμερικής μέχρι τους Ομηρικούς ήρωες και τον Ηρακλή – σε όλους σχεδόν τους σχετικούς μύθους, ο ήρωας εμφανίζεται ως η σύμμειξη Θεού και ανθρώπου, ένα προείκασμα της μετάβασης στη μετανθρώπινη κατάσταση. Στις δε θρησκευτικές πεποιθήσεις του, ο άνθρωπος υπερβαίνει τη θνητή, ζωώδη και πεπερασμένη φύση του μέσω της ένωσής του με τον θείο «πατέρα» του («πατέρας θεών και ανθρώπων»), της αναφοράς σε υπερβατικά ηθικοθρησκευτικά πρότυπα και της πίστης σε μια «άλλη ζωή» που θα του εξασφαλίσει την αθανασία.

Η δεύτερη «στιγμή» θα είναι η «παιδευτική»-πολιτισμική. Μέσω της «παιδείας», ο άνθρωπος θα «υπερβεί» τη φύση του και θα κατασκευάσει μια νέα ταυτότητα, εξ ολοκλήρου πολιτισμική. Ο διαφωτισμός και η ακρότατη συνέπειά του, ο κρατικός μαρξισμός, θα θέσει ως προμετωπίδα του το αίτημα της δημιουργίας του «νέου ανθρώπου», που πλέον θα έχει υπερκεράσει κάθε φυσικό ή ενστικτικό «προκαθορισμό». Φύση και ιστορία διαχωρίζονται ριζικά και απόλυτα, ο «άνθρωπος», μέσω του πολιτισμού, υπερβαίνει αμετάκλητα τη φύση. Ή, στην περίπτωση του ναζιστικού «αντιδραστικού μοντερνισμού», θα ενσωματώσει το ένστικτο στην μηχανή2!

Σύμφωνα με τον Σπύρο Μάνδρο:

«Στον μετανθρώπινο μύθο άλλωστε βάσισε και ο αιώνας μας τις κυρίαρχες πολιτικές του συγκρούσεις, που κορυφώθηκαν με δύο ιερούς πολέμους, τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Ψυχρό Πόλεμο. Τα δύο πολιτικά κινήματα που πρωταγωνίστησαν είναι βεβαίως ο κομμουνισμός και ο ναζισμός. Και τα δύο μετέβαλαν σε επείγον πολιτικό αίτημα δύο διαμετρικά αντίθετες εκδοχές της μεταφυσικής του μετανθρώπου»3. Ο «κομμουνιστικός άνθρωπος», ιδιαίτερα στη σταλινική ηρωική εκδοχή του, αποτελεί μια εκκοσμικευμένη ενσάρκωση του χριστιανικού ιδεώδους η δε κομμουνιστική κοινωνία, ως εγκόσμιος Παράδεισος, μια παραλλαγή του επουράνιου. Αντίθετα, ο Άριος (ο μετάνθρωπος των ναζιστών) υπάρχει ήδη λόγω της φυλετικής του καταγωγής και η επιδιωκόμενη μετανθρώπινη κατάσταση είναι η βίαιη και ανελέητη αποκατάστασή του στα βιολογικά του δικαιώματα σε βάρος όλων των άλλων φυλετικών ομάδων (κατώτερες φυλές υπανθρώπων). Για τον ναζιστικό μύθο, ο μετάνθρωπος έχει ήδη επέλθει και απομένει μόνο η πολιτικοπολεμική επιβολή της μετανθρώπινης κατάστασης4.

Όμως η αποτυχία των «παιδευτικών» ιδεολογιών, η διόγκωση των οικολογικών προβλημάτων, η κατάρρευση των κοινωνικών πειραματισμών του 20ού αιώνα, υπονόμευσαν την πίστη στις πολιτισμικές και παιδευτικές διαδικασίες. Μπροστά στα αδιέξοδα που πολλαπλασιάζονται –παράλληλα με μια, περιορισμένη, «επιστροφή» στη «φύση του ανθρώπου» και στη θρησκεία–, στις πιο αναπτυγμένες τεχνολογικά κοινωνίες, προετοιμάζεται μια νέα «στιγμή», τεχνολογική, που θα υπερβεί «οριστικά» την αντίφαση Φύση-Ιστορία και θα οδηγήσει, κυριολεκτικά, σε ένα «νέο είδος ανθρώπου».

Η τεχνολογική μηχανική του ανθρώπου διήνυσε, μέσα σε μερικά εκατομμύρια χρόνια, την απόσταση που τον χωρίζει από τη λάξευση του πυριτόλιθου έως τη σύντηξη του πυρήνα του υδρογόνου και τη μικροηλεκτρονική και βρίσκεται πλέον στο κατώφλι ενός ποιοτικού άλματος χωρίς προηγούμενο, το οποίο υποστασιοποιείται σε περισσότερες από μία κατευθύνσεις:

Πρώτον, στην κατασκευή του «μετανθρώπου», την παρέμβαση στην ίδια την ανθρώπινη φύση, όχι πλέον μέσω του πολιτισμού, της θρησκείας, της ιδεολογίας, αλλά πάνω στο ίδιο το βιολογικό «υλικό». Σημειώνει ο Μάνδρος.

Το βασικό νήμα του μετανθρώπινου μύθου είναι η εντολή για συνειδητή και σκόπιμη υπέρβαση του ανθρώπινου είδους από τον ίδιο τον άνθρωπο. Στον καιρό μας όμως το ενδεχόμενο του μετανθρώπου επανέρχεται από άλλους δρόμους, αθέσμιστους και απεριόριστους, που από τη φύση τους δίνουν νέα μορφή και νέο περιεχόμενο στον περιπόθητο μετάνθρωπο. Η επιστήμη και οι νέες επιστημονικές ιδεολογίες (τρανσουμανισμός, εξτροπιανισμός) αρπάζουν τη σκυτάλη που εγκατέλειψαν ξέπνοοι οι παραδοσιακοί ανθρώπινοι θεσμοί. Και ο μύθος του μετανθρώπου επανεμφανίζεται με ένα καινούργιο ρούχο5.

Και εάν η εμφύσηση ζωής στα τεχνουργήματα της πληροφορικής προσκρούει ακόμα(;) στην αδυναμία κατανοήσεως και προπαντός αναπαραγωγής του μηχανισμού της ανθρώπινης σκέψης, της επίγνωσης και της αυτοσυνείδησης, όπως θα δούμε και στη συνέχεια, η μετεξέλιξη και η μετάλλαξη των ζώντων οργανισμών είναι εφικτή και πραγματοποιήσιμη. Ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους, ο άνθρωπος θα επιτύχει, μέσα από αλλεπάλληλες διασταυρώσεις, τη δημιουργία νέων ποικιλιών φυτών και ρατσών ζώων, από τον 19ο αιώνα θα δημιουργήσει νέα υβρίδια και θα κατανοήσει-ελέγξει τους μηχανισμούς της αναπαραγωγής των ειδών, ενώ με τη βιογενετική θα επέμβει και γονιδιακά στη δημιουργία νέων ποικιλιών και γιατί όχι –σύντομα– και στην κατασκευή νέων ειδών.

Η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, που ολοκληρώθηκε το 2003, και οι απαρχές της γονιδιακής παρέμβασης και της κλωνοποίησης ζώντων οργανισμών, η δημιουργία βλαστοκυττάρων, έρχονται να προστεθούν στη φαρέτρα της ευγονικής (παρόλο που κινδυνεύει να έχει εξαιρετικά «δυσγονικές» και καθόλου ευγονικές συνέπειες). Η αποκωδικοποίηση του γονιδιώματος σηματοδοτεί την ολοκλήρωση μιας περιόδου, που ξεκίνησε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν το 1953 οι Γουώτσον και Κρικ περιέγραψαν τη δομή του DNA. Στη διάρκεια των 60 χρόνων που διανύθηκαν, έγιναν αντιληπτοί οι μηχανισμοί αποκωδικοποίησης της γενετικής πληροφορίας, ενώ καταγράφηκαν πάνω από 4.000 παθολογικές καταστάσεις, που οφείλονται σε ελαττώματα της δομής των χρωμοσωμάτων ή των γονιδίων, συμβάλλοντας στην αποτελεσματικότερη διάγνωση και αντιμετώπιση των κληρονομικών και επίκτητων παθήσεων.

Η αποκωδικοποίηση του Ανθρώπινου Γονιδιώματος σηματοδοτεί το τέλος μιας αρχικής μόνο περιόδου ερευνών. Αναγνωρίσαμε πάνω από 30.000 γονίδια, ολοκληρωμένες προτάσεις πληροφοριών, δεν γνωρίζουμε όμως ακόμη τη λειτουργική εμπλοκή των γονιδίων αυτών στη σύνθεση πολύ περισσοτέρων πρωτεϊνών που συγκροτούν τον φαινότυπο6.

Η δεύτερη κατεύθυνση αφορά στην επέκταση της τεχνητής νοημοσύνης και της δημιουργίας νέων τεχνολογικών πλασμάτων που σε λίγες δεκαετίες θα «ανταγωνίζονται» τον ίδιο τον ανθρώπινο εγκέφαλο σε όλα τα επίπεδα, όπως το κάνουν ήδη π.χ. στο σκάκι.

Αυτή η εξέλιξη έχει αρχίσει να διαγράφεται τις τελευταίες δεκαετίες με την προσθετική ιατρική, τις μεταμοσχεύσεις, τη θυελλώδη εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης, της ρομποτικής και της πληροφορικής ή τη «νανοτεχνολογία» που ανατέλλει. Με την προσθετική και αισθητική ιατρική καθώς και με την αυξανόμενη χρήση φαρμάκων και σκευασμάτων, όλο και περισσότεροι άνθρωποι στη Δύση παριστούν μια αρχική… εισαγωγή στο μοτίβο του μετανθρώπου. Τεχνητά μέλη και μαλλιά, τεχνητοί νεφροί και καρδιές, οδοντοστοιχίες, ενέσεις σιλικόνης και μετατροπή φύλου, λίφτιν και φαρμακευτική «υποστήριξη» της καθημερινότητας, ντόπινγκ και σκευάσματα στον αθλητισμό – και όχι μόνο στον πρωταθλητισμό αλλά στο καθημερινό γυμναστήριο. Ο κόσμος μας αποτελείται ήδη από τους «τελευταίους ανθρώπους» και ίσως τους πρώτους μετανθρώπους.

Ο Vernon Vinge, μαθηματικός και συγγραφέας έργων επιστημονικής φαντασίας, ο οποίος θεωρεί δυνατή και ευκταία την έλευση του μετανθρώπου, διαγράφει ως εξής το πρόγραμμα του τεχνολογικού μετασχηματισμού που οραματίζεται:

“Βρισκόμαστε μπροστά σε μια αλλαγή που συγκρίνεται μόνο με την εμφάνιση της ανθρώπινης ζωής στη Γη. Τα επακριβή αίτια αυτής της αλλαγής είναι η επικείμενη δημιουργία, μέσω τεχνολογίας, οντοτήτων με μεγαλύτερη νοημοσύνη από τον άνθρωπο. Υπάρχουν αρκετά μέσα με τα οποία η επιστήμη μπορεί να εξασφαλίσει αυτό το επίτευγμα (και τούτο είναι ένας ακόμα λόγος σιγουριάς ότι το γεγονός αυτό θα συμβεί).

Μπορεί να υπάρξουν «ξύπνιοι» και υπεράνθρωπα ευφυείς κομπιούτερ. (Σήμερα, υπάρχει μεγάλη διχογνωμία ως προς το εάν μπορούμε να δημιουργήσουμε το αντίστοιχο του ανθρώπου σε μια μηχανή. Αλλά εάν η απάντηση είναι «ναι, μπορούμε», τότε ελάχιστη αμφιβολία υπάρχει ότι πολύ σύντομα μετά απ’ αυτό θα μπορούμε να κατασκευάσουμε όντα πιο ευφυή). Μεγάλα δίκτυα κομπιούτερ (και οι συνδεδεμένοι χρήστες τους) μπορεί να «ξυπνήσουν» σαν υπεράνθρωπα ευφυείς οντότητες.

Η συνεπαφή (interface) κομπιούτερ και ανθρώπου μπορεί να γίνει τόσο στενή που οι χρήστες τους να θεωρούνται δικαιολογημένα πως έχουν υπερανθρώπινη ευφυΐα. Οι βιολογικές επιστήμες μπορεί να προσφέρουν τα μέσα για τη βελτίωση της ανθρώπινης ευφυΐας”7.

Και είναι προφανές ότι βρισκόμαστε μόλις στο πρελούδιο8, διότι σε είκοσι χρόνια θα έχουν δημιουργηθεί μοριακοί «νανοσυναρμολογητές9» οι οποίοι θα παρεμβαίνουν στο μοριακό επίπεδο και θα μπορούν να συνθέτουν από οποιοδήποτε υλικό πρώτες ύλες, τρόφιμα, κλπ. με την «απλή» αναδόμηση των μορίων. Τεράστιες επενδύσεις κατευθύνονται ήδη στη μοριακή ηλεκτρονική – τον νέο υποτομέα της νανοτεχνολογίας, όπου τη θέση των στοιχείων του ηλεκτρονικού κυκλώματος καταλαμβάνουν μεμονωμένα μόρια10. Οι νανοσυναρμολογητές, σύμφωνα με τον άνθρωπο που τους επινόησε, τον Έρικ Ντρέξλερ, θα μπορούσαν να θεραπεύσουν ασθένειες –από τη γρίπη έως τον καρκίνο– επεκτείνοντας το ανθρώπινο ανοσοποιητικό σύστημα, θα παρήγαγαν εξαιρετικά φθηνή ηλιακή ενέργεια, θα αποκαθιστούσαν ολοκληρωτικά τις ζημιές που έχουμε προκαλέσει στο περιβάλλον, θα επέτρεπαν την παραγωγή υπερ-υπολογιστών τσέπης, θα μετέβαλλαν σε ταξίδι ρουτίνας τις διαστημικές πτήσεις και θα μας επέτρεπαν να αποκαταστήσουμε τα εξαφανισμένα ζωικά και φυτικά είδη.

Το διακύβευμα

Πρόκειται ίσως για τη δραματικότερη «στιγμή» στην ανθρώπινη ιστορία. Ο άνθρωπος αναλαμβάνει το ρίσκο της αυτομετατροπής του σε «μετάνθρωπο», δια της ηλεκτρονικής, της βιογενετικής και της νανοηλεκτρονικής οδού. Θα μπορέσει όμως να ελέγξει παρεμβάσεις στο γονιδιακό υλικό που μπορούν να αποβούν καταστροφικές και να οδηγήσουν ακόμα και σε τερατογενέσεις; Ή μήπως τα «βιολογικά ρομπότ» και οι μηχανές της τεχνητής νοημοσύνης, της συνεπαφής (interface) ζωικών ιστών και μηχανών, που ευαγγελίζονται ορισμένοι ρομποτικο-γενετιστές, μπορούν να οδηγήσουν ακόμα και σε μια «ανεξέλεγκτη εξέγερση των ρομπότ», τέτοια που έχει ήδη περιγράψει ο Ασίμοφ και οι άλλοι πατέρες της επιστημονικής φαντασίας; Και όχι υποχρεωτικά με τη μορφή της εξέγερσης των μηχανών, που προαναγγέλλει η επιστημονική φαντασία, αλλά, τουλάχιστον, αρχικώς με τη μορφή ενός ανεξέλεγκτου και εκθετικού πολλαπλασιασμού των μηχανών και των υπολογιστών;

Α. Η τεχνητή νοημοσύνη

Όσο περισσότερο εδραιώνονται και επεκτείνονται αυτές οι νέες κατευθύνσεις, τόσο πολλαπλασιάζονται οι αμφισβητήσεις των επιστημόνων και των στοχαστών –μαθηματικών, νευροψυχιάτρων, βιολόγων, φιλοσόφων– που αντιστρατεύονται ή απλώς αμφισβητούν αυτή τη νέα ανθρώπινη και μετανθρώπινη μηχανική.

Για να κατανοήσουμε τα επιχειρήματα των μεν και των δε, θα επιχειρήσουμε, σε μια σύντομη ανασκόπηση, να παρουσιάσουμε τα δεδομένα του προβλήματος:

Κατ’ αρχάς, είναι πλέον εφικτή μία κατά προσέγγιση εκτίμηση της «υπολογιστικής ισχύος» του εγκεφάλου. Ο εγκέφαλος αποτελείται από 100 δισεκατομμύρια νευρώνες περίπου, έκαστος εκ των οποίων συνδέεται μέσω συνάψεων με 1000 γειτονικούς νευρώνες. Συνολικά πρόκειται για 100 τρισεκατομμύρια συνάψεις, που λειτουργούν εν παραλλήλω. Αν θεωρήσουμε ότι κάθε σύναψη έχει δυναμικότητα 100 «υπολογισμών» το δευτερόλεπτο, προκύπτει το ισοδύναμο 10.000 teraFLOP11 για το σύνολο του εγκέφαλου.

Ο καθηγητής Χανς Μόραβετς (Hans Moravec), ιδρυτής του «Ινστιτούτου Ρομποτικής» στο Πανεπιστήμιο Κάρνετζι-Μέλλον των ΗΠΑ και κατασκευαστής ρομπότ, υποστηρίζει πως, μέσα στα επόμενα σαράντα χρόνια, θα κατασκευαστούν υπερ-ευφυή ρομπότ που θα ξεπεράσουν την ανθρώπινη ευφυΐα και η ανθρώπινη εργασία θα αντικατασταθεί από τα αυτόματα. Σύμφωνα με τον νόμο του Μουρ12, η επεξεργαστική ισχύς των υπολογιστών διπλασιάζεται κάθε δύο χρόνια. έτσι, κατά τον Μόραβετς, σε ένα άρθρο του το 199013, η πρώτη γενιά των ρομπότ, με επίπεδο ευφυΐας παρόμοιο με εκείνο των ερπετών, θα έχει ήδη κατασκευαστεί το 2010, ενώ τριάντα χρόνια μετά θα έχει ήδη κατασκευαστεί η «τέταρτη γενεά… η οποία θα διαθέτει ανθρωπίνου επιπέδου αισθητηριακές και κινητικές δυνατότητες και ανώτερες δυνατότητες υπολογισμού».

Η πραγματικότητα μοιάζει να έχει ήδη ξεπεράσει τις προβλέψεις του. Ενώ ο πλέον σύγχρονος υπερ-υπολογιστής στις αρχές της χιλιετίας ήταν ο white ASCI της IBM, με συνολική απόδοση 12.3 teraFLOP, για τη μεταφορά του οποίου χρειάστηκαν εικοσιοκτώ φορτηγά αυτοκίνητα, το 2008 ο Roadrunner της IBM υπήρξε ο πρώτος υπολογιστής που έσπασε το «φράγμα» του ενός petaFLOP14 ενώ το 2013 ο μεγαλύτερος υπερ-υπολογιστής του κόσμου, ο κινεζικός Τιανχέ 2, έφθασε τα 33.86 petaFLOP15, δηλαδή ξεπέρασε το επίπεδο τριών ανθρωπίνων εγκεφάλων μαζί!

Οι υπολογιστές «θα μας αντικαταστήσουν σε κάθε βασική εργασία και θα μπορούν, κατ’ αρχήν, να θέτουν σε λειτουργία την κοινωνία μας δίχως τη δική μας παρέμβαση»16. «Αυτό που μας μέλλεται…. είναι ένας κόσμος στον οποίο η ανθρώπινη φυλή θα σαρωθεί από ένα κύμα πολιτισμικών μετασχηματισμών, και θα υποκατασταθεί από τους ίδιους τους τεχνητούς απογόνους της»17.

Ο πλέον διαπρύσιος κήρυκας της έλευσης των ρομπότ υψηλής νοημοσύνης είναι ο Ρέυ Κουρτσβάιλ (Ray Κurzweil), εφευρέτης πολλών ηλεκτρονικών συστημάτων και ιδιοκτήτης ενός μεγάλου δικτύου συναφών επιχειρήσεων. Για τον Κουρτσβάιλ, οι επιτραπέζιοι υπολογιστές θα φθάσουν στο επίπεδο της ανθρώπινης ευφυΐας ήδη από το 2020, στις δε αμέσως επόμενες δεκαετίες, θα καταστεί δυνατή η αντιγραφή (το «σκανάρισμα») του ανθρώπινου εγκεφάλου και η μεταγραφή των εγκεφαλικών δεδομένων σε αυτούς τους εξελιγμένους υπολογιστές, ώστε να αποκτήσουν ανθρώπινες ικανότητες λογικής επεξεργασίας και, παράλληλα με την υψηλή τους ταχύτητα, να ξεπεράσουν σύντομα τους ανθρώπους. Η μεταβίβαση της πληροφορίας από τον ανθρώπινο εγκέφαλο στον υπολογιστή θα προσφέρει στον άνθρωπο ένα είδος «αθανασίας», ενώ βέβαια το ανθρώπινο είδος, όπως το γνωρίζουμε, θα οδηγηθεί σε εξαφάνιση.18

Και εάν μία τέτοια λογική μοιάζει φυσιολογική για τις εξτρεμιστικές ομάδες των εξτροπιανών και των τρανσουμανιστών, το πιο ανησυχητικό είναι πως μια τέτοια αντίληψη χαρακτηρίζει και ανθρώπους όπως ο Μόραβετς και ο Κουρτζβάιλ, που καταλαμβάνουν τις υψηλότερες θέσεις του τεχνολογικού και επιχειρηματικού hit parade19. Ο διακηρυγμένος στόχος τους είναι μια νέα εποχή μετα-βιολογικής ζωής, νόησης χωρίς σώματα, αθανασίας χωρίς τα όρια της ασθένειας, της γήρανσης και της ανεκπλήρωτης επιθυμίας, της μεταβολής της ανθρώπινης νόησης σε μηχανική-μετανθρώπινη…20 Όπως διακηρύσσουν ανοικτά οι Γκρέγκορυ Πωλ και Ερλ Κοξ:

“Ονειρευόμαστε ένα παράξενο αφυπνιστικό όραμα, ένα αναπόφευκτα βραχύχρονο διάλειμμα ανάμεσα στη μακρά περίοδο της ανθρωπότητας χαμηλής τεχνολογίας, από τη μια, και την εποχή της υπέρβασης των ανθρωπίνων όντων από την άλλη… Η γήινη «φωλιά» μας θα κατακτηθεί από έναν τελειότερο και περισσότερο ανταγωνιστικό οργανισμό”21.

Όσο για την περιβόητη «συνεπαφή» μεταξύ ανόργανων και οργανικών συστημάτων, οι λεγόμενοι «υπολογιστές DNA» έχουν ήδη αναπτυχθεί σε πειραματικό στάδιο22. Με την τοποθέτηση κλώνων DNA (σειρών από τα νουκλεοτίδιά του) σε επιφάνειες από γυαλί και χρυσό, οι ερευνητές κατάφεραν να δώσουν στους «υπολογιστές» που βασίζονται στο DNA, μορφή που θυμίζει περισσότερο εκείνη των κλασικών υπολογιστών, ήδη από το 1999.

Οι «υπολογιστές» αυτοί βασίζονται σε μια νέα τεχνολογία που έχει στόχο να εκμεταλλευτεί τη χωρητικότητα του DNA, τα βιολογικά μόρια του οποίου μπορούν να αποθηκεύσουν τεράστιες ποσότητες πληροφοριών. Τα μόρια του DNA είναι ικανά να εκτελούν λειτουργίες παρόμοιες με εκείνες του υπολογιστή, μέσω ενζύμων τα οποία υποκαθιστούν το λογισμικό και μπορούν να αποθηκεύσουν πολύ περισσότερες πληροφορίες από οποιοδήποτε συμβατικό κύκλωμα23. Και θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε ad perpetuum για τις δυνατότητες και τα «θαύματα» της πληροφορικής, της ρομποτικής και της νανοτεχνολογίας.

Ωστόσο, απέναντι στους ενθουσιώδεις οπαδούς μιας μετανθρώπινης εξέλιξης του ανθρωπίνου είδους24 και της δυνατότητας κατασκευής ευφυών ρομπότ, πολλαπλασιάζονται και όσοι απορρίπτουν ως ανέφικτη ή επικίνδυνη την τεχνητή νοημοσύνη. Σύμφωνα με τον μαθηματικό Ρότζερ Πένροουζ (Roger Penrose), η αιτία για την αδυναμία δημιουργίας ηλεκτρονικών συσκευών υψηλής ευφυΐας δεν βρίσκεται στην κατασκευαστική αδυναμία των εταιρειών, αλλά στην ύπαρξη «περιοχών» της υψηλής νοημοσύνης που είναι αδύνατον να προσεγγίσει οποιαδήποτε από τις γνωστές μορφές τεχνητού λογισμού.

Oι υπολογιστές μπορεί να ξεπεράσουν τον άνθρωπο στο σκάκι αλλά δεν μπορούν να κατανοήσουν την εσώτερη λογική του παιγνιδιού. Στο κλασικό του βιβλίο για το ζήτημα25, παραθέτει μια σειρά από μαθηματικούς και φυσικούς κανόνες, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά στην κβαντομηχανική και τη λειτουργία του εγκεφάλου που κάνουν απαγορευτική την ταύτιση εγκεφάλου και μηχανής. Ο Πένροουζ απορρίπτει τη λογική εκείνων που, όπως οι Ντόουκινς (Dawkins) και Ντένετ (Dennett), υποστηρίζουν ότι «η συνείδηση είναι ένας απλός μηχανισμός»:

Χρειάζεται να ανακαλύψουμε κάποια μη-υπολογιστική φυσική διαδικασία εάν θέλουμε κάποτε να εξηγήσουμε τους μηχανισμούς της συνείδησης. Αλλά δεν βλέπω να υπάρχει σήμερα μια παρόμοια θεωρία. Νομίζω ότι στο μόνο μέρος που μπορεί να ενταχθεί η μη-υπολογιστική λογική είναι σε αυτό που αποκαλείται «μέτρηση κβαντικού χαρακτήρα». Αλλά χρειαζόμαστε μια νέα θεωρία κβαντικής μέτρησης, μια μη-υπολογιστική νέα θεωρία… Αλλά πρόκειται για κάτι που αφορά στο μακρινό μέλλον.

Πολλά από όσα κάνει ο εγκέφαλος μπορούν να γίνουν με τον υπολογιστή. Δεν ισχυρίζομαι ότι η δράση του εγκεφάλου είναι εντελώς διαφορετική απ’ ό,τι κάνεις με έναν υπολογιστή. Ισχυρίζομαι απλώς ότι οι λειτουργίες της συνείδησης είναι κάτι το διαφορετικό. Ούτε ισχυρίζομαι ότι η συνείδηση είναι πέραν της φυσικής – πιστεύω ωστόσο ότι είναι πέραν της φυσικής που γνωρίζουμε σήμερα.

Η σύγχρονη φυσική θεωρία είναι ολίγον παράδοξη διότι περιλαμβάνει δύο επίπεδα δραστηριότητας. Ένα είναι το κβαντικό επίπεδο, που αναφέρεται στα φαινόμενα της μικροκλίμακας και μπορούμε να το εντοπίσουμε μόνο από απειροελάχιστες ενεργειακές διακυμάνσεις. Το άλλο επίπεδο είναι το κλασικό, όπου παρατηρούνται φαινόμενα μεγάλης κλίμακας και όπου λειτουργεί η κλασική φυσική – Νεύτων, Μάξγουελ26.

Με τα σημερινά δεδομένα είναι απολύτως ανεδαφική κάθε απόπειρα αναγωγής της ψυχολογίας στη νευροεπιστήμη, ώστε να συνάγονται τα ψυχονοητικά αντικείμενα από τις δραστηριότητες των νευρώνων. Το μοντέλο της δυαδικότητας το οποίο μπορεί να στηρίζεται πιθανώς και στην «κβαντικού» τύπου λειτουργία του εγκεφάλου, σύμφωνα με την υπόθεση του Πένροουζ, μοιάζει το πλέον ικανοποιητικό, τουλάχιστον σε περιγραφικό επίπεδο. Όπως καταλαβαίνουμε, η συζήτηση αυτή, με τα σημερινά εμπειρικά και πειραματικά δεδομένα, παραμένει χωρίς τέλος και ίσως –ως συνέπεια και του θεωρήματος του Γκέντελ (Gödel)– να παραμείνει για πολύ ή και εσαεί με αμφισβητούμενη έκβαση.

Πράγματι το ισχυρότερο μαθηματικο-λογικό επιχείρημα για την αδυναμία κατασκευής μιας μηχανής η οποία να υποκαθιστά τον άνθρωπο το προσφέρει το Θεώρημα της μη-πληρότητας του Γκέντελ, μία από τις μεγαλύτερες επιστημονικές αλλά και φιλοσοφικές κατακτήσεις της εποχής μας, το οποίο χρησιμοποίησε σε μεγάλη έκταση και ο Βιτγκενστάιν:

Το καλοκαίρι του 1930, ο εικοσιτετράχρονος μαθηματικός Κουρτ Γκέντελ απέδειξε ένα περίεργο θεώρημα: τα μαθηματικά είναι ανοιχτά-ατελεύτητα. Δεν είναι δυνατόν να υπάρξει κανένα οριστικό, τέλειο μαθηματικό σύστημα. Κάθε αξιωματικοποίηση των μαθηματικών τελικά θα καταλήξει σε ορισμένα απλά προβλήματα που δεν μπορεί να τα αποδείξει κατά κανένα τρόπο. Έτσι μπορούμε να ορίσουμε το θεώρημα της μη πληρότητας του Γκέντελ. Τα πορίσματα και οι συνέπειες αυτής της απόδειξης είναι εκπληκτικά. Ο Γκέντελ είναι σαν να μας λέει με σιγουριά ότι το σύμπαν δεν είναι μία μηχανή και ότι κανείς δεν θα μάθει ποτέ το μυστικό του σύμπαντος. Αυτό που κάνει την απόδειξη του Γκέντελ τόσο σημαντική είναι ότι την διετύπωσε σε τέλεια ακριβή μαθηματική γλώσσα27.

Ο Γκέντελ απέδειξε ότι, σε οποιοδήποτε μαθηματικό κλάδο, θα υπάρχουν πάντοτε κάποιες προτάσεις που δεν θα μπορούν να αποδειχτούν αληθείς ή ψευδείς σύμφωνα με τους κανόνες και τα αξιώματα του συγκεκριμένου μαθηματικού κλάδου (π.χ. Ευκλείδεια γεωμετρία). Μπορείς να αποδείξεις ο,τιδήποτε σχετικά με ένα σύστημα μόνο εάν βρίσκεσαι έξω από το σύστημα αυτό και δημιουργήσεις ή εφαρμόσεις νέους κανόνες και αξιώματα, αλλά έτσι κατασκευάζεις ένα νέο ευρύτερο μετα-σύστημα, με τις δικές του αναπόδεικτες διαπιστώσεις. Κατά συνέπεια, οποιοδήποτε λογικό σύστημα μιας ορισμένης πολυπλοκότητας είναι εξ ορισμού ατελές και περιέχει περισσότερες αποφάνσεις από εκείνες που μπορεί κανείς να αποδείξει σύμφωνα με τους ίδιους του κανόνες του συστήματος.

Το θεώρημα του Γκέντελ, το οποίο δεν έχει αμφισβητηθεί μέχρι σήμερα, αποτελεί τη θεωρητική βάση για την απόρριψη της δυνατότητας της κατασκευής υπολογιστών ταυτόσημης ευφυΐας με τον άνθρωπο, γιατί οι γνώσεις του περιορίζονται από έναν συγκεκριμένο αριθμό αξιωμάτων, ενώ οι άνθρωποι μπορούν να ανακαλύπτουν αναπάντεχες αλήθειες. Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο άνθρωπος πίστευε ότι θα κατάφερνε να εντάξει σε έναν κατάλογο όλα τα αξιώματα που θα μας επέτρεπαν να αποφανθούμε για την αλήθεια ή το ψεύδος κάθε πρότασης. Ο Γκέντελ μας έδειξε ότι ο κατάλογος αυτός είναι άπειρος.

Αν ένας τέτοιος κατάλογος υπήρχε, τότε θα μπορούσαμε να τον απομνημονεύσουμε σε έναν υπολογιστή και έτσι θα ήταν δυνατό να αποδειχθούν όλα τα πιθανά θεωρήματα. Χάρις στο θεώρημα της μη πληρότητος, αυτό είναι αδύνατο να συμβεί και συνεπώς επιβεβαιώνεται το αξίωμα πως ο άνθρωπος ποτέ δεν θα κατανοήσει πλήρως τον εαυτό του, διότι θα έπρεπε να διαθέτει ένα μετα-σύστημα που να βρίσκεται έξω από τον ίδιο τον άνθρωπο28.

Αν όμως αυτό το θεώρημα συνομολογεί με όλες τις άλλες διαπιστώσεις της λογικής και της φιλοσοφίας πως η ανθρώπινη συνείδηση είναι αδύνατον να μεταγραφεί σε κάποια μηχανική κατασκευή, αυτό δεν πρέπει να μας καθησυχάζει, ίσως θα πρέπει μάλλον να μας εμβάλλει σε μεγαλύτερη ανησυχία: Επειδή είναι βέβαιο πως η λογική του κέρδους και της επιστημονικής μεγαμηχανής δεν πρόκειται να παραιτηθούν από τις απόπειρες κατασκευής ευφυών μηχανών, αντίθετα μάλιστα, είναι πολύ πιθανό να οδηγήσουν στη δημιουργία μηχανικών τεράτων με υψηλή υπολογιστική ισχύ αλλά μη ελέγξιμων ως προς τις κατευθύνσεις τους.

Β. Από την ευγονική στις γονιδιακές παρεμβάσεις

Η δεύτερη μεγάλη κατεύθυνση, παράλληλα με τη δημιουργία νοημόνων μηχανικών συστημάτων, είναι η ευγονική και η γενετική τροποποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος: Ποιος άραγε θα ελέγχει τις δυνάμεις που απελευθερώνει το γενετικό κουτί της Πανδώρας; Μπορούμε για κάτι τέτοιο να δείξουμε εμπιστοσύνη στις αναπτυγμένες χώρες, τις μεγάλες επιχειρήσεις και την πολιτική και επιστημονική ελίτ; Δεν είναι πιθανότερο να επιχειρήσουν να θέσουν σε εφαρμογή διάφορες εκδοχές (soft ή hard) γενετικής διαφοροποίησης των ανθρώπων, όπως αυτή που περιέγραφε ήδη ο Χάξλεϋ;

Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως οι μηχανισμοί της ευγονικής δεν εμφανίστηκαν με τη γενετική μηχανική, αλλά αποτέλεσαν την έκφραση ενός κοινωνικού δαρβινισμού ήδη στις πρωτόγονες και τις αρχαίες κοινωνίες. Οι ανήμποροι ρίχνονται στον Καιάδα από τους Λακεδαιμονίους, οι φεουδάρχες επιλέγουν τις καταλληλότερες νύφες και γαμβρούς για τους βλαστούς τους, οι σημερινές άρχουσες τάξεις επιλέγουν τη φυλή και το παρουσιαστικό των συνεύνων των κατιόντων τους. Η βιομηχανική Δύση θα στειρώνει μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τους αποκλίνοντες και τους στιγματισμένους από ανίατες ασθένειες κ.ο.κ. Η ιστορία της «επιστημονικής» ευγονικής στη Δύση, η οποία προετοιμάζει την αναδυόμενη γενετική ευγονική, αρχίζει στον 19ο αιώνα παράλληλα με την ανάπτυξη του επιστημονισμού και του ορθολογισμού29.

Η ευγονική θεωρείται άμεση συνέπεια του Δαρβινισμού και χαρακτηρίζεται ως μια επιστημονική και προοδευτική κοινωνική υγιεινή. Ιδιαίτερα στις αρχές του 20ού αιώνα και στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, η ευγονική θα θεωρηθεί ως μία από τις ουσιαστικότερες απαντήσεις στα κοινωνικά προβλήματα που είχαν ανακύψει καθώς και απέναντι στον κίνδυνο των επαναστάσεων και του «κομμουνισμού», ενώ το επίκεντρο του «ευγονικού κινήματος» θα είναι οι ΗΠΑ, η Αγγλία, η Γερμανία και οι Σκανδιναβικές χώρες.

Φράσεις όπως «η επιβίωση του ικανότερου» και «αγώνας για την επιβίωση» άρχισαν να χρησιμοποιούνται από τα τέλη του 19ου αιώνα στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ και σε όλη τη διάρκεια του πρώτου ημίσεως του 20ού αιώνα στην Ελλάδα. Η «αρνητική ευγονική» περιόριζε τους γάμους των ανεπιθύμητων πληθυσμιακών ομάδων και προχωρούσε σε στειρώσεις, ενώ η «θετική ευγονική» προσπαθούσε να ενισχύσει την τεκνογονία των επιθυμητών γονέων.

Στις ΗΠΑ, το Διάταγμα του Περιορισμού της Μετανάστευσης του 1924 περιόριζε την είσοδο από περιοχές που θεωρούνταν «βιολογικά κατώτερες» και ενίσχυε τη μετανάστευση από τη Βόρεια Ευρώπη ενώ, μεταξύ του 1907 και του 1937, τριάντα δύο Πολιτείες θέσπισαν την εφαρμογή των στειρώσεων για πολίτες που χαρακτηρίζονταν ως ανεπιθύμητοι, ψυχικά ασθενείς, καθώς και για όσους είχαν καταδικαστεί για χρήση αλκοόλ ή σεξουαλικές παρεκκλίσεις κλπ. Στη Γερμανία, το 1905, ιδρύθηκε η «Γερμανική Εταιρία Φυλετικής Υγιεινής», ενώ το αντίστοιχο ναζιστικό πρόγραμμα εγκαινιάστηκε με την υποχρεωτική στείρωση και κατέληξε στη γενοκτονία. Το 1933, εξεδόθη ο Νόμος για την Πρόληψη του Πολλαπλασιασμού των εκ Γενετής Ασθενών και στειρώθηκαν 350.000 σχιζοφρενείς και ψυχικά ασθενείς. Στη συνέχεια στειρώθηκαν τουλάχιστον 30.000 Γερμανοί τσιγγάνοι ενώ, μέχρι το 1945, παράλληλα με τους 6 εκατομμύρια Εβραίους και τους εκατοντάδες χιλιάδες κομμουνιστές από όλη την Ευρώπη, εξοντώθηκαν 700.000 Τσιγγάνοι και 70.000 ψυχικά ασθενείς30.

Ωστόσο, οι υποστηρικτές της ευγονικής δεν περιορίζονταν μόνο ανάμεσα στους φασιστικούς και συντηρητικούς κύκλους αλλά έφθαναν μέχρι τη Ρωσία (όπου το 1922 ιδρύθηκε το «Γραφείο Ευγονικής» της Ακαδημίας Επιστημών), την αγγλική Αριστερά και κυρίως τη σκανδιναβική σοσιαλδημοκρατία. Το «Σουηδικό Ινστιτούτο Φυλετικής Βιολογίας» ιδρύθηκε στη Στοκχόλμη στις αρχές της δεκαετίας του 1920 και ο «Νόμος για τη Στείρωση» ψηφίστηκε το 1935 από το Σουηδικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα. Μεταξύ του 1934 και του 1976, όταν τελικώς ανεκλήθη, 62.000 άνθρωποι, εκ των οποίων 90% γυναίκες, είχαν στειρωθεί.

Δεκαπεντάχρονοι είχαν υποστεί στείρωση γιατί σύχναζαν σε χορευτικά κέντρα, ενώ μια γυναίκα στειρώθηκε το 1960 γιατί συμμετείχε σε μια συμμορία μοτοσικλετιστών και ορφανά παιδιά υφίσταντο στείρωση για να τους επιτραπεί να εγκαταλείψουν τα ορφανοτροφεία. Ως ποσοστό επί του πληθυσμού μόνον η Γερμανία πραγματοποίησε περισσότερες στειρώσεις από τη Σουηδία, αλλά βέβαια σε πολύ λιγότερα χρόνια. Ανάμεσα στους υποστηρικτές της ευγονικής συγκαταλέγονταν και ο σοσιαλιστής οικονομολόγος –κάτοχος του βραβείου Νόμπελ οικονομίας μαζί με τον φον Χάγιεκ το 1974– Γκούναρ Μύρνταλ31 στην Αγγλία, ο Μπέρτραντ Ράσελ, που πρότεινε την έκδοση εγχρώμων «εισιτηρίων τεκνοποιίας» και την αυστηρή τιμωρία αυτών που θα τολμούσαν να αναμιγνύουν τα χρώματα (δηλ. την ευγονική ομαδοποίηση) στη σεξουαλική δραστηριότητά τους, και ο Μπέρναρντ Σώουπου δήλωνε ότι «ο μόνος θεμελιακός και εφικτός σοσιαλισμός είναι η κοινωνικοποίηση της επιλεκτικής ανθρώπινης αναπαραγωγής32».

Σήμερα όμως, όπως τονίζει και ο Τζέρεμυ Ρίφκιν, η προοπτική να δημιουργήσουμε νέους ευγονικούς άνδρες και γυναίκες δεν είναι πλέον όνειρο κάποιων πολιτικών δημαγωγών, αλλά σύντομα θα είναι μια καταναλωτική δυνατότητα και μια προσοδοφόρα αγορά. Tο νέο κίνημα της ευγονικής δεν μοιάζει με το κύμα τρόμου που γέννησε το Oλοκαύτωμα. Στη θέση των κραυγών για φυλετική καθαρότητα έχουμε ρεαλιστικές συζητήσεις για αυξημένη οικονομική αποδοτικότητα, αυξημένη αποτελεσματικότητα και βελτίωση της ποιότητας ζωής. H παλιά ευγονική πήγαζε από πολιτικές ιδεολογίες και υποκινούνταν από τον φόβο και το μίσος. H νέα ευγονική ξεπηδά από τις δυνάμεις της αγοράς και τις επιθυμίες των καταναλωτών33.

Γ. Η «απειλή των μηχανών» και ο εφιάλτης της νανοτεχνολογίας

Για τους κινδύνους που απορρέουν από τη χρήση των νέων τεχνολογιών –κινδύνους που οι άνθρωποι, ως είθισται, κατανοούν μόνο μετά από μεγάλες καταστροφές, όπως συνέβη με το Τσερνομπίλ και τη χρήση της πυρηνικής ενέργειας– αξίζει να παραθέσουμε δύο «συγγραφείς» που κινούνται στα δύο άκρα του φάσματος, έναν αντιτεχνολογικό ακτιβιστή, τον Θήοντορ Καζίνσκι, τον περιβόητο «Unabomber», και τον Μπιλ Τζόυ, συνιδρυτή μιας από τις μεγαλύτερες εταιρείες ηλεκτρονικής, της Sun Microsystems.

O Καζίνσκι περιγράφει αρκετά ρεαλιστικά την κοινωνική πραγματικότητα την οποία τείνει να διαμορφώσει η τεχνολογική και βιογενετική «επανάσταση» που ανατέλλει.34 Εκκινά από την υπόθεση ότι οι επιστήμονες της πληροφορικής ίσως επιτύχουν να κατασκευάσουν ευφυείς μηχανές, οι οποίες θα τα κάνουν όλα αρτιότερα απ’ ό,τι οι ίδιοι οι άνθρωποι. Σε αυτή την περίπτωση, μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι η οποιαδήποτε εργασία θα επιτελείται από αχανή συστήματα μηχανών με υψηλή οργάνωση, χωρίς να απαιτείται κανενός είδους ανθρώπινη προσπάθεια. Δύο είναι οι πιθανές εκδοχές:

«Είτε θα επιτραπεί στις μηχανές να παίρνουν όλες τις αποφάσεις που αφορούν στη δράση τους, χωρίς ανθρώπινη εποπτεία, είτε θα διατηρηθεί ο ανθρώπινος έλεγχος επί των μηχανών».

Στην πρώτη περίπτωση, αν οι ίδιες οι μηχανές λαμβάνουν τις αποφάσεις, δεν μπορούμε να εικάσουμε το παραμικρό ως προς τις συνέπειες, διότι είναι αδύνατον να μαντέψουμε τη συμπεριφορά τους. Επισημαίνουμε μόνο ότι η μοίρα του ανθρώπινου γένους θα βρίσκεται στο έλεος των μηχανών. Το ανθρώπινο γένος μάλλον δεν θα μεταβίβαζε οικειοθελώς την εξουσία στις μηχανές ούτε ίσως αυτές θα άρπαζαν την εξουσία σκόπιμα. Όμως οι άνθρωποι θα μπορούσαν εύκολα να εφησυχάσουν και να μεταπέσουν σταδιακά σε κατάσταση τέτοιας εξάρτησης ώστε, από πρακτικής άποψης, να μην έχουν πλέον άλλη επιλογή πέρα από το να αποδέχονται όλες τις αποφάσεις τους.

«Τελικά, θα φτάσουμε σε ένα στάδιο στο οποίο οι αποφάσεις που είναι απαραίτητες για να συνεχίσει να λειτουργεί το σύστημα θα είναι τόσο σύνθετες, ώστε τα ανθρώπινα όντα θα είναι ανίκανα να τις χειριστούν. Σε αυτό το στάδιο, τον ουσιαστικό έλεγχο θα τον έχουν οι μηχανές.»

Εάν διατηρηθεί ο ανθρώπινος έλεγχος πάνω στις μηχανές, τότε ο έλεγχος των μεγάλων συστημάτων θα βρίσκεται στα χέρια μιας μικρής ελίτ – όπως συμβαίνει και σήμερα, αλλά με δύο βασικές διαφορές: λόγω των προηγμένων τεχνικών, η ελίτ θα έχει μεγαλύτερο έλεγχο πάνω στις μάζες και, καθώς η ανθρώπινη εργασία δεν θα είναι πλέον απαραίτητη, οι μάζες θα είναι πλεονάζουσες, ένα άχρηστο βάρος στο σύστημα. Αν η ελίτ είναι αδίστακτη, ίσως αποφασίσει να εξολοθρεύσει τη μεγάλη μάζα της ανθρωπότητας. Διαφορετικά, ίσως χρησιμοποιήσει την προπαγάνδα ή άλλες ψυχολογικές και βιολογικές μεθόδους για να περιορίσει τη γεννητικότητα, ώσπου και πάλι η μεγάλη μάζα της ανθρωπότητας να εξαφανιστεί και να μείνει η Γη στα χέρια της ελίτ.

Τέλος, ακόμα και στην περίπτωση που η ελίτ αποτελείται από… καλλιεργημένους ανθρωπιστές, οπαδούς του «επικοινωνιακού» διαφωτισμού (sic), ίσως αποφασίσει να παίξει τον ρόλο του καλού ποιμένα, με ποίμνιό της την υπόλοιπη ανθρωπότητα η οποία θα έχει υποστεί κάποια τροποποίηση βιολογικού ή ψυχολογικού τύπου, για να εξαλειφθεί η επιθυμία τους να συμμετέχουν στη νομή της εξουσίας.

«Αυτά τα τροποποιημένα ανθρώπινα όντα ίσως νιώθουν ευτυχισμένα σε μια τέτοια κοινωνία, αλλά σίγουρα δεν θα είναι ελεύθερα. Θα έχουν υποβιβαστεί στην κατηγορία των κατοικίδιων ζώων.»

Όσο για τον Μπιλ Τζόυ, στο περιβόητο πλέον δοκίμιό του, Γιατί το μέλλον δεν μας χρειάζεται,που σηματοδότησε τη ρήξη του με την κυρίαρχη κερδοσκοπική και τεχνολάγνα λογική των εταιρειών πληροφορικής (το 2003 παραιτήθηκε από την ίδια του την εταιρεία, τη Sun Microsystems), αφού πρώτα ανακαλύπτει με έκπληξη πως οι απόψεις του ταυτίζονται με εκείνες του Unabomber35, περιγράφει πως ο ίδιος –λάτρης, αρχικώς, της τεχνολογίας και της «επιστημονικής προόδου»– ανακάλυψε με τρόμο τις πιθανές συνέπειες της τεχνολογίας σε τρεις βασικούς τομείς, τη γενετική, η «οποία –είτε για στρατιωτικούς λόγους είτε λόγω ατυχήματος είτε λόγω σκόπιμης τρομοκρατικής ενέργειας– θα μπορούσε να κατασκευάσει μια πραγματική Λευκή Πανούκλα», την τεχνητή νοημοσύνη και τη ρομποτική και, τέλος, τη νανοτεχνολογία. Σε σχέση με τις μυθικές υποσχέσεις της νανοτεχνολογίας σκιαγραφεί τη σταδιακή αφύπνισή του απέναντι στις εξίσου τεράστιες εφιαλτικές της δυνατότητες:

«Θυμάμαι ότι ένιωσα ωραία όταν διάβασα τις Μηχανές Δημιουργίας (του Ντρέξλερ). Ως μηχανικός ένιωθα ένα αίσθημα ηρεμίας, ένιωθα δηλαδή ότι η νανοτεχνολογία παρείχε την απόδειξη ότι η απεριόριστη πρόοδος ήταν τελικά εφικτή, ίσως ακόμη και αναπόφευκτη. Και ξαφνικά, πέρυσι το καλοκαίρι, ο Brosl Haaslacher μου είπε ότι η μοριακή ηλεκτρονική σε νανοκλίμακα ήταν πλέον εφικτή. Όταν ξαναδιάβασα τη δουλειά του Ντρέξλερ, δέκα χρόνια μετά, συνταράχτηκα βλέποντας πόσο λίγα πράγματα θυμόμουν από μια μακροσκελή ενότητα, με τον τίτλο Φόβοι και Ελπίδες, όπου γινόταν αναφορά στο πώς οι νανοτεχνολογίες θα μπορούσαν να μετατραπούν σε «μηχανές καταστροφής».

Δυστυχώς, όπως ακριβώς και με την πυρηνική τεχνολογία, είναι πολύ πιο εύκολο να υλοποιηθούν καταστροφικές εφαρμογές της νανοτεχνολογίας παρά εποικοδομητικές. Η νανοτεχνολογία έχει σαφείς εφαρμογές τόσο στην εθνική άμυνα όσο και στην τρομοκρατία. Η νανοτεχνολογία επιτρέπει την κατασκευή μηχανισμών με επιλεκτική καταστροφική δράση, οι οποίοι προσβάλλουν, για παράδειγμα, μόνο μια δεδομένη γεωγραφική περιοχή ή μόνο μια ομάδα ανθρώπων με συγκεκριμένα γενετικά χαρακτηριστικά.

Άμεση συνεπαγωγή της φαουστιανής συμφωνίας με τον διάβολο για την κατάκτηση της ισχύος που μας προσφέρει η νανοτεχνολογία, είναι ότι θέτουμε τους εαυτούς μας σε ανυπολόγιστο κίνδυνο: στον κίνδυνο να καταστρέψουμε τη βιόσφαιρα από την οποία εξαρτάται κάθε μορφή ζωής36.

Ο Ντρέξλερ, στις Μηχανές Δημιουργίας, καταγράφοντας τους κινδύνους που μπορεί να προκαλέσει η νανοτεχνολογία, περιγράφει«φυτά» των οποίων το «φύλλωμα» αποτελείται από ηλιακές κυψέλες, παρόμοιας απόδοσης με τις ήδη υπάρχουσες, και τα οποία θα ήταν δυνατόν να εκτοπίσουν τα αληθινά φυτά και να εποικήσουν τη βιόσφαιρα με φύλλωμα ακατάλληλο προς βρώση. Ισχυρά παμφάγα «βακτηρίδια» θα μπορούσαν να εκτοπίσουν τα αληθινά βακτηρίδια: να εξαπλωθούν όπως η γύρη στον άνεμο, να πολλαπλασιαστούν ταχύτατα και να εξαφανίσουν ολόκληρη τη βιόσφαιρα μέσα σε λίγες ημέρες.

Οι επικίνδυνοι αναπαραγωγικοί μηχανισμοί θα μπορούσαν κάλλιστα να είναι τόσο μικροί και ισχυροί και να εξαπλώνονται με τέτοια ταχύτητα, ώστε να μην είναι δυνατόν να ανακόψουμε την πορεία τους – αν τουλάχιστον δεν έχουμε προβεί στις κατάλληλες προετοιμασίες για κάτι τέτοιο. Και όμως ο άνθρωπος δεν έχει καταφέρει ακόμα να ελέγξει τους ιούς και τα παράσιτα.

Μεταξύ των ειδικών της νανοτεχνολογίας, αυτή η απειλή είναι γνωστή με την ονομασία «το πρόβλημα της γκρίζας γλίτσας» (gray gloo problem). Βέβαια, οι ανεξέλεγκτες μάζες αναπαραγωγικών μηχανισμών δεν θα έχουν απαραίτητα γκρίζο χρώμα ή γλοιώδη υφή, ο όρος «γκρίζα γλίτσα» αναφέρεται κυρίως στον ελάχιστα γοητευτικό χαρακτήρα τους. Ίσως είναι ανώτερες από άποψη φυσικής επιλογής αλλά αυτό δεν τις καθιστά και επιθυμητές. Η απειλή της γκρίζας γλίτσας μας βοηθά να συνειδητοποιήσουμε πως στον τομέα των αναπαραγωγικών συναρμολογητών δεν έχουμε την πολυτέλεια να συγχωρήσουμε τα ατυχήματα.

Αυτό που πάνω από όλα θα έπρεπε να μας κάνει επιφυλακτικούς στη χρήση της γενετικής, της νανοτεχνολογίας και της ρομποτικής είναι η δύναμη της καταστροφικής αυτοαναπαραγωγής. Η αυτοαναπαραγωγή είναι το modus operandi της γενετικής μηχανικής, η οποία αναπαράγει τις δομές της χρησιμοποιώντας τον αναπαραγωγικό μηχανισμό του κυττάρου. Αυτό ακριβώς το χαρακτηριστικό ενσαρκώνει και τον κίνδυνο για την επέλαση της γκρίζας γλίτσας στη νανοτεχνολογία37.

Υπάρχει άραγε οποιαδήποτε δυνατότητα κοινωνικού ελέγχου αυτών των διαδικασιών και ποιοι είναι οι ηθικοί φραγμοί και τα όρια που θα πρέπει να θέσουν οι ανθρώπινες κοινωνίες απέναντι σε μια τέτοια εξέλιξη; Τέλος, αλλά όχι ελάχιστο, ποια θα είναι η τύχη των ταυτοτήτων, εθνικών, πολιτισμικών, φυλετικών απέναντι στη δημιουργία του μετανθρώπου; Η έννοια της ταυτότητας –τουλάχιστον της συλλογικής– θα πάψει πλέον να έχει οποιοδήποτε νόημα και θα επιβιώσει μόνο η ατομική-σειριακή ταυτότητα;

Δ. Φιλοσοφικές και ανθρωπολογικές συνεπαγωγές

Ποια είναι η θέση που μπορεί να πάρει η φιλοσοφία απέναντι σε αυτές τις εξελίξεις; Και ιδιαίτερα η φιλοσοφία της κριτικής του εργαλειακού ορθολογισμού και του εργαλειοποιημένου ανθρώπου; Και ποια μπορεί να είναι η εξέλιξη της θρησκείας μπροστά σε μια τέτοια προοπτική; Για τον Σπύρο Μάνδρο, που μοιάζει να προεκτείνει την παλιά διαφωτιστική αντίληψη για την κυριαρχία του Λόγου έναντι του Ανθρώπου, από τον μαρξισμό και την κομμουνιστική ουτοπία στην τεχνολογική επαγγελία του μετανθρώπου, τα πράγματα είναι καθαρά και το φιλοσοφικό δίλημμα αδήριτο:

“Το δράμα που εξελίσσεται στο θέατρο της συνείδησής μας τώρα έχει έναν αλλιώτικο πρωταγωνιστή: Το άνυσμα του κοινωνικού χρόνου, δηλαδή τη συλλογική μας αντίληψη για το μέγεθος, την ταχύτητα και την κατεύθυνση της ιστορίας. Από τη μια πλευρά βρίσκεται ο οικείος κοινωνικός χρόνος, που κινείται με τους ρυθμούς του βιολογικού σώματος, έχει την έκταση της καταγεγραμμένης ιστορίας και κατάγεται / ωθείται από κάποιο λαμπρό παρελθόν. Και από την άλλη, ο (ελλείψει καλύτερου όρου) τεχνοκρατικός / επιστημονικός χρόνος, που παραδόξως συνθέτει ένα πρακτικώς άπειρο μέγεθος χρόνου (αστρονομικό, γεωλογικό, βιολογικό) με ακαριαίες νανοταχύτητες και κατευθύνεται / έλκεται από ένα κρυφό και τρομερό μέλλον.

Αυτό δηλαδή που παρακολουθούμε είναι η σύγκρουση δύο μειζόνων πνευματικών μας κατασκευών. Και η καθεμιά της γίνεται ανθρώπινη, ντύνεται με τα φανταχτερά ρούχα των βιωμάτων μας, υιοθετώντας / προκαλώντας αντίστοιχους συλλογικούς μύθους, που ο καθένας εγκατοικεί σε διαφορετική περιοχή της ψυχής. Έχουμε έτσι τον μύθο του ανθρώπου, όπως τον έπλασαν και τον επέβαλαν οι Έλληνες («μέτρο των πάντων ο Άνθρωπος»), και έχουμε και τον αναδυόμενο μύθο του μετανθρώπου («μέτρο των πάντων ο Λόγος»), που διεκδικεί σήμερα τη δική του ηγεμονία”38.

Τω όντι, αυτό είναι το πραγματικό ερώτημα που θα κρίνει τη μοίρα του ανθρώπου στις δεκαετίες και τους αιώνες που έρχονται. Απέναντι σε αυτή τη νέα πραγματικότητα, όπου το βουλιμικό-εξουσιαστικό δυναμικό αναδεικνύεται κυρίαρχο, οι κοινωνίες, για μια ακόμα φορά, θα πρέπει να επιλέξουν μπρος στις νέες προκλήσεις που διαγράφονται. Ο Σ.Μ. –και σε αυτό θα τον ακολουθήσει μια μετανθρώπινη κατάσταση39– θα επιλέξει τον «Λόγο» (δηλαδή τον εργαλειακό Λόγο) σε αντιπαράθεση με τον «Ανθρωπο». Ωστόσο –ευτυχώς– οι δυνατές επιλογές είναι περισσότερες, όσες και οι πιθανοί συνδυασμοί λύσεων και ανάμεσά τους θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τρεις μεγάλες κατευθύνσεις:

Η πρώτη είναι εκείνη της «τεχνοφασιστικής» αντιμετώπισης των αδιεξόδων. Παρατηρείται έλλειψη τροφίμων; Δημιουργούμε γενετικά μεταλλαγμένα τρόφιμα, άσχετα με τους πιθανούς κινδύνους και επιπλοκές! Οι άνθρωποι αυξάνονται υπερβολικά στον πλανήτη; Κατασκευάζουμε τεχνητά μεγαθήρια όπου σε ένα κτίριο θα ζουν ίσως και εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι, όπως ετοιμάζεται στην Ιαπωνία. Το κόστος των συνταξιούχων και των ασθενειών γίνεται δυσβάστακτο, καθώς οι πληθυσμοί γερνούν σταδιακά; Παρεμβαίνουμε στο γονιδιακό υλικό για να αντιμετωπίσουμε τις ασθένειες, άσχετα με τους πιθανούς κινδύνους της απρόβλεπτης μετάλλαξης του ανθρώπινου γονιδιώματος. Αντιμετωπίζουμε προβλήματα υγείας ή εμφάνισης; Η απάντηση είναι «απλή», δημιουργούμε έναν ημιτεχνητό άνθρωπο, όπως γίνεται ήδη με την προσθετική ιατρική, την προσθήκη σιλικόνης στα στήθη των γυναικών και, τέλος, επιτυγχάνουμε την «αιώνια σεξουαλική νεότητα» με κάποιο ενισχυμένο viagra.

Και προφανώς η πορεία δεν έχει τέλος: μεσομακροπρόθεσμα, δημιουργούμε νέα είδη, κατασκευασμένα στον δοκιμαστικό σωλήνα και πιθανώς, σε κάποια πιο απομακρυσμένη στιγμή, θα φθάσουμε ακόμα και σε νέα ανθρωποειδή ή ανθρωπίδες, πιθανόν και «ρέπλικες», όπου το ζωντανό έμβιο υλικό θα συνδυάζεται με το μηχανικό-άψυχο. Έτσι, θα παραμείνει αδιατάρακτο το σημερινό μοντέλο της σπατάλης και της ερήμωσης της γης˙ πιθανώς δε, την άνοδο της θερμοκρασίας από το φαινόμενο του θερμοκηπίου θα την αντιμετωπίσουμε με γονιδιακές μεταλλάξεις φυτών, ζώων και… ανθρώπων, αντί να καταργήσουμε π.χ. την εκτεταμένη καύση του πετρελαίου.

Πρόκειται για την εκδοχή που το οικολογικό κίνημα, στην πρώτη του νεότητα, χαρακτήριζε τεχνοφασιστική, εκδοχή απολύτως συμβατή με τη σημερινή φάση της ανθρώπινης ιστορίας, τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση. Σε μια τέτοια εκδοχή όλο και περισσότερα εμπορεύματα θα κυκλοφορούν με αυξανόμενα μεταφορικά μέσα και ο πλανήτης θα μεταβληθεί σε ένα τεχνο-γαιο-ανθρώπινο σύστημα. Ο «Άγιος Βονιφάτιος» (ψευδώνυμο) θα αναδείξει, εξιδανικεύοντας αυτή την προοπτική –που αποτελεί την αναπόφευκτη έκβαση και κατάληξη του εργαλειακού διαφωτισμού– την έλευση της «Κυβέρνιας»:

Η Κυβέρνια είναι ο τόπος όπου η ανθρωπότητα αντικρίζει και αναδύεται από την προνυμφική και προεμβρυακή της κατάσταση. Είναι εκεί όπου, εκρηκτικά και οδυνηρά, ξεπηδάμε από το βιο-μηχανικό καζάνι που θα γίνει ολόκληρη η Γη. Έχουμε άπληστα τσακίσει τη βιόσφαιρά μας. Ήδη η ρύπανση και η βακτηριδιακή επανεξέλιξη μας δηλητηριάζουν και εμποδίζουν τις ιατρικές θεραπείες. Η ανεπάρκεια πρώτων υλών, τα μειούμενα αποθέματα τροφών και οι κλιματολογικές μεταβολές από την άθλια κακομεταχείριση της Γης πρόκειται να μας φέρουν τις πιο φοβερές καταστροφές και κάνουν επιτακτική την ανάγκη να επιβιώσουμε σε αληθινές συνθήκες κόλασης.

Οι επόμενοι λίγοι αιώνες θα είναι ανάλγητοι και απαιτητικοί σε βαθμό που θα γεννήσουν τις πιο επικά ηρωικές σταυροφορίες και τους πιο άθλιους βαμπιρισμούς – κυριολεκτικά αδιανόητες μέχρι τώρα ακρότητες ηρωικής αυτοθυσίας και απελπισμένης κακίας. Μια νέα μυθολογία αληθινής μεταμόρφωσης και πραγματικής ενσάρκωσης του θείου και του δαιμονικού με κυβερνοργανικό προσωπείο θα είναι η ουσία των υπέροχων ιστοριών που θα λέγονται στην Κυβέρνια. Αυτό που θα επιβιώσει θα είναι ικανό να προκαλέσει τον σκοτεινό ουρανό.

Για να αντέξουμε τη προαιώνια απειλή του κοσμικού σκοταδιού και το μοτίβο της πυρηνικής αποκάλυψης που οι ίδιοι φτιάξαμε, πρέπει να αποκτήσουμε κάποιο είδος ανθεκτικότερης και πιο ευπροσάρμοστης και ευέλικτης σωματικής κατασκευής. Και οι μηχανές μας, τα μεταλλικά μας κράματα, οι ηλεκτρονικοί μας αισθητήρες, τα λεπτεπίλεπτα μικροεργαλεία μας και οι απίστευτες νανοτεχνολογίες μας, όλα αυτά ξυπνούν μέσα στους μηχανισμούς της επιβίωσής μας μια οδυνηρή επιθυμία να ενωθούμε μαζί τους και να τους επιτρέψουμε να ενισχύσουν τα εφήμερα και καταδικασμένα βιολογικά μας σώματα.

Βλέπω να έρχεται η εκπλήρωση όλης αυτής της μυθολογίας, όλης αυτής της θρησκευτικής μανίας για μεταγένεση. Για να επιβιώσουμε, γνωρίζουμε συλλογικά και υποσυνείδητα πως πρέπει να νευρομοσχευθούμε, να βιοσυγκολληθούμε και να υπερμορφοποιηθούμε στην πιο στενή συμβίωση με τον βιο-μηχανικό και ηλεκτρονικό κόσμο. Σαν ζωντανός υδράργυρος, να γίνουμε ικανοί να παίρνουμε οποιαδήποτε μορφή ή ψευδοφυσιογνωμία. Τα περιγράμματα του σώματος και του νου και του πνεύματός μας να χύνονται με την ταχύτητα της μεγα-ενισχυμένης σκέψης και βούλησης σε οποιοδήποτε αναγκαίο βιοκαλούπι.

Πρέπει να αφήσουμε πίσω μας τα μαλακά και σπογγώδη σάρκινα κελύφη μας, καθώς και τις αρχές που κυβερνούν την ημίρρευστη αυτή φόρμα. Πρέπει να γίνουμε άκαμπτο βιομέταλλο.

Να υιοθετήσουμε ένα άκαρδο πνεύμα επιβίωσης όπου η ηθικότητα και το έλεος θα εξοστρακιστούν αμείλικτα καθώς θα παλεύουμε να ελέγξουμε και να σταθεροποιήσουμε τη νέα βιο-μηχανική μας κατάσταση ύπαρξης. Η ίδια η Γη, όλο και πιο εχθρική και αντιδραστική στη ρύπανση και τις βιαιότητές μας πάνω της, θα εκκολάψει αυτή τη νέα και τρομερή τάξη ζωής. Αυτό που θα επιβιώσει, θα αδράξει τα άστρα.

Σώματα και εγκέφαλοι, ελαστικοί σαν την κοσμικών διαστάσεων βούληση που θα γεννηθεί από τον κολεκτιβισμό των αλληλοδιεισδυόντων όντων και την υπερμεγέθυνση της ονειρικής, ρευστής και απελευθερωμένης φαντασίας. Ένας ηράκλειος και ολύμπιος κόσμος. Ένας νέος και ανώτερος πολιτισμός, σμιλεμένος από τη βιοδιασπασμένη ενδοχώρα που θα ακολουθήσει τον καταστροφικό αποδεκατισμό αυτής της κουλτούρας στην οποία ζούμε και αναπνέουμε σήμερα υπό προθεσμία μέχρι την έλευση του μεγάλου ισοπεδωτικού κυκλώνα της κυβερνοσάρκας.

Ένα είδος κοινωνιοβιολογίας και ιεραρχικαλισμού και οργάνωσης και ελευθερίας του όντος τόσο διαφορετικό και αδιανόητο για τις σημερινές μας νόρμες που καμιά ηθική ή βιολογική σύγκριση δεν είναι επαρκής. Βιοκολεκτίβες και μαζικοί νόες και σύνθετα όντα και ανθρωποαποικίες και ουλτραμορφές και υπεραρχέτυπα και κυβερνοκυψέλες και πολυπυραμιδικοί εγκέφαλοι. Η Κυβέρνια θα είναι ένας τεράστιος και χαοτικός τόπος όπου τίποτα δεν είναι αδύνατο. Ένας πολιτισμός σκαπανέων που μπροστά του ορθώνονται μεγαλόπρεπα τόσα νέα σύνορα που η γραμμική ανθρώπινη σκέψη δεν μπορεί να τα χωρέσει40.

Η συνειδητοποίηση των διακυβευμάτων δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο ευκρινής και διάφανη. Από τον Άριο-υπεράνθρωπο των Ναζί – και τον «θεωρητικό αντιουμανισμό» ορισμένων αφελών μαρξιστών διανοουμένων– θα περάσουμε στον τεχνολογικό υπεράνθρωπο:

«Να υιοθετήσουμε ένα άκαρδο πνεύμα επιβίωσης όπου η ηθικότητα και το έλεος θα εξοστρακιστούν αμείλικτα».

Δεν είναι βέβαια τυχαίο πως οι Ναζί θα αναπτύξουν την ευγονική, και θα προωθήσουν πρώτοι τις έρευνες για την κλωνοποίηση, επιθυμώντας να προσδώσουν μια στέρεη «βιο-τεχνολογική» βάση στα οράματα της έλευσης του υπεράνθρωπου. Οι μουσικές και οι παρελάσεις της Νυρεμβέργης αποτελούν το πρελούδιο για την είσοδο του «μετανθρώπου», ο οποίος πλέον δεν θα έχει ανάγκη από την επιβολή των Αρίων και την εξάλειψη των κατώτερων ειδών δια πυρός και σιδήρου, αλλά θα διαθέτει τα όπλα της τεχνολογίας για την κατασκευή του υπερανθρώπου. Η «τεχνο-φασιστική» εκδοχή εμφανίζεται ως απάντηση στην ερήμωση που προκαλεί η πληθυσμιακή μεγέθυνση και η βιομηχανική επέκταση και γι’ αυτό είναι πολύ εύκολο να εκληφθεί και να προωθηθεί καταλλήλως ως μια αναπόφευκτη εξέλιξη.

Όπως σημειώνει και ο Τζέρεμι Ρίφκιν, είναι λάθος να ταυτίζουμε τη νέα ευγονική με την περίοδο του ναζισμού στη Γερμανία. Δεν υπάρχει ούτε σκοτεινή συνωμοσία ούτε προσπάθεια δημιουργίας αρίας φυλής. Aπό πλευράς εταιρειών, η επιθυμία είναι να παράγονται προϊόντα που βοηθούν και ευεργετούν τους ανθρώπους – διότι αν δεν τους βοηθούσαν, δεν θα υπήρχαν αγορές.

«Βραχυπρόθεσμα, η νέα ευγονική προσεγγίζεται με συμπάθεια, είναι φιλική, ευεργετική. Όμως, μακροπρόθεσμα, μπορεί να δημιουργήσει εξίσου μεγάλα προβλήματα, όπως η παλιά ευγονική. Στην εποχή του γενετικού σχεδιασμού, ο κάθε γονιός θα έχει την υποχρέωση να φροντίζει για την υγεία του παιδιού του, όχι από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο, όπως ίσχυε μέχρι σήμερα, αλλά και από τη σύλληψη μέχρι τον τοκετό. Αυτό επιφέρει μια βασική αλλαγή στη σχέση γονέα-παιδιού. Το παιδί δεν είναι πλέον ευλογία του Θεού, αλλά προϊόν παρέμβασης. Ο γονιός του είναι ο ευγονιστής, όχι ο Χίτλερ! Όμως στο παιδί μπορεί να μην αρέσει το γενετικό πρότυπο που επέλεξε ο γονιός του…. Ένας άλλος μεγάλος κίνδυνος που απειλεί την κοινωνία της γενετικής μηχανικής είναι εκείνος του γενετικού στιγματισμού και των γενετικών διακρίσεων: Ο κίνδυνος των γενετικών διακρίσεων είναι τόσο σοβαρός όσο σήμερα των θρησκευτικών, εθνικών ή φυλετικών διακρίσεων. Οι εργοδότες θα θέλουν να γνωρίζουν ποια είναι η γενετική σου σύνθεση προκειμένου να αποφασίσουν για, π.χ., θέματα προαγωγής. Ας υποθέσουμε ότι μεταξύ τριών υποψήφιων οι δύο έχουν γενετική προδιάθεση για καρκίνο, ενώ ο τρίτος όχι. Ποιον θα διαλέξει η επιχείρηση;» 41

Η δεύτερη εκδοχή αντίδρασης είναι εκείνη του τρόμου και της απορίας μπροστά στο νέο που έρχεται, και το οποίο οδηγεί είτε στη σιγή και τον φόβο μπροστά στις σαρωτικές αλλαγές που ανατέλλουν –δεν είναι τυχαίο πως το ζήτημα του μετανθρώπου δεν συζητείται σχεδόν καθόλου την Ευρώπη, για να μην αναφερθούμε στην Ελλάδα, σε αντίθεση με τις ΗΠΑ– είτε στην αναδίπλωση σε παρωχημένες δοξασίες και πίστεις, την επιστροφή σε κάποιον χρυσό αιώνα του παρελθόντος.

Ιδιαίτερα σε μας, στην Ελλάδα, σε μια στιγμή διερώτησης για τη συλλογική μοίρα μας στη νέα χιλιετία, η προσφυγή στο ιστορικό μας παρελθόν παίρνει ακόμα και μορφές καρικατούρας42. Αυτή η αναδίπλωση σημαδεύει συχνά τους πιο ευαίσθητους και αξιόλογους ανθρώπους που δεν μπορούν να ανεχθούν τη λογική της ομοιομορφοποίησης και της κυριαρχίας των τεχνημάτων πάνω στον άνθρωπο και απορρίπτουν, χρησιμοποιώντας αποκλειστικά ηθικά κριτήρια, την έλευση ενός τρομακτικού κόσμου. Όμως αρκούν άραγε τα ηθικά κριτήρια για να απαντήσουν σε μια «αδήριτη τεχνο-πραγματικότητα», κατασκευασμένη από πυρίτιο και ριβο-νουκλεϊνικά οξέα που ανατέλλει σε αυτή τη «νέα» χιλιετία;

Είναι άραγε πιθανή ή δυνατή μια τρίτη αντιμετώπιση; Μια επιλεκτική χρήση της τεχνολογίας, η απελευθέρωσή της από την εμπορευματική λογική του «αποτελέσματος», που αποτιμάται σε κέρδος, η αναβάθμιση της ανθρώπινης παράδοσης παράλληλα με την αναφορά στο μέλλον; Γιατί το μεγάλο ερώτημα θα είναι ακριβώς o εξανθρωπισμός του μέλλοντός μας. Έτσι, η καθιέρωση «απαγορεύσεων», παράλληλα με την ανάπτυξη της γνώσης σε κατευθύνσεις που ενισχύουν την ανθρώπινη κοινωνικότητα και αλληλεγγύη, είναι άραγε εφικτή ως η μόνη μη τεχνοφοβική απάντηση στην πρόκληση του μέλλοντος; Ο Μπιλ Τζόυ, στο προαναφερθέν κείμενό του, τονίζει πως:

“Η πιστοποίηση της αποχής από συγκεκριμένες μορφές της νανοτεχνολογίας, της ρομποτικής και της γενετικής τεχνολογίας δεν μπορεί να περιοριστεί στις υλικές εγκαταστάσεις, θα πρέπει να επεκταθεί και στον κυβερνοχώρο. Το κρίσιμο ζήτημα είναι να γίνει αποδεκτή η εφαρμογή των απαραίτητων μέτρων διαφάνειας σε έναν κόσμο όπου κυριαρχεί το μοντέλο των ιδιόκτητων πληροφοριών. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε ενδεχομένως να πραγματοποιηθεί με τη θέσπιση νέων μορφών προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας.

Η αποχή από τις επικίνδυνες τεχνολογίες δεν θα μπορέσει να γίνει πράξη αν οι επιστήμονες και οι μηχανικοί δεν υιοθετήσουν έναν αυστηρό κώδικα δεοντολογίας, έναν κώδικα όπως ο όρκος του Ιπποκράτη, και αν δεν έχουν το κουράγιο να εναντιωθούν, όποτε αυτό είναι απαραίτητο, ακόμη και με υψηλό προσωπικό κόστος. Στον 21ο αιώνα, αυτό απαιτεί επαγρύπνηση και προσωπική υπευθυνότητα εκ μέρους όλων όσοι εργάζονται τόσο στις πυρηνικές, βιολογικές και χημικές τεχνολογίες όσο και στη γενετική, τη νανοτεχνολογία και τη ρομποτική, προκειμένου να αποφευχθούν η δημιουργία όπλων μαζικής καταστροφής, αλλά και η γνώση που θα καθιστούσε εφικτή τη μαζική καταστροφή”43.

Είναι ωστόσο προφανές πως μια τέτοια αλλαγή της σχέσης με την τεχνολογία και την παράδοση καθώς και μια λογική προσωπικής υπευθυνότητας των επιστημόνων προϋποθέτει ριζικές οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές. Γιατί, στα πλαίσια του σημερινού κοινωνικού και ιδεολογικού υποδείγματος, που ωθεί διαρκώς σε μια μεγέθυνση οιστρηλατούμενη από το κέρδος και την κατανάλωση και όπου ο ανθρώπινος πληθυσμός και η παραγωγή διευρύνονται, δεν μπορεί να υπάρξει άλλη απάντηση εκτός από την μετανθρώπινη κατάσταση. Η απλή διατήρηση της ανθρωπικότητάς μας προϋποθέτει τη ριζική ανατροπή του εργαλειακού διαφωτισμού. Φθάνουμε πλέον στο όριο της μετάλλαξης. Και θα πρέπει να αποφασίσουμε.

Θα πρέπει κατ’ αρχάς να απορρίψουμε διαρρήδην τη λογική πως η τεχνολογία είναι «ουδέτερη» και το μόνο πρόβλημα έγκειται στην «καλή» ή «κακή» χρήση της, όπως ισχυρίζεται ο τεχνοστρόφος «προοδευτισμός». Και βέβαια, η τεχνολογία δεν είναι ουδέτερη. Αναπτύσσεται πάντα προς τις κατευθύνσεις που επιτάσσει το κυρίαρχο επιστημονικό παράδειγμα και το κυρίαρχο κοινωνικό και οικονομικό μοντέλο. Αρκεί να αναφέρουμε μερικά παραδείγματα: Η έρευνα για τις εναλλακτικές και ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, που είχε αναπτυχθεί στα μέσα της δεκαετίας του 1980, ως συνέπεια της ανόδου της τιμής του πετρελαίου, στη δεκαετία του 1990 καρκινοβατούσε εξ αιτίας της… πτώσης των τιμών!

Η έρευνα για τα μαζικά μέσα μεταφοράς έχει κυριολεκτικά καταποντιστεί ενώ αναπτύσσεται εκείνη για το ιδιωτικό αυτοκίνητο. Στην ιατρική αναπτύσσεται και χρηματοδοτείται η έρευνα για τις μεταμοσχεύσεις και όχι βέβαια για τις επιδημίες που μαστίζουν τον Τρίτο Κόσμο. Τέλος, τα πυρηνικά εργοστάσια προτιμούνταν από τα πιο συγκεντρωτικά κράτη γιατί απαιτούν την ύπαρξη ενός συγκεντρωτικού μοντέλου διαχείρισης, ενώ αντίθετα, οι ανεμογεννήτριες και τα ηλιακά οδηγούν σε διάχυση των ενεργειακών πηγών και της εξουσίας κ.ο.κ.

Κατά συνέπεια, ενώ δεν είναι δυνατόν να απορρίψουμε τη χρήση της τεχνολογίας και τις επιστημονικές ανακαλύψεις που βρίσκονται στο υπόβαθρο των μετεξελίξεών της, το τεχνολογικό τζίνι θα ήταν δυνατό να ξαναπεράσει κάτω από τον έλεγχο της κοινωνίας μόνον εάν έπαυε να οιστρηλατείται από τη βουκέντρα του κέρδους και της μεγέθυνσης. Μόνο εάν οι επιλογές των ανθρώπων στρέφονταν εκ νέου προς μια κοινωνιοκεντρική κατεύθυνση, η τεχνολογία θα προσέφερε ίσως μία λύση, όπου η ηθική, οικολογική και κοινωνική εξέλιξη θα τιθάσευε την οικονομο-τεχνοκρατική παρεκτροπή. Ο Ρίφκιν, ως προς τη βιοτεχνολογία και τις εφαρμογές της είναι αρκετά σαφής, εμπνεόμενος από τη «μαλακή» χρήση της τεχνολογίας που είχαν αναπτύξει οι παλαιότεροι πολιτισμοί, πριν από τον καπιταλισμό:

“Κοιτάξτε, η νέα βιολογία θα μπορούσε είτε να αποτελέσει ένα εργαλείο για την αναγέννηση της ανθρώπινης κοινωνίας, είτε ένα μέσο για την καταστροφή της. Υπάρχει αφ’ ενός ο «σκληρός» δρόμος των «διορθωτικών» παρεμβάσεων, που ακολουθούν οι περισσότεροι μοριακοί βιολόγοι, και αφ’ ετέρου ο «μαλακός» τρόπος, που διερευνά τις σχέσεις ανάμεσα στις γενετικές μεταλλάξεις και τις περιβαλλοντικές αλλαγές. Ο πρώτος, ο σκληρός δρόμος, ισοδυναμεί με αναγωγισμό…

Επιτρέψτε μου να αναπτύξω τον «μαλακό» δρόμο, που θεωρώ ότι αποτελεί την εναλλακτική χρήση της βιοτεχνολογίας. Το 70% των ασθενειών που προσβάλλουν τους κατοίκους των πλούσιων χωρών είναι ασθένειες των πλουσίων: άγχος, καρδιακές προσβολές, διαβήτης κτλ. Γνωρίζουμε ότι το 70% αυτών των ασθενειών βασίζονται σε γενετική προδιάθεση, που ενεργοποιείται από περιβαλλοντικά ερεθίσματα. Γνωρίζουμε επίσης ότι αυτά τα γονίδια μπορεί να μην ενεργοποιηθούν ποτέ αν ακολουθήσουμε μια συγκεκριμένη δίαιτα ή τρόπο ζωής.

Όλοι, π.χ., οι άνδρες γνωρίζουν σήμερα ότι, αν τρώνε τρεις φορές την εβδομάδα σάλτσα ντομάτας, δεν θα πάθουν καρκίνο του προστάτη. Αυτό που προτείνω είναι να χρησιμοποιήσουμε τις τεράστιες γνώσεις που μας παρέχει η σύγχρονη βιοτεχνολογία, για να βελτιώσουμε την πρόληψη, αντί να ακολουθήσουμε τον «σκληρό» δρόμο της διόρθωσης του γενετικού μας εξοπλισμού. Σε δέκα χρόνια από σήμερα, ο καθένας θα έχει τη δυνατότητα χαρτογράφησης του γονιδιώματός του. Θα γνωρίζουμε τη γενετική μας προδιάθεση για κάθε αρρώστια. Θα μπορούμε να προσδιορίζουμε έτσι π.χ. συγκεκριμένες δίαιτες για κάθε άτομο που θα ταιριάζουν με το γενετικό του μηχανισμό και θα απομακρύνουν την πιθανότητα να ενεργοποιηθούν οι γενετικές προδιαθέσεις του…

Μόνο σε ακραίες περιπτώσεις θα προσέφευγα στον «σκληρό» δρόμο, χρησιμοποιώντας τα γενετικά φάρμακα, ορισμένα από τα οποία είναι ομολογουμένως εκπληκτικά. Θα δεχόμουν επίσης τη σωματική θεραπεία, όπου η επέμβαση γίνεται μόνο στα σωματικά κύτταρα και οι γενετικές μεταβολές δεν μεταβιβάζονται στους απογόνους. Όμως δεν δέχομαι σε καμία περίπτωση τη θεραπεία της αναπαραγωγικής σειράς, όπου οι γενετικές μεταβολές γίνονται στο σπέρμα, στο ωάριο και στα εμβρυακά κύτταρα και περνούν σε όλες τις μελλοντικές γενιές”44.

Μια τέτοια λογική φαίνεται να πρυτανεύει στους κόλπους ενός αυξανόμενου ποσοστού θεραπευτών και γιατρών, που επανεισάγουν –ή μάλλον επιχειρούν να το κάνουν– στη «σκληρή» δυτική ιατρική τόσο την ιπποκρατική αντίληψη της ψυχοσωματικής ασθένειας, τις αρχές μιας υγιεινής ζωής, ως στοιχείο πρόληψης πριν νοσήσει ο οργανισμός, όσο και τις θεραπευτικές μεθόδους των ανατολικών και των «πρωτογόνων» λαών. Και μόνον σε ακραίες περιπτώσεις ασθένειας και ανάγκη χειρουργικής επέμβασης, επιλέγουν την προσφυγή στις μεθόδους της σκληρής ιατρικής.

Μια τέτοια αντίληψη δεν επιτελεί μόνο μια τεράστια οικονομία μέσων (ο τομέας της υγείας είναι ο ταχύτερα αναπτυσσόμενος βιομηχανικός τομέας στις αναπτυγμένες δυτικές κοινωνίες, ενώ ξεπερνάει στις ΗΠΑ το 15% του ΑΕΠ) και ανθρώπινου πόνου, αλλά απορρίπτει την εργαλειακή και μηχανοκεντρική αντίληψη του ανθρώπινου οργανισμού που εισήγαγε ο διαφωτισμός – το ανθρώπινο σώμα ως μηχανή του Καρτέσιου ή του Λα Μετρί. Και, mutatis mutandis, το ίδιο παρατηρείται σε μια πληθώρα τομέων και δραστηριοτήτων:

Η οργανική γεωργία, που αναπτύσσεται παράλληλα και ανταγωνιστικά με την εισαγωγή των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών, χρησιμοποιεί εξελιγμένη αλλά «μαλακή» τεχνολογία για την καταπολέμηση των ζιζανίων ή των ασθενειών –π.χ. έντομα και όχι φυτοφάρμακα– και βασίζεται στην υψηλή ποιοτική παραγωγή έναντι της ποσοτικοποιημένης βιομηχανικής γεωργίας, ενώ μόνο σε έσχατη περίπτωση καταφεύγει σε κλασικά ζιζανιοκτόνα, κλπ, κλπ.

Με βάση αυτή την αρχή, μπορούμε να φανταστούμε μια επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη που δεν θα οδηγεί στον “Θαυμαστό Νέο Κόσμο” του Χάξλεϋ και σε πειράματα με το γονιδιακό υλικό του ανθρώπου, αλλά στην εξάλειψη της άχρηστης και «βάναυσης» εργασίας προς όφελος των πιο δημιουργικών και αυτό-εμπλουτιστικών δραστηριοτήτων. Χωρίς την απόρριψη της λογικής της ανάπτυξης και της μεγέθυνσης, ο «μετάνθρωπος» θα ανακύψει ως αδήριτη αναγκαιότητα, με όλες τις στρεβλώσεις που αυτό συνεπάγεται. Όσο δε για την πιθανή είσοδο σε νέους επιστημονικούς πειραματισμούς, αυτή θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο μετά από δεκάδες ή εκατοντάδες χρόνια, αφού θα ήταν δυνατός ο πλήρης επιστημονικός και κοινωνικός έλεγχος των συνεπειών αυτών των πειραματισμών.

Στο, παροξυστικά «υπέρ»διαφωτιστικό, δίλημμα, Λόγος έναντι Ανθρώπου, ο Λόγος αποσπάται από τον ίδιο τον Άνθρωπο και αντιπαρατίθεται ευθέως σε αυτόν, οδηγείται «επέκεινα του είναι»:

“Ὅσο τεχνοδομεῖται ὁ κόσμος τόσο πνευματώνεται καθὼς ἀφήνει πλέον τὴν σφαίρα τῶν αἰσθήσεων γιὰ ἐκείνη τῶν μαθηματικῶν σχέσεων, ἡ δυναμικὴ τῶν ὁποίων τρέπει τὶς ὑλικὲς μάζες σὲ ἐνέργεια. Ἡ ψηφιακὴ τεχνολογία… ὁδηγεῖ ἀπὸ κοινοῦ μὲ τὴν θεωρητικὴ ἔρευνα ἐπέκεινα τοῦ εἶναι”45.

Ο Άνθρωπος του Καρτέσιου, του Μπέικον, του διαφωτισμού, αντιπαρατέθηκε ως «Λόγος», θεϊκός ή μη, προς τη Φύση και έθεσε ως στόχο του την υποταγή της. Τώρα πλέον, στην αρχόμενη εποχή της μηχανοκρατίας και του «μετανθρώπου», ο Άνθρωπος υποβιβάζεται στην ήδη υποτελή επικράτεια της Φύσεως και ο Λόγος αυτονομείται από τον ίδιο τον άνθρωπο, ως ένας νέος παντοδύναμος μηχανικός ή κοινωνικός –αδιάφορο πλέον– θεός. Σημασία έχει ότι ο εργαλειακός (κατά κυριολεξίαν) Λόγος αποσπάται από τον ίδιο τον άνθρωπο που τον παρήγαγε.

Η «υπερνεωτερικότητα» της μεταμοντέρνας τεχνοκρατικής εποχής σκοτώνει τον ίδιο τον Άνθρωπο-Λόγο του διαφωτισμού. Έτσι αποκαλύπτεται πως το σκουλήκι βρισκόταν ήδη στην καρδιά του καρπού. Ο διαφωτισμός παρήγαγε έναν σολιψιστικό κόσμο –που έφτασε στα άκρα με τον Φίχτε, τον Χέγκελ, και τον «μαρξιστικό» Μαρξ– έναν κόσμο που είχε ήδη αντιπαραθέσει τον άνθρωπο προς τη φύση. Αντιθέτως, ο αρχαίος κόσμος, και ιδιαίτερα ο αρχαιοελληνικός, θεωρούσε τον άνθρωπο μέσα στη Φύση –τον Κόσμον, η αρχαιοελληνική εκδοχή του «μέτρον απάντων άνθρωπος» δεν συμπεριελάμβανε τον Κόσμο στην υπέροχη και αδιατάρακτη ολότητά του, αλλά ίσχυε μόνον για τα συμβεβηκότα του ανθρώπινου κόσμου, που ανήκε στο «υποσελήνιο» σύμπαν.

Επρόκειτο για τη συμπύκνωση μιας μορφής του αρχαιοελληνικού ανθρωπισμού και όχι προφανώς για κάποια πρόθεση κυριαρχίας επί της φύσεως. Ο διαφωτισμός διέστρεψε και επεξέτεινε αυτή τη λογική σε κυριαρχία επί της φύσεως – ο άνθρωπος ως μέτρον απάντων, κυριολεκτικώς, ως η κορωνίδα της δημιουργίας, ως ο κύριος και κάτοχος της φύσης.

Δεδομένου όμως ότι ο άνθρωπος, εν τέλει, παραμένει Φύση («δέσμιός της», θα επαναλαμβάνει ένας πανίσχυρος κοινός τόπος), ο εργαλειακός Λόγος αποσπάται και από τον ίδιο τον άνθρωπο και βαδίζει σε μια νέα σάρκωση, μηχανοκεντρική. Ο Λόγος αρχικώς θα σαρκωθεί στον Θεό, εν συνεχεία στον Θεάνθρωπο, με τον Διαφωτισμό στον ίδιο τον Άνθρωπο tout court, για να φτάσει πλέον να εγκαταλείψει το σάρκινο σκήνωμά του και να εξέλθει του ίδιου του ανθρώπου. Και δυστυχώς, αυτό το βήμα δεν θα το πραγματοποιήσουν μόνον, ή απλώς, οι οπαδοί του επερχόμενου μετανθρώπου. Θα έχει προετοιμαστεί –συχνά ασυνείδητα– από τους οπαδούς του θεωρητικού αντιανθρωπισμού. Ο Λόγος δεν εγκαταβιώνει στον άνθρωπο, ως μία από τις ιδιότητες-δυνατότητές του, ως μία από τις παραμέτρους της υποστάσεώς του, αλλά ενσαρκώνεται σε κάθε είδους μετασυστήματα.

Για έναν ορισμένο διαφωτισμό και μαρξισμό –τον αλτουσεριανό, αλλά και για τον στρουκτουραλισμό γενικότερα–, ο «άνθρωπος» δεν υπάρχει, αποτελεί μια κατασκευή, δημιούργημα της κοινωνικής μηχανικής. πρόκειται για μια ακραία μορφή ιστορικισμού. Κατά συνέπεια, ο Λόγος είναι κάτι πέρα από τον συγκεκριμένο άνθρωπο, δημιούργημα των κοινωνικών μετασυστημάτων. ο άνθρωπος απλώς εκφέρει τον Λόγο –κατ’ αναλογίαν, οι συγγραφείς, για παράδειγμα., δεν «γράφουν» τα βιβλία αλλά αποτελούν το μέσο για να γραφτούν τα βιβλία46! Σε ορισμένες ψυχαναλυτικές αντιλήψεις, ιδιαίτερα του συρμού στις μέρες μας, η σκέψη μας δεν είναι παρά ο «Άλλος» που βρίσκεται μέσα μας.

Είναι όντως αληθές ότι ο άνθρωπος σαν τέτοιος διαμορφώνεται σε μια μακρά περίοδο από έναν συνδυασμό φυσικών και κοινωνικών παραγόντων, από την εποχή των πρώτων ανθρωπιδών –πριν έξι εκατομμύρια χρόνια– μέχρι την εποχή μας, και σε μεγάλο βαθμό αποτελεί δημιούργημα της κουλτούρας. Ωστόσο, αυτή η ιστορικότητα της ανθρωπογένεσης δεν αναιρεί το γεγονός πως, μετά την εμφάνιση της τελευταίας τουλάχιστον μορφής του, του homo sapiens, διαθέτουμε για μερικές δεκάδες χιλιάδες χρόνια μια λίγο πολύ δεδομένη ανθρώπινη φιγούρα, η οποία, όσο και εάν συνεχίζει να μεταβάλλεται, βάσει των κοινωνικών εξελίξεων47, εξακολουθεί να διαθέτει σταθερά ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά.

Και ένα από αυτά είναι ο «Λόγος» ο οποίος δεν βρίσκεται έξω από τον άνθρωπο – είτε πρόκειται για κάποιον τιμωρό Θεό που του στερεί το χάρισμα του Λόγου, είτε για κάποια κοινωνική δομή, η οποία επιφορτίζεται με ευνουχιστικές θεϊκές ιδιότητες, είτε, τέλος, για κάποια μηχανική δομή. Ο «θεωρητικός αντιανθρωπισμός» δεν έκανε τίποτε άλλο από το να αναπαράγει ένα σχήμα το οποίο καθαγιάζει την υποδούλωση του ανθρώπου και επιτρέπει τον διαχωρισμό Ανθρώπου και Λόγου.

Η αντιπαράθεση λοιπόν του ανθρώπου με τη φύση καταλήγει στην έσχατη ύβρη της αντιπαράθεσης του ανθρώπου με τον Λόγο. Ύβρη απέναντι στην οποία μόνο μία αντίστροφη κίνηση είναι δυνατή, η ανασύνδεση του ανθρώπου με τη φύση και η αντιμετώπιση του λόγου ως μορφής της εξέλιξης της ίδιας της φύσεως – αν αναχθούμε σε ένα επίπεδο αφαίρεσης τέτοιο που να θεάται τη φύση ως σύνολο και να εντάσσει τον άνθρωπο ως μέρος σε αυτή.

[Βεβαίως σε ένα κατώτερο μεθοδολογικά πεδίο, εκείνο του κόσμου του ανθρώπου, η ταύτιση Φύσεως και Λόγου οδηγεί σε έναν εξ ίσου περιοριστικό και αναγωγιστικό μονισμό, ωστόσο, ανάμεσά τους δεν υψώνεται κάποιο σινικό τείχος, αλλά αναδεικνύεται μία δυαδικότητα η οποία επιτρέπει στην ανθρωπικότητα, ως ιδιαίτερη σχέση λόγου και φύσεως, ιδωμένης από τη σκοπιά της ανθρώπινης μερικότητας, να συνεχίσει να εκδιπλούται.]

Στις μέρες μας, πλέον, αυτός ο εξωτερικός, έναντι του Ανθρώπου, Λόγος, παύει πλέον να είναι κατ’ εξοχήν θεολογικός, κοινωνικός, ή… ψυχαναλυτικός και φιλοσοφικός, όπως συνέβαινε στο μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα και τείνει να γίνει μηχανικό-τεχνολογικός, ως έκφραση πλέον του νέου τεχνολογικού μεσσιανισμού.

Καθίσταται λοιπόν βέβαιο ότι οι συγκρούσεις και οι αντιπαραθέσεις της χιλιετίας στην οποία έχουμε ήδη εισέλθει θα έχουν ως επίδικο αντικείμενο την κατεύθυνση και τη χρήση της τεχνολογίας. Θα μπορούσαμε να πούμε πως η πάλη των τάξεων θα μεταβληθεί σε πάλη για την κατεύθυνση και τη χρήση της τεχνολογίας, ώστε να μη φθάσει να γίνει, όπως την περιγράφει η επιστημονική φαντασία, μία πάλη ανάμεσα στον άνθρωπο και τον μετάνθρωπο, ανάμεσα στον άνθρωπο και τη μηχανή.

Σε μια κοινωνία όπου οι άνθρωποι έχουν υποκατασταθεί, στην κορωνίδα της εξέλιξης, από τις μηχανές –μας λέει ο κυριολεκτικά προφητικός Άγγλος συγγραφέας Σάμιουελ Μπάτλερ, ήδη το 1872, όταν έγραψε το μυθιστόρημά του για τη μυθική νήσο του Erewhon (Nowhere, πουθενά)48– οι Ερεχονιανοί υποχρεώθηκαν εν τέλει να καταστρέψουν τις περισσότερες από τις μηχανές τους για να διατηρήσουν την ανθρωπικότητά τους.
-----------------------------
Παραπομπές

1 Ο Τάλως ήταν μια μηχανική κατασκευή, το πρώτο «ρομπότ» στην παγκόσμια ιστορία. Σύμφωνα με την επικρατέστερη μυθολογική εκδοχή, κατασκευάστηκε από τον Ήφαιστο κατ’ εντολήν του Δία, ο οποίος τον χάρισε στο Μίνωα για να φυλάει την Κρήτη. Ήταν κατασκευασμένος από μπρούντζο και διέθετε μία και μοναδική φλέβα, η οποία ξεκινούσε από τον λαιμό και κατέληγε στον αστράγαλό του, όπου ένα χάλκινο καρφί έκλεινε την έξοδό της. Μέσα στη φλέβα του Τάλω κυλούσε ο Ιχώρ, δηλαδή «το αίμα των αθανάτων», θείο υγρό που του έδινε ζωή. Κύριο έργο του Τάλω ήταν να διατρέχει όλες τις ακτές της Κρήτης τρεις φορές την ημέρα, να ρίχνει βράχους στα εχθρικά πλοία, να σκοτώνει τους εισβολείς και επί πλέον να περιφέρεται στο εσωτερικό του νησιού μεταφέροντας από χωριό σε χωριό τους νόμους που θεσμοθετούσε ο Μίνωας. Τους εισβολείς εξόντωνε αγκαλιάζοντάς τους, ενώ ταυτόχρονα πυρακτωνόταν –άγνωστο πως– και τους κατέκαιγε. Ο «θάνατός» του επήλθε όταν, από την Κρήτη, περνούσαν οι Αργοναύτες και ο Ποίας, πατέρας του Φιλοκτήτη, τόξευσε το χάλκινο καρφί στη φτέρνα του Τάλω, το οποίο βγήκε από τη θέση του και χύθηκε ο ιχώρ. Δηλαδή, σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Τάλως αποτελούσε ένα είδος «κύβοργου».

2 Αξίζει να σημειώσουμε πως ο ναζισμός δεν υπήρξε ένα αυθεντικό ρομαντικό ρεύμα, παρά τα αντιθέτως υποστηριζόμενα και τις υπαρκτές αλλά δευτερεύουσες ρομαντικές εκλάμψεις του (Έτσι ο Φ. Τερζάκης στα Αποσπάσματα μιας φιλοσοφίας της φύσης, και ιδιαίτερα το κεφάλαιο «Η ρομαντική φύση» σσ. 59-71, συνδέει τον ρομαντισμό με τον ναζισμό, εκδ. Natura). Ο ναζισμός επεχείρησε μάλλον να «ρομαντικοποιήσει» τη μηχανή και γι’ αυτό –ορθά– ο Λιονέλ Ρισάρ και ο Τζέφρεϋ Χερφ επινόησαν και χρησιμοποίησαν τον όρο «αντιδραστικός μοντερνισμός». [Βλ. Jeffrey Herf, Αντιδραστικός μοντερνισμός, τεχνολογία, κουλτούρα και πολιτική στη Βαϊμάρη και το Γ΄ Ράϊχ, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1996 και Lionel Richard, D’une apocalypse à l’autre: Sur l’Allemagne et ses productions intellectuelles de Guillaume II aux années vingt, 10/18 Παρίσι 1976]

3 Σπύρος Μάνδρος, «Ο νέος μύθος για τον μετάνθρωπο», από το ηλεκτρονικό περιοδικό Μεταθέσεις.

4 Σπύρος Μάνδρος, ό.π.

5 Σπύρος Μάνδρος, ό.π.

6 Βλ. Κωνσταντίνος Πάγκαλος (καθηγητής ιατρικής – γενετιστής), «Νέα Γενετική – Νέα Ευγονική;» Εισήγηση στο Συνέδριο «Αρχές και αξίες για την οικοδόμηση της Ευρώπης», Ξενοδοχείο Divani Caravel, Αθήνα 4-6 Μαΐου 2003.

7 Η επερχόμενη τεχνολογική μοναδικότητα του Vernor Vinge, της Μαθηματικής Σχολής του Πολιτειακού Πανεπιστημίου του San Diego (Μετάφραση Σπ. Μάνδρος) παρουσιάστηκε αρχικά στο Συμπόσιο VISION-21, που έγινε με χορηγία του Ερευνητικού Κέντρου Lewis της NASA και του Ινστιτούτου Αεροδιαστημικής του Οχάιο, στις 30-31 Μαρτίου 1993. Σύμφωνα με τον Vinge, εντός τριάντα ετών, θα έχουμε τα τεχνολογικά μέσα για να δημιουργήσουμε υπερανθρώπινη νοημοσύνη. Κατά συνέπεια πολύ σύντομα, μετά απ’ αυτό, θα λάβει τέλος και η ανθρώπινη περίοδος της πλανητικής ιστορίας.

8 Βλέπε Eric Drexler, Engines of Creation, Anchor, Reprint edition, 1987 και Eric Drexler, Chris Peterson, Gayle Pergamit, Unbounding the Future: The Nanotechnology Revolution, Harpercollins, 1993 καθώς και τα άρθρα που δημοσιεύτηκαν στο ηλεκτρονικό περιοδικό Μεταθέσεις: Kai Wu, «Η επιστροφή του Προμηθέα, Νανοτεχνολογία: Η επόμενη βιομηχανική επανάσταση», μτφρ Σπ. Μάνδρος και Michael S. Wisz «Η υπόσχεση της νανοτεχνολογίας», μτφρ Σπ. Μάνδρος, www.meta.gr .

9 Η νανοτεχνολογία αναφέρεται σε μοριακά και ατομικά μεγέθη και έχει ως μονάδα μέτρησης το νανόμετρο, δηλ. το ένα εκατομμυριοστό του μέτρου.

10 Η μοριακή ηλεκτρονική, που συχνά ονομάζεται και moletronics, περιλαμβάνει τη μελέτη και εφαρμογή των μοριακών δομικών μονάδων για την κατασκευή ηλεκτρονικών εξαρτημάτων.

11 Το ένα TeraFLOP αντιστοιχεί με ένα τρισεκατομμύριο υπολογιστικές πράξεις ανά δευτερόλεπτο.

12 Ο Γκόρντον Μουρ, ο ιδρυτής της μεγάλης εταιρείας ηλεκτρονικών «Ιντέλ», προέβλεψε το 1965 πως η δύναμή των υπολογιστών θα διπλασιαζόταν κάθε δύο χρόνια. Η πρόβλεψή του επαληθεύτηκε και το 2000 ο Pentium 4 διέθετε 42 εκατομμύρια τρανζίστορ ενώ, πριν από 35 χρόνια, ο 4004 διέθετε μόλις 2.250 τρανζίστορ. Η επαλήθευση της πρόβλεψης θεωρήθηκε πως μπορεί να στοιχειοθετήσει τη διατύπωση ενός αντίστοιχου «νόμου», που απεκλήθη «Νόμος του Μουρ».

13 Hans Moravec, Mind Children: The Future of Robot and Human Intelligence, Χάρβαρντ, Harvard University Press, 1990.

14 Το ένα PetaFLOP αντιστοιχεί με χίλια τρισεκατομμύρια υπολογιστικές πράξεις ανά δευτερόλεπτο ή χίλια TeraFLOP.

15 http://www.china.org.cn/top10/2013-06/21/content_29187340.htm

16 Βλέπε Hans P. Moravec, Robot: Mere Machine to Transcendent Mind, Oxford University Press, 1998.

17 Επίσης, Hans Moravec, Mind Children: The Future of Robot and Human Intelligence, Χάρβαρντ, Harvard University Press, 1990.

18 Βλέπε Ray Kurzweil, The Age of Spiritual Machines: When Computers Exceed Human Intelligence, Penguin Putnam 2000, καθώς και Jay W. Richards, George F. Gilder, Ray Kurzweil, Thomas Ray, John Searle, William Dembski, Michael Denton, Are We Spiritual Machines?: Ray Kurzweil vs. the Critics of Strong A.I., Discovery Institute, 2002.

19 Ο Μόραβετς είναι πρωτοπόρος στην ανάπτυξη ανεξάρτητων κινούμενων ρομπότ και χρηματοδοτείται από τη NASΑ, το Ναυτικό και την Υπηρεσία Προγραμμάτων Εξελιγμένων Ερευνών του Υπουργείου Άμυνας, ενώ ο Κουρτσβάιλ έχει κατακτήσει το Εθνικό Βραβείο Τεχνολογίας των ΗΠΑ, το 1999, και έχει κατασκευάσει τα πιο εξελιγμένα συστήματα οπτικής αναγνώρισης κειμένων.

20 Βλέπε τα σχετικά κείμενα του καθηγητή πολιτικών επιστημών Charles T. Rubin, «Artificial Intelligence and Human Nature,» The New Atlantis, τεύχος 1, Άνοιξη 2003, σσ. 88-100 και του Nadrian C. Seeman, «Nanotechnology and the Double Helix», Scientific American, Ιούνιος 2004, σσ. 35-43.

21 Gregory S. Paul, Earl Cox, Beyond Humanity: Cyberevolution and Future Minds,
Charles River Media, 1996. Ο Gregory S. Paul είναι παλαιοντολόγος και τα σχέδιά του για τους δεινοσαύρους χρησιμοποιήθηκαν στην κινηματογραφική ταινία Jurassic Park. Ο Earl Cox είναι ένας από τους γκουρού των νέων τεχνολογιών και ιδρυτής του «The Metus Systems Group».

22 Βλ. Για πρώτη φορά από Ισραηλινούς επιστήμονες το 2001 http://www.physics4u.gr/news/2001/scnews379.html. Βλέπε στο περιοδικό Science για τις πιο πρόσφατες εξeλίξεις, του 2011, http://www.sciencemag.org/content/332/6034/1156.

23 Ένα γραμμάριο DNA έχει τη δυνατότητα να αποθηκεύσει εξίσου μεγάλο όγκο πληροφοριών με ένα τρισεκατομμύριο CD. Επιπλέον, στις βιοχημικές αντιδράσεις τους, που λαμβάνουν χώρα σε εξαιρετικά μικρή επιφάνεια, οι εκατοντάδες τρισεκατομμύρια κλώνοι του DNA «εργάζονται» ταυτόχρονα, δημιουργώντας ένα σύστημα παράλληλης επεξεργασίας, με δυνατότητες μεγαλύτερες και από αυτές των πλέον σύγχρονων υπερυπολογιστών. Βλέπε Ημερησία / Πρίσμα, τεύχος 46, 22-23 Ιανουαρίου 2000.

24 Οι οποίοι αυτοαποκαλούνται τρανσουμανιστές ή και εξτροπιανοί. Ο τρανσουμανισμός, σύμφωνα με τον Max More, μπορεί να οριστεί ως μια «φιλοσοφία ζωής καθοδηγημένη από αρχές και αξίες που προάγουν τη ζωή, η οποία επιδιώκει μέσω της επιστήμης και της τεχνολογίας τη συνέχιση και επιτάχυνση της εξέλιξης της νοήμονος ζωής πέρα από την τρέχουσα ανθρώπινη μορφή και τους περιορισμούς της». Για την Natasha Vita More, ο τρανσουμανισμός «είναι η δέσμευση να ξεπεράσουμε τα ανθρώπινα όρια σε όλες τους τις μορφές: Παράταση του μέσου όρου ζωής, επαύξηση της ευφυΐας, συνεχής αύξηση της γνώσης, εξασφάλιση πλήρους ελέγχου της προσωπικότητας και ταυτότητάς μας και δημιουργία της ικανότητας να εγκαταλείψουμε αυτό τον πλανήτη. Οι τρανσουμανιστές επιδιώκουν να εξασφαλίσουν αυτούς τους στόχους μέσω του Λόγου, της επιστήμης και της τεχνολογίας». [ Βλέπε Σπ. Μάνδρος, ό.π.]

25 Roger Penrose, Martin Gardner, The Emperor’s New Mind: Concerning Computers, Minds, and the Laws of Physics, Oxford University Press, [πρώτη έκδοση 1989, αναθεωρημένη το 2002]. O Roger Penrose, φυσικομαθηματικός, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, έχει γράψει ανάμεσα σε άλλα και τα εξής βιβλία: Shadows of the Mind, A Search for the Missing Science of Consciousness (1994)˙ (μαζί με τον Stephen Hawking) The Nature of Space and Time (1996)˙ και μαζί με τους Abner Shomony, Nancy Cartwright, Stephen Hawking, Malcolm Longair, The Large, the Small and the Human Mind (2000).

26 Roger Penrose «Consciousness Involves Noncomputable Ingredients», στο John Brockman The Third Culture: Beyond the Scientific Revolution, Νέα Υόρκη, Simon & Schuster, 1995. Στην ίδια κατεύθυνση, της αδυναμίας της τεχνητής νοημοσύνης να προσεγγίσει την πολυπλοκότητα του ανθρώπινου νου, βλ. στα ελληνικά, Charles Jonscher, Δικτυωμένη ζωή, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2003.

27 Rudy Rucker, Το άπειρο και ο νους, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, β΄ εκδ. 2010, σ. 172.

28 Βλέπε Judy Jones, William Wilson, An Incomplete Education, Ballantine Books, αναθεωρημένη έκδοση 1995 και Douglas R. Hofstadter, Gödel, Escher, Bach: An Eternal Golden Braid, Basic Books, έκδοση της εικοσαετηρίδας, 1999.

29 Βλέπε για την ευγονική και τις εφαρμογές της στη Γερμανία και τη Μεγάλη Βρετανία: Benno Müller-Hill, Murderous Science: Elimination by Scientific Selection of Jews, Gypsies, and Others, Germany 1933-1945, Oxford University Press, Νέα Υόρκη, 1988˙ Stefan Kühl, The Nazi Connection: Eugenics, American Racism, and German National Socialism. Oxford University Press, Νέα Υόρκη, 1994˙ Sheila Faith Weiss, Race Hygiene and National Efficiency: The Eugenics of Wilhelm Schallmayer, University of California Press, Μπέρκλεϋ 1987˙ Greta Jones, Social Hygiene in Twentieth Century Britain, Croom Helm, Λονδίνο 1986˙ Pauline M.H. Mazumdar, Eugenics, Human Genetics, and Human Failings: The Eugenics Society, Its Sources and Its Critics in Britain, Routledge, Λονδίνο, 1992.

30 Naomi Schaefer, «The Legacy of Nazi Medicine,» The New Atlantis, Τεύχος 5, Άνοιξη 2004, σσ. 54-60.

31 Βλ. Washington Post 29 Αυγούστου 1997, Irish Times 30 Αυγούστου 1997, Gunnar Broberg, Nils Roll-Hansen «Eugenics and the Welfare State Norway, Sweden, Denmark, and Finland», The Observer, 24 Αυγούστου 1997, Steve James, «Social Democrats implemented measures to forcibly sterilise 62,000 people», World Socialist Web Site wsws.org.

32 Βλ. Τάκης Φωτόπουλος «Η “ουδετερότητα” της επιστήμης και η …σοσιαλιστική ευγονική», Ελευθεροτυπία, 22 Σεπτεμβρίου 1997.

33 Jeremy Rifkin, O αιώνας της Bιοτεχνολογίας, εκδ. Nέα Σύνορα Λιβάνη, Αθήνα 2001.

34 Tο Μανιφέστο του Καζίνσκι δημοσιεύτηκε στην Ελλάδα από τις εκδόσεις «Ποντίκι».

35 Ο Μπιλ Τζόυ –ο οποίος αποτελούσε έναν από τους πιθανούς υποψήφιους παραλήπτες των παγιδευμένων με εκρηκτικά επιστολών που έστελνε ο Καζίνσκι και του οποίου ήδη ένας φίλος είχε σκοτωθεί από βόμβα του Unabommber– ανακάλυψε έκπληκτος, διαβάζοντας το Μανιφέστο του, πως οι απόψεις του Καζίνσκι ήταν ταυτόσημες με τις δικές του.

36 Βλ. Bill Joy. «Why the future doesn’t need us. Our most powerful 21st century technologies – robotics, genetic engineering, and nanotech – are threatening to make humans an endangered species». ΠεριοδικόWired, Τεύχος 8ης Απριλίου 2000. [Το άρθρο έχει μεταφραστεί στα ελληνικά στο περιοδικό RAM, τον Δεκέμβριο του 2000.] Ο Bill Joy υπήρξε συνιδρυτής και επικεφαλής του Επιστημονικού Τμήματος της Sun Microsystems, από την οποία παραιτήθηκε το 2003, προήδρευσε στην κυβερνητική επιτροπή των ΗΠΑ για το μέλλον της έρευνας στην πληροφορική και είναι ο εμπνευστής των προδιαγραφών της γλώσσας Java.

37 Bill Joy, ό.π.

38 Σπύρου Μάνδρου, ό.π.

39 Βλέπε το απόσπασμα από το βιβλίο του Στ. Ράμφου, Έλληνες και ταλιμπάν, (σσ. 96-99, Αρμός 2002) για τον άνθρωπο που «ἀφήνει τὴν λογικὴ τῆς γενέσεως καὶ τῆς φθορᾶς καὶ μπαίνει στοὺς ρυθμοὺς τῆς διαρκοῦς μεταμορφώσεως. Δὲν εἶναι ἀντικείμενο τοῦ χρόνου καὶ τοῦ γίγνεσθαι ἀλλὰ ὑποκείμενο καὶ συνδημιουργός τους.» Αντιστρόφως ο Σπύρος Μάνδρος στη νεωτερη συγγραφική παραγωγή του υποβάλει πλέον σε αυστηρή κριτική κάθε τεχνοκεντρική λογική.

40 Saint Boniface (ψευδώνυμο) «Κυβέρνια: Το κάλεσμα του μέλλοντος» Μετάφραση: Σπύρος Μάνδρος από το ηλεκτρονικό περιοδικό Μεταθέσεις, [www. meta.gr ].

41 Συνέντευξη του Τζέρεμυ Ρίφκιν, Ελευθεροτυπία, Δευτέρα 18 Δεκεμβρίου 2000.

42 Χαρακτηριστική περίπτωση το ιδεολογικό κράμα αρχαιολατρίας και πίστης στον μετάνθρωπο που αποτελεί ένα μεγάλο μέρος της ιδεολογίας των λεγόμενων «δωδεκαθεϊστών», που αναφέρονται στους αρχαίους Έλληνες ως εξωγήινους, ή στην απάτη της λεγόμενης «ομάδας Ε», Ελλήνων υπερανθρώπων που θα σώσουν την Ελλάδα από οποιαδήποτε απειλή. (Βλέπε και περ. Άρδην, τεύχ. 35, Απρίλιος 2002).

43 Bill Joy, ό.π.

44 Συνέντευξη του Τζερεμυ Ρίφκιν, Ελευθεροτυπία, Δευτέρα 18 Δεκεμβρίου 2000.

45 Στέλιος Ράμφος, Ιστορία στην κόψη του χρόνου, Καστανιώτης, Αθήνα 2000, σσ. 22-23.

46 Βλέπε Νάσος Βαγενάς, Μεταμοντερνισμός και λογοτεχνία, Πόλις, Αθήνα 2002, όπου ασκείται κριτική στην άποψη την οποία υποστηρίζουν οι πρώην στρουκτουραλιστές και νυν αποδομιστές σύμφωνα με την οποία «ο συγγραφέας δεν μπορεί να εκφράσει τίποτε από αυτά που επιθυμεί να πει, γιατί μετατρέπεται κατά την πράξη της γραφής σε ένα απλό όργανο, έναν ενδιάμεσο, που εκτελεί τη βούληση της υπερανθρώπινης, υπερβατικής δύναμης, που λέγεται Γλώσσα.» [Βλ. Ιωάννα Παντελουδάκη «Το αδιέξοδο του μεταμοντερνισμού» στο περ. Άρδην, τεύχος 38-39, Δεκέμβριος 2002.]

47 Βλέπε Edgar Morin, H ανθρώπινη φύση, το χαμένο παράδειγμα, Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 2000.

48 Βλέπε Samuel Butler, Erewhon, Penguin EnglishLibrary, Paperback 1970.