Καλλίμαχος: "Την Άρτεμη υμνούμε.."

"Την Άρτεμη —αλίμονο στους αοιδούς που την ξεχνούν—υμνούμε, που αγαπάει τα τόξα και το κυνήγι του λαγούκαι τους απλόχωρους χορούς και τα παιγνίδια στα όρη, κι αρχίζουμε από τότε, στου πατέρα της που κάθονταν τα γόνατα,παιδάκι ακόμα κι έτσι στον πατέρα της μιλούσε: ...

«Αιώνια δώσ᾽ μου παρθενιά και κάμε να με κράζουνμ᾽ ονόματα πολλά που ο Φοίβος μη μου παραβγαίνει.
Δώσ᾽ μου βέλη και τόξα, κι άσε πατέρα, ούτε φαρέτραούτε μεγάλο τόξο σου γυρεύω. Οι Κύκλωπες και βέληθα τεχνουργήσουν γρήγορα για μένα κι εύκαμπτο τόξο.
Και δάδες δώσ᾽ μου να κρατώ, κι ως με το γόνατο χιτώνανα ᾽μαι ζωσμένη πλουμιστό και άγρια θηρία να σκοτώνω.
Δώσ᾽ μου ακόμα ένα χορό μ᾽ εξήντα Ωκεανίδες,όλες εννιάχρονες, όλες παιδούλες δίχως τη γυναίκεια ζώνη.
Και δώσ᾽ μου είκοσι νύμφες Αμνισίδες, να τις έχω βάγιεςτα πέδιλα να μου κοιτούν και τα γοργά σκυλιά μου,όταν δεν θα χτυπάω λίγκες μήτε ελάφια.
Κι όλα τα όρη δώσε μου κι από τις πόλεις όποια εσύ θελήσεις,γιατί στην πόλη η Άρτεμη συχνά δεν κατεβαίνει.
Στα όρη θα κατοικίσω, ενώ στις πόλεις θα' ρχομαι μ' ανθρώπους σ᾽επαφή μονάχα όταν γυναίκες που κοιλοπονούν βαριάθα με καλούν να τις βοηθήσω.
Σ᾽ αυτές οι Μοίρες,όταν γεννιόμουν, με προόρισαν να φέρω τη βοήθεια.
Γιατί κι εμένα η μάνα μου δεν πόνεσε σαν με γεννούσε,και δίχως κόπο μ᾽ έβγαλε, στα γόνατά της πάνω αφήνοντάς με».Αυτά η παιδούλα ως είπε, τη γενειάδα προσπαθούσε του πατέρα τηςνα αγγίξει, όμως πολλές φορές ανώφελα τα χέρια τάνυσεμήπως τα ψαύσει.
Και ο πατέρας συγκατάνευσε γελώντας,κι είπε, την κόρη του χαϊδεύοντας:
«Τέτοια οι θεέςσαν μου γεννούν παιδιά, οι θυμοί της Ήρας της ζηλιάραςούτε μ᾽ αγγίζουνε· όσα θελήσεις πάρε τέκνο μουκι άλλα ο πατέρας θα σου δώσει πιο τρανά.
Τριάντα πόλεις κι όχι μία μοναχά θα σου χαρίσω,τριάντα πόλεις που θεόν άλλο δεν θα τιμήσουνπαρά μονάχα εσένα και θ᾽ αποκαλούνται πόλεις της Αρτέμιδας.
Κι άλλες πολλές θα ᾽χεις κοινές μ᾽ άλλους θεούςκαι στα Μεσόγεια και στα νησιά. Και θα υπάρχουν σ᾽ όλεςβωμοί και άλση για την Άρτεμη.
Στους δρόμουςκαι στα λιμάνια εσένα για προστάτισσα θα λογαριάζουνε».
Τούτα σαν είπε,το λόγο του επικύρωσε κλίνοντας το κεφάλι. Κι έβαινε η κόρηστο Λευκόν όρος της Κρήτης το δασόσκεπο,κι εκείθε στον Ωκεανό.
Και νύμφες διάλεξε πολλές,όλες εννιάχρονες, κι όλες ακόμα κόρες δίχως διάδημα.Και χαίρονταν πολύ ο ποταμός ο Καίρατος, χαίρονταν και η Τηθύς, που έπεμπε τις θυγατέρες της βοηθούς στην κόρη της Λητώς.»

Οι διαφορές των δύο φύλων στον έρωτα και στις σχέσεις

Ο έρωτας είναι μια ασυνείδητη επιλογή του συντρόφου εκείνου που ταιριάζει στο καταπιεσμένο τμήμα του εαυτού. Μόλις ο σύντροφος βρει τρόπο έκφρασης ή θεωρήσει ότι βρήκε τρόπο έκφρασης του καταπιεσμένου τμήματος του εαυτού, δεν υπάρχει λόγος να παραδεχτεί την ύπαρξή του.

Μια γυναίκα που δεν αισθάνεται αγαπητή, διότι έτσι ένιωθε όταν ήταν παιδί, είναι πολύ πιθανό να επιλέξει έναν άντρα που δεν εκφράζει την αγάπη. Με αυτό τον τρόπο μπορεί εκείνη να κατηγορεί εκείνον για την άσχημη αίσθηση που έχει η ίδια για τον εαυτό της.

Ένα άντρας που αισθάνεται κατώτερος, διότι έτσι αισθανόταν όταν ήταν παιδί, είναι πολύ πιθανό να επιλέξει μια αυστηρή και επικριτική γυναίκα. Με αυτό τον τρόπο μπορεί να κατηγορεί εκείνη για το συναίσθημα κατωτερότητας που νιώθει.

Ενώ η γυναίκα θα συνεχίσει να παραπονιέται ότι ο σύντροφός της δεν της δείχνει αγάπη και ο άντρας θα συνεχίσει να παραπονιέται για την αυστηρή κριτική της συντρόφου του, το πιθανότερο είναι να παραμείνουν και οι δύο με τους συντρόφους τους. Ο λόγος; Μας είναι πολύ πιο εύκολο να είμαστε με ένα/μια σύντροφο ο/η οποίος/α παρέχει μια εξωτερική δικαίωση των κακών συναισθημάτων που τρέφουμε για τον εαυτό μας, παρά να έρθουμε αντιμέτωποι με αυτά τα συναισθήματα μέσα μας, στον εαυτό μας.

Επίσης, όταν οι σύντροφοι είναι αδιαφοροποίητοι, αποτέλεσμα κάποιων τραυματικών εμπειριών απόρριψης, εγκατάλειψης ή κατατρεγμού που βίωσαν στην παιδική τους ηλικία, τα συναισθήματά τους σε σχέση με αυτά τα καταπιεσμένα και απορριπτέα μέρη του εαυτού τους είναι ιδιαίτερα αρνητικά ή αλληλοσυγκρουόμενα / αμφίθυμα.

Εφόσον η ανάγκη άρνησης της ύπαρξης αυτών των καταπιεσμένων τμημάτων είναι ιδιαίτερα ισχυρή, με τον ίδιο τρόπο η ανάγκη εύρεσης ενός/μιας συντρόφου ο/η οποίος/α τα εκφράζει είναι το ίδιο ισχυρή. Όταν ανακαλύψουν αυτό το κομμάτι σε έναν πιθανό σύντροφο, τον ερωτεύονται «τρελά». Μπορεί η αγάπη τους να είναι, στα μάτια των άλλων, υπερβολική, καταστροφική ή ακόμα και παρανοϊκή, αλλά είναι απόλυτα λογική για εκείνους, εάν λάβουμε υπόψη τις υποσυνείδητες ανάγκες τους. Αφού έχουν ερωτευθεί, ενθαρρύνουν ασυνείδητα το/τη σύντροφό τους να εκφράσει αυτά τα καταπιεσμένα και απορριπτέα σημεία. Έτσι, καθίσταται δυνατή για εκείνους/ες η κριτική και η προσπάθεια ελέγχου αυτών των απογοητευμένων τμημάτων στο/στη σύντροφό τους, όχι στον εαυτό τους.

Όταν οι δύο σύντροφοι είναι διαφοροποιημένοι και λογικά ολοκληρωμένοι ως άτομα, οι διαφορές στις προσωπικότητές τους θεωρούνται συμπληρωματικές, αξιόλογες και ευχάριστες. Σε ένα τέτοιο ζευγάρι, ο ελαφρώς καταπιεστικός σύζυγος είναι πιθανό να απολαμβάνει τον αυθορμητισμό και παρορμητισμό της συζύγου του και η σύζυγος να εκτιμά την προσήλωση του συζύγου της στη λεπτομέρεια και στον προσεκτικό προγραμματισμό. Αντίθετα με τη γνωστή ρήση πως, για να μπορέσουμε να αγαπήσουμε τους άλλους, θα πρέπει πρώτα να αγαπήσουμε τον εαυτό μας, ο ψυχαναλυτής Theodor Reik παρατήρησε ότι όσο πιο αρνητική είναι η εκτίμηση που έχουμε για τον εαυτό μας τόσο πιο πιθανό είναι να ερωτευτούμε. Οι άνθρωποι αισθάνονται την έλλειψη κάποιων στοιχείων στον εαυτό τους και ψάχνουν να τα βρουν στο/στη σύντροφο. Όταν ερωτεύονται, προβάλλουν στον/στην αγαπημένο/η τις ανεκπλήρωτες φαντασιώσεις τους.



Marc Chagall - 1917 - Οι γκρι εραστές

Η προβολή των αποσχισμένων τμημάτων του εαυτού, αποσχισμένη προβολή, συμβαίνει και στους δύο συντρόφους, με τον καθένα να προσπαθεί να εκφράσει τα σημεία που έχει απαρνηθεί ή καταπιέσει μέσω του συντρόφου.

Για παράδειγμα, μια γυναίκα η οποία έχει εσωτερικεύσει τραυματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας, κάποιας βίαιης αντιπαράθεσης μεταξύ θύματος και θύτη, τοποθετεί τον εαυτό της στη θέση του θύματος. Έχει διαχωρίσει τα δύο μέρη της σύγκρουσης, έχει καταπνίξει το βίαιο μέρος, του θύτη, και το έχει προβάλει στο σύντροφό της. Η εσωτερικευμένη σύγκρουση, σε αυτή την περίπτωση, μεταξύ της κακομεταχείρησης και του κατατρεγμού, γίνεται μια ασταμάτητη σύγκρουση μεταξύ των συντρόφων. Ο διαιρεμένος εαυτός γίνεται διαιρεμένο ζευγάρι. Η γυναίκα έχει ανάγκη από έναν αγενή και προσβλητικό άντρα, έτσι ώστε να προβάλλει σε αυτόν την ασυνείδητη, απολίτιστη, βίαιη, καταπιεσμένη αποσχισμένη πλευρά του εαυτού της. Η εσωτερικευμένη σύγκρουση την ωθεί στην εύρεση ενός συντρόφου που θα μπορέσει να καλύψει αυτή την ανάγκη, προς μεγάλη έκπληξη και ανησυχία της οικογένειάς της και των φίλων της, οι οποίοι δεν μπορούν να καταλάβουν τι βρίσκει μια γλυκιά και ευγενική γυναίκα σε έναν βίαιο και αγενή τύπο. Η απάντηση είναι απλή. Σε εκείνον βρίσκει το αποσχισμένο / αποθυμένο τμήμα του εαυτού της.

Ο εραστής της έχει επίσης εσωτερικεύσει μια βίαιη σύγκρουση μεταξύ θύτη και θύματος από την παιδική του ηλικία. Όμως, στην περίπτωσή του, το τμήμα που αποσχίστηκε και καταπιέστηκε είναι το τμήμα του θύματος. Στη σχέση του με αυτή τη γυναίκα μπορεί να έχει την εμπειρία αυτού του τμήματός του και να το αντιμετωπίσει. Με αυτό τον τρόπο οι μη διαφοροποιημένοι σύντροφοι φέρνουν προβληματικές αντικειμενότροπες σχέσεις των πρώτων εμπειριών της ζωής τους στις ερωτικές τους σχέσεις. Εφόσον η προβολή αντιπροσωπεύει μια ασυνείδητη, πρωτόγονη ανάγκη, πολύ συχνά το άτομο που την προβάλλει «δε βλέπει» τις συμπεριφορές που είναι ασύμφωνες με αυτή την προβολή. Επομένως, η γυναίκα είναι πιθανό να θεωρήσει αγενή και επιθετική τη συμπεριφορά του άντρα, ακόμα κι όταν δεν είναι. Παρομοίως, ο άντρας είναι πολύ πιθανό να δει τη γυναίκα ως θύμα ακόμα κι όταν εκείνη δεν είναι.

Όπως φαίνεται από το παράδειγμα, οι σύντροφοι τείνουν να έχουν τις ίδιες εσωτερικευμένες συγκρούσεις και, σε μια αμοιβαία διαδικασία, προβάλουν ο ένας στον άλλο τα συμπληρωματικά, ασυνείδητα και καταπιεσμένα, αποσχισμένα μέρη του εαυτού τους. Ακόμη, κάθε σύντροφος ταυτίζεται με τα μέρη που ο/η άλλος σύντροφος προβάλει σε αυτόν/αυτήν. Το αποτέλεσμα ονομάζεται προβλητική ταυτοποίηση. Η προβλητική ταυτοποίηση είναι ίσως η πιο σημαντική συνεισφορά της αντικειμενότροπης θεωρίας στην κατανόηση της διαδικασίας του έρωτα και της δυναμικής του ζευγαριού.

Ο άντρας του οποίου η σύζυγος προβάλλει σε αυτόν την επιθετική, δυναμική, γονική, κυριαρχική, αποσχισμένη πλευρά της εσωτερικεύει αυτή την προβολή, ταυτοποιείται με αυτή και θεωρεί τον εαυτό του έτσι όπως θεωρείται από τη σύζυγό του. Παρομοίως, η γυναίκα ταυτοποιείται με την προβολή του συζύγου της και θεωρεί τον εαυτό της έτσι όπως θεωρείται από εκείνον, το υποταγμένο, παθητικό ή ανώριμο, αδύναμο και αποσχισμένο τμήμα του. Με αυτό τον τρόπο εσωτερικά, ασυνείδητες συγκρούσεις του/της συντρόφου εξωτερικεύονται στο ζευγάρι ως τύποι σύγκρουσης. Χρησιμοποιώντας διαφορετική φρασεολογία, οι συγκρούσεις ενός ζευγαριού είναι μια επανέκδοση των εσωτερικών συγκρούσεων που υπάρχουν στον κάθε σύντροφο. Όσο λιγότερο ολοκληρωμένα είναι τα ζευγάρια τόσο πιο παιδιάστικες είναι οι ανάγκες τους και τόσο πιο έντονες είναι οι συγκρούσεις τους.

Όταν δύο άνθρωποι ερωτεύονται, προβάλλουν ο ένας στον άλλο τις αποσχισμένες και καταπιεσμένες πλευρές τους. Μια γυναίκα που έχει μάθει να καταπιέζει την ανάγκη αυτονομίας και ανεξαρτησίας προβάλλει αυτή την απουσία (αποτέλεσμα της καταπίεσης) στο σύζυγό της. Έτσι, εκείνος εμφανίζεται πιο ανεξάρτητος απ’ότι είναι στην πραγματικότητα. Ο άντρας που έχει μάθει να καταπιέζει την εξάρτησή του και την ανάγκη του για τρυφερότητα προβάλλει αυτές τις πλευρές στη γυναίκα του, με αποτέλεσμα εκείνη να φαίνεται πιο εξαρτημένη και αδύναμη απ’ότι είναι στην πραγματικότητα.

Η προβλητική ταυτοποίηση ωθεί και τους δύο να συνταυτιστούν με τις αντίστοιχες προβολές. Στις περισσότερες περιπτώσεις αυτό που βλέπουμε είναι ένας παραδοσιακός τύπος ζευγαριού, όπου ο άντρας και η γυναίκα παίζουν πολύ άνετα τους λεγόμενους φυσιολογικούς ρόλους των φύλων. Σε αρκετές περιπτώσεις, όμως, μπορεί αυτοί οι στερεότυποι ρόλοι των φύλων να έχουν μεγάλο αντίτιμο για τον έναν ή και τους δύο συντρόφους. Ένα παράδειγμα είναι η γυναίκα που, ως αποτέλεσμα μιας τέτοιας προβλητικής ταυτοποίησης, χάνει την ικανότητά της να κρίνει τι συμβαίνει γύρω της, ιδίως τη συμπεριφορά του συζύγου της. Οι άνθρωποι τείνουν να ερωτεύονται άτομα που βρίσκονται σε παρόμοια επίπεδα διαφοροποίησης αλλά αντίθετα επίπεδα άμυνας ή χαρακτήρα ή ύφους. Το αμυντικό ύφος είναι είδος συμπεριφοράς που προστατεύει τον εαυτό από τη συνειδητοποίηση του άγχους: τα ζευγάρια τείνουν να επικροτούν ο ένας τον άλλον για το ύφος που έχουν.

Κι η εξήγηση θα ΄ρθει κάποτε όταν δεν θα χρειάζεται πια καμία εξήγηση

Ό,τι σπέρνεις θερίζεις. Όπως στρώνεις, έτσι κοιμάσαι. Η ζωή ρόδα είναι και γυρίζει. Αυτές κι άλλες πολλές εκφράσεις, μας θυμίζουν τι πρέπει να προσδοκάμε από το μέλλον μας. Και πράγματι είναι αλήθεια.  Σε ένα εύλογο χρονικό διάστημα, που απομακρυνόμαστε από τον κεντρικό πυρήνα των γεγονότων και χαλαρώνουμε, οι καταστάσεις μας φέρνουν αντιμέτωπους με τις ευθύνες, τα λάθη μας αλλά και τις προσδοκίες μας.

Ούτε μοίρα, ούτε σύμπαν, ούτε το γραφτό  είναι αυτό που καθορίζει το μέλλον μας.  Το μέλλον καθορίζεται αποκλειστικά και μόνο από εμάς, από τις επιλογές και τις συνειδητές πράξεις μας. Ακόμη κι αν κάποια πράγματα «είναι να γίνουν» ,ακόμη κι αν όλες οι συμπαντικές δυνάμεις συνωμοτήσουν για να συμβεί κάτι, εμείς είμαστε οι αρμόδιοι για να το συντηρήσουμε. Το σύμπαν μπορεί να έδωσε το μήνυμα του αλλά αν εμείς απερίσκεπτα το διαγράψαμε, είναι καθαρά προσωπική μας ευθύνη. Όμως, και πέρα από αυτό,  ο τρόπος που συμπεριφερθήκαμε στους ανθρώπους, οικείους μας και μη, καθορίζει την μελλοντική μας συγκομιδή εμπειριών.

Πιο συγκεκριμένα, ο πόνος που προκαλέσαμε, έστω και ακούσια, έστω και με την επίπλαστη εντύπωση ότι με τον τρόπο αυτόν βοηθάμε κάποιον, η κοροϊδία, η έλλειψη ευαισθησίας, θα μας επιστραφούν στο ακέραιο. Όχι λόγω κάποιας συμπαντικής εκδικητικότητας, αλλά λόγους τάξης και ισορροπίας. Η δικαιοσύνη θα επέλθει, σε χρόνο ίσως ανύποπτο, αλλά πάντως με τρόπο ξεκάθαρο και καθηλωτικό. Διότι οι ανώτερες δυνάμεις είναι μεν δίκαιες, αλλά όχι συνεπείς, σύμφωνα με τα δικά μας κριτήρια. Αυτός που πλήγωσε θα βρεθεί, κάποια απροσδιόριστη στιγμή, να κοιτάει τις δικές του ανοιχτές πληγές και να ψάχνει εξηγήσεις. Η ώρα της αυτοκριτικής, αργά ή γρήγορα, θα φτάσει και ο πέλεκυς της δικαιοσύνης θα είναι αμείλικτος.

Δεν ξέρω πώς, δεν ξέρω πού, δεν ξέρω πότε, όμως τα βραδιά
κάποιος κλαίει πίσω από την πόρτα
κι η μουσική είναι φίλη μας – και συχνά μέσα στον ύπνο
ακούμε τα βήματα παλιών πνιγμένων ή περνούν μες
στον καθρέφτη πρόσωπα
που τα είδαμε κάποτε σ’ ένα δρόμο η ένα παράθυρο
και ξανάρχονται επίμονα
σαν ένα άρωμα απ’ τη νιότη μας – το μέλλον είναι άγνωστο
το παρελθόν ένα αίνιγμα
η στιγμή βιαστική κι ανεξήγητη.
Οι ταξιδιώτες χάθηκαν στο βάθος
άλλους τους κράτησε για πάντα το φεγγάρι
οι καγκελόπορτες το βράδυ ανοίγουνε μ’ ένα λυγμό
οι ταχυδρόμοι ξέχασαν το δρόμο
κι η εξήγηση θα ‘ρθει κάποτε
όταν δεν θα χρειάζεται πια καμία εξήγηση

Α, πόσα ρόδα στο ηλιοβασίλεμα – τι έρωτες Θέε μου, τι ηδονές
τι όνειρα,
ας πάμε τώρα να εξαγνιστούμε μες στη λησμονιά.

(Περιμένοντας το βράδυ- Τάσος Λειβαδίτης)

Το ξέρω, το έζησα.

Το καλό είναι ότι ισορροπία αυτή λειτουργεί και εξ αντιστρόφως. Μπορεί να πετροβολούνε τα γεμάτα καρπούς δέντρα, όμως φτάσει η στιγμή που το κατάλληλο μάτι θα εκτιμήσει τη αξία τους. Απόδειξη τα ατελείωτα γνωμικά που δίνουν κουράγιο σε αυτούς που νιώθουν πόνο. Μετά την καταιγίδα έρχεται πάντα το ουράνιο τόξο και ούτω καθεξής.

Χωρίς καμία μοιρολατρική διάθεση, η ζωή, όπως και ο χρόνος, κυλάνε μόνο προς μία κατεύθυνση. Μπροστά. Ο Κομφούκιος είπε ότι “σημασία δεν έχει αν προχωράς αργά ή γρήγορα. Σημασία έχει να μην σταματάς». Κι ο πόνος μέσο για την ευτυχία είναι αρκεί να ξέρει κάποιος να την εκτιμήσει. Όσο κι αν θέλουμε να νταντεύουμε τους εαυτούς μας, όσο κι αν αντιμετωπίζουμε τους άλλους με το μαστίγιο κι εμάς με το γάντι, θα έρθει το πλήρωμα του χρόνου και θα συνειδητοποιήσουμε, βαθιά μέσα μας, τον πόνο που προκαλέσαμε.  Αλλά, κι αυτό να μην γίνει, η σκέψη μόνο της συμπαντικής δικαιοσύνης ας αποτελέσει το αποκούμπι των χαμένων μας προσδοκιών. Ένα κερί δεν παθαίνει τίποτα όταν βοηθάει ένα άλλο να ανάψει. Ας φωτίσουμε λοιπόν με τη φλόγα μας τις ζωές των γύρω μας. Τόσο απλά, εύκολα και ακοπίαστα.

O Πλάτων εναντίον της ηθικής αναρχίας

Αυτό όμως είναι μόνο τό πρώτο μέρος τής πλατωνικής ανάλυσης. Μετά άπό αύτό τό στοχασμό γιά τίς άρχές πού διέπουν τό δημοκρατικό πολίτευμα, καί μετά τήν περιγραφή τού είδους ζωής καί τού χαρακτήρα πού άντιστοιχούν σέ αύτόν, στό χώρο τού ατομικού, ό Πλάτων έπανέρχεται στή δημοκρατία γιά νά δείξει πώς αυτή καταστρέφεται. 'Όπως συμβαίνει μέ όλα τά άλλα πολιτεύματα, οί δυσκολίες εμφανίζονται στό κοινωνικό καί στό ήθικό έπίπεδο.

Σέ δυόμισι σελίδες έχουμε μιά περίληψη-καταπέλτη γιά τήν έξέλιξη τής άναρχίας Καί πάλι ή ελευθερία είναι ή προέλευση τών πάντων, γιατί άν γίνεται κατάχρησή της, κάθε πειθώ καθίσταται άδύνατη: « Όταν τό δημοκρατικό κράτος, διψασμένο γιά έλευθερία, συμβεί νά έχει έπικεφαλής κακούς οινοχόους καί μεθύσει άπό άκρατη έλευθερία περισσότερο άπό όσο πρέπει, τούς κυβερνήτες του, άν δέν είναι πολύ ύποχωρητικοί καί δέν τοΰ παρέχουν πλήρη έλευθερία, τούς τιμωρεί τότε κατηγορώντας τους ώς μιασμένους καί ολιγαρχικούς.

-Τό κάνουν, βέβαια, αύτό, είπε.

-Καί μάλιστα, είπα, οί άνθρωποι φέρονται ύβριστικά σέ όσους δείχνουν ύπακοή στούς άρχοντες, γιατί τούς θεωρούν δουλοπρεπείς καί τιποτένιους, καί έπαινοΰν καί σέβονται καί στίς ιδιωτικές καί στίς δημόσιες συγκεντρώσεις τούς άρχοντες πού συμπεριφέρονται ώς άρχόμενοι, καί τούς άρχόμενους πού συμπεριφέρονται ώς άρχοντες. ’Άραγε σέ κράτος τέτοιου είδους ή έλευθερία δέν θά επεκταθεί ύποχρεωτικά παντού;

-Πώς  όχι;». Γι αύτό έδώ τό κακό, ή λέξη είναι «άναρχία». Τήν ξαναβρίσκουμε σέ ένα στοχασμό, πού χρησιμεύει ώς μεταβατικός καί μάς κάνει νά περάσουμε άπό τήν άνυπακοή άπέναντι στούς άρχοντες στήν άνυπακοή γενικά, λέγοντας πώς εϊναι άναπόφευκτο αύτό τό πνεύμα νά περάσει «στό έσωτερικό τών οικογενειών καί τελικά ή άναρχία νά άναπτυχθει άκόμα καί στά ζώα».

Ακολουθεί ό πλήρης, ό περισσότερο άπό πλήρης, κατάλογος όλης τής κλίμακας τής ιεραρχίας, πού καταρρίπτεται μέ τήν ϊδια τή συγκατάθεση έκείνων πού θά όφειλαν νά τής έξασφαλίσουν τή διατήρηση.

«Εννοώ π.χ., είπε, πώς ό πατέρας συνηθίζει νά φέρεται όμοια μέ τό γιό του καί νά φοβάται τούς γιούς του, ό δέ γιος νά φέρεται όμοια μέ τόν πατέρα, καί ούτε νά ντρέπεται ούτε νά φοβάται τούς γονείς, γιά νά είναι τάχα έλεύθερος καί άκόμη ό μέτοικος να εξισώνεται μέ τόν πολίτη, όπως καί ό πολίτης μέ  τόν μέτοικο, καί ό ξένος τό ϊδιο.

- ’Έτσι, βέβαια, συμβαίνει, είπε.

- Καί αύτά, είπα εγώ, συμβαίνουν, καί άλλα μικρότερα τέτοιου είδους. Γιατί σέ τέτοιο κράτος ό δάσκαλος φοβάται τούς μαθητές καί τούς κολακεύει, ένώ οί μαθητές άδιαφορούν γιά τούς δασκάλους καί όμοια γιά τούς παιδαγωγούς* καί γενικά οί μέν νέοι κάνουν τόν έαυτό τους ισο μέ τούς μεγαλύτερους καί τούς συναγωνίζονται σέ λόγια καί έργα, οί δέ γέροντες, άφου κατέβουν στό επίπεδο τών νέων, δείχνουν γεμάτοι εύθυμία καί άστεΐζονται μιμούμενοι τούς νέους γιά νά μή φαίνονται τάχα δυσάρεστοι καί αύταρχικοί.

- Βεβαιότατα, είπε.

- Καί ή μεγαλύτερη ύπερβολή, είπα, πού μπορεϊ νά φτάσει, άγαπητέ μου, ή έλευθερία τού λαού σέ κράτος τέτοιου είδους είναι, όταν πιά οί άγορασμένοι άντρες καί οί άγορασμένες γυναίκες έχουν τήν ϊδια έλευθερία μέ τούς άγοραστές τους. Καί παρά λίγο νά ξεχάσουμε νά πούμε πόση ισονομία καί έλευθερία υπάρχει στίς σχέσεις τών γυναικών πρός τούς άντρες καί τών άντρων πρός τίς γυναίκες... καί πόσο πιό ελεύθερα εΐναι εδώ τά ζώα πού χρησιμοποιούν οί άνθρωποι παρά οπουδήποτε άλλου, δέν θά μπορούσε νά τό πιστέψει κάποιος, άν δέν τό γνωρίζει. Πραγματικά, καί οί σκύλες, όπως λέει καί ή παροιμία, μοιάζουν μέ τίς κυρίες τους, καί μάλιστα καί τά άλογα καί τά γαϊδούρια έχουν συνηθίσει νά περπατούν μέ πολλή έλευθερία καί περηφάνια πέφτοντας πάνω σέ όποιον συναντούν στό δρόμο, άν δέν παραμερίσει, καί όλα τά  άλλα έτσι ξεχειλίζουν άπό έλευθερία.

- Μαντεύεις τίς σκέψεις μου, είπε· όταν, βέβαια, πηγαίνω στήν έξοχή αύτό τό παθαίνω συχνά.

- Καί γενικά, λοιπόν, είπα, όλα αύτά μαζεμένα καταλαβαίνεις πόσο εύαίσθητη κάνουν τήν ψυχή τών πολιτών ώστε, άν επιχειρεί κάποιος νά τής έπιβάλει καί τόν παραμικρό έξαναγκασμό, νά έξεγείρονται καί νά μήν τόν άνέχονται; Καί στό τέλος, όπως ξέρεις, δέν νοιάζονται ούτε γιά τούς γραπτούς ούτε γιά τούς άγραφους νόμους, γιά νά μήν έχουν σέ καμιά περίπτωση κανέναν κύριο.

- Τό ξέρω πολύ καλά, είπε».

Ό δηκτικός οίστρος αύτής τής περιγραφής εξασφάλισε στό κείμενο τής Πολιτείας δίκαιη φήμη σέ όλες τίς έποχές. Διερμηνεύει μιά βίαιη έξαψη, άλλά έκφράζει έπίσης τή σκέψη στήν οποία ό Πλάτων παρέμεινε πιστός. Πολλά χρόνια αργότερα επαναλαμβάνει περιληπτικά στούς Νόμους τήν ϊδια ιδέα τής άναπόφευκτης έξέλιξης τής άναρχίας, πού, γεννημένη άπό τήν έλευθερία, κατακτά σύντομα όλους τούς τομείς τής ζωής. Ή μόνη διαφορά είναι ότι ό Πλάτων δέν άρκεΐται αύτή τή φορά μόνο στήν κοινωνική σάτιρα τής καθημερινής ζωής αλλά δείχνει τήν κακή επήρεια πού άσκει τελικά ή άναρχία στόν ήθικό καί θρησκευτικό τομέα.

Πραγματικά, άναφέροντας τίς ύπερβολές τής ελευθερίας στό τρίτο βιβλίο, άρχίζει μέ τήν έλευθερία στή μουσική καί στή συνέχεια γενικεύει συνοπτικά: «Μετά άπό αύτή τήν έλευθερία θά μπορει νά ύπάρχει ή έλευθερία τής άνυπακοής στίς άρχές τής έξουσίας καί άμέσως μετά τής άποφυγής τών ύποχρεώσεων πρός τόν πατέρα, τή μητέρα καί τούς ήλικιωμένους καί τής άρνησης τών συμβουλών τους, καί όταν βρίσκονται κοντά στά όρια (εννοεί τής πλήρους ελευθερίας) νά προσπαθούν νά μήν ύπακούουν στούς νόμους καί στό τέλος πιά νά μή λογαριάζουν τούς όρκους, τίς δεσμεύσεις καί γενικά τούς θεούς».

Επομένως, οι δύο άναλύσεις πού προσφέρει ό Πλάτων στην Πολιτεία άνταποκρίνονται χωρίς καμιά αμφιβολία στή βαθιά απέχθειά του πρός τή  δημοκρατική άναρχία. Έτσι εξηγείται ή σκληρή πειθαρχία πού έννοει νά επιβάλει στήν ιδανική πολιτεία του. Χωρίς νά αφήνει στά άτομα καμιά πρωτοβουλία, ύποτάσσει τήν τύχη τους στή συλλογική φροντίδα καί τελικά, στούς Νόμους, έπιδοκιμάζει καί ενθαρρύνει, όπως πολλά ολοκληρωτικά καθεστώτα, τίς χαμερπεις καταγγελίες, στήν περίπτωση πού ή έκπαίδευση, οί νόμοι καί ή κρατική έπίβλέψη δέν θά ήταν άρκετά γιά νά άποφευχθοϋν τά λάθη.

Ο ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ και οι ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ

Ή αστρονομία του Κοπέρνικου δέν είναι, άλλο τι παρά ή αστρονομία τών Ελλήνων. Δέν είναι δυνατόν νά θεωρηθεί ό Κοπέρνικος ώς εύρετής του πραγματικού συστήματος του κόσμου ή ως ιδρυτής τής νεωτέρας αστρονομίας.

ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ - ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ

Τό εργον του Κοπέρνικου συνετέλεσε μεγάλως εις τήν πρόοδον τής αστρονομίας, διότι τό ήλιοκεντρικόν σύστημα, τό όποιον παρεδέχετο, ασπάσθηκε ακολούθως ό πολύς Κέπλερ, όπερ ήγαγεν είς τήν υπό του Γερμανού σοφού ανακάλυψη τών πραγματικών νόμων τής κινήσεως τών πλανητών, καί μετέπειτα, εμμέσως, εις τήν ύπό του Νεύτωνος ανακάλυψη του μεγάλου νόμου τής έλξεως, του διέποντος τό σύμπαν.

Άλλ’ ο Κοπέρνικος επλανήθη πολλάκις έν ταις έρευνες αυτού, καί μάλιστα όταν απομακρύνεται τών άρχαίων Ελλήνων, για να φανή πρωτότυπος. Έτσι παρημέλησε τήν ατμοσφαιρική διάθλαση, την οποίαν τόσον λεπτομερώς είχε περιγράψει καί πινακογραφήσει ο Πτολεμαίος. Δέν ήδυνήθη νά καταλύση τούς επικύκλους, ών άφήκε 34. Έθεώρει τήν μετάπτωσιν τών ισημεριών ώς άλλάσσουσαν εντός 1717 έτών. Ένόμιζεν ότι είχε άποδείξει, ότι ή αλλαγή λοξότητος τής εκλειπτικής έπι του Ισημερινού ουδέποτε ήδύνατο τάχα νά είναι έλάσσων τών 23° 28' καί μείζων τών 23° 52', καί ότι ή αλλαγή αύτη έξετελείτο σε περιόδο 3.434 ετών. Έφρόνει, ότι οί αστέρες έλαμπον έξ άντανακλάσεως του ηλιακού φωτός. Καί έκαυχάτο, ότι είχε αποδείξει τήν ύπαρξη τρίτης δήθεν κινήσεως τής Γης, μή δυνάμενος νά έννοήση εκείνο, τό όποιον ήτο τόσον εύδηλον στούς πυθαγορείους καί στον Άριστάρχο, τήν άπλήν ανεξαρτησίαν τής άνακυκλήσεως του πλανήτου μας εις την περί τον ήλιο περιφοράς.
Τό όρθόν του ηλιοκεντρικού συστήματος του κόσμου διαβεβαίωσαν απολύτως δύο φιλόσοφοι τής αρχαιότητος, Σέλευκος ό Ερυθραίας καί ό αύτοκράτωρ ’Ιουλιανός, ο Εστεμμένος Φιλόσοφος. Ό πρώτος τούτων ελλήνιζεν έν Χαλδαία, αντιγράφων τάς θεωρίας του Κράτητος, καί απεφάνθη κατηγορικώς ύπέρ τής περί τόν Ήλιον περιφοράς τής Γής. Ό δέ δεύτερος έθεώρει εΰδηλον ότι οί πλανήται στρέφονται περί τόν Ήλιον. Άλλ’ ό Κοπέρνικος, καίπερ λέγων ότι είχεν αποδείξει τήν κίνησιν τής Γής, διετύπωσεν, ουχ ήττον, αμφιβολίαν ώς πρός τό σύνολον του ηλιοκεντρικού συστήματος, γράψας, ότι «πιθανότερα είναι ή κίνησις τής γης ή ή στάσις αύτής» (Α', 8).
Τό αντίθετον τοιούτων δοξασιών είναι πασίδηλον, διότι ή άπόδειξις φαινομένου τινός ούδεμίαν επιδέχεται άμφιβολίαν, αφού ή εισαγωγή αμφιβολίας αναιρεί αμέσως πάντα αποδεικτικόν χαρακτήρα ταυ επιστημονικού επιχειρήματος.
Ή αστρονομία του Κοπερνίκου δέν είναι, συνεπώς, άλλο τι είμή ή αστρονομία τών Ελλήνων, καί ουδέποτε άπέδειξέ τι μετά θετικότητος. Αφού δ' έσφετερισθη άνευ μνείας τάς λαμπροτάτας ανακαλύψεις τών άρχαίων Ελλήνων, έχλεύασε συνάμα τήν άρχαίαν έλληνικήν αστρονομίαν ώς έλεεινόν πτώμα. Λαμβανομένων υπ’ όψει τών άνωτέρω, καί ιδίως τών παρατεθέντων άναμφιλόγων χωρίων τών Ελλήνων φιλοσόφων, δέν είναι δυνατόν νά θεωρηθεί ό Κοπέρνικος ώς εύρετής του πραγματικού συστήματος του κόσμου ή ώς ιδρυτής τής νεωτέρας αστρονομίας.
--------------------------------------------------
 ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ - ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ

ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Τό άπειρον έπ’ ούδενί λόγω δύναται νά κινήται».
(De revolutionibus», A', 8).
Αριστοτέλης : «Ούδ’ όλως γε τό άπειρον ενδέχεται κινείσθαι». («Περί ούρανοΰ», Α', 7

ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Τούτο τό [σφαιρικόν] σχήμα είναι τό τελειότερον πάντων». (A', 1).
Πλάτων: «Σφαιροειδες [σχήμα]... πάντων τελεώτατον».(«Τίμαιος», Ζ', 33)

ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «[Ή σφαίρα] αποτελεί τό πολυχωρητότερον σχήμα». (A', 1).
Πρόκλος: «Ή σφαίρα πολυχωρητότερον».(«Είς Τίμαιον», Γ', 160 f)

ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Ό κόσμος είναι σφαιροειδής». (A', 1).
Διογένης Λαέρτιος: « Πυθαγόρας λέγει τόν κόσμον, σφαιροειδή». («Πυθαγόρας». 19)

ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Λέγω, ότι ό ήλιος, ή σελήνη καί oι αστέρες έχουν τό [σφαιροειδές] σχήμα». (Α', 3).
Στοβαίος: «Οί Πυθαγόρειοι σφαιροειδή είναι τον ήλιον». («Φυσικά», Α', 25)
Αριστοτέλης: «Σφαιροειδή τήν σελήνήν]. («Προβλήματα, 15) καί «Σφαιροειδή τά άστρα» («περί ουρανού Β , 8, 290 a).

ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Είναι άνάγκη νά έχη ή γη τοιουτον [σφαιροειδές] σχήμα». (Α', 2).
Αριστοτέλης: Σχήμα δε έχειν σφαιροειδές ανάγκαι ( αύτήν [την γήν]»).
(«Περί ουρανού», Β΄, 272 a )

ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Οί κάτοικοι τών άνατολών δέν βλέπουσι τάς έσπερινάς εκλείψεις ήλίου και σελήνης, οί τών δυσμών τάς πρωϊνάς, άλλ’ έκ τών Αναμεταξύ οίκούντων οί μέν βλέπουσιν αύτάς αργότερον, οί δέ ένωρίτερον». (Α', 2).
- Πτολεμαίος : «Τάς γάρ υπό τόν αυτόν χρόνον άποτελουμένας έκλειπτικάς φαντασίας .. ευρίσκομεν... πάντοτε τάς παρά τοίς άνατολικωτέροις τών τηρησάντων άναγεγραμμένας ώρας ύστεριζούσας τών παρά τοίς δυτικωτέροις».
(«Μαθ. σύντ.», A', 4)

ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Οτι ή γή έχει τό τοιούτον [σφαιρικόν] σχημα...άποδεικνύει ή σκιά αύτής, διότι αύτη παράγει έπι τής έν έκλειψει σελήνης περιφέρειαν τελείου κύκλου». (Α', 3).
Αριστοτέλης : «Περί δέ τας [σεληνιακάς] έκλείψεις αεί κυρτήν έχει τήν όρίζουσα γραμμήν, ώστ’... η της γής άν είη περιφέρεια τού σχήματος αίτία, σφαιροειδής ούσα («Περί ούρανού Β', 14, 297)

 ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Δι’ έκείνους, οίτινες, άφ’ οίουδήποτε μέρους, βαίνουσι πρός βορράν, ό βόρειος πόλος τής ήμερησίας κυκλοτερούς κινήσεως ύψούται συνεχώς, ένώ ό άλλος (πόλος] βυθίζεται κατά τήν αύτήν ποσότητα». (Α', 2).
Κλεομήδης : «Άπιόντων ώς πρός άρκτον από μεσημβρίας αποκρύπτεταί τινά των ορωμένων πρός μεσημβρία άστρων, και πρός άρκτω ανά όράται τέως άφανή όντα» («Κυκλ. Θεωρ. μετ.», Α', 8)

 ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Απ’ εναντίας δέ, δι’ έκείνους, οίτινες ταξιδεύουσι πρός νότον, ύψούνται οί πρός νότον [άστέρες] ». (Α', 2).
Κλεομήδης: «Καί εί τις άπ’ άρκτων ώς πρός μεσημβρίαν ίοι, τό έμπαλιν γίνεται» («Κυκλ. Θεωρ. μετ.», Α', 8)

ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Όπερ δέν άληθεύει περί οίουδήποτε άλλου ή τού σφαιρικού σχήματος». (Α', 2).
Κλεομήδης : «Ών ούδέν συνέβαινε πλατεί τω σχήματι τής γης κεχρημενης («Κυκλ. Θεωρ. μετ.», Α', 8)

 ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Δι’ έκείνους, οίτινες, άφ’ οίουδήποτε σημείου, πρός άρκτον μεταβαίνουσιν, ή κορυφή αύτή της ήμερησίας περιστροφής ύψούται,... καί πολύ άστέρες όρώνται μή δύοντες περί άρκτον, ένώ άλλοι δέν άνατέλλουσι πρός μέσημβρίαν.
Ούτως ό Κάνωπος δέν καθοράται έξ ’Ιταλίας, άλλά φαίνεται έξ Αιγύπτου». (Α',2).
Αριστοτέλης : «Γενομένης μεταστάσεως ήμΐν προς... άρκτον..., τά ύπέρ κεφαλής άστρα μεγάλην έχειν τήν μεταβολήν, καί μή ταύτά φαίνεσθαι πρός άρκτον τε μεσημβρίαν μεταβαίνουσιν ένιοι γάρ έν Αιγύπτω μεν άστέρες όρώνται... έν τοις πρός άρκτον δέ χωρίοις ουχ όρώνται.
(«Περί ούραν.», Β', 14, 298 α)
Θέων ό Σμυρναίος : Ο Κάνωβος...τοις βορειοτέροις τής Κνίδου μέρεσιν άφανής ών, τοις νοτιωτέροις...ήδη φανερός».
(Εκδ. Teubner, σ. 121)

 ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Ότι καί τα ύδατα έχουσι τό αύτό (σφαιρικόν σχήμα), παρατηρείται έκ τών πλοίων, διότι ή γή, ήτις δέν φαίνεται έκ του πλοίου, καθοράται έκ τής κορυφής τού ιστού. Και άντιστρόφως, όταν φως τι τοποθετηθή έπι τής κορυφής του Ιστού, τότε τούτο φαίνεται, τού πλοίου άπομακρυνομένου τής γής κατερχόμενον τοις έν τω αίγιαλώ μείνασι, άχρις έξαφανίσεως». (Α',2).
Κλεομήδης: «Καί νεώς δε από γής ιούσης πρώτον σκάφη άποκρύπτεταί, έτι των περί τών Ιστών όρωμένων καί όπότε έκ θαλάσσης πελάζει, όμοίως πρώτον οράται τά Ιστία, τά δέ σκάφη έτι έπιπροσθεΐται ύπό περί τό ύδωρ κυρτότητος.» («Κυκλ. Θεωρ. μετ., Α',8)

 ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Διότι οι ορίζοντες κύκλοι διχοτομούσιν όλην τήν σφαίραν του ούρανού, όπερ δέν ήδύνατο νά γίνη έάν τό μέγεθος τής γής, παραβαλλόμενον τω τού ούρανού, ήτο σημαντικόν». (Α', 6),
Πτολεμαίος: «Όρίζοντας διχοτομείν πάντοτε τήν όλην σφαίραν του ούρανού, όπερ ούκ άν συνέβαινεν, εί μέγεθος της γής αίσθητόν ήν πρός τήν τών ούρανίων άπόστασιν». («Μαθ. σύντ.», Α' 6)

 ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Ό τόσον μέγας όγκος τής γης είναι ασήμαντος ως πρός τό μέγεθος του ουρανού».
(Α', 6).
Θέων ό Άλεξανδρεύς : «Σημείου λόγον έχει πρός τά ούράνια ή γή».
(«Υπόμν. είς Πτολ.» Α', 5).

 ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Ή αξιοθαύμαστος αρμονία του κόσμου. (Α’, 10).
’Αλέξανδρος Αιτωλός: «Καθ’ Αρμονίαν είρεσθαι τόν κόσμον [έλεγαν oι Πυθαγόρειοι]».
(«Θέων Σμ., σ. 139)

ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Ή κίνησις αύτη είναι φυσική καί ουδαμώς βίαια».
(Α, 8).
Αριστοτέλης: «Κίνησις υπάρχει ή βία ή φύσει». («Περί ουρανού», Β', 13).

ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Ή ακινησία του ηλίου». (Α', 9).
Στοβαίος: «’Αρίσταρχος τον ήλιον ίστησι». («Φυσικά», Α', 25)

ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Ή ετησία κίνησις του κέντρου (της γής), ήτις περιγράφει κύκλον περί τόν ήλιον». (Α'. 11).
’Αρχιμήδης : «Άρίσταρχος ό Σάμιος... υποτίθεται τάν. . γάν περιφέρεσθαι περί τόν ήλιον, κατά κύκλου περιφέρειαν . («Ψαμμίτης»).

ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Αύται αι τροχιαί [των πλανωμένων άστέρων] έχουσι τα κέντρα αυτών περί τόν ήλιον». (Ε', 1).
’Ιουλιανός, ο Εστεμμένος Φιλόσοφος: «Οι τε γάρ πλάνητες εύδηλον ότι περί αυτόν τόν ήλιον χορεύοντες». (Εις βασιλέα Ήλιον», 146 D)

 ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: « Ή έλξις δεν είναι άλλο τι είμή.... φυσική τις τάσις των μερών.... ίνα συσσωρεύωνται έν σφαίρα». (A', 1).
Αριστοτέλης: «Κατά παντός τού ροπήν έχοντος έπί τό μέσον...φανερόν ότι σφαιροειδής ή γένεσις αυτής [τής γής έστι]».
(«Περί ούρανου», Β', 14).

ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ: «Δυνάμεθα νά υπολάβωμεν, ότι ή τάσις αύτη [της έλξεως έγκειται επίσης καί έν τω ήλίω καί έν τη σελήνη καί έν τοις άλλοις πλανήταις». (Α', 9).
Πλούταρχος: «Ό ήλιος ώς καί - η σελήνη] είς εαυτόν επιστρέφει τά μέρη εξ ών συνέστηκε («Πρόσωπον σελήνης», η).
Καί πλειόνων δέ κόσμων όντων, καθ’ έκαστον έστιν ίδιον μέσον ου τά βάρη ώθείσθαι]». («Περί των έκλελοιπότων χρηστηρίων» 27).

Η Ονειρομαντεία στην Αρχαία Ελλάδα

Ο άνθρωπος πάντοτε ήθελε να ξετυλίξει το νήμα που του έχει υφάνει η μοίρα του, για να γνωρίσει και να ελέγξει τα μελλούμενα. Ο αρχαίος ελληνικός κόσμος όχι μόνο δεν αποτέλεσε εξαίρεση, αλλά αντίθετα ανήγαγε τη μαντική σε απαράμιλλη τέχνη. Μία από τις πιο διαδεδομένες μεθόδους ήταν η ονειρομαντεία.

«Είκοσι χήνες σπίτι μου απ’ το νερό όξω βγήκαν
κι έτρωγαν στάρι κι η καρδιά να βλέπω μου χαίρουνταν.
Κι ένας αϊτός περήφανος, αϊτός καμπουρομύτης,
χίμηξε από ψηλή κορφή κι έκοψε το λαιμό τους […]».
Αυτό μας παραδίδει ο Όμηρος και συνεχίζει την αφήγησή του με τη φωνή του αετού:

« Ω Πηνελόπη, μη χολιάς κι όνειρο αυτό δεν ήταν,
μόν’ ήταν όραμα καλό που θ’ αληθέψει.
Οι χήνες είναι οι μνηστήρες κι ο αϊτός ο άνδρας σου […]».
Αυτό ήταν λοιπόν το όνειρο της πιστής Πηνελόπης, όπως μας το αφηγείται ο Όμηρος στην Οδύσσεια, για να καταδείξει ότι τα όνειρα είχαν τη δύναμη να προφητεύσουν τα μελλούμενα…
Και πράγματι, όπως μας παραδίδουν αρχαίοι συγγραφείς, η ονειρομαντεία δεν στηριζόταν σε μια απλή λαϊκή δεισιδαιμονία, αλλά σε μια βαθιά πίστη στην ύπαρξη της αθάνατης ψυχής του ανθρώπου… της ψυχής που έχει τη δυνατότητα να έρθει σε επαφή με τους αόρατους κόσμους που μας περιβάλλουν, να ξεπεράσει τους φραγμούς του αισθητού χρόνου και να εισχωρήσει στα μυστικά του μέλλοντος. Αυτή ήταν η αλήθεια τους και αυτή θα επιχειρήσουμε να πραγματευτούμε στο παρόν άρθρο, ώστε να γνωρίσουμε καλύτερα εκείνη την τόσο διαδεδομένη αρχαία πρακτική της πρόγνωσης του μέλλοντος.

Ονειρομαντεία, φιλοσοφία και ποίηση
Η ονειρομαντεία ή αλλιώς ονειροκριτική έχει πανάρχαιες ρίζες. Σύμφωνα με τις Εσωτερικές Παραδόσεις, πρόκειται για μια πρακτική την οποία γνώρισαν και διέδωσαν οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι που μυήθηκαν στα Μυστήρια της Αιγύπτου. Πρόκειται για το χάρισμα της προφητείας, το οποίο αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια της ονειρικής κατάστασης.
Πράγματι, την άποψη ότι το όνειρο μπορεί να αποτελέσει πηγή θείας έμπνευσης τη συναντάμε σε έναν μεγάλο αριθμό φιλοσόφων, ποιητών και συγγραφέων της αρχαιότητας. Πιο συγκεκριμένα, ο Σωκράτης προέτρεπε τους μαθητές του να μελετήσουν την ονειροκριτική, ο Πλάτωνας θεωρούσε την τέχνη αυτή έργο σοφίας, ενώ ο Αριστοτέλης παραδεχόταν πως η ψυχή δύναται να δράσει για να εξηγήσει τα όνειρα.

Από την άλλη πλευρά, οι μεγάλοι τραγικοί μας ποιητές διαπότισαν τα έργα τους με σκηνές στις οποίες προαναγγέλλονται σημαντικά γεγονότα για την πορεία του δράματος. Έτσι μέσω ονείρου προαναγγέλλεται η θυσία της Πολυξένης, κόρης της Εκάβης («Εκάβη», Ευρυπίδη), η μητέρα του Ξέρξη δέχεται την αναγγελία της καταστροφής του περσικού στρατού («Πέρσαι», Αισχύλου) και πληροφορεί η Χρυσόθεμις την Ηλέκτρα ότι η μητέρα της στέλνει χοές στον πατέρα της («Ηλέκτρα», Σοφοκλή).

Εγκοίμηση: ονειρομαντεία και θεραπεία
Όπως συμβαίνει και στις μέρες μας, η υγεία αποτελούσε για τους αρχαίους μας πρόγονους το υπέρτατο αγαθό. Δεν μας κάνει καθόλου εντύπωση το γεγονός ότι ο Ασκληπιός κατείχε σημαντική θέση στη συνείδηση των ανθρώπων τόσο ως ήρωας όσο κι ως θεός θεραπευτής. Ο Όμηρος, ο Πίνδαρος και ο Πλάτωνας τον αναφέρουν ως ιστορικό πρόσωπο με μεγάλες θεραπευτικές ικανότητες, οι οποίες προέρχονταν από τον πατέρα του Απόλλωνα, θεό του φωτός και της ιατρικής. Σύμφωνα με το Γαληνό, πριν την έλευση του Ασκληπιού η ιατρική ήταν εντελώς εμπειρική και θεράπευε μόνο με τη χρήση των φυτών. Εκείνος ήταν που εξύψωσε την ιατρική σε θεία επιστήμη.
Η λατρεία του Ασκληπιού ξεκίνησε περίπου τον 6ο αιώνα π.Χ. πιθανότατα στην Επίδαυρο και εξαπλώθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας. Σύντομα ιδρύθηκαν τα λεγόμενα Ασκληπιεία, που ήταν ιερά θεραπευτήρια στα οποία κατέφευγαν οι ασθενείς ή όσοι ήθελαν να τιμήσουν το θεό. Σήμερα υπολογίζεται πως στον τότε αρχαίο ελληνικό χώρο λειτουργούσαν περίπου 320 Ασκληπιεία. Τα σημαντικότερα από αυτά ήταν της Κω, της Τρίκκης στη Θεσσαλία, της Αθήνας, της Γόρτυνας, της Περγάμου, της Εφέσου, της Επιδαύρου και το Αμφιαράειο του Ωρωπού. Ίχνη λατρείας του Ασκληπιού βρίσκουμε επίσης στην Κρήτη, τη Θάσο, την Πάρο, την Κέα και το Νησί, ένα μικρό νησί της Προποντίδας. Πολυάριθμα ιερά του ήταν ακόμη διάσπαρτα σε ολόκληρο τον ρωμαϊκό κόσμο.
Τα Ασκληπιεία ήταν σαν σύγχρονα σανατόρια με μεγάλες και πολυτελείς εγκαταστάσεις. Εκεί οι ασθενείς υποβάλλονταν αρχικά σε ιατρική εξέταση και στη συνέχεια οι γιατροί-ιερείς προέβαιναν στη θεραπευτική πράξη ανάλογα με την περίπτωση.

Η πιο γνωστή θεραπευτική μέθοδος ήταν η εγκοίμηση, την οποία μπορούμε να ονομάσουμε και «αναζήτηση μέσω ονείρου». Σύμφωνα με αυτήν, οι ασθενείς που υπέφεραν από διάφορα νοσήματα εξαγνίζονταν αρχικά σε όλα τα επίπεδα μέσα από ιεροτελεστίες, καθαρμούς, θυσίες και άλλες μεθόδους. Οι μέθοδοι αυτοί επενεργούσαν εξαγνιστικά όχι μόνο στο σώμα, αλλά επίσης στην ψυχή και το πνεύμα του ασθενή, ώστε να είναι έτοιμος να δεχτεί την επέμβαση του θεού. Στη συνέχεια ο ασθενής μετέβαινε στο άβατο, όπου σε κατάσταση ύπνωσης ανέμενε το θεραπευτικό όνειρο. Ο θεός άγγιζε το πάσχον σημείο ή έδινε συμβουλές ίασης κι έτσι επιτυγχανόταν η θεραπεία που στην προκειμένη περίπτωση ονομαζόταν επιφάνεια.

Εκείνο όμως που αποτελεί άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι η θεραπεία μέσω ονείρων είχε αποτελέσματα. Αυτό τουλάχιστον καταδεικνύουν πλήθος διασωθέντων αναθημάτων, τα οποία απεικονίζουν τμήματα του ανθρωπίνου σώματος και ιδιαίτερα μάτια. Κι αν ακόμη θεωρήσουμε πως σε αυτά τα περιστατικά η ίαση ήταν καθαρά χειρουργική ή φαρμακευτική, υπάρχουν ενεπίγραφες στήλες που περιγράφουν την ονειρική επέμβαση του θεού στην αντιμετώπιση σοβαρών ασθενειών. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση είναι εμφανής τόσο η ιατρική επέμβαση όσο και η θεουργία, ένας συνδυασμός που επέτρεπε την ολιστική θεραπεία του πάσχοντα.

Τέλος, μπορούμε να αναφερθούμε στους ιατρούς-θεραπευτές, οι οποίοι συμπεριέλαβαν την ονειρομαντεία στα ιατρικά τους συγγράμματα. Οι πιο γνωστοί από αυτούς είναι ο Ιπποκράτης, πατέρας της ιατρικής, ο οποίος θεωρούσε τα όνειρα αποκαλύψεις της θείας βούλησης, αλλά και ο Γαληνός που συνέγραψε ένα σημαντικό ονειροκριτικό βιβλίο. Το αξιοσημείωτο είναι πως είχαν τη δυνατότητα να ξεκλειδώσουν τα μυστικά του σύμπαντος, θεωρώντας πως ο άνθρωπος αποτελεί μέρος του, άρα υπόκεινται και στους νόμους του.

Η επικράτηση του Χριστιανισμού επέφερε γενικά ένα τέλος στις μαντικές τέχνες. Τα ελληνικά μαντεία άρχισαν να παρακμάζουν, οι μάντεις-ιερείς εκδιώχθηκαν και η ονειρομαντεία στιγματίστηκε ως δαιμονική. Όμως αυτές οι ονειροκριτικές παραδόσεις, αν και παρηκμασμένες πια, δεν πέρασαν ποτέ στη λήθη, καθώς συνεχίζουν να αναβιώνουν με τη μορφή εθίμων. Έτσι επιβιώνει στις μέρες μας η παράδοση ανύπαντρων κοριτσιών που τοποθετούν στο προσκέφαλό τους κουφέτα από το δίσκο του γάμου, με σκοπό να ονειρευτούν το μέλλοντα σύζυγό τους.
  
Μια ψυχολογική ερμηνεία των μαντικών ονείρων
Επιχειρώντας μια σύντομη συγκριτική μελέτη των παραπάνω στοιχείων θα διαπιστώσουμε ότι συνθέτουν μια πεποίθηση τελετουργικής και ιερής σημασίας των ονείρων, η οποία διαφέρει εντελώς από την απλή και επιφανειακή ονειρομαντική του λαού, ο οποίος ήταν πρόθυμος να δώσει μαγικές ερμηνείες σε οποιοδήποτε όνειρό του.

Στην πραγματικότητα, όταν υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις, τα όνειρα γεννιούνται στα αρχέγονα βάθη της ψυχής και μπορούν να αποτελέσουν πηγή έμπνευσης και σοφίας. Αυτές τις προϋποθέσεις δημιουργούσαν οι τελετουργίες κάθαρσης των Ασκληπιείων, οι οποίες οδηγούσαν στην αλλαγή της σωματικής χημείας, καθώς και της ψυχολογικής αίσθησης του χρόνου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ένα «άνοιγμα» της συνείδησης, που επέτρεπε με τη σειρά του την προσέγγιση των υπερκόσμιων δυνάμεων.

Έτσι η ψυχή, αν δεν είναι εγκλωβισμένη στα καθημερινά της προβλήματα, μπορεί να ταξιδέψει στον ονειρικό κόσμο και να έρθει σε επαφή με εκείνη τη διάσταση που ενοποιεί παρελθόν, παρόν και μέλλον. Κι εκεί, αν είμαστε αρκετά εξαγνισμένοι κι έτοιμοι, μπορούμε να διαβάσουμε τα σημάδια του μέλλοντος.

Όπως είδαμε παραπάνω, το όνειρο έχει μια σαφή μυστηριακή σημασία. Όμως εμείς, με τη δυτική σύγχρονη νοοτροπία μας, έχουμε αποξενωθεί από τα μυστήρια της φύσης. Έχουμε απομακρυνθεί από το μυθολογικό μας υπόβαθρο, έχουμε αποποιηθεί την ελευθερία της δημιουργικής έκφρασης και μας είναι δύσκολο να αναγνωρίσουμε τα οικουμενικά αρχέτυπα που μας καθορίζουν. Δυσκολευόμαστε να ερμηνεύσουμε πραγματικά τα όνειρά μας, επειδή έχουν πια εκλείψει οι μάντεις ιερείς, οπότε ο καθένας από εμάς πρέπει να κάνει το δικό του εσωτερικό ταξίδι.
Ωστόσο, η αλήθεια είναι πως δεν χρειαζόμαστε ονειρικά ταξίδια μακρινά και μυστηριώδη για να σκιαγραφήσουμε τη μελλοντική μας πορεία. Αρκεί να φροντίσουμε και να δώσουμε ένα νόημα στις καθημερινές μας δράσεις. Ένα νόημα που μας υπερβαίνει, ένα νόημα ύπαρξης και ζωής. Μόνο τότε θα έχουμε τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουμε το κλειδί που ανοίγει τις πύλες της σοφίας του κόσμου και του μέλλοντος…

Συμπεράσματα για τα Ευαγγέλια, την προσωπικότητα και την διδασκαλία του Ιησού.

Α)  Γενικά συμπεράσματα για τα Ευαγγέλια

Είναι δύσκολο να γράψει κανείς μία βιογραφία του Ιησού που να βασίζεται μεν στα Ευαγγέλια αλλά και να συμφωνεί με τις σύγχρονες αντιλήψεις της ιστο­ρίας. Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που μπορούν να επιβεβαιωθούν με κάποια ακρίβεια, αφού οι πρώτοι συγγραφείς, κατ” ευφημισμόν οι Ευαγγελιστές, δεν προσπάθησαν να περιγράψουν τον Ιησού με ιστορικά δεδομένα, αλλά ασχο­λήθηκαν με τις πράξεις και τη συμπεριφορά του. Συγκέντρωσαν, δηλαδή, τα λόγια και τα επεισόδια της ζωής του, για να στηρίξουν, κυρίως, τη μαρτυρία που αυτοί δίνουν για τη φύση και το σκοπό της αποστολής του.
Το πρώτο συμπέρασμα που προκύπτει από την παράθεση των Ευαγγελίων, είναι ότι ακόμα και μέσα σ” αυτά, αμφισβητείται η ιστορική ύπαρξη του Ιησού, αλλά και η θεϊκή του προέλευση. Τον 19ο αιώνα ακόμη και θεολόγοι, όπως ο Bruno Bauer, άρχισαν να αμφισβητούν την ύπαρξη του Ιησού. Ο θεολόγος Romano Guardini, αδυνατώντας να βρει και το ελάχιστο στοιχείο από τους ιστορικούς του 1ου αιώνα, γράφει ότι η μοναδική πηγή για την ύπαρξη του Ιη­σού είναι η Καινή Διαθήκη^- στη συνέχεια λέει ότι και αυτή είναι μυθολογική και δεν είναι δυνατόν να θεωρηθεί αξιόπιστη, γιατί τα περισσότερα κείμενά της είναι «εφευρήματα».
Ο σημαντικός γερμανός συγγραφέας Albert Schweitzer γράφει ότι ο Ιη­σούς δεν υπήρξε ποτέ. Όλοι οι παραπάνω κατέληξαν σ΄ αυτό το συμπέρασμα, θεωρώντας ότι η Καινή Διαθήκη δεν είναι καθόλου αξιόπιστη ιστορική πηγή, αφού από τους ιστορικούς που έζησαν εκείνα τα χρόνια, Έλληνες, Ρωμαίους, Εβραίους κ.ά., κανείς δεν αναφέρει την παρουσία του Ιησού. Αξίζει να σημει­ωθεί ότι ο ιστορικός Justus από την Τιβεριάδα της Παλαιστίνης, σύγχρονος του Ιησού και συμπατριώτης του, όπως και ο Φίλων ο Αλεξανδρινός, δεν τον αναφέρουν καθόλου.

Πολλοί θεολόγοι του 20ού αιώνα θεωρούν τα τέσσερα Ευαγγέλια «Συλ­λογή ανεκδότων», επειδή, κατά την άποψή τους, είναι αντιγραφές ιερών βι­βλίων άλλων θρησκειών. Το συμπέρασμα, λοιπόν, είναι ότι τα Ευαγγέλια δεν έχουν καμία ιστορική τεκμηρίωση, αλλά είναι μυθικές αφηγήσεις με κυρίαρχα στοιχεία την υπερβολή, τη φαντασία, την τερατολογία και την προκατάληψη. Βρίθουν ιστορικών ανακριβειών και λαθών, και το μόνο που πετυχαίνουν εί­ναι, να αποδεικνύουν περίτρανα ότι η θρησκευτική πίστη είναι παντελώς ξε­κομμένη από την επιστημονική γνώση και την ιστορική αλήθεια.
Από τη μελέτη των ευαγγελικών κειμένων είναι οφθαλμοφανέστατη η δια­πίστωση ότι το σύνολο των «τελετουργιών» και των «θαυμάτων» προέρχονται, κατά κύριο λόγο, από την εβραϊκή και την αρχαιοελληνική θρησκευτική και κοινωνική παράδοση, καθώς και τις θρησκευτικές δοξασίες των λαών της Μεσογείου. Από τις τελευταίες, ο χριστιανισμός υιοθέτησε, χωρίς κανέναν εν­δοιασμό πάρα πολλά στοιχεία, όπως τη θεία μετάληψη, την έννοια του Γιου του θεού, την παρθενογένεση, την ανάσταση, τον παράδεισο, την κόλαση, τα ταξίδια στον ουρανό, και άλλα. Ακόμα και το δόγμα της Αγίας Τριάδας προέρ­χεται από το συνδυασμό εβραϊκών παγανιστικών δοξασιών με τις πλατωνικές αντιλήψεις περί Λόγου. Τα λόγια και οι διδασκαλίες του Ιησού δεν είναι τίποτα άλλο παρά μυθοπλασίες των «Ευαγγελιστών» συγγραφέων και αντιγραφέων. Αυτά, σε γενικές γραμμές, για τον τρόπο γραφής, τις πηγές και τους προσα­νατολισμούς.

Β) Συμπεράσματα για τις διδασκαλίες και την προσωπικότητα του Ιησού

 

Πολλοί ορισμοί δόθηκαν στην προσπάθεια να ερμηνευτεί το ιδιαίτερο περιε­χόμενο της διδασκαλίας του Ιησού. Σύμφωνα με κάποιους από αυτούς, την ουσία της διδασκαλίας του αποτελεί η διακήρυξή του ότι είναι Γιος του θεού και ότι ο θεός λατρεύεται μόνο πνευματικά, ανεξάρτητα από εκκλησιαστικούς θεσμούς. Άλλος πάλι λέει ότι η διδασκαλία του αφορά μόνο τη σωτηρία της ανθρώπινης ψυχής (σωτηρολογία), ενώ κατά κάποιον άλλον, ο Ιησούς ήταν ο ιεροκήρυκας που βάσισε τη διδασκαλία του στο γεγονός, ότι το τέλος του κό­σμου είναι πολύ κοντά^- όταν όμως τίποτα δε συνέβη, οι οπαδοί του δημιούρ­γησαν τον εκκλησιαστικό θεσμό ως υποκατάστατο, για να καλύψουν τα ψευδή του οράματα. Υπάρχει, επίσης, ορισμός, σύμφωνα με τον οποίο, το κήρυγμα του Ιησού είχε ως βάση τα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα της εποχής του, ξεκίνησε, δηλαδή, σαν μια προσπάθεια ξεσηκώματος των κα­τώτερων τάξεων, αλλά πολύ γρήγορα διαστρεβλώθηκε σε κάτι άλλο, τελείως διαφορετικό. Τέλος, υπάρχει και ένας ορισμός που αρνείται κάθε πρωτοτυπία και περιορίζει το περιεχόμενο του έργου του Ιησού σε ιδέες, πεποιθήσεις και ιεροτελεστίες που ήταν κοινές την εποχή εκείνη.
Αν προσπαθήσουμε να αξιολογήσουμε τις διδασκαλίες του Ιησού μέσα από τις αφηγήσεις των Ευαγγελίων, θα βρεθούμε μπροστά σ” έναν κυκεώνα αντιφάσεων, αντιθέσεων και ανακολουθιών. Το πιο σημαντικό είναι, ότι αυτές δεν προκύπτουν μόνο από τη σύγκριση των τεσσάρων Ευαγγελίων μεταξύ τους, αλλά τις συναντάμε και μέσα σε κάθε Ευαγγέλιο, από περικοπή σε περι­κοπή. Ένα πρώτο παράδειγμα είναι οι χαρακτηρισμοί Γιος του Θεού και Γιος του Ανθρώπου, τους οποίους έδινε ο ίδιος ο Ιησούς για τον εαυτό του, σύμφωνα με τα γραφόμενα των τεσσάρων Ευαγγελιστών. Οι θεολόγοι επιμέ­νουν ότι και με τους δύο εννοεί το ίδιο πράγμα, και αυτό είναι μια ερμηνεία που βολεύει σήμερα^- όταν όμως γράφτηκαν τα Ευαγγέλια, ίσως να εννοούσε κάτι διαφορετικό. Ο Ιησούς, δηλαδή, ειδικά με τον δεύτερο χαρακτηρισμό, μπορεί να ήθελε κάτι άλλο να παρουσιάσει ή να κρύψει. Αυτό το τελευταίο εί­ναι ένδειξη εξαπάτησης ή και δειλίας ακόμη. Άλλωστε, για τη δειλία του έχουμε κι άλλες ενδείξεις, όπως το ότι κρυβόταν ή εξαφανιζόταν μέσα στο πλήθος μόλις αισθανόταν ότι κάποιοι τον απειλούσαν.
Παρόμοιο πρόβλημα, το οποίο όμως συναντάμε μόνο στο Ευαγγέλιο του Ιω­άννη, δημιουργεί η σχέση των όρων Άγιο Πνεύμα και Παράκλητος. Κάποια σχόλια κάναμε στις περικοπές που εμφανίστηκε το όνομα αυτό. Όπως παρα­πάνω, έτσι και για τους όρους αυτούς, οι θεολόγοι και άλλοι ερμηνευτές της Καινής Διαθήκης ισχυρίζονται ότι είναι έννοιες ταυτόσημες, δηλαδή ότι ο Πα­ράκλητος είναι το Άγιο Πνεύμα. Το πρώτο ερώτημα είναι, γιατί δεν αναφέρουν καθόλου αυτόν τον όρο οι άλλοι τρεις Ευαγγελιστές, αλλά ούτε και ο Ιωάννης σε όλο το υπόλοιπο Ευαγγέλιο. Ένα δεύτερο ερώτημα που προκύπτει είναι, γιατί να αναφέρει ο Ιησούς αυτόν τον όρο, αφού υπήρχε κίνδυνος να παρανοη­θεί, όπως συνέβη και στην περίπτωση του Μοντανό, ο οποίος τον 2ο αιώνα δί­δασκε ότι ήταν ο Παράκλητος που είχε προαναγγείλει ο Ιησούς (μοντανισμός). Μήπως πραγματικά εννοούσε ότι θα στείλει κάποιον αντικαταστάτη ή διάδοχο;
Ερωτηματικά, επίσης, δημιουργούν όσα πρόκειται να συμβούν κατά την ημέρα της κρίσης (Δευτέρα Παρουσία). Ο Ιησούς, σύμφωνα με τον ίδιο, την ημέρα εκείνη θα κρίνει όλους τους ανθρώπους, και οι μεν καλοί θα πάνε στα δεξιά του και θα είναι στον αιώνιο παράδεισο, οι δε κακοί θα πάνε αριστερά του και θα ριχτούν στο άσβεστο πυρ της αιώνιας κόλασης. Όμως ο Ιησούς, στην παραβολή Ο πλούσιος και ο φτωχός Λάζαρος (Λουκ. 16.19-31, σελ.167), λέει ότι όλοι οι κακοί που πεθαίνουν, πηγαίνουν στην κόλαση, ενώ οι καλοί στον παράδεισο- ήδη, δηλαδή, κρίνονται πριν την ήμερα της κρίσης. Τι περισσότερο, λοιπόν, θα προσφέρει, αφού ο αναμφισβήτητα δίκαιος θεός θα έχει ήδη κρίνει τους ανθρώπους;
Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα των αντιφάσεων του Ιησού μέσα στα ευαγγελικά κείμενα, αποτελεί η επί του Όρους Ομιλία. Σ” αυτήν υπάρχει η πε­ρικοπή Ο παλαιός νόμος και ο νόμος του Ιησού, στην οποία ο Ιησούς ανα­φέρει: «Μη νομίσετε ότι ήρθα για να καταργήσω τον νόμο ή τους προφήτες. Δεν ήρθα να τα καταργήσω, αλλά να τα κάνω πράξη. Διότι αληθινά σας λέω ότι όσο υπάρχει ο ουρανός και η γη, ούτε ένα γιώτα ή ένα κόμμα δε θα αλλάξει από τον νόμο, μέχρι να εκπληρωθούν όλα…» (Ματθ. 5.17-20, σελ. 59). Λίγες σελίδες παρακάτω συναντάμε την περικοπή Ο διχασμός των ανθρώπων, όπου ο ίδιος ο Ιησούς λέει τα εξής: «Μη νομίσετε ότι ήρθα να επιβάλλω την ει­ρήνη στη γη^- δεν ήρθα για να επιβάλλω την ειρήνη, αλλά το μαχαίρι. Ήρθα για να χωρίσω τον άνθρωπο από τον πατέρα του, την κόρη από τη μητέρα της, τη νύφη από την πεθερά της. Και έτσι οι εχθροί του ανθρώπου, είναι οι δικοί του». (Ματθ. 10.34-36, σελ. 97. Επίσης παρόμοια αναφέρονται στον Λουκά, 12.49-53, σελ. 97).
Ο Ιησούς σε κάποιες περικοπές παρουσιάζεται να αγαπά και να συγχωρεί κάθε πλανημένο, αμαρτωλό, άσωτο, κλέφτη και εγκληματία, ενώ σε κάποιες άλλες φαίνεται άκρως εκδικητικός, μνησίκακος, άσπλαχνος και άδικος. Ας θυ­μηθούμε, για παράδειγμα, τις περικοπές Η παραβολή των βασιλικών γάμων και η Παραβολή του μεγάλου δείπνου (Ματθ. 22.1-14, Λουκάς 14.15-24, σσ. 188-9), με κορύφωση την περικοπή Ο Ιησούς προλέγει την καταστροφή του ναού και τα δεινά από το τέλος του κόσμου (Ματθαίος, 24.1-44, Λουκάς, 21.20-38 & 17.20-38, Μάρκος, 13.1-37, σσ. 201-3). Οι περικοπές αυτές, βέβαια, είναι ενδεικτικές και όχι οι μοναδικές.
Από τις περιγραφές των Ευαγγελικών κειμένων, ο αντικειμενικός μελετη­τής θα αποκομίσει την εικόνα ενός Ιησού απόλυτα αυταρχικού, ιδιαίτερα ει­ρωνικού ή και κακού, πολλές φορές, απέναντι στους μαθητές του, στους οποί­ους απευθύνεται συχνά, με υποτιμητικό τρόπο, ενώ αυτοί από την πλευρά τους τον φοβούνται. Σε αρκετές περικοπές συναντήσαμε τη φράση «αλλά φο­βόντουσαν να τον ρωτήσουν ποια σημασία είχαν αυτά λόγια του». (Λουκ. 9.43-45, σελ. 161).
Μια άλλη διαπίστωση είναι ότι ο Ιησούς σε αρκετές περιπτώσεις, έλεγε ψέ­ματα. Για παράδειγμα, στις περικοπές για τη Γιορτή της Σκηνοπηγίας (Ιω. 7.1-13 & 7.14-36, σελ. 112 και 115), λέει στα αδέλφια του ότι δε θα πάει στη γιορτή αλλά τελικά πηγαίνει. Επίσης, σε κάποιες άλλες περικοπές, ανα­φέρει ότι η Δευτέρα Παρουσία θα συμβεί πριν πεθάνει «αυτή η γενιά». Συγκε­κριμένα, ο Ματθαίος στην περικοπή Ο Ιησούς προλέγει την καταστροφή του ναού και τα δεινά από το τέλος του κόσμου (24.1-44, σελ. 201), αναφέρει πολύ συγκεκριμένα: «Έτσι και εσείς, όταν θα δείτε όλα αυτά, να ξέρετε πως το τέλος βρίσκεται πολύ κοντά σας. Ειλικρινά σας λέω, ότι όλα αυτά θα γίνουν όσο ακόμη ζούνε οι άνθρωποι αυτής της γενιάς». 0 Λουκάς στην ίδια περι­κοπή (21.29-38, σελ. 202), αναφέρει κι αυτός τα εξής: «Έτσι κι εσείς, όταν θα δείτε να γίνονται όλα αυτά, πρέπει να καταλάβετε ότι πλησιάζει η βασιλεία του θεού. Ειλικρινά σας λέω, ότι όλα αυτά θα γίνουν όσο οι άνθρωποι αυτής της γενιάς θα ζουν». Και ο Μάρκος στην ίδια περικοπή (13.1-37, σελ. 204), γράφει: «Έτσι και εσείς, όταν θα τα δείτε όλα αυτά, να ξέρετε πως πλησιάζει το τέλος, ότι βρίσκεται πολύ κοντά. Ειλικρινά σας λέω, όλα αυτά θα γίνουν όσο ακόμη ζούν οι άνθρωποι αυτής της γενιάς». Από τότε, όμως, πέρασαν 2000 χρόνια. Είναι δυνατόν ένας θεός να λέει ψέματα;
Στα Ευαγγέλια δε βρήκαμε καμία φράση ή ακόμη και υπονοούμενο του Ιη­σού κατά της δουλείας, σε αντίθεση με έλληνες φιλοσόφους που είχαν άμεσα αμφισβητήσει το θεσμό αυτόν, για παράδειγμα ο Επίκουρος (341-270 π.Χ.), τουλάχιστον 250 χρόνια νωρίτερα. Αυτό όσον αφορά την ισότητα που οι χρι­στιανοί υποστηρίζουν ότι έφερε για πρώτη φορά στον κόσμο. Αντίθετα, σε αρ­κετές περικοπές θεωρεί την ύπαρξή της δεδομένη και αποδεκτή από τον θεό. Προχωράει, μάλιστα, ακόμη περισσότερο, και δέχεται ως δεδομένο το βασανισμό και τη δολοφονία των δούλων από τους αφέντες τους και γενικά τους πλούσιους. Η υποστήριξή του στην ταξική διάκριση, ανάμεσα σε αφέντες και δούλους, είναι προφανής, θα αναφέρω παραδειγματικά την Παραβολή των κακών γεωργών (Ματθ. 21.33-46, Λουκ. 20.9-18 και Μάρκ. 12.1-12, σσ. 186-7), την Παραβολή των ταλάντων (Ματθ. 25.14-30, σελ. 209) και την Παραβολή των δέκα δούλων (Κουκ. 19.11-27, σελ. 210). Όσον αφορά την παραίνεσή του στους Μακαρισμούς, για τους φτωχούς στο πνεύμα ή γΓ αυτούς που πεινούν και διψούν, είναι λογικό να θέλει να τους καλοπιάσει, αφού αυτοί είναι, ως επί το πλείστον, το ακροατήριο του^- βέβαια, θα ευλογη­θούν στη βασιλεία των ουρανών, όχι εδώ στη γη, και καλά θα κάνουν να υπο­μένουν για να ανταμειφθούν εκεί. Απόλυτη, δηλαδή, υποταγή στην καθεστη­κυία τάξη. Είναι καταπληκτική η παραβολή του Πλούσιου και του φτωχού Λά­ζαρου, που αναφέρει ο Λουκάς (16.19-31, σελ. 167).
0 μισογυνισμός του Ιησού αλλά και των Ευαγγελιστών, είναι επίσης δεδομέ­νος. Η γυναίκα, σε όποιες περικοπές αναφέρεται, είτε υπηρετεί τον Ιησού και τους μαθητές του, είτε είναι πόρνη ή μοιχαλίδα ή ειδωλολάτρισσα αμαρτωλή, αλλά ποτέ ισότιμη, όπως ο Νικόδημος, ο Ζακχαίος, ο Λάζαρος, οι Φαρισαίοι, οι Τελώνες και άλλοι άντρες. Σε ένα μόνο σημείο, στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη, η γυναίκα παρουσιάζεται στοιχειωδώς ισότιμη με τον άντρα· είναι η περίπτωση της Σαμαρείτισσας, αλλά και εκεί, άλλα έλεγε ο Ιησούς και άλλα καταλάβαινε εκείνη. Επίσης, οι μαθητές του δεν πίστεψαν τις γυναίκες, όταν εκείνες τους ανακοίνωσαν ότι ο Ιησούς αναστήθηκε, ενώ ακόμα και τη μητέρα του, δεν την αποκαλούσε μητέρα ή μάνα, αλλά «γυναίκα». Ένας ακόμη μύθος ότι ευαγγε­λίστηκε την ισότητα των φύλων. Άλλωστε και η μετέπειτα δομή και οργάνωση του χριστιανισμού δικαίωσε απόλυτα τον μισογυνισμό του Ιησού.
Βέβαια, ο Ιησούς τρέφει μίσος για τους ανθρώπους, και ιδιαίτερα γι” αυ­τούς που δεν συμφωνούν μαζί του. «0 Ιησούς του είπε: «Να μην τον εμποδί­ζετε, γιατί εκείνος που δεν είναι εναντίον μας είναι μαζί μας»» λέει χαρακτη­ριστικά στην περικοπή Ποιος είναι ανώτερος (Λουκ. 9.46-50, σελ. 163) και ο Μάρκος στην ίδια περικοπή (9.33-50, σελ. 163), γράφει: «Ο Ιησούς του απάντησε: «Να μην τον εμποδίζετε, γιατί κάποιος που θα χρησιμοποιήσει το όνομά μου για να κάνει ένα θαύμα, δεν μπορεί να μιλά αμέσως μετά εναντίον μου. Όποιος, λοιπόν, δεν είναι εναντίον μας, είναι με το μέρος μας»». Επίσης, στην περικοπή Η εξουσία του Ιησού πάνω στα δαιμόνια, αναφέρει τα εξής: «Όποιος δεν είναι μαζί μου, είναι εναντίον μου, κι όποιος δεν συμπορεύεται με μένα, χάνεται». (Ματθ. 12.15-30, και Λουκ. 11.4-23, σελ. 114).
Υπενθυμίζω και πάλι μερικές από τις πλέον χαρακτηριστικές περικοπές όπου είναι ολοφάνερο το μίσος του. Η παραβολή των κακών γεωργών (Ματθ. 21.33-46, Λουκ. 20.9-18, Μάρκ. 20.9-18, σσ. 186-8), Η παραβολή των βασιλικών γάμων (Ματθ. 22.1-14, σελ. 188), Η παραβολή του μεγάλου δείπνου (Λουκ. 14.15-24, σσ. 188-9), και Ο Ιησούς προλέγει την κατα­στροφή του ναού και τα δεινά από το τέλος του κόσμου (Ματθ. 24.1-44, Λουκ. 21.20-38 & 17.20-38, Μάρκ. 13.1-37, σσ. 201-6). Το ότι ανασταίνει τους ανθρώπους ή τους θεραπεύει, το κάνει με αντίτιμο πάντα την πίστη και την υποταγή σ” αυτόν. Επίσης, είναι εχθρικός ακόμη και με τη φύση. Για πα­ράδειγμα ξεραίνει τη συκιά για έναν εντελώς ανόητο λόγο (Η άκαρπη συκιά, Ματθ. 21.18-22 και Μάρκ. 11.12-14 & 11.21-26, σελ. 183), πνίγει τα γου­ρούνια για να εξοντώσει τα δαιμόνια, (Η θεραπεία των δαιμονισμένων στα Γά- δαρα, Ματθ. 8.28-34, Η θεραπεία του δαιμονισμένου στα Γάδαρα, Λουκ. 8.26-39 και Η θεραπεία του δαιμονισμένου Γαδαρηνού, Μάρκ. 5.1-20, στις σσ. 79-80), και «μαλώνει» τους ανέμους και τις λίμνες σαν να ήταν άν­θρωποι (Το γαλήνεμα της τρικυμίας, Ματθ. 8.23-27, Λουκ. 8.22-25 και Μάρκ. 4.35-41, σελ. 78).
Ένα άλλο εύλογο συμπέρασμα, το οποίο προκύπτει από τις περικοπές, του Ματθαίου και του Λουκά, είναι ότι τον Ιησού τον ενδιέφερε μόνο η σωτηρία του «εκλεκτού λαού του Ισραήλ». Όλες οι διδασκαλίες του είχαν αυτό ως βάση. Αρκεί να θυμηθούμε την περικοπή της Χαναναίας (Ματθ. 15.21-28, Μάρκ. 7.24-30, σσ. 144-5), όπου ο Ιησούς αρνιόταν να γιατρέψει την κόρη της, γιατί, όπως έλεγε, «ήρθε για να σώσει τον πλανημένο λαό του Ισραήλ». Επίσης, άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περικοπή με τις οδηγίες προς τους Αποστό­λους (Ματθ. 10.5-15, σελ. 93), τους οποίους συμβουλεύει να μην πάνε στις πόλεις των ειδωλολατρών και των Σαμαρειτών, αλλά μόνο στα χαμένα πρόβατα του λαού του Ισραήλ. Τα Ευαγγέλια, ειδικά του Ματθαίου και του Λουκά, είναι κείμενα που γράφτηκαν για τους πρώτους οπαδούς του Ιησού και των Αποστό­λων, που, στην πλειοψηφία τους, ήταν Εβραίοι. Δεν είχαν, δηλαδή, σκοπό να δη­μιουργήσουν μια καινούργια θρησκεία, αλλά βασικός στόχος τους ήταν η ανα­νέωση αυτής της ίδιας, της εβραϊκής. Βέβαια, πρέπει να ομολογήσουμε στο ση­μείο αυτό, ότι οι Ευαγγελιστές Μάρκος και Ιωάννης λένε ακριβώς τα αντίθετα (π.χ. ο Μάρκος στην περικοπή Ο Ιησούς προλέγει τα δεινά πριν από το τέλος του κόσμου, 13.9-13, σελ. 96, γράφει: «Αλλά πρέπει πρώτα να διαδοθεί το μή­νυμα της βασιλείας [το Ευαγγέλιο] σε όλα τα έθνη». Και ο Ιωάννης για παρά­δειγμα στην περικοπή Ο Ιησούς και η Σαμαρείτισσα, αλλά και αλλού, αφήνει να εννοηθεί ότι ο Ιησούς ήθελε η διδασκαλία του να απλωθεί σε όλα τα έθνη. Κι αυτό είναι που περιπλέκει ακόμα περισσότερο το πρόβλημα. Τελικά, ήθελε ο Ιη­σούς να σώσει τους ειδωλολάτρες και τους άλλους λαούς ή όχι;
Βέβαια, τα Ευαγγέλια του Ιωάννη και του Μάρκου έχουν διαφορετικό προ­σανατολισμό, ο οποίος μπορεί να θεωρηθεί αντιιουδαϊκός. Το Ευαγγέλιο, όμως, του Ιωάννη είναι το τελευταίο, κι αυτό δείχνει ότι γράφτηκε, όταν άρχισαν να εντάσσονται στο κίνημα και μέλη που δεν ήταν Εβραίοι, άρα έπρεπε να δοθεί μια άλλη αντίληψη, πιο οικουμενική. Το Ευαγγέλιο του Μάρκου, από την άλλη, παρόλο που είναι το παλαιότερο, οφείλει τον αντιιουδαϊκό προσανατολισμό του στο γεγονός, ότι ο Μάρκος ανήκε σε εκείνη την ομάδα του κινήματος, που υπο­στήριζε την εξάπλωσή του και σε αλλόθρησκους, δηλαδή μη Εβραίους.

Γ) Συμπεράσματα για το φιλοσοφικό  και ηθικό περιεχόμενο των διδασκαλιών του Ιησού

Ένα σημαντικό πρόβλημα των τεσσάρων Ευαγγελίων αποτελούν τα όσα ανα­φέρει ο Ιησούς στην περικοπή Η παραβολή του σπορέα: «Γιατί σ” εσάς δό­θηκε η χάρη να γνωρίσετε τα μυστήρια της βασιλείας των ουρανών, σ” εκεί­νους όμως όχι. Όποιος έχει [πίστη], σ” αυτόν, θα δοθεί και με το παραπάνω.
Όποιος όμως δεν έχει, κι αυτό που έχει θα του το πάρουν. Γι αυτό τους λέω τις παραβολές, για να μη βλέπουν, ενώ βλέπουν και να μην ακούν, ενώ ακούν και ούτε να καταλαβαίνουν, για να μη μετανοήσουν». (Ματθ. 13.1-23, σσ. 122-3). «Σ” εσάς, έδωσε ο θεός τη χάρη να γνωρίσετε τα μυστήρια της βασι­λείας του, ενώ στους υπόλοιπους αυτά δίνονται με παραβολές, ώστε να βλέ­πουν χωρίς να βλέπουν και να ακούν χωρίς να καταλαβαίνουν». (Λουκ. 8.4- 15, σελ. 123). «Σ” εσάς έχει δοθεί [προφανώς εννοεί η χάρη] να γνωρίσετε τα μυστήρια της βασιλείας του θεού, στους έξω, όμως, όλα λέγονται με παρα­βολές, ώστε να κοιτάζουν καλά, αλλά να μη βλέπουν, και να ακούν καλά, αλλά να μην καταλαβαίνουν, μη τυχόν μετανοήσουν και συγχωρεθούν οι αμαρτίες τους». (Μάρκ. 4.1-20, σελ. 124).
Τα παραπάνω σημαίνουν, σε απλά ελληνικά, ότι ο θεός, τυφλώνοντας και κουφαίνοντας όλο τον κόσμο, εκτός από μερικούς εκλεκτούς του, τον εμπό­δισε να αντιληφθεί και να καταλάβει το θείο μήνυμα. Όμως, αν είναι έτσι, οι άνθρωποι είναι εκ προϊμίου αθώοι, διότι κάποια ανώτερη δύναμη, ο θεός, τους εμπόδιζε, χωρίς να το επιθυμούν οι ίδιοι. Αυτό κι αν είναι απάτη! Να κα­τηγορείς κάποιους ότι δεν σε καταλαβαίνουν, όταν εσύ ο ίδιος τους αφαιρείς τη δυνατότητα αυτή. Στην ουσία, αυτό σημαίνει ότι ο Ιησούς, οι Ευαγγελιστές και οι υπόλοιποι Πατέρες του χριστιανισμού, αποδέχονται ότι ο άνθρωπος δεν έχει ελευθερία βούλησης. Αν, όμως, δεν υπάρχει ελευθερία βούλησης, δεν υπάρχει αμαρτία, διότι μόνο αυτός που είναι ελεύθερος να αποφασίσει για το καλό ή το κακό του μπορεί να αμαρτάνει. Αυτός όμως που δεν αμαρτάνει δε χρήζει σωτηρίας. Ή, μάλλον, αυτός που χρήζει σωτηρίας είναι αυτός που εσκεμμένα οδηγεί τα άβουλα πλάσματά του στην αμαρτία, δηλαδή ο θεός. Ας το ξανασκεφτούν αυτό οι χριστιανοί!!!
Το ίδιο σκεπτικό ισχύει και για τον Ιούδα. Σε πολλές περικοπές συναντήσαμε τη φράση «κάποιος θα με προδώσει, γιατί έτσι αποφάσισε ο θεός για τη σωτη­ρία του κόσμου». Αυτό σημαίνει ότι ο Ιούδας επιλέχτηκε από τον θεό να παίξει αυτό το ρόλο, είτε το ήθελε είτε όχι. Δεν είχε άλλη επιλογή, διότι αυτός που τον επέλεξε ήταν ο δημιουργός του σύμπαντος^- τι θα μπορούσε να κάνει ένα μηδα­μινό ανθρωπάριο κάτω από αυτές τις συνθήκες; Σε τελική ανάλυση, εκτελούσε διαταγές του θεού, όπως και ο Ιησούς. Άρα όσο εγκληματικό είναι το ότι οι Εβραίοι σκότωσαν τον Ιησού, άλλο τόσο είναι και από την πλευρά του θεού, να βάλει τον Ιούδα να αυτοκτονήσει. Δεν είναι δυνατόν να τιμωρείται κάποιος που εκτελεί το καθήκον του θεού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του παραλογι­σμού αποτελούν οι εννιά περικοπές όπου ο Ιησούς προλέγει το θάνατο του, τρεις σε κάθε Ευαγγελιστή, πλην του Ιωάννη. Κορυφαία, όμως, είναι η περι­κοπή του Ματθαίου Το τελευταίο δείπνο, όπου ο Ιησούς λέει: «Εκείνος που βούτηξε μαζί μου το χέρι του στο πιάτο, αυτός θα με παραδώσει. Και ο Γιος του Ανθρώπου φεύγει, σύμφωνα με αυτά που είναι γραμμένα γΓ αυτόν. Αλίμονο όμως στον άνθρωπο που γίνεται η αιτία να παραδοθεί ο Γιος του Ανθρώπου^- θα ήταν καλύτερα να μην είχε γεννηθεί». (Ματθ. 26.17-30, σελ. 217). Παρόμοια είναι και μία φράση από την περικοπή του Μάρκου Η προσευχή του Ιησού στη Γεθσημανή, η οποία λέει: «Αββά, Πατέρα, όλα είναι δυνατά για σένα^- απομά­κρυνε, λοιπόν, από μένα το ποτήρι αυτό- αλλά, όμως, ας γίνει αυτό που θέλεις εσύ και όχι αυτό που θέλω εγώ». (Μάρκ. 14.32-42, σελ. 223).
Κλείνοντας τα συμπεράσματά μας, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι στα ευ­αγγελικά κείμενα υπάρχουν φρικαλέες θεϊκές εντολές, πράξεις και προοπτι­κές, όπως, για παράδειγμα, αυτές που αναφέρονται στην Παραβολή των κα­κών γεωργών (Ματθ. 21.33-46, Λουκ. 20.9-18, Μάρκ. 20.9-18, σσ. 186-8), στην Παραβολή των βασιλικών γάμων (Ματθ. 22.1-14, σελ. 188) στην Πα­ραβολή του μεγάλου δείπνου (Λουκ. 14.15-24, σελ. 188), καθώς και στην περικοπή Ο Ιησούς προλέγει την καταστροφή του ναού και τα δεινά από το τέλος του κόσμου (Ματθ. 24.1-44, Λουκ. 21.20-38 & 17.20-38, Μάρκ. 13.1-37, σσ. 201-6). Κοντά σ” αυτές υπάρχουν, επίσης, ανούσιες και απλοϊ­κές ηθικοπλαστικές παραβολές, ιστορίες και παραινέσεις, από τις οποίες δεν προκύπτει κανένα νέο μήνυμα και καμιά νέα ηθική αξία. Στην καλύτερη περί­πτωση, αναμασούν αξίες και έννοιες που είχαν επεξεργαστεί πολλά χρόνια πριν παλαιότερες θρησκείες ή φιλοσοφικά δόγματα, ενώ στη χειρότερη, επα­ναφέρουν στο προσκήνιο μία από τις αθλιότερες αντιλήψεις και δοξασίες για τον θεό. Κάποια ηθικά διδάγματα που οι χριστιανοί επαίρονται ότι πρωτοεμ­φανίστηκαν στα Ευαγγέλια, είχαν ειπωθεί αρκετούς αιώνες νωρίτερα, από έλ­ληνες φιλοσόφους, ποιητές, τραγωδούς και συγγραφείς, με πολύ καλύτερο και πιο περιεκτικό τρόπο, σε μεστά από νοήματα κείμενα, τα οποία συνεχί­ζουν μέχρι σήμερα να συγκλονίζουν την ανθρωπότητα, ανεξαρτήτως φυλής, θρησκείας και πίστης.

Ο χριστιανισμός, λοιπόν, με την επικράτησή του στον αρχαίο κόσμο, το μόνο που κατόρθωσε ήταν να εδραιώσει μια χυδαία μορφή δεισιδαιμονίας, σε βάρος του ορθού λόγου και της ανθρωποκεντρικής σκέψης που ανέπτυξε, κατά κύριο λόγο, η ελληνική φιλοσοφία. Χρειάστηκαν 1000 περίπου χρόνια, για να μπορέσει να ορθοποδήσει και να συνεχίσει αυτό που ξεκίνησε ο ελλη­νικός ανθρωποκεντρικός πολιτισμός. Αυτό σημαίνει, ότι όλη η μετέπειτα πνευ­ματική, φιλοσοφική και ηθική υποδομή και υπόσταση του χριστιανισμού οφεί­λονται αποκλειστικά και μόνο στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, διαστρεβλωμέ­νες δυστυχώς, από τον εβραϊκό μισανθρωπισμό και θεοκρατισμό.

Το σεξ στο Μεσαίωνα.

 Ο αυνανισμός τιμωρούνταν με 40 μέρες νηστεία ή μαστίγωμα. Το σεξ με ζώο, 15 χρόνια νηστείας και ο σοδομισμός 7 χρόνια μετάνοιας! ...

 Στον Μεσαίωνα οι εκκλησίες γίνονταν το «καταφύγιο» ερωτευμένων ζευγαριών. Σύμφωνα με την καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα, Ρουθ Μάζο Κάρας, οι ναοί τότε ήταν κάτι σαν το πίσω κάθισμα του αυτοκινήτου!

Τα νεαρά ζευγάρια που αναζητούσαν δωρεάν ερωτική στέγη, κατέφευγαν στις εκκλησίες γιατί το μεγαλύτερο μέρος της μέρας ήταν άδειες, στεγνές και ασφαλείς.

Οι απαγορευμένες μέρες

Το ότι οι ναοί φιλοξενούσαν παράνομους εραστές ήταν σίγουρα ειρωνεία, καθώς η εκκλησία του Μεσαίωνα ήταν ίσως ο μεγαλύτερος πολέμιος του σεξ.

Απαγόρευε στα παντρεμένα ζευγάρια να έχουν σεξουαλικές σχέσεις την Κυριακή, επειδή ήταν η μέρα του Κυρίου. Απαγόρευε ακόμη την επαφή Πέμπτη και Τρίτη, γιατί ο κόσμος προετοιμαζόταν για τη Θεία Κοινωνία....

Τα αντρόγυνα απείχαν απ’ το σεξ κατά τη διάρκεια της Σαρακοστής, σε όλες τις γιορτές των Αγίων, 35 μέρες πριν από τα Χριστούγεννα και όλη την Πεντηκοστή.

Συνολικά οι μέρες αποχής μπορεί να έφταναν τους 6 μήνες.

Στάση … ο παράδεισος

Η μόνη στάση που επιτρεπόταν ήταν η ιεραποστολική, γιατί πίστευαν ότι προσφέρει τη λιγότερη ευχαρίστηση και μόνο έτσι μπορούσαν να είναι βέβαιοι, ότι τα ζευγάρια είχαν σεξουαλικές σχέσεις μόνο για την αναπαραγωγή.

Ο Γερμανός Επίσκοπος, Αλμπέρτους Μάγκνους, έφτασε στο σημείο να αξιολογήσει τις στάσεις από λιγότερο σε περισσότερο αμαρτωλές.

 Η βαθμολόγηση ήταν ως εξής: 1) ιεραποστολική 2) δίπλα-δίπλα 3) καθιστοί 4) όρθιοι 5) a tergo, δηλαδή «από πίσω»....



Οι ποινές Για να γνωρίζουν όλοι τι επιτρέπεται και τι όχι, κυκλοφορούσαν βιβλία που κατέγραφαν λεπτομερώς ποιες σεξουαλικές πράξεις απαγορεύονταν και ποιες ήταν οι θρησκευτικές ποινές.

«Όποιος συνουσιάζεται με θηλυπρεπή άντρα ή με άλλον άντρα ή με ζώο πρέπει να νηστέψει για δέκα χρόνια.

Όποιος συνουσιάζεται με ζώο πρέπει να νηστέψει για 15 χρόνια και ο σοδομισμός απαιτεί 7 χρόνια νηστείας.

Αν κάποιος μολύνει τον εαυτό του μέσω του αυνανισμού, τότε πρέπει να απέχει από το κρέας για 4 μέρες.

Αυτός που επιθυμεί να μαγαρίσει τον εαυτό του μέσω του αυνανισμού και δεν το κάνει επειδή δεν έχει τη δυνατότητα, θα πρέπει να νηστέψει για 40 ή 20 μέρες.

Αν είναι νεαρό αγόρι και αυνανίζεται συχνά, τότε ή θα πρέπει να νηστέψει για 20 μέρες ή να μαστιγωθεί.

Η εκσπερμάτωση στο στόμα της συντρόφου είναι το χειρότερο όλων. Αυτή είναι μια αμαρτία για την οποία κάποιος θα πρέπει να μετανοεί μέχρι το τέλος της ζωής του»....

Πορνεία

Η πορνεία θεωρούνταν αμαρτωλή πράξη, όμως στις πόλεις ήταν ανεκτή ως αναγκαίο κακό.

Το 1470 η Νυρεμβέργη θέσπισε νόμο για τη λειτουργία των οίκων ανοχής: «Ο ιδιοκτήτης οίκου ανοχής, είτε είναι άντρας είτε γυναίκα, οφείλει να παρέχει στις ιερόδουλες κλινοσκεπάσματα και καλό φαγητό.

Πρέπει να παρέχει δυο γεύματα την ημέρα και σε κάθε γεύμα δυο διαφορετικά φαγητά.

Αλλά και η γυναίκα οφείλει ως αποζημίωση για όλα αυτά τα έξοδα, να δίνει στον ιδιοκτήτη του οίκου ανοχής το πόσο των 42 σεντς εβδομαδιαίως είτε καταναλώνει το φαγητό είτε όχι.

Επίσης, ο ιδιοκτήτης πρέπει να επιβάλλει στις γυναίκες μπάνιο μια φορά την εβδομάδα με δικά του έξοδα»....



Σοδομισμός και ομοφυλοφιλία

Ο «σοδομισμός» πήρε το όνομά του από τα Σόδομα, την πόλη στη Παλαιά Διαθήκη που καταστράφηκε από τον Θεό ως τιμωρία για τις αμαρτίες των κατοίκων της.

Ποτέ όμως δεν περιγράφηκαν λεπτομερώς οι αμαρτίες. Στην πραγματικότητα δεν ξέρουμε τι έκαναν οι κάτοικοι της περιοχής.

Στον Μεσαίωνα ο σοδομισμός αναφερόταν σε όλες τις σεξουαλικές πράξεις που ήταν απαγορευμένες στους Χριστιανούς.

Υπάρχουν αναφορές σε κείμενα ότι μοναχοί που είχαν σεξουαλική επαφή με άλλους άντρες τιμωρούνταν για «σοδομισμό».

Αλλά η εκκλησία αποκαλούσε «σοδομισμό» κάθε σεξουαλική πράξη, όπου «σπέρμα χυνόταν άσκοπα, χωρίς στόχο τη γονιμοποίηση».

Λόγω της ασάφειας του ορισμού, άνοιγε ένα τεράστιο πεδίο πράξεων που μπορούσαν να χαρακτηριστούν έτσι. Αργότερα ο σοδομισμός αναφερόταν ακόμα και σε πολιτικούς αντιπάλους και σε θρησκευτικά εγκλήματα, όπως οι αιρέσεις....

Ο σοδομισμός αναφερόταν κυρίως στους άντρες, γιατί δεν πίστευαν ότι δύο γυναίκες θα μπορούσαν να έχουν σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ τους.

Αν και υπάρχουν μεσαιωνικές απεικονίσεις «τρυφερών στιγμών» μεταξύ γυναικών, αυτές περιορίζονταν σε φιλιά και εναγκαλισμούς.

Οι μόνες περιπτώσεις σεξουαλικής επαφής που υπάρχουν στη μεσαιωνική λογοτεχνία, αφορούσαν γυναίκες που είχαν μεταμορφωθεί σε άντρες ή ενός άντρα που είχε πάρει γυναικεία μορφή για να προσεγγίσει την ερωμένη του....

Η γέφυρα των ονείρων

Το Ονείρεμα είναι η παραδοξότητα του να είσαι ξύπνιος καθώς ονειρεύεσαι: Είναι μια κοινή ανθρώπινη εμπειρία, την οποία μόλις τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να μελετά στα σοβαρά ο άνθρωπος.
Πρόκειται για τα λεγόμενα lucid dreams ή συνειδητά όνειρα. Και όταν μιλάμε για «ονειροναυτική», δεν κινούμαστε στον χώρο της παραψυχολογίας αλλά στον χώρο των επιστημονικών ερευνών για τη φύση του ύπνου. Ένας άνθρωπος ονειρεύεται ότι βρίσκεται στην κορυφή ενός ουρανοξύστη. Μέσα στο όνειρό του, κοιτάζοντας τους δρόμους από κάτω, νιώθει ίλιγγο και γραπώνεται γερά από το προστατευτικό κιγκλίδωμα, μην τυχόν παραπατήσει και πέσει στο κενό. Ως αυτή τη στιγμή βιώνει το όνειρό του σαν πραγματικότητα και συμπεριφέρεται αναλόγως.
Κάποια όμως, ασύμβατη με το σκηνικό, λεπτομέρεια, ίσως κάποια στιγμιαία έμπνευση, τον κάνει να συνειδητοποιήσει, μέσα στο ίδιο του το όνειρο, ότι ονειρεύεται και ότι όλα αυτά συμβαίνουν μόνο στη φαντασία του. Με αυτή την επίγνωση τώρα ο ονειρευόμενος, απαλλαγμένος από τις φοβίες και τις ανησυχίες του, μπορεί επιτέλους να νοιώσει ένα ψήγμα ελευθερίας.
Χωρίς ενδοιασμούς πλέον, παίρνει την απόφαση να πηδήξει από τον ουρανοξύστη και να προσγειωθεί μαλακά στην άσφαλτο, μερικές εκατοντάδες μέτρα πιο κάτω. Κατά την ελεύθερη πτώση και την ομαλή προσεδάφιση, πάντοτε μέσα στο όνειρό του, νιώθει απερίγραπτη χαρά, ευφορία και ένα μοναδικό συναίσθημα απόλυτης ελευθερίας. Τα αισθήματα αυτά εξακολουθούν να τον πλημμυρίζουν όταν πραγματικά ξυπνάει λίγο αργότερα στο κρεβάτι του, έχοντας την επίγνωση ότι μόλις έζησε μια μοναδική εμπειρία, ένα όνειρο, κατά τη διάρκεια του οποίου ήξερε ότι ονειρευόταν.
Αυτό ήταν ένα πρώτο, απλό και σύντομο παράδειγμα ενός «lucid dream», ενός συνειδητού ονείρου. Τις τελευταίες δεκαετίες ένας ολόκληρος τομέας ερευνών έχει ανοίξει σχετικά με αυτό το είδος ονείρων. Στη διεθνή βιβλιογραφία έχει επικρατήσει ως όρος «lucid dreams». Στα ελληνικά, δεν γνωρίζω να υπάρχει ακόμη ικανοποιητική μετάφραση. Εχουν κατά καιρούς χρησιμοποιηθεί όροι όπως «συνειδητά», «διαυγή» ή «φωτεινά» όνειρα. Εμείς όμως, προς το παρόν, ας κρατήσουμε τον διεθνή όρο.

«Lucid dreams» λοιπόν λέγονται εκείνα τα όνειρα κατά τα οποία το υποκείμενο έχει πλήρη επίγνωση ότι ονειρεύεται.
Της νύχτας τα καμώματα: Φυσικά κάθε νύχτα ονειρευόμαστε. Κάθε νύχτα μάς κατακλύζουν δεκάδες απίστευτα και παράλογα πράγματα, χωρίς εμείς να δίνουμε μεγάλη σημασία. Δεχόμαστε την «ονειρική λογική», τις παραβιάσεις των φυσικών νόμων, τις «τρελές» ιστορίες, σαν να ήταν φυσιολογικά και καθημερινά συμβάντα. Κάθε νύχτα, όταν αρχίζουν τα όνειρα, σβήνει το φως της κρίσεως, που διαχωρίζει το φανταστικό από το πραγματικό. Ακόμη και αν χρησιμοποιήσουμε την παραδοσιακή τεχνική του τσιμπήματος στο μπράτσο, για να ελέγξουμε αν είναι όνειρο, δεν θα μας οδηγήσει στην αλήθεια.
Απλώς θα πονέσουμε λίγο και θα συνεχίσουμε την ονειρική ζωή, τώρα πια εντελώς πεπεισμένοι ότι πρόκειται για την πραγματικότητα. Αυτά βέβαια δεν είναι «lucid dreams» γιατί δεν έχουμε την επίγνωση ότι ονειρευόμαστε. Τη στιγμή όμως που θα τεθεί η… ερώτηση κρίσεως «Μήπως ονειρεύομαι;» και η απάντηση είναι καταφατική, τότε τα πράγματα αλλάζουν.
Επειδή στον ονειρόκοσμο, όπως αναφέραμε, παύουν να ισχύουν οι φυσικοί νόμοι και η κοινή λογική, στα «lucid dreams» μπορούμε να ελέγξουμε και να κατευθύνουμε, κατά βούληση, το ονειρικό υλικό. Μπορούμε να πειραματιστούμε άφοβα και ελεύθερα με τις ονειρικές εικόνες, αφού γνωρίζουμε ότι, όποιες εκπλήξεις και αν μας επιφυλάσσουν, αυτές θα είναι πάντοτε προϊόντα της φαντασίας μας.
Σύγχρονοι ερευνητές, όπως η Patricia Garfield, ο Charles Τ. Tart, η Celia Green κ.ά., έχουν δημοσιεύσει πολλές αφηγήσεις συνειδητών ονείρων, όπου το υποκείμενο αρχίζει σιγά σιγά να αποκτά τον έλεγχο του ονειρικού βασιλείου του. Γίνεται, όπως λένε, ένας μάγος στο υποσυνείδητο, ένας άρχοντας του ονειρόκοσμου, ένας ονειροναύτης.
Υπάρχουν πλέον αμέτρητες μαρτυρίες όπου οι ονειρευόμενοι διηγούνται ότι μεταμορφώνονται κατά βούληση σε, π.χ., λυκάνθρωπους, παίζουν τζούντο με δαίμονες, γράφουν ποιήματα σε ξένες γλώσσες, γίνονται αόρατοι, περνάνε μέσα από τοίχους, εκτοξεύουν φωτιές με τα χέρια τους, τηλεμετακινούνται, υλοποιούν σκέψεις, ενσαρκώνουν χαρακτήρες, κουβεντιάζουν με πεθαμένους, ερωτοτροπούν με τοπ μόντελς, εξερευνούν άγνωστους πλανήτες, πλάθουν δικά τους ονειρικά τοπία… και όλα αυτά έχοντας πάντοτε την επίγνωση ότι στον πραγματικό, φυσικό κόσμο κοιμούν ται ήσυχα και ανενόχλητα στο κρεβάτι τους.
Εδώ φαίνεται αμέσως και η ομοιότητα που έχουν τα lucid dreams με την εικονική πραγματικότητα (virtual reality). Μόνο που στον ονειρόκοσμο μπορεί κανείς να δημιουργήσει μια επιθυμητή πραγματικότητα χωρίς πολύπλοκα μηχανήματα και πανάκριβες συσκευές. Αρκεί μόνο να συνειδητοποιήσει ότι πραγματικά ονειρεύεται.
Μεγάλο βάρος δίνεται σήμερα στα λεγόμενα «εργαστήρια ονείρων» για την κατανόηση αυτής της παράδοξης εμπειρίας. Οι πρώτες όμως αναφορές του ανθρώπου σε συνειδητά όνειρα χρονολογούνται στον 4ο π.κ.ε. αιώνα, στα κείμενα «περί Ονείρων» του Αριστοτέλη. Η ιδέα λοιπόν δεν ήταν ξένη στους φιλόσοφους εκείνης της εποχής.
Στα χριστιανικά χρόνια συναντάμε αναφορές για lucid dreams στην αλληλογραφία του Αγίου Αυγουστίνου (415 μ.κ.ε.) και σε κείμενα του Θωμά του Ακινάτη.
Κατά την άνθηση του αραβικού πολιτισμού, τον 12ο αιώνα, ο γνωστός διδάσκαλος Ibn-el-Arabi φαίνεται ότι μελέτησε σοβαρά το φαινόμενο και θεωρούσε πολύ σημαντική τη συνειδητότητα κατά τη διάρκεια του ύπνου.
Τον 19ο αιώνα αρχίζουν να δημοσιεύονται αρκετές μελέτες με αποκλειστικό θέμα τα lucid dreams, των Marquis d’Harvey Saint Denis, Φρειδερίκου Νίτσε κ.ά. Τα συνειδητά όνειρα εισχωρούν τώρα και στη λογοτεχνία, όπως σε έργα του Καρόλου Ντίκενς και αργότερα του Τόμας Μαν.

Οι πρώτες μελέτες: Τον όρο όμως «lucid dreams» τον οφείλουμε στον ολλανδό ψυχίατρο F.W. van Eeden και στο μυθιστόρημά του “Η γέφυρα των ονείρων” που δημοσίευσε το 1913.
Επίσης έχει επισημανθεί ότι τα ιερά κείμενα των θιβετιανών βουδιστών μοναχών δίνουν μεγάλο βάρος στην εμπειρία της συνειδητότητας κατά τον ύπνο.
Τέλος, όπως αναφέρουν ανθρωπολόγοι που έχουν μελετήσει τη φυλή Senoi στη Μαλαισία, τα μέλη της φυλής αυτής υπόκεινται σε εκπαίδευση ονειρικής συνειδητοποίησης από τα παιδικά τους κιόλας χρόνια! Στη Δύση σοβαρές έρευνες για τα lucid dreams δεν άρχισαν παρά μετά τη δεκαετία του 1960, κυρίως στις ΗΠΑ, όπου έχουν γίνει θέμα διδακτορικών διατριβών και έχουν αναγνωρισθεί με έδρες σε πολλά πανεπιστήμια.
Παρ’ όλα αυτά οι ερευνητές παραδέχονται ότι οι μελέτες τους βρίσκονται ακόμη σε εμβρυακό στάδιο. Στα πρόσφατα βιβλία τους Conscious Mind, Sleeping Brain και Exploring the World of Lucid Dreaming o Stephen La Berge και η Jayne Gackenbach παρουσιάζουν τα τελευταία συμπεράσματα των ερευνών σε αυτόν τον τομέα.
Κατώφλι για το lucid dream, λένε, είναι η «προσυνειδητή φάση», όπου το υποκείμενο αρχίζει να υποψιάζεται ότι «ίσως» ονειρεύεται. Η εξοικείωση με αυτή την προκαταρκτική φάση ανοίγει τις πύλες για την πλήρη συνειδητοποίηση.
Άλλοι, πιο ιδιόμορφοι τρόποι για να συνειδητοποιήσει κανείς ότι ονειρεύεται είναι να θυμηθεί να κοιτάξει έντονα τα χέρια του μέσα στο όνειρό του. Αυτή η απλή πράξη φαίνεται ότι έχει καταλυτική επίδραση και οδηγεί, όπως λέγεται, κατευθείαν σε lucid dream.
Η ακίνδυνη παράλυση: Η ανάγνωση γραπτού κειμένου σε συνειδητό όνειρο παρουσιάζει, σύμφωνα με τα πειράματα που έχουν γίνει, ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ο γραπτός λόγος στον ονειρόκοσμο παρουσιάζει μεγάλη ρευστότητα και τάση προς συνεχή μεταμόρφωση.
Επίσης έχει ερευνηθεί η σχέση της ονειρικής συνειδητότητας με την κάπως τρομακτική κατάσταση της «παράλυσης κατά τον ύπνο». Οι έρευνες δείχνουν ότι η παράλυση αυτή όχι μόνο είναι ακίνδυνη αλλά αποτελεί άλλη μια θαυμάσια πύλη για τα συνειδητά όνειρα.
Η στενή σχέση των lucid dreams με το εκούσιο πέταγμα είναι κάτι παραπάνω από φανερή, αφού αποτελεί την πρώτη τεχνική που μαθαίνει αμέσως κάθε ονειροναύτης. Όπως λένε και οι ίδιοι, το πέταγμα αποτελεί την έσχατη ένδειξη ότι ονειρεύεσαι.
Πιο προχωρημένοι ονειροναύτες έχουν καταφέρει, σύμφωνα πάντοτε με τους ερευνητές, να αυξάνουν τη χρονική διάρκεια των ονείρων τους στροβιλιζόμενοι γύρω από τον εαυτό τους με μεγάλη ταχύτητα.
Επίσης έχει παρατηρηθεί ότι ο ονειρευόμενος μπορεί εκούσια να μεταφέρει το κέντρο του «εγώ» του σε τρίτο πρόσωπο μέσα στο όνειρο. Το υποκείμενο με αυτόν τον τρόπο αλλάζει κυριολεκτικά προσωπικότητα, έχοντας πάντοτε την επίγνωση ότι ονειρεύεται.
Μεγάλη σπουδαιότητα έχει φυσικά δοθεί στις ψυχοθεραπευτικές ιδιότητες των lucid dreams. Οι έρευνες έχουν κυρίως επικεντρωθεί στους επαναλαμβανόμενους και έμμονους εφιάλτες. Η αντιμετώπισή τους μέσα από lucid dreams έχει αποδειχθεί πολύ αποτελεσματική· «on line» στο ίδιο το ασυνείδητο τα χαρακτηρίζουν πολλοί σύγχρονοι ψυχαναλυτές.
Ο έμπειρος «ονειροναύτης» Αξίζει τέλος να αναφέρουμε και τον αμερικανό ονειροναύτη Alan Worsley. Θεωρείται ο πιο έμπειρος του πλανήτη αυτή τη στιγμή. Πειραματίζεται με lucid dreams από τα παιδικά του χρόνια και τα συγγράμματά του αποτελούν πραγματικές αποκαλύψεις για όσους ενδιαφέρονται. Ηταν από τους πρώτους που επεσήμανε την ιδιόμορφη σχέση των lucid dreams με τον ηλεκτρισμό, και ιδίως με το άναμμα ηλεκτρικών συσκευών. Κατά την επεξεργασία του με την ονειρική ύλη, έχει περάσει δεκάδες ώρες ερευνώντας ονειρικά ηλεκτρικά και ηλεκτρονικά συστήματα που στον ονειρόκοσμο έχουν την τάση να παρουσιάζουν περίεργη συμπεριφορά.
Ο Worsley ήταν ο πρώτος ονειροναύτης που έστειλε σήματα από το όνειρο προς το εξωτερικό περιβάλλον. Με κωδικοποιημένες κινήσεις των οφθαλμών και των ακροδακτύλων άρχισε να δίνει απαντήσεις σε ερωτήματα που του είχαν θέσει οι παρατηρητές των πειραμάτων αυτών. Πιστεύεται ότι τα συμπεράσματα από αυτές τις προσπάθειες επικοινωνίας θα φωτίσουν ακόμη περισσότερο την παράδοξη εμπειρία του ξύπνιου μέσα στον ύπνο.
Αναφέραμε στην αρχή ότι κάθε νύχτα μάς κατακλύζουν απίστευτες και παράλογες καταστάσεις στα όνειρά μας. Υπάρχει όμως και μια άλλη κατηγορία ονείρων. Αυτά τα οποία μοιάζουν τόσο πολύ με την πραγματικότητα που δεν υπάρχει κριτήριο να καταλάβουμε αν κοιμόμαστε ή είμαστε ξύπνιοι. Παρ’ όλα αυτά ξυπνάμε και απογοητευμένοι ή ανακουφισμένοι βλέπουμε ότι η υπερβολικά ρεαλιστική προηγούμενη σκηνή δεν ήταν παρά ένα όνειρο.
Αλλες φορές, όταν είμαστε ξύπνιοι, πιο σπάνια βέβαια, βρισκόμαστε μπροστά σε εκπλήξεις, συμπτώσεις και άλλες απρόσμενες καταστάσεις που περιέχουν έντονα ονειρικά στοιχεία και κάνουν την ίδια την πραγματικότητα να φαντάζει ονειρική.
Εξάλλου, όπως έχουν δείξει οι έρευνες, υπάρχει και ένας μηχανισμός της ονειρικής συνείδησης που ονομάζουν «ψεύτικη αφύπνιση». Είναι ένα είδος άμυνας ενάντια στην ονειρική συνειδητότητα, που καταφέρνει να ξεγελάει ακόμη και τους πιο έμπειρους ονειροναύτες.
Καλό είναι λοιπόν, συμφωνούν όλοι όσοι ερευνούν τα συνειδητά όνειρα, αν θέλει κανείς να εξασκηθεί σε αυτή την τέχνη, να καλλιεργήσει τη συνήθεια να θέτει πολλές φορές κατά τη διάρκεια ακόμη και της ημέρας την σημαντική ερώτηση. Μήπως ονειρεύομαι; Και όπως λένε, ποιος ξέρει, όσο σίγουρος και αν είναι κανείς ότι είναι ξύπνιος, μπορεί μια μικρή, ασύμβατη λεπτομέρεια ξαφνικά να του αποδείξει το αντίθετο.

Ξετυλίγοντας το μυστήριο των Βογόμιλων

ΒΟΓΟΜΙΛΟΙ – BOGOMILS
Η ΣΚΙΑ ΜΙΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΑΙΡΕΣΗΣ ΠΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝΕΙ ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

«Διάγουμε ένα βίο σκληρό και περιπλανητικό. Πάμε από πόλη σε πόλη σαν πρόβατα εν μέσω λύκων. Υποφέρουμε από τις διώξεις όπως οι απόστολοι και οι μάρτυρες. Η ζωή μας διάγεται με αποχή, προσευχή και ακατάπαυστη εργασία. Όμως όλα αυτά είναι εύκολα, γιατί δεν είμαστε πλέον αυτού του κόσμου» Ο μεσαιωνικός συγγραφέας Εβέρβνιους για τους ιερείς των Βογόμιλων

“Καταγγέλλουν τους πλουσίους, απεχθάνονται τον Τσάρο, γελοιοποιούν τους ανώτερους, καταδικάζουν τους ευγενείς κι απαγορεύουν τους δούλους να υπακούουν στους κυρίους τους”. Κοσμάς ο Ιερέας, Κατά των Βογομίλων

Λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Θεσσαλονίκη, κοντά στην περιοχή της αρχαίας Πέλλας, βρίσκονται μια σειρά από παράξενα μεσαιωνικά μνημεία, που μέχρι πρόσφατα προβλημάτιζαν τους αρχαιολόγους, ενώ ενοχλούσαν και συνεχίζουν να ενοχλούν τη, γνωστή για την αλαζονεία και μισαλλοδοξία της, Ορθόδοξη Εκκλησία της χώρας μας. Πρόκειται για δεκάδες λίθινους σταυρούς, κυκλικού τύπου,  ορισμένοι εκ των οποίων φτάνουν σε ύψος τα δύο μέτρα. Τυλιγμένοι με λειχήνες, λυγισμένοι και φθαρμένοι από το βάρος των αιώνων αυτοί οι αινιγματικοί σταυροί είναι μοναδικοί στον ελλαδικό χώρο και αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες όχι μόνον της παρουσίας αλλά και της ακμής κατά το Μεσαίωνα θρησκευτικών ομάδων που δεν άνηκαν στο ορθόδοξο δόγμα, που υιοθετήθηκε επίσημα από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

Πρόκειται για μνημεία-κατάλοιπα των Βογόμιλών, μιας νεομανιχαϊστικής αίρεσης που εμφανίστηκε στο χώρο της Θράκης και της Μακεδονίας τον 10 μ.κ.ε. αιώνα και, παρά τις διώξεις των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων και της ορθόδοξης «Ιεράς Εξέτασης», κατάφεραν να επιβιώσουν μέχρι τον 15ο μ.κ.ε. αιώνα. Οι ίδιοι μπορεί να εξαφανίστηκαν (στη Βοσνία εξισλαμίστηκαν, ενώ στη Βουλγαρία έγιναν Καθολικοί) αλλά τα μνημεία τους –όσα τουλάχιστον επέζησαν από τη μανία των Ορθόδοξων διωκτών τους– συνεχίζουν να μας τους θυμίζουν. Και αυτό είναι κάτι που ενοχλεί την Ορθόδοξη Εκκλησία και τους εγχώριους «ορθόδοξους Ταλιμπάν», που δεν έπαψαν στιγμή να θεωρούν «εθνικό καθήκον» την εξάλειψη αυτών των «αιρετικών» μνημείων.

Αποτελεί κοινό μυστικό πως το ορθόδοξο ιερατείο, πιέστηκε πολύ από τους Ευρωπαίους ρομαντικούς και διαφωτιστές κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, για να αποδεχθεί την ανάγκη ανάδειξης και προστασίας των αρχαίων ελληνικών ναών, στους οποίους λατρεύονταν οι παλιοί θεοί των Ελλήνων. Είναι γνωστό άλλωστε πως πολλοί αρχαιοελληνικοί ναοί καταστράφηκαν από τους ίδιους τους Χριστιανούς και σε ορισμένους από αυτούς κτίστηκαν πάνω στα θεμέλια τους ορθόδοξες εκκλησίες.

Παρ’ όλα αυτά το ορθόδοξο ιερατείο αναγκάστηκε να ανεχθεί την ύπαρξη τους και να αναγνωρίσει το αυτονόητο: πως οι Έλληνες δεν ήταν πάντα Χριστιανοί, και πως τα αρχαία μνημεία «έχουν δικαίωμα» να υπάρχουν. Δεν συνέβη όμως το ίδιο με τα μνημεία άλλων θρησκειών και πολιτισμών, που υπήρχαν διάσπαρτα στον ελλαδικό χώρο. Μέχρι πρόσφατα η εξαφάνιση αυτών των μνημείων θεωρούνταν «εθνικό χρέος».

Μέχρι το 1923 εκατοντάδες μουσουλμανικά τεμένη υπήρχαν διασκορπισμένα σ’ ολόκληρη την Ελλάδα και λειτουργούσαν κανονικά, όπως συμβαίνει σήμερα μόνο στη Δυτική Θράκη. Όλα αυτά τα τεμένη καταστράφηκαν μετά το 1923, οι μιναρέδες τους «αποκεφαλίστηκαν» και αφέθηκαν να φθαρούν από το χρόνο, ακόμη κι εκείνα τα μνημεία που είχαν μεγάλη ιστορική και πολιτιστική σημασία. Το ίδιο συνέβη και με αρκετές συναγωγές και νεκροταφεία των Εβραίων. Το ίδιο συνεχίζει να συμβαίνει και στις μέρες μας με τα ταφικά μνημεία των Βογόμιλων, μιας μεσαιωνικής αίρεσης που συνεχίζει να στοιχειώνει τα Βαλκάνια.

Ξετυλίγοντας το μυστήριο των Βογόμιλων

Βογόμιλοι. Όταν πληροφορήθηκα για πρώτη φορά γι’ αυτή την παράξενη μεσαιωνική αίρεση, που συνεχίζει να στοιχειώνει τα Βαλκάνια, το ενδιαφέρον μου άναψε και σύντομα μπήκα σε μια απίστευτη διανοητική περιπέτεια προκειμένου να ξετυλίξω το κουβάρι του «γνωστικιστικού όφεως»: Γνωστικοί, Οφίτες, Μανιχαίοι, Μασαλιανοί, Παυλικιανοί, Βογόμιλοι και Καθαροί –όλοι αξεδιάλυτα δεμένοι μεταξύ τους στην πορεία του Γνωστικισμού μέσα στην ιστορία– παρέλασαν μέσα στις σελίδες πολλών σχετικών βιβλίων που διάβασα. Οι Βογόμιλοι όμως βρίσκονταν πάντα στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός μου. Ίσως επειδή εμφανίστηκαν στα Βαλκάνια.

Ίσως γιατί υπήρξε η κομβική αίρεση για τη διάδοση νέο-μανιχαϊστικών και γνωστικιστικών πεποιθήσεων προς την Ευρώπη. Γι’ αυτό και αναζήτησα τα ίχνη των Βογόμιλων, τα ίχνη ενός χαμένου κρίκου του γνωστικιστικού «όφεως», ο οποίος εμφανίστηκε στην Ελληνιστική Αίγυπτο για να καταλήξει, μέσω Μικρά Ασίας και Βαλκανίων, στην καρδιά της Δυτικής Ευρώπης, στην Προβηγκία, όπου κι εκφράστηκε στο πρόσωπο των της αίρεσης των Καθαρών (ή Αλβιγήνων).

Ακολουθώντας τη μακριά σκιά των Βογόμιλων στα Βαλκάνια περιπλανήθηκα στις φθαρμένες νεκροπόλεις της Βοσνίας, που ακόμη δεν έχει συνέλθει από τον αιματηρό εμφύλιο πόλεμο των αρχών της δεκαετίας του 1990 –παλιοί «δαίμονες» που έπρεπε να εξιλεωθούν. Για πάνω από τρεις αιώνες (12ος-15ος μ.Χ. αιώνας) η Βοσνία ήταν βυθισμένη στην «αιρετική πλάνη» του Βογομιλισμού και αποτέλεσε καταφύγιο των διωκόμενων αιρετικών της Ευρώπης και ιδιαίτερα των Καθαρών. Εκεί ιδρύθηκε η λεγόμενη Βοσνιακή Εκκλησία, που επιβίωσε αντιστεκόμενη γενναία στις «σταυροφορίες» των Καθολικών και Ορθόδοξων γειτόνων της κι αποτέλεσε κόμβο για τη διάδοση των νεογνωστικιστικών πεποιθήσεων στην Ευρώπη.

Στη σημερινή Βοσνία όλο και περισσότεροι Σλάβοι μουσουλμάνοι, γνωστοί πλέον και ως Μποσνιάκοι, ανάγουν την καταγωγή τους στους αιρετικούς Βογόμιλους του ύστερου μεσαίωνα (12ος-15ος αι. μ.Χ.), οι οποίοι και προσηλυτίστηκαν μαζικά στο Ισλάμ όταν οι Οθωμανοί κατέλαβαν οριστικά τα εδάφη τους το 1463 μ.κ.ε. Στην αρχή πέρασαν στο Ισλάμ οι Βόσνιοι φεουδάρχες, προκειμένου να μη χάσουν τα κτήματα και τα προνόμια τους. Κατόπιν προσηλυτίστηκαν οι αγρότες και οι δουλοπάροικοι  κι έτσι ένα μεγάλο τμήμα των Βόσνιων εξισλαμίστηκε.

Έτσι η Βοσνία, η χώρα των αιρετικών Βογόμιλων, μεταμορφώθηκε σε ισλαμικό κέντρο της περιοχής. Οι νέοι προσήλυτοι έδειξαν μεγαλύτερο ζήλο, από τους ίδιους τους Οθωμανούς, στην προώθηση του Ισλάμ στην Ευρώπη: η μετέπειτα κατάκτηση της Ουγγαρίας είναι έργο κυρίως των Βόσνιων, πρώην Βογόμιλων, μπέηδων. Ο εξισλαμισμός συνεχίστηκε σε όλη τη διάρκεια του 16ου αιώνα και τα τελευταία απομεινάρια των Βογόμιλων εξαφανίστηκαν οριστικά στα τέλη του 17ου αιώνα. Ή μήπως δεν εξαφανίστηκαν εντελώς;

Η Εμφάνιση των Βογόμιλων: Οι Βογόμιλοι υπήρξαν μια από τις μακροβιότερες (10ος-15ος μ.κ.ε. αιώνας) γνωστές αιρετικές ομάδες στον χριστιανικό κόσμο. Αν και αρχική τους κοιτίδα θεωρείται η βυζαντινή Θράκη ή -σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή- η Μακεδονία, οι Βογόμιλοι εξαπλώθηκαν γρήγορα σ’ ολόκληρη τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και ιδιαιτέρα στη Βουλγαρία, στη Σερβία και στη Βοσνία κι από εκεί, μέσω του κινήματος των Καθαρών, στη βόρεια Ιταλία και στη νότιο Γαλλία (Προβηγκία).

Η μακραίωνη ιστορία των Βογόμιλων έχει ως αφετηρία της τον 9ο μ.κ.ε. αιώνα, όταν έλαβαν χώρα μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών στο εσωτερικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Την ίδια εποχή άρχισε κι ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων με την απόφαση του βασιλιά Μπόρις Α’ να βαπτιστεί και να πάρει το όνομα Μιχαήλ (864). Ο Μπόρις επιδίωξε μέσω του χριστιανισμού να ενοποιήσει την εθνολογικά ανάμεικτη χώρα του, αλλά επειδή οι σχέσεις Βυζαντίου-Βουλγαρίας ήταν εχθρικές και ο λαός δεν έβλεπε με καλό μάτι τους Έλληνες ιεραποστόλους, τους οποίους και θεωρούσε ως το «μακρύ χέρι» της Κωνσταντινούπολης, δυσφορούσε για τις επιλογές της ηγεσίας του.

Γι’ αυτό και αρκετοί Βούλγαροι δεν προσηλυτίστηκαν στην Ορθοδοξία αλλά επέλεξαν πιο αιρετικούς δρόμους. Έτσι οι αιρετικοί Παυλικιανοί, κυρίως αρμενικής καταγωγής, που τους μετέφερε βίαια στη Θράκη τον 7ο μ.κ.ε. αιώνα ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε’, ήταν οι πρώτοι που διέδωσαν το Χριστιανισμό στη Βουλγαρία, έστω και με τη μορφή μιας νεομανιχαϊστικής αίρεσης…

Στη Θράκη λοιπόν, κάτω από την ισχυρή επίδραση του παυλικιανισμού διαμορφώθηκε λίγο αργότερα ο Βογομιλισμός. Αυτός προήλθε από μια όψιμη σύνθεση στοιχείων του παυλικιανισμού με τον μεσσαλιανισμό, στη σκιά πάντα των δυιστικών (μανιχαϊστικών) δοξασιών, και προσέλαβε σλαβικό χαρακτήρα με τη διάδοση του ανάμεσα στους ημιχριστιανικούς σλαβικούς λαούς της χερσονήσου μας, που συνέχιζαν να λατρεύουν τον Ήλιο και τη Σελήνη μαζί με το Χριστό!

Το πότε ακριβώς εμφανίστηκε ο Βογομιλισμός δεν είναι ιστορικά εξακριβωμένο. Σύμφωνα με τον Πατριάρχη Θεοφύλακτο αυτή η «νέα αίρεση» εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Βούλγαρου Τσάρου Πέτρου (927-949μ.κ.ε.), όπως δείχνει και μια σχετική συλλογή από αναθεματισμούς. Υπάρχουν βεβαίως και παλαιότερα στοιχεία για τους Βογόμιλους, για «τους αδιάντροπους, που πιστεύουν ότι ο Σατανάς είναι ο μεγαλύτερος γιος του Θεού» (Κοσμάς ο Πρεσβύτερος), αλλά τα μέσα του 10ου μ.κ.ε. αιώνα μπορούν να θεωρηθούν ως εποχή της εμφάνισής τους.

Αιρεσιάρχης του Βογομιλισμού θεωρείται ο Μπόγκομιλ, ένας ιεροκήρυκας που έδρασε στην περιοχή της Φιλιππούπολης την περίοδο της βασιλείας του Πέτρου (927-965μ.κ.ε.). Από τ’ όνομα του, που σημαίνει στα ελληνικά Θεόφιλος (Μπογκ = Θεός και Μιλ = Φίλος), οι οπαδοί του ονομάστηκαν Βογόμιλοι (Θεόφιλοι). Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή το όνομα τους προέρχεται από τη θρησκευτική επίκληση «Κύριε Ελέησον» [1] (Bog Milovi), που σημαίνει ότι Βογόμιλοι είναι «Αυτοί που ζητούν το Έλεος του Θεού». Άλλες μεταγενέστερες ονομασίες των Βογόμιλων ήταν «Αδελφοί του Ελεύθερου Πνεύματος», «Αδελφοί της Ασίας», «Αδελφοί Σεραφείμ», «Φιλάδελφοι» κ.α.

Το κίνημα των Βογόμιλων ανατάραξε τις αγροτικές μάζες της σλαβικής ενδοχώρας των Βαλκανίων, δίδαξε, αφύπνισε και δημιούργησε ένα μαχητικό πνεύμα αντίστασης απέναντι σε κάθε μορφή εξουσίας. Παρ’ ότι ντυμένος με τα πέπλα θρησκευτικής αίρεσης, ο βογομιλισμός ήταν στη βάση του ένα «κοινωνικό» κίνημα, ως «διαμαρτυρία» των σλαβόφωνων επαρχιών απέναντι στην εξουσία των βυζαντινών πόλεων, με την έννοια ότι συσπείρωνε μεγάλες μάζες του σλαβικού στοιχείου της βαλκανικής ενάντια στην κεντρική βυζαντινή εξουσία. Πως όμως πέτυχε κάτι τέτοιο; Χάρη στις ιδιόμορφες δοξασίες του, που έκανε τις μάζες των ημιχριστιανών Σλάβων της χερσονήσου, να πιστεύουν ότι ο Σατανάς κατοικοεδρεύει στην Αγιά Σοφιά!

Η συλλογιστική τους ήταν απλή: Ο Ουρανός ανήκει στον Ιησού και η Γη στο Σατανά. Ποιοι, λοιπόν, έχουν την εξουσία στη Γη; Οι Βυζαντινοί, άρα είναι εκπρόσωποι του Σατανά και γι’ αυτό πρέπει να τους πολεμήσουμε.

Η «Αιρετικά καρδιά» της Μακεδονίας:  Μαζί μ’ αυτή τη σκέψη μια ριπή παγωμένου αέρα με χαστούκισε ευεργετικά. Οι αναμνήσεις από τη Βοσνία μου φάνηκαν ξαφνικά μακρινές. Βρισκόμουν στις Πρέσπες, στη «μυστική καρδιά» της Μακεδονίας, κέντρο του Βογομιλισμού στα Βαλκάνια τον 11ο μ.κ.ε. αιώνα.  Περπατούσα πάνω ανεμοδαρμένο νησάκι του Αγίου Αχίλλειου, που βρίσκεται μέσα στη λίμνη της Μικρής Πρέσπας, και κατευθυνόμουν προς την ομώνυμη βασιλική του 10ου μ.κ.ε. αιώνα.

Εκτός από τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους το νησάκι διέθετε κι αρκετές αγελάδες, που βοσκούσαν ελεύθερα και κούρευαν με την όρεξή τους το καταπράσινο χορτάρι. Η εικόνα των καλοδιατηρημένων ερειπίων του Αγίου Αχίλλειου με ταξίδεψαν στην εποχή του Βούλγαρου τσάρου Σαμουήλ. Δεν αποτελεί πλέον μυστικό πως ο Βογομιλισμός αποτελούσε το θρησκευτικό και ιδεολογικό υπόβαθρο πολλών οπαδών του Σαμουήλ, ο οποίος ίδρυσε ένα ισχυρό «Δυτικοβουλγαρικό» κράτος στις αρχές του 11ου μ.χ. αιώνα. Συντρίφτηκε όμως από τον σκληρό βυζαντινό αυτοκράτορα Βασίλειο Β’, το λεγόμενο Βουλγαροκτόνο, ο οποίος τύφλωσε παραδειγματικά τους 14.000 Βούλγαρους –οι περισσότεροι των οποίων ήταν Βογόμιλοι– αιχμάλωτους, που συνέλαβε στη μάχη στο Κλειδί (1014μ.κ.ε.).

Θυμάμαι χαρακτηριστικά την επίσκεψη μου το 1998 στο μοναστήρι Βόντοτσα (βρίσκεται στην κοιλάδα της Στρώμνιτσα της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας), το πόσο μου έκανε εντύπωση η θλίψη στο πρόσωπο του μοναχού Μετόντιε (Μεθόδιος), όταν μου διηγήθηκε την ιστορία της ίδρυσης της μονής: «Βόντι ότσι», σημαίνει «βγάζω μάτι» στα σλαβικά. Η μονή Βόντοτσα δημιουργήθηκε από τους τυφλούς Βούλγαρους αιχμαλώτους από τη μάχη στο Κλειδί. Σε κάθε εκατό τυφλούς αφηνόταν κι ένας μονόφθαλμος για να τους οδηγεί.

Έτσι διατηρείται πάντα η αυτοκρατορική εξουσία: Δια πυρός και σιδήρου!

Λέγεται πως ο Βούλγαρος Τσάρος Σαμουήλ δεν άντεξε τη στεναχώρια από την ήττα στη μάχη και την τραγική μοίρα των στρατιωτών του και πέθανε από καρδιακή προσβολή. Το 1966, 952 χρόνια μετά τον θάνατο του Σαμουήλ, ο καθηγητής αρχαιολογίας του ΑΠΘ Νικόλαος Μουτσόπουλος, που για πολλά χρόνια μελετούσε τις αρχαιότητες της Μακεδονίας, ανακάλυψε τον τάφο του Σαμουήλ στο νησάκι του Αγίου Αχίλλειου που βρίσκεται στη μικρή Πρέσπα.

Ο τάφος βρίσκονταν στα  τα ερείπια μιας μεγαλόπρεπης Βασιλικής που κτίστηκε το 990 μ.κ.ε. από τον τσάρο Σαμουήλ. Να πως περιέγραψε ο Έλληνας αρχαιολόγος αυτή τη μεγάλη ανακάλυψη:

«Κατάλαβα αμέσως ποιος ήταν όταν είδα το αγκυλωμένο χέρι. Όλα τα οστά είχαν το χρώμα της αυτοκρατορικής πορφύρας και στο ύψος της λεκάνης υπήρχε χρυσοΰφαντο ύφασμα τέτοιο που μόνο στην αυλή της Κωνσταντινούπολης μπορούσες να βρεις. Το στόλιζαν δύο παπαγάλοι τοποθετημένοι πλάτη-πλάτη. Η συγκίνησή μας έγινε μεγαλύτερη όταν ήλθε η επιβεβαίωση από τις Ακαδημίες Επιστημών της Σόφιας, της Μόσχας και του Εριβάν στην Αρμενία. Ήταν ο Σαμουήλ».

Ο τάφος ανακαλύφθηκε ανέπαφος επειδή επάνω στην καλυπτήρια πλάκα στηριζόταν αρχικά κτιστό αρκοσόλιο (arcosolium) που εμπόδιζε την μετακίνησή της.

Στη σλαβική ενδοχώρα της Μακεδονίας ο Βογομιλισμός διατηρούσε ισχυρά ερείσματα από τον 10ο μ.κ.ε. αιώνα. Επηρέαζε μεγάλες αγροτικές μάζες, που είχαν ξεκάθαρες αντιφεουδαρχικές τάσεις. Αυτή η διυστική αίρεση απαντούσε απλά στα αιώνια ερωτήματα ενός φτωχού κι ακαλλιέργητου λαού, όπως ήταν οι Σλάβοι της ενδοχώρας:

Γιατί ο Θεός να δίνει σε μερικούς ανθρώπους πολλά καλά και λίγα κακά, ενώ στους υπόλοιπους να δίνει πολλά κακά και λίγα καλά; Γιατί να υπάρχουν λίγοι πλούσιοι (φεουδάρχες), ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι να υποφέρουν από φτώχεια και δυστυχία;

Το βογομιλικό κίνημα στη Μακεδονία ήταν εχθρικό προς τους Βυζαντινούς και τους Βούλγαρους κυρίαρχους, προς τους τοπικούς φεουδάρχες και προς εκκλησιαστική ιεραρχία. Οι Βογόμιλοι επιτίθονταν, λοιπόν, στις ανώτερες τάξεις των αξιωματούχων και των κληρικών και επειδή ο Σαμουήλ έτρεφε παρόμοιες πεποιθήσεις, κέρδισε τη συμπάθεια τους κι έτσι, εντάχθηκαν στις τάξεις του στρατού του. Μετά την ήττα του Σαμουήλ ο Βογομιλισμός δεν εξαφανίστηκε, αντίθετα εξαπλώθηκε όλο και περισσότερο ανάμεσα στους δυσαρεστημένους αγρότες της Βαλκανικής.

Τα άγνωστα Βογομιλικά μνημεία της Μακεδονίας: Ο χώρος της μεσαιωνικής Μακεδονίας υπήρξε λοιπόν ένα από τα κέντρα των Βογόμιλων στα Βαλκάνια. Η παρουσία πάντως ισχυρών βογομιλικών κοινοτήτων στην ενδοχώρα της Θεσσαλονίκης μεταξύ του 10ου και του 14ου αιώνα επιβεβαιώνεται από πολλές βυζαντινές πηγές. Στην πραγματεία του Κατά Πασών των Αιρέσεων, ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Συμεών (15ος αιώνας) ταξινομεί ως υπ’ αριθμόν ένα κίνδυνο για τους Ορθόδοξους τους «Βογόμυλους, ανθρωπάρια δυσσεβέστατα, οι οποίοι και Κουδούγεροι ονομάζονται» (Μακαρίου Συμεών Άπαντα, Λειψία 1791, σ.17).

Σύμφωνα μάλιστα με το γνωστό βυζαντινολόγο Στίβεν Ράνσιμαν, η επικρατέστερη προέλευση της ονομασίας «Κουδούγεροι» σχετίζεται με το χωριό Κουτούγερι των Βοδενών, τα σημερινά δηλαδή Καισαριανά Πέλλας (Steven Runciman The Medieval Manichee, Cambridge University Press 1947). Όπως καταλαβαίνεται η περιοχή του κάμπου της κεντρικής Μακεδονίας έβριθε το Μεσαίωνα από «αιρετικούς» Βογόμιλους και αυτό είναι κάτι που ενοχλεί την κυρίαρχη ορθόδοξη εκκλησία της Ελλάδας, που επιδιώκει να κάνει «εθνοκάθαρση» ακόμη και στα μνημεία του παρελθόντος.

Η εξαφάνιση αυτών των «αιρετικών» νεκροταφείων από το χώρο της Μακεδονίας συνεχίζει να θεωρείται «ιερό καθήκον» από τους νεορθόδοξους «Ταλιμπάν». Αυτό συνέβη πριν από μερικά χρόνια στους εντυπωσιακούς μονολιθικούς σταυρούς του παλιού νεκροταφείου της Παλιάς Πέλλας των Γιαννιτσών. Τον Οκτώβριο του 2001, όπως κατήγγειλαν ευαισθητοποιημένοι κάτοικοι της περιοχής, «τα συνεργεία του δήμου, υπό την καθοδήγηση της τοπικής εκκλησιαστικής αρχής εισέβαλαν με μπουλντόζα στο χώρο του παλιού νεκροταφείου, εκθεμελίωσαν και κατέστρεψαν το βογομιλικό νεκροταφείο, χωρίς την επίβλεψη αρχαιολόγου και ενώ η πλειοψηφία των κατοίκων αντιδρά για την επιλεγείσα περιοχή». Ως δικαιολογία αυτής της ανυπολόγιστης καταστροφής προβλήθηκε η ανάγκη «ανάπλασης» του χώρου και η επιθυμία του τοπικού ιερέα για την εκεί οικοδόμηση μιας νέας εκκλησίας!

Στις καταγγελίες η αρμόδια 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων αντέδρασε χλιαρά, παρά το γεγονός ότι κατά την αυτοψία που πραγματοποιήθηκε εκεί στις 9 Οκτωβρίου του 2001«διαπιστώθηκε ότι κατά τη διάρκεια σκαπτικών εργασιών καθαιρέθηκαν λίθινοι σταυροί μεταβυζαντινής περιόδου».

Στην πραγματικότητα μια μπουλντόζα ξερίζωσε τους μεσαιωνικούς σταυρούς και τους μετέφερε σ’ ένα «ακριανό σημείο» και κατά τη μεταφορά πολλοί σταυροί γδάρθηκαν, ενώ ορισμένοι (2-3 σε σύνολο 21) θρυμματίστηκαν κιόλας! Στις πιεστικές ερωτήσεις δημοσιογράφων της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, οι υπάλληλοι της 11ης Εφορείας είχαν το θράσος να δηλώσουν πως «το εν λόγω νεκροταφείο είναι μη αρχαιολογικός, και ως εκ τούτου μη διατηρητέος χώρος», γι’ αυτό και χρησιμοποιούν επίτηδες τον όρο «μεταβυζαντινά μνημεία», άσχετα αν αυτοί οι μονολιθικοί σταυροί χρονολογούνται από τον 10ο αιώνα! Επισκέφθηκα το εν λόγω νεκροταφείο τον Οκτώβριο του 2005 και με θλίψη είδα τις πεσμένες και θρυμματισμένες μεσαιωνικές ταφόπλακες των Βογόμιλων. Το θέαμα ήταν αποκαρδιωτικό και δεν τιμά καθόλου μια χώρα που θέλει να λέγεται «κοιτίδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού».

Στην περιοχή του νομού Πέλλας υπάρχουν πολλά μεσαιωνικά νεκροταφεία και ορισμένα από αυτά χαρακτηρίζονται τυπολογικά «βογομιλικού τύπου»,  παρουσιάζοντας πολλές ομοιότητες με τις βογομιλικές νεκροπόλεις της Βοσνίας καθώς και με τα μνημεία των Καθαρών της Προβηγκίας, οι οποίοι αποτελούσαν ακόμη μια προέκταση των νεομανιχαίων Βογόμιλων στο χώρο της νότιας Γαλλίας. Αυτό άλλωστε είχε επισημάνει το 1988 στο 8ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης ο βυζαντινολόγος Νικόλαος Οικονομίδης, που έκανε λόγο για την ομοιότητα αυτών των μνημείων με αντίστοιχες μονολιθικές στήλες της νότιας Γαλλίας, της Βουλγαρίας και της Βοσνίας, που αποδίδονται στους Βογόμιλους και τη «θυγατρική» τους δυτικοευρωπαϊκή μεσαιωνική αίρεση των Καθαρών.

Καθόλου περίεργο λοιπόν που η αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη, η τότε Υπουργός Πολιτισμού, αποφάσισε να κηρύξει διατηρητέο το μεσαιωνικό νεκροταφείο της Χαλκηδόνας, όπου συναντάμε άλλους 53 λίθινους σταυρούς «βογομιλικού τύπου» (απόφαση αρ. Β2/Φ34/29280/756 της 4 Αυγούστου του 1988). Ωστόσο τα εντυπωσιακά αυτά μνημεία δεν αναφέρονται σε κανέναν τουριστικό οδηγό, σε κανένα βιβλίο, δεν υπάρχει καμιά πινακίδα που οδηγεί σ’ αυτά και γενικώς υπάρχει γύρω τους μια «διατεταγμένη σιωπή». Πρέπει κανείς να ψάξει πολύ για να τα ανακαλύψει.

Αυτό το νεκροταφείο των Βογόμιλων βρίσκεται μόλις 31 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης. Δεν υπάρχει καμιά πινακίδα που να οδηγεί σ’ αυτό, παρά το γεγονός πως βρίσκεται εκατό μόλις μέτρα από την εθνική οδό Θεσσαλονίκης-Έδεσσας. Για να εντοπίσει κανείς αυτό το σπάνιο νεκροταφείο θα πρέπει, λίγο πριν μπει στη Νέα Χαλκηδόνα, να στρίψει δεξιά και, αφού ακολουθήσει για λίγο έναν χωματόδρομο, να φθάσει εκκλησία των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Αυτή η εκκλησία είναι μεσαιωνική, όπως μαρτυρούν και οι ογκόλιθοι των τοίχων της –μάλιστα στη βόρεια πλευρά της εκκλησίας υπάρχει εντοιχισμένη μια σπάνια βογομιλική ταφόπλακα που έχει χαραγμένο τον ήλιο και τη Σελήνη, συνηθισμένα σύμβολα των πρώην παγανιστών Σλάβων Βογόμιλων.

Ακριβώς πίσω της υπάρχουν διάσπαρτοι οι μονολιθικοί σταυροί των Βογόμιλων. Κάποιοι είναι σπασμένοι, άλλοι είναι θαμμένοι μέσα στο χώμα και μόλις διακρίνονται, ενώ δύο-τρεις στέκουν ακόμη όρθιοι, αν και γυρτοί, και το ύψος τους φθάνει τα δύο μέτρα. Εννοείται πως ο χώρος είναι καλυμμένος με αγριόχορτα, ενώ κάποιοι επιτήδειοι αρχαιοκάπηλοι έχουν ανασκάψει ορισμένους τάφους για να κλέψουν οτιδήποτε θάφτηκε μαζί με τους νεκρούς.

Η ατμόσφαιρα είναι εντελώς «γκόθικ», πράγμα που επηρεάζει ακόμη και τους ανίδεους σχετικά με τους Βογόμιλους. Τα μνημεία σε ταξιδεύουν. Νομίζεις προς στιγμήν πως δεν βρίσκεσαι στην Ελλάδα, αλλά στους λόφους της Βοσνίας, ακόμη και στα γεμάτα με κέλτικα μνημεία οροπέδια της Σκοτίας. Πρόκειται ασφαλώς για ψευδαίσθηση γιατί το νεκροταφείο αυτό, αν βρισκόταν σε κάποια φυσιολογική ευρωπαϊκή χώρα, θα ήταν περιποιημένο, καλοδιατηρημένο, και θα υπήρχαν παντού πινακίδες που θα υποδείκνυαν την ύπαρξη του. Όχι όμως στην Ελλάδα, όπου τα μεσαιωνικά  βογομιλικά μνημεία της Μακεδονίας έχουν μπει στο στο στόχαστρο των «εγχώριων Ταλιμπάν».

Είναι παράξενο πάντως πως αυτά τα «αιρετικά» μνημεία στην αυλή της εκκλησίας των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου κατόρθωσαν να επιζήσουν ως τις μέρες μας και δεν καταστράφηκαν προηγουμένως από τους φανατικούς ορθόδοξους. Το μυστήριο λύνεται αν παρατηρήσει κανείς τα ίχνη της βάσης του μιναρέ που σώζονται ακόμη εκεί. Στα τέλη του 14ου αιώνα, με την έλευση των Οθωμανών, η παλιά βυζαντινή εκκλησία μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος για τους πιστούς του Αλλάχ της περιοχής.

Αυτοί δεν πρέπει να ήταν μόνο νεοφερμένοι Τούρκοι, αλλά και πρώην Βογόμιλοι της Μακεδονίας που πέρασαν στο Ισλάμ προσελκυόμενοι από την ανεικονικότητα της μουσουλμανικής θρησκείας (ως γνωστόν οι Βογόμιλοι απέρριπταν τις εικόνες, το σταυρό και τις εκκλησίες). Αφού εξισλαμίστηκαν οι Βογόμιλοι είχαν κάθε λόγο να σεβαστούν τους τάφους των προγόνων τους και τα σύμβολα της «παλιάς θρησκείας» τους. Έτσι οι μεσαιωνικοί τάφοι παρέμειναν σχεδόν ανέπαφοι μέχρι το 1923, όταν οι μουσουλμάνοι της Μακεδονίας ανταλλάγησαν με τους ορθόδοξους της Μικρά Ασίας και εκδιώχθηκαν στην Τουρκία.

Η θρησκευτική κοσμοθέαση και οι πεποιθήσεις των Βογόμιλων: Οι πρώτοι Βογόμιλοι, σύμφωνα με τις περιγραφές του Κοσμά του Ιερέα, απέρριπταν ολόκληρη την Παλαιά Διαθήκη και βασίζονταν κυρίως στην Καινή Διαθήκη. Οι μετέπειτα Βογόμιλοι κράτησαν από την Παλαιά Διαθήκη τους Ψαλμούς και τα δεκαέξι βιβλία των Προφητειών. Από την Καινή Διαθήκη σεβόντουσαν περισσότερο τα Ευαγγέλια του Ιωάννη. Ερμήνευαν τις Γραφές αλληγορικά για να υποστηρίξουν έτσι τις δυϊστικές και αντί-μυστηριακές τους ιδέες.

Οι Βογόμιλοι δεν έπαιρναν κατά γράμμα την ιστορία των Ευαγγελίων. Αντίθετα ισχυρίζονταν ότι η ζωή του Χριστού ήταν συμβολική και περιείχε βαθύτερες αλήθειες, οι οποίες «παραχαράκτηκαν» από την Εκκλησία. Η Αγία Τριάδα θεωρούνταν πλάνη και απορρίπτονταν. Οι Βογόμιλοι έλεγαν ότι δεν υπάρχει Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα, αλλά ότι αυτά τα τρία ονόματα άνηκαν μόνον στον Πατέρα. Σύμφωνα με τους ίδιους, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα, αφού τέλειωσαν την αποστολή τους, επέστρεψαν στον Πατέρα. Τέλος ο σταυρός απορρίπτονταν ως διαβολικός, εφόσον ήταν το όργανο που χρησιμοποιήθηκε για τη θανάτωση του Ιησού.

Η απόκρυφη βιβλιογραφία που δημιουργήθηκε για τους Βογόμιλους συμπλήρωσε την εικόνα που έχουμε γι’ αυτούς. Στο ψευδο-βογομιλικό Μυστικό Βιβλίο ανακατεύεται ολόκληρη η πρώιμη χριστιανική μυθολογία, παγανιστικά (αρχαία και σλαβικά) στοιχεία, ορφισμός, ανατολική φιλοσοφία και ιστορίες της γέννησης του Ιησού και της ζωής της Μαρίας. Ο συγκρητισμός αποτελεί τη βάση της φιλοσοφίας των Βογόμιλων. Το βογομιλικό δόγμα είναι βαθιά πεσιμιστικό, πράγμα λογικό εφόσον αναδύθηκε στις πιο προβληματικές και κρίσιμες περιόδους του Μεσαίωνα.

Για να γίνει κανείς Βογόμιλος αρκούσε να συμμετάσχει σε μια τελετή που ονομάζονταν «βάπτισμα δια του πυρός του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή», σε αντιπαραβολή με το ορθόδοξο βάπτισμα, το οποίο και απέρριπταν. Αρνιόταν επίσης την εκκλησία, τους τύπους, τους αγίους, τα μυστήρια και κάθε μορφή εξωτερικής λατρείας. Πίστευαν μόνο στην προσευχή ως τρόπο άμεσης επικοινωνίας με το Θεό. Ζούσαν όσο το δυνατόν ασκητικά. Απέφευγαν την κρεωφαγία, την οινοποσία και τη θανάτωση των ζώων! Όλα ξεκινούσαν από τη βαθιά τους πεποίθηση ότι ο υλικός κόσμος και το ανθρώπινο σώμα ήταν σατανικά δημιουργήματα. Αντίθετα ο ουρανός και η ψυχή του ανθρώπου ήταν δημιουργήματα του Θεού.

Για να επιβιώσουν ωστόσο οι κοινότητες τους κάποιοι έπρεπε να εργάζονται και να κάνουν παιδιά. Γι’ αυτό οι κανόνες τους χώριζαν σε δύο ομάδες: μόνον οι «Τέλειοι» ή «Εκλεκτοί» (τους αποκαλούσαν επίσης «Παρηγορητές» και «Αγαθούς Ανθρώπους») μπορούσαν να ζουν ασκητικά, να διδάσκουν και να προσηλυτίζουν. Οι υπόλοιποι, οι Πιστοί και οι Ακροατές, μπορούσαν να ζουν την απλή και καθημερινή ζωή και να εξασφαλίζουν την υλική επιβίωση της κοινότητας. Μπορούσαν να παντρεύονται, να εργάζονται, να κάνουν παιδιά, να πολεμούν κ.α.

Οι Βογόμιλοι ήταν δυιστές, αλλά όχι τόσο καθαρόαιμοι, όσο οι Παυλιακιανοί και οι Μανιχαίοι. Ξεκινούσαν με την πεποίθηση της πτώσης του Σατανά (ή Σαταναήλ), τον οποίο και θεωρούσαν ως το μεγαλύτερο γιο του Θεού (ο Ιησούς ήταν ο μικρότερος). Πίστευαν ότι ο Σαταναήλ, ο «κοσμοποιητής», έπεσε στη γη, όταν αυτή ήταν ακόμη σκεπασμένη με νερά. Χώρισε τα ύδατα κι έκανε τη γη κατοικήσιμη. Δημιούργησε τον κόσμο. Προσπάθησε να δημιουργήσει και τον άνθρωπο, αλλά κατάφερε να φτιάξει μονάχα το σώμα του. Δεν μπόρεσε όμως να το ζωντανέψει. Τότε ζήτησε τη βοήθεια του Θεού. Ο Θεός όμως του είπε ότι θα έδινε στον άνθρωπο ζωή μόνο αν έπαιρνε ο Σαταναήλ τις ψυχές από τον παράδεισο. Αυτός συμφώνησε κι έτσι ο Θεός εμφύσησε τη ζωή στον άνθρωπο.

Ο Σαταναήλ όμως, επειδή ζήλευε τον θεόπνευστο άνθρωπο, δεν κράτησε την υπόσχεση του. Εξαπάτησε τον Αδάμ και την Εύα, που γέννησε τον σατανικό Κάιν. Αυτός, σκότωσε τον αδελφό του Άβελ, επιβάλλοντας έτσι την κυριαρχία του Σαταναήλ στον κόσμο. Ο Σαταναήλ παρουσιάστηκε αργότερα στους Εβραίους ως ο ανώτερος και απόλυτος Θεός, αποκαλώντας τον εαυτό του Γιαχβέ.  Ο Θεός όμως, για να προστατεύσει τον άνθρωπο, έστειλε τον Ιησού Χριστό, τον λυτρωτή.

Αυτός, ο δεύτερος υιός του Θεού ήρθε στον κόσμο για να τον απαλλάξει από την «διαβολική κυριαρχία» του μεγαλύτερου αδερφού του. Ο Σαταναήλ σχεδίασε το θάνατο του «ανατρεπτικού» Ιησού, χωρίς όμως να γνωρίζει την αντοχή του στους φυσικούς πόνους: το σώμα του Ιησού δεν ήταν παρά μια «σάρκινη ενδυμασία». Με την ανάσταση του Ιησού ο Σαταναήλ είχε νικηθεί. Έχασε τη θεϊκή του δύναμη κι επίσης την αγγελική κατάληξη «ηλ» κι έγινε έτσι απλός «Σατανάς».

Αυτή ήταν σε γενικές γραμμές η κοσμολογία των Βογόμιλων, που έβλεπαν τον άνθρωπο ως πεδίο μάχης ανάμεσα στο Καλό και στο Κακό, ανάμεσα στον Χριστό και στον Σαταναήλ. Όπως οι αρχαίοι γνωστικοί πίστευαν κι αυτοί στη «θεϊκή σπίθα» ή αλλιώς στο ανθρώπινο πνεύμα, που είχε όμως παγιδευτεί σ’ αυτό το διαβολικό κόσμο, στη «μαύρη σιδερένια φυλακή».

Οι αντιεξουσιαστές του Μεσαίωνα: Οι Βογόμιλοι δεν ήταν απλώς μια θρησκευτική κίνηση αλλά και μια κοινωνική. Ήταν ένα αναρχικό κίνημα, σύμφωνα και με τα λεγόμενα του Κοσμά του Ιερέα, ο οποίος έγραψε στο περιβόητο Κατά Βογομίλων: «Καταγγέλλουν τους πλουσίους, απεχθάνονται τον Αυτοκράτορα, γελοιοποιούν τους ανωτέρους, καταδικάζουν τους ευγενείς κι απαγορεύουν σ’ όλους τους δούλους να υπακούουν στους Κυρίους τους». Κάποτε αυτό μπορούσε να ηχούσε ως μομφή, σήμερα όμως φτάνει στ’ αυτιά μου ως έπαινος. Οι Βογόμιλοι δεν ήταν παρά ένα είδος αντιεξουσιατών του Μεσαίωνα!

Γι’ αυτούς τους κατατρεγμένους αιρετικούς του μεσαίωνα η απομονωμένη περιοχή των μακεδονικών λιμνών ήταν πάντα ένα φυσικό καταφύγιο. Κοντά στη πόλη της Οχρίδας, στις όχθες της ομώνυμης λίμνης, βρίσκονται τα ερείπια του μεσαιωνικού κάστρου του τσάρου Σαμουήλ. Λίγο νοτιότερα, κοντά στα σύνορα με την Αλβανία, βρίσκεται και το βυζαντινό μοναστήρι του οσίου Ναούμ, όπου πολλοί απόγονοι των Βογόμιλων μεταστράφηκαν στην ορθοδοξία για ν’ αποφύγουν τις διώξεις:

«Όταν είπε και από που κατάγεται και ότι οι δικοί του δεν ανήκουν ούτε στο Ανατολικό ούτε στο Δυτικό χριστιανισμό, αλλά στη ‘’θρησκεία των παππούδων’’, δηλαδή ήταν Βογόμιλοι ή Παταρένοι, τον υποχρέωσαν να περάσει μερικά χρόνια σε μετάνοια, ως δόκιμος, πριν ενταχθεί στην Αδελφότητα», (Μίλοραντ Πάβιτς, Η Εσωτερική Πλευρά του Ανέμου).

Τόσο οι Βογόμιλοι όσο και οι Παυλικιανοί, που υπήρξαν και οι πνευματικοί πατέρες τους, υπέστησαν σκληρές διώξεις από τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες, τους Βούλγαρους, τους Σέρβους και τους Ούγγρους βασιλείς, και όσοι επιβίωσαν αναγκάστηκαν να μεταστραφούν. Στη Βοσνία οι Βογόμιλοι έγιναν μουσουλμάνοι, στη Μακεδονία έγιναν ορθόδοξοι και στη Βουλγαρία καθολικοί. Οι τελευταίοι Παυλικιανοί της Βουλγαρίας έγιναν καθολικοί τον 18ο αιώνα και μέχρι πρόσφατα διασώζονταν η ονομασία Pauliciani σε μια παλιά γειτονιά της Φιλιππούπολης. Η πλειονότητα των σημερινών Βούλγαρων καθολικών είναι απόγονοι Παυλικιανών και Βογόμιλων. Αν και δεν έχουν υπάρχουν πλέον Βογόμιλοι, εντούτοις έχουν επιβιώσει πολλές βογομιλικές δοξασίες και ιδέες, που συνεχίζουν να επηρεάζουν την κοσμοθέαση των λαών της Βαλκανικής.

Η εκδίκηση των Βογόμιλων: Καταδιωγμένοι, κυνηγημένοι, συκοφαντημένοι και βασανισμένοι, οι Βογόμιλοι εμφανίστηκαν σε δύσκολους καιρούς, έπειτα από καταστροφές κι επιδημίες, όταν υπήρχε η υπόνοια πως ο Θεός είχε «εγκαταλείψει τα πράγματα του κόσμου να κινούνται στην τύχη» (P. Gautier). Οι βογομιλικές ιδέες διαδόθηκαν κυρίως μεταξύ των Σλάβων της βαλκανικής χερσονήσου, οι οποίοι «κατάλαβαν πολύ βαθύτερα τον αδελφικό λόγο του Ευαγγελίου, και ετέθησαν επικεφαλής των κατωτέρων στρωμάτων της ανθρωπότητας εκείνης της εποχής» (Μπογιάν Μπόεβ).

Θα έλεγε κανείς πως οι Σλάβοι, εξαιτίας των αρχαϊκών πατριαρχικών κοινωνικών δομών τους, ιδιαίτερα μάλιστα του συστήματος της ζάντρουγκα (μιας πατρογραμμικά διευρυμένης οικογένειας που λειτουργεί σε κοινό χώρο), ήταν κατά κάποιο τρόπο έτοιμοι να δεχθούν τον Βογομιλισμό, που επικροτούσε την κοινοκτημοσύνη και την επιστροφή στον «αντικαπιταλιστικό» Χριστιανισμό των πρώτων αιώνων. Αρκετοί μάλιστα ερευνητές έφτασαν στο σημείο να ανιχνεύσουν στο σύστημα της ζάντρουγκα πρώιμες «κομμουνιστικές τάσεις» στους Σλάβους των Βαλκανίων!

Το σίγουρο πάντως είναι πως οι Σλάβοι της βαλκανικής χερσονήσου διακρίνονται για τις τάσεις αμφισβήτησης οποιασδήποτε εξουσίας. Αυτό θα μπορούσε να οφείλεται και στην πνευματική κληρονομιά του βογομιλισμού, ιδεολογικά κατάλοιπα του ανιχνεύονται ακόμη και σήμερα στην αναρχική τάση των βαλκανικών λαών. Βέβαια η κληρονομιά των Βογόμιλων δεν περιορίζεται μόνον στα Βαλκάνια, καθώς αυτό το κίνημα κατάφερε να διαδοθεί στη Δύση και ν’ αποτελέσει το πνευματικό και ιδεολογικό υπόβαθρο των Καθαρών και άλλων νεομανιχαϊστικών αιρέσεων της Ευρώπης.

Η βογομιλική επίδραση κυρίως στη Γαλλία φαίνεται και μέσα από τη λέξη Bougre, που είναι παραφθορά της λέξης Bulgarus (Βούλγαρος), μια λέξη που υποδεικνύει περιφρονητικά τον  αιρετικό και τον «αποτρόπαιο αμαρτωλό». Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που στη Δύση ο οπαδός του Βογομιλισμού ταυτίζονταν σχεδόν πάντα με το Βούλγαρο. Αυτοί λοιπόν οι Bulgari/Bougres έμειναν τελικά γνωστοί στη Γαλλία ως Καθαροί. Κάτω από την επιρροή του βογομιλισμού δημιουργήθηκαν στη Δύση πολλές μυστικές και αποκρυφιστικές αδελφότητες, που προετοίμαζαν τη νέα συνειδητότητα ενός νέου πολιτισμού. Ανάμεσα τους ξεχωρίζει η αδελφότητα των Ροδόσταυρων, την οποία ίδρυσε ο Καθαρός (Βογόμιλος) Κρίστιαν Ρόζενκροιτς (Χριστιανός Ροδόσταυρος), που έζησε τον 14ο μ.κ.ε. αιώνα.

Από την άλλη ο Βογομιλισμός εκδικήθηκε εκείνους που τον πολέμησαν. Σύμφωνα με τον Μωρίς Μέτερλινγκ: «Κάθε λαός, κάθε κοινωνία, κάθε φυλή, που κάνει αδικίες, βίαιες πράξεις κλπ. έλκει πάνω του σαν μαγνήτης τις δυνάμεις της καταστροφής και θα περάσει από μια καταστροφή ή θα εξαφανιστεί». Οι Βυζαντινοί, που καταδίωξαν πεισματικά τους αιρετικούς Παυλικιανούς και Βογόμιλους της Μικράς Ασίας, απώλεσαν μέσα σε λίγα χρόνια τον έλεγχο αυτής της ζωτικής χερσονήσου, της «σπονδυλικής στήλης» της αυτοκρατορίας τους, καθώς με την εμφάνιση των Τούρκων οι περισσότεροι αιρετικοί μεταστράφηκαν στον ισλαμισμό.

Ο σφαγιασμός και η εξορία των Βογόμιλων από τους Βούλγαρους τσάρους ήταν ακριβώς ένα από τα κύρια αίτια της πτώσης της Βουλγαρίας υπό τον Τουρκικό ζυγό, που είχε ως συνέπεια μια σκληρή κατοχή διάρκειας πέντε αιώνων, στη διάρκεια της οποίας οι Βούλγαροι κινδύνεψαν να χάσουν την πολιτιστική τους ταυτότητα. Οι Σέρβοι, που επίσης καταδίωξαν σκληρά τον Βογομιλισμό, αναγκάστηκαν τη δεκαετία του 1990 να τον αντιμετωπίσουν στο πρόσωπο των εξισλαμισθέντων Βογόμιλων της Βοσνίας, που κάτω από τον μανδύα ενός ιδιόμορφου ισλαμισμού στράφηκαν και πάλι κατά των ορθόδοξων Σέρβων.

Στη σημερινή δύσκολη περίοδο που διέρχονται οι λαοί των Βαλκανίων, πολλές βογομιλικές ιδέες βρίσκουν πρόσφορο έδαφος για να ευδοκιμήσουν. Μια τέτοια βογομιλική ιδέα είναι και η άποψη αρκετών κατοίκων της βαλκανικής πως «ο κόσμος κυβερνάται από το Κακό»  και πως αυτοί που έχουν τη δύναμη στον κόσμο, π.χ. οι Αμερικανοί, είναι «όργανα του Σατανά».

Όλοι οι δυσαρεστημένοι και απελπισμένοι άνθρωποι, που βίωσαν την κατάρρευση των κομμουνιστικών συστημάτων των χωρών τους, αναζητούν απλές απαντήσεις στο ακατανόητο φαινόμενο της δυστυχίας τους. Η απογοήτευση για την κατάσταση στον κόσμο οδηγούν σε αναβίωση των βογομιλικών ιδεών. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε πως ο Βογομιλισμός εμφανίστηκε σε περιόδους καταστροφών και διάχυτης απαισιοδοξίας. Η αισιοδοξία και η πίστη στις θετικές δυνάμεις του ανθρώπου αποτελεί το τέλειο αντίδοτό του.