ΡΗΤΟΡΙΚΗ: ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ - Περὶ τῶν ἐν Χερρονήσῳ (68-75)

[68] Εἶτα φησὶν ὃς ἂν τύχῃ παρελθών «οὐ γὰρ ἐθέλεις γράφειν, οὐδὲ κινδυνεύειν, ἀλλ᾽ ἄτολμος εἶ καὶ μαλακός.» ἐγὼ δὲ θρασὺς μὲν καὶ βδελυρὸς καὶ ἀναιδὴς οὔτ᾽ εἰμὶ μήτε γενοίμην, ἀνδρειότερον μέντοι πολλῶν πάνυ τῶν ἰταμῶς πολιτευομένων παρ᾽ ὑμῖν ἐμαυτὸν ἡγοῦμαι.

[69] ὅστις μὲν γάρ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, παριδὼν ἃ συνοίσει τῇ πόλει, κρίνει, δημεύει, δίδωσι, κατηγορεῖ, οὐδεμιᾷ ταῦτ᾽ ἀνδρείᾳ ποιεῖ, ἀλλ᾽ ἔχων ἐνέχυρον τῆς αὑτοῦ σωτηρίας τὸ πρὸς χάριν ὑμῖν λέγειν καὶ πολιτεύεσθαι, ἀσφαλῶς θρασύς ἐστιν· ὅστις δ᾽ ὑπὲρ τοῦ βελτίστου πολλὰ τοῖς ὑμετέροις ἐναντιοῦται βουλήμασι, καὶ μηδὲν λέγει πρὸς χάριν ἀλλὰ τὸ βέλτιστον ἀεί, καὶ τὴν τοιαύτην πολιτείαν προαιρεῖται ἐν ᾗ πλειόνων ἡ τύχη κυρία γίγνεται ἢ οἱ λογισμοί, τούτων δ᾽ ἀμφοτέρων ἑαυτὸν ὑπεύθυνον ὑμῖν παρέχει,

[70] οὗτός ἐστ᾽ ἀνδρεῖος, καὶ χρήσιμός γε πολίτης ὁ τοιοῦτός ἐστιν, οὐχ οἱ τῆς παρ᾽ ἡμέραν χάριτος τὰ μέγιστα τῆς πόλεως ἀπολωλεκότες, οὓς ἐγὼ τοσούτου δέω ζηλοῦν ἢ νομίζειν ἀξίους πολίτας τῆς πόλεως εἶναι, ὥστ᾽ εἴ τις ἔροιτό με, «εἰπέ μοι, σὺ δὲ δὴ τί τὴν πόλιν ἡμῖν ἀγαθὸν πεποίηκας;» ἔχων, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, καὶ τριηραρχίας εἰπεῖν καὶ χορηγίας καὶ χρημάτων εἰσφορὰς καὶ λύσεις αἰχμαλώτων καὶ τοιαύτας ἄλλας φιλανθρωπίας, οὐδὲν ἂν τούτων εἴποιμι,

[71] ἀλλ᾽ ὅτι τῶν τοιούτων πολιτευμάτων οὐδὲν πολιτεύομαι, ἀλλὰ δυνάμενος ἂν ἴσως, ὥσπερ καὶ ἕτεροι, καὶ κατηγορεῖν καὶ χαρίζεσθαι καὶ δημεύειν καὶ τἄλλ᾽ ἃ ποιοῦσιν οὗτοι ποιεῖν, οὐδ᾽ ἐφ᾽ ἓν τούτων πώποτ᾽ ἐμαυτὸν ἔταξα, οὐδὲ προήχθην οὔθ᾽ ὑπὸ κέρδους οὔθ᾽ ὑπὸ φιλοτιμίας, ἀλλὰ διαμένω λέγων ἐξ ὧν ἐγὼ μὲν πολλῶν ἐλάττων εἰμὶ παρ᾽ ὑμῖν, ὑμεῖς δ᾽, εἰ πείσεσθέ μοι, μείζους ἂν εἴητε· οὕτω γὰρ ἴσως ἀνεπίφθονον εἰπεῖν.

[72] οὐδ᾽ ἔμοιγε δοκεῖ δικαίου τοῦτ᾽ εἶναι πολίτου, τοιαῦτα πολιτεύμαθ᾽ εὑρίσκειν ἐξ ὧν ἐγὼ μὲν πρῶτος ὑμῶν ἔσομαι εὐθέως, ὑμεῖς δὲ τῶν ἄλλων ὕστατοι· ἀλλὰ συναυξάνεσθαι δεῖ τὴν πόλιν τοῖς τῶν ἀγαθῶν πολιτῶν πολιτεύμασι, καὶ τὸ βέλτιστον ἀεί, μὴ τὸ ῥᾷστον ἅπαντας λέγειν· ἐπ᾽ ἐκεῖνο μὲν γὰρ ἡ φύσις αὐτὴ βαδιεῖται, ἐπὶ τοῦτο δὲ τῷ λόγῳ δεῖ προάγεσθαι διδάσκοντα τὸν ἀγαθὸν πολίτην.

[73] Ἤδη τοίνυν τινὸς ἤκουσα τοιοῦτόν τι λέγοντος, ὡς ἄρ᾽ ἐγὼ λέγω μὲν ἀεὶ τὰ βέλτιστα, ἔστιν δ᾽ οὐδὲν ἀλλ᾽ ἢ λόγοι τὰ παρ᾽ ἐμοῦ, δεῖ δ᾽ ἔργων τῇ πόλει καὶ πράξεώς τινος. ἐγὼ δ᾽ ὡς ἔχω περὶ τούτων, λέξω πρὸς ὑμᾶς καὶ οὐκ ἀποκρύψομαι. οὐδ᾽ εἶναι νομίζω τοῦ συμβουλεύοντος ὑμῖν ἔργον οὐδὲν πλὴν εἰπεῖν τὰ βέλτιστα. καὶ τοῦθ᾽ ὅτι τοῦτον ἔχει τὸν τρόπον ῥᾳδίως οἶμαι δείξειν.

[74] ἴστε γὰρ δήπου τοῦθ᾽ ὅτι Τιμόθεός ποτ᾽ ἐκεῖνος ἐν ὑμῖν ἐδημηγόρησεν ὡς δεῖ βοηθεῖν καὶ τοὺς Εὐβοέας σῴζειν, ὅτε Θηβαῖοι κατεδουλοῦντ᾽ αὐτούς, καὶ λέγων εἶπεν οὕτω πως· «εἰπέ μοι, βουλεύεσθε,» ἔφη, «Θηβαίους ἔχοντες ἐν νήσῳ, τί χρήσεσθε καὶ τί δεῖ ποιεῖν; οὐκ ἐμπλήσετε τὴν θάλατταν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τριήρων; οὐκ ἀναστάντες ἤδη πορεύσεσθ᾽ εἰς τὸν Πειραιᾶ; οὐ καθέλξετε τὰς ναῦς;»

[75] οὐκοῦν εἶπε μὲν ταῦθ᾽ ὁ Τιμόθεος, ἐποιήσατε δ᾽ ὑμεῖς· ἐκ δὲ τούτων ἀμφοτέρων τὸ πρᾶγμ᾽ ἐπράχθη. εἰ δ᾽ ὁ μὲν εἶπεν ὡς οἷόν τε [τὰ] ἄριστα, ὥσπερ εἶπεν, ὑμεῖς δ᾽ ἀπερρᾳθυμήσατε καὶ μηδὲν ὑπηκούσατε, ἆρ᾽ ἂν ἦν γεγονός τι τῶν τότε συμβάντων τῇ πόλει; οὐχ οἷόν τε. οὕτω τοίνυν καὶ περὶ ὧν ἂν ἐγὼ λέγω καὶ περὶ ὧν ἂν ὁ δεῖν᾽ εἴπῃ, τὰ μὲν ἔργα παρ᾽ ὑμῶν αὐτῶν ζητεῖτε, †τὰ δὲ βέλτιστα ἐπιστήμῃ† λέγειν παρὰ τοῦ παριόντος.

***
[68] Εξάλλου, ανεβαίνοντας στο βήμα ένας τυχαίος λέει «δεν θέλεις να εισηγηθείς κάτι και να αναλάβεις και το ρίσκο αυτής της εισήγησης. Είσαι δειλός και άνανδρος». Εγώ δεν είμαι θρασύς, σιχαμερός και αδιάντροπος και μακάρι ποτέ να μην γίνω. Θεωρώ όμως τον εαυτό μου πιο γενναίο από πάρα πολλούς από τους εδώ φαύλους πολιτικούς σας.

[69] Γιατί όποιος, Αθηναίοι, δικάζει, δημεύει, μοιράζει δώρα και κατηγορεί παραβλέποντας τα συμφέροντα της πόλης, δεν κάνει αυτά, γιατί είναι παλικάρι, αλλά γίνεται ριψοκίνδυνος εκ του ασφαλούς, επειδή έχει ως εχέγγυο της σωτηρίας του την ικανοποίηση που προσφέρουν σε σας τα λόγια του και η πολιτική του. Όποιος όμως αποβλέποντας στο καλύτερο εναντιώνεται συχνά στις επιθυμίες σας και δεν λέει τίποτε για να σας ευχαριστήσει, αλλά λέει πάντοτε το καλύτερο και ακολουθεί τέτοια πολιτική στην οποία ρυθμιστής για τα περισσότερα ζητήματα είναι η τύχη και όχι η διορατικότητα, και που και για τα δύο αυτά αναλαμβάνει την ευθύνη, αυτός είναι γενναίος άνδρας.

[70] Ένας τέτοιος άνδρας είναι χρήσιμος πολίτης, όχι αυτοί που για τη δημοτικότητα μιας ημέρας έχουν απεμπολήσει τα μεγαλύτερα συμφέροντα της πόλης. Αυτούς εγώ κάθε άλλο παρά τους ζηλεύω ή τους θεωρώ πολίτες αντάξιους της πόλης μας. Ώστε, αν κάποιος με ρωτούσε «πες μου, εσύ προσωπικά τι καλό έχεις κάνει για την πόλη μας;», αν και μπορούσα, Αθηναίοι, να του αναφέρω τριηραρχίες, χορηγίες, εισφορές χρημάτων, απελευθέρωση αιχμαλώτων και άλλες τέτοιες πράξεις αγαθοεργίας, δεν θα ανέφερα καμιά από αυτές τις πράξεις μου,

[71] αλλά θα του έλεγα ότι η δική μου πολιτική δεν έχει τίποτε το κοινό με τις πολιτικές αυτού του είδους· ότι, αν και θα μπορούσα ίσως το ίδιο καλά με τους άλλους να κατηγορήσω, να ικανοποιήσω, να δημεύσω περιουσίες και γενικά να κάνω όσα κάνουν αυτοί, δεν θεώρησα ποτέ ως τώρα τον εαυτό μου κατάλληλο ούτε και για μια ακόμη από αυτές τις ενέργειες· ούτε παρασύρθηκα ούτε από κέρδος ούτε από φιλοδοξία, αλλά επιμένω να λέω αυτά που με υποβιβάζουν στα μάτια σας σε σύγκριση με πολλούς εδώ σε σας, αλλά που εσείς, αν πεισθείτε σ᾽ εμένα, θα αναδειχθείτε σπουδαίοι. Έτσι ίσως θα μπορούσα να μιλήσω για τον εαυτό μου, χωρίς να κινήσω τον φθόνο κανενός.

[72] Ούτε κατά τη δική μου τουλάχιστον γνώμη αποτελεί γνώρισμα δίκαιου πολίτη να μηχανεύεται τέτοια πολιτικά μέτρα, ώστε με αυτά εγώ να γίνω πρώτος ανάμεσά σας, αλλά εσείς τελευταίοι μεταξύ των άλλων Ελλήνων. Αντίθετα, η πόλη πρέπει να προοδεύει με την πολιτική των καλών πολιτών και όλοι οι πολίτες να προτείνουν πάντοτε τα καλύτερα πολιτικά μέτρα, όχι τα πιο εύκολα. Γιατί η φύση από μόνη της θα βαδίσει προς το δεύτερο, αλλά ο καλός πολίτης με τη λογική και τις υποδείξεις του πρέπει να σας κατευθύνει προς το πρώτο.

[73] Ήδη έχω ακούσει κάποιον να λέει κάτι τέτοιο, ότι εγώ βέβαια προτείνω πάντοτε τα καλύτερα, αλλά τα όσα λέγονται από μένα δεν είναι τίποτε άλλο παρά μόνο λόγια, ενώ η πόλη χρειάζεται έργα και κάποιες συγκεκριμένες ενέργειες. Εγώ όμως θα πω σε σας ποια γνώμη έχω γι᾽ αυτά και δεν θα αποκρύψω τίποτε. Νομίζω πως έργο του συμβούλου σας δεν είναι τίποτε άλλο παρά να σας δίνει τις καλύτερες συμβουλές. Και ότι έτσι ακριβώς έχει το πράγμα, νομίζω ότι εύκολα θα το αποδείξω.

[74] Γνωρίζετε ασφαλώς ότι ο φημισμένος Τιμόθεος αγόρευσε κάποτε σε σας και είπε ότι πρέπει να σπεύσετε να βοηθήσετε και να σώσετε τους Ευβοείς, όταν οι Θηβαίοι προσπαθούσαν να τους υποδουλώσουν· κατά την ομιλία του είπε περίπου τα εξής: «Πέστε μου» είπε «τώρα που έχετε τους Θηβαίους στο νησί, σκέφτεστε πώς θα τους αντιμετωπίσετε και τι πρέπει να κάνετε; Δεν θα γεμίσετε τη θάλασσα, Αθηναίοι, με τριήρεις; Δεν θα σηκωθείτε αμέσως να κατεβείτε στον Πειραιά; Δεν θα καθελκύσετε τα σκάφη σας;».

[75] Αυτά λοιπόν είπε ο Τιμόθεος και σεις τα εκτελέσατε· και από τον συνδυασμό αυτών των δύο πέτυχε η επιχείρηση. Αν όμως ο Τιμόθεος είχε προτείνει ό,τι καλύτερο μπορούσε, όπως ακριβώς και έκανε, αλλά εσείς από ραθυμία είχατε αδιαφορήσει και δεν είχατε ακολουθήσει καμιά από τις υποδείξεις του, άραγε θα είχε πραγματοποιηθεί κάτι από τα όσα καλά συνέβησαν τότε στην πόλη; Αδύνατον. Έτσι λοιπόν, είτε γι᾽ αυτά που λέγω εγώ είτε για όσα θα πει τούτος ή εκείνος, τα έργα να τα ζητάτε από σας τους ίδιους· ό,τι καλύτερο όμως μπορεί να ειπωθεί, από τους ρήτορές σας.

Η Ελληνική σκέψη

Τί ήταν εκείνο που έκανε την Ελλάδα κοιτίδα της Φιλοσοφίας και της Επιστήμης; Γιατί ο φιλοσοφικός στοχασμός, από τον οποίο αργότερα γεννήθηκε η επιστημονική μεθοδολογία και σκέψη δεν άνθισαν στην Αίγυπτο ή στη Βαβυλώνα, όπου και πλούτος μεγαλύτερος υπήρχε και γνώσεις περισσότερες είχαν συσσωρευθεί και επί πλέον η ισχυρότερη κρατική ισχύς εξασφάλιζε πιο μακροχρόνιες περιόδους ειρήνης;

 

Πολλοί μιλάνε για το ελληνικό θαύμα, το οποίο, όπως ισχυρίζονται, οφείλεται στη φυλετική ανωτερότητα των Ελλήνων. Παρόμοιοι ισχυρισμοί είναι φυσικά απλές αντιεπιστημονικές καυχησιολογίες. Κατ' αρχήν η ίδια η ιδέα του θαύματος δεν είναι μονάχα αντιεπιστημονική αλλά και ανελληνική. Οι Έλληνες διανοητές απέρριπταν τα θαύματα. Το θαύμα δεν εξηγεί τίποτα. Αντικαθιστά την εξήγηση με θαυμαστικά. Ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης ήθελε ο άνθρωπος με τη γνώση να κατακτήσει την αθαμβία, να μη θαυμάζει ως υπερφυσικά, πράγματα και φαινόμενα που μπορούν να ερμηνευθούν. 'Οσο για τη φυλετική ανωτερότητα, οι αμέσως ενδιαφερόμενοι, οι ίδιοι οι αρχαίοι Έλληνες, ουδέποτε ισχυρίστηκαν κάτι τέτοιο. Αντίθετα όλοι οι αρχαίοι συγγραφείς μιλάνε με σεβασμό και μεγάλη εκτίμηση για τον πολιτισμό και τις γνώσεις των συγχρόνων τους Αιγυπτίων και Βαβυλωνίων, για την ηθική των Περσών, τη γενναιότητα των Θρακών και γενικά για τις αρετές των γειτονικών τους λαών. Το ρητό ΠΑΣ ΜΗ ΕΛΛΗΝ ΒΑΡΒΑΡΟΣ είχε αρχικά καθαρά γλωσσική κι όχι πολιτιστική ή πολιτική σημασία. Σήμαινε απλώς ότι οι μη Έλληνες μιλούσαν ακατάληπτα. Η ίδια η λέξη βάρβαρος απόχτησε τη μειωτική της σημασία πολύ αργότερα, κατά την ελληνιστική εποχή και τη ρωμαιοκρατία.

 

Ήταν μήπως η εμπορική και ναυτική δραστηριότητα των Ελλήνων, που προκάλεσαν την πνευματική άνθιση των ελληνικών πόλεων; Οπωσδήποτε το εμπόριο και η ναυτιλία υπήρξαν αποφασιστικά θετικοί παράγοντες, όχι όμως γενεσιουργά αίτια. Εκτός του ότι και στις πιο εμπορικές ελληνικές πόλεις, τη Μίλητο, την Κόρινθο ή την Αθήνα, η γεωργική παραγωγή ήταν πάντοτε ο κυρίαρχος οικονομικός παράγων, επισημαίνω ότι στις φοινικικές πόλεις υπήρξε πολύ μεγαλύτερη ναυτική και εμπορική δραστηριότητα, χωρίς να συνοδεύεται από ανάλογη πνευματική άνθιση.

 

Προφανώς άλλη ήταν η αιτία της ελληνικής ιδιαιτερότητας. Κι αυτή είναι, κατά κύριο λόγο, η κοινωνική συγκρότηση των ελληνικών πόλεων, ριζικά διαφορετική από τη δομή των κοινωνιών στην Αίγυπτο, τη Μεσοποταμία, τη Φοινίκη και τις άλλες χώρες της Ανατολής. Κατά την Αρχαιότητα, στις πολιτισμένες χώρες της κοντινής Ανατολής, όπως και στις Ινδίες στην Κίνα και αλλού, οι ανάγκες της κατασκευής και συντήρησης εκτεταμένων αρδευτικών έργων, οδήγησε στη συγκρότηση μεγάλων ισχυρών και συγκεντρωτικών κρατών. Στα κράτη αυτά όλη η εξουσία βρισκόταν στα χέρια του Ανακτόρου και του Ναού, γιατί είχαν τον έλεγχο των αρδευτικών δικτύων και ήταν οι μοναδικοί κάτοχοι της Γνώσης. Οι απλοί αγρότες, η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού, ήταν νομικώς ελεύθεροι και συλλογικοί κάτοχοι της γης, αλλά χωρίς τον έλεγχο των αρδευτικών δικτύων και χωρίς τις απαραίτητες γνώσεις για τον υπολογισμό των εποχών και τον προσδιορισμό της καταλληλότερης εποχής για τις γεωργικές ασχολίες, ήταν ανίκανοι να επιβιώσουν. Έτσι δέχονταν να υποταχτούν στο δίδυμο της εξουσίας, στο Ανάκτορο και το Ναό και ουσιαστικά ήταν συλλογικοί δούλοι του κράτους. Αυτό ήταν το κοινωνικό σύστημα που οι κλασσικοί ονόμασαν ασιατικό ή ανατολικό τρόπο παραγωγής, ενώ άλλοι το θεωρούν μια προδρομική μορφή της φεουδαρχίας και που διέφερε ουσιαστικά τόσο από το δουλοκτητικό σύστημα του ελληνορωμαϊκού κόσμου όσο και από το φεουδαρχικό της Δυτικής Ευρώπης, που το διαδέχτηκε.

 

Η εικόνα που σχηματίζουμε για τα μινωικά και μυκηναϊκά κράτη, από τα αρχαιολογικά ευρήματα και τα κείμενα των πινακίδων με τη γραμμική γραφή Β μας πείθουν ότι έχουμε να κάνουμε με κοινωνίες του ίδιου περίπου τύπου με αυτόν των ανατολικών δεσποτειών και όχι της μορφής των δουλοκτητικών πόλεων-κρατών. Πραγματικά, το κύριο γνώρισμα των κρατικών αυτών σχημάτων του Αιγαίου είναι ότι το ανάκτορο κυριαρχούσε απόλυτα στην οικονομική και πνευματική ζωή της περιοχής που εξουσίαζε. Ολόκληρη η παραγωγή, το εμπόριο και κάθε πνευματική ή άλλη δραστηριότητα ήταν στα χέρια του άνακτα, της αυλής και της πολύπλοκης γραφειοκρατίας που τους περιστοίχιζε. Έμοιαζαν δηλαδή τα μινωικά και μυκηναϊκά αυτά "βασίλεια" με τα σύγχρονά τους κράτη της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας, με τα οποία προφανώς διατηρούσαν στενούς εμπορικούς και πνευματικούς δεσμούς από την προϊστορία ακόμη.

 

Αλλά τα μινωικά και τα μεταγενέστερα μυκηναϊκά κρατικά σχήματα, μολονότι δεσπόζουν στον ελλαδικό και αιγιακό χώρο για πολλούς αιώνες, δεν είναι και οι μοναδικές μορφές κοινωνικής οργάνωσης στην περιοχή αυτή. Στα περισσότερα μικρά νησιά του Αιγαίου, αλλά και σε παράλιες ή ορεινές, απομονωμένες περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας, ταυτόχρονα και παράλληλα με τα ισχυρά μυκηναϊκά βασίλεια, υπήρχαν μικρές ανεξάρτητες κοινότητες, στις οποίες απουσίαζαν ή ήταν ασήμαντες τόσο η ταξική ανισότητα και η περιουσιακή διαφοροποίηση των μελών τους. Στις κοινωνίες αυτές επιβίωναν πολλοί από τους θεσμούς του παλαιότερου γενοφυλετικού συστήματος.

 

Μολονότι η οικονομική, πολιτιστική και πολιτική συμβολή των περιοχών αυτών στην εικόνα που σχηματίζουν οι ιστορικοί για το προϊστορικό Αιγαίο είναι πολύ μικρή, η επίδραση που είχαν στις μεταγενέστερες εξελίξεις είναι στην πραγματικότητα πολύ σημαντική. Στις νησιωτικές και ηπειρωτικές αυτές κοινότητες ο πλούτος, που προερχόταν από το ψάρεμα, τη γεωργία, την κτηνοτροφία, τη ναυτιλία, το εμπόριο (και την πειρατεία), δεν ήταν αρκετός για να συντηρήσει προνομιούχα στρώματα κι ακόμα λιγότερο, για να εξασφαλίσει τους όρους για να υπάρξει ανάκτορο και αυλή, ενώ από την άλλη μεριά η ισότιμη συμμετοχή όλων των ενήλικων μελών τους σε ριψοκίνδυνες δραστηριότητες, όπως η ναυτιλία, το ψάρεμα και η πειρατεία, απέκλειαν την ανάδειξη αρχηγικών στρωμάτων. Στα μέρη αυτά επιβιώσανε οι δημοκρατικές παραδόσεις του κοινοτικού συστήματος, όπως η συνέλευση των μελών της κοινότητας, το αιρετό των αρχόντων κλπ. που μεταβιβάστηκαν αργότερα στις ελληνικές πόλεις- κράτη.

 

Τα μυκηναϊκά κράτη τόσο στην ηπειρωτική Ελλάδα όσο και στην Κρήτη και τα νησιά παρακμάσανε και αποσυντέθηκαν, κατά τον 12ο και 11ο αιώνες πριν από τη χρονολογία μας. Λίγο πιο πριν το ισχυρό κράτος των Χετταίων στη Μικρασία εξαφανίζεται από την ιστορία, ενώ μεγάλες επιδρομές και άλλες αναστατώσεις είχαν προηγηθεί στην Κάτω Αίγυπτο και τις ακτές της Συρίας. Πολλές θεωρίες έχουν διατυπωθεί για τα αίτια των αναστατώσεων αυτών και ειδικότερα για τα αίτια της αποσύνθεσης των μυκηναϊκών βασιλείων. Η ιστορική επιστήμη δεν έχει ακόμα πει την τελευταία λέξη. Η κοινωνία που διαδέχτηκε τα μυκηναϊκά βασίλεια, διατήρησε χαρακτηριστικά γνωρίσματα τόσο από αυτά όσο και από τις παλαιότερες κοινότητες των γενών. Ο Όμηρος ενώ μιλά για ισχυρούς άνακτες σαν τον Αγαμέμνονα ή το Νέστωρα, ταυτόχρονα αναφέρει συνελεύσεις των πολεμιστών στις οποίες οι ισχυροί αυτοί βασιλείς έπρεπε να δώσουν λόγο.

 

Στην κατακερματισμένη από βουνά και θάλασσες Ελλάδα, όπου οι μεγάλοι κάμποι σπάνιζαν και δεν υπήρχε ανάγκη αλλά ούτε και δυνατότητα κατασκευής μεγάλων αρδευτικών έργων, στη θέση των παλιών μυκηναϊκών βασιλείων, που χάθηκαν, δε συγκροτήθηκαν ξανά ισχυρά συγκεντρωτικά κράτη, παρόμοια με εκείνα της Ανατολής. Τόσο οι οικονομικές όσο και οι πολιτικές συνθήκες είχαν αλλάξει. Εξ άλλου για πολλούς αιώνες έχουμε πλήρη σχεδόν διακοπή των εμπορικών και πνευματικών δεσμών του Αιγαίου με την Αίγυπτο, τη Συρία και τη Μεσοποταμία.

 

Κάθε μικρή περιοχή, νησί ή χερσόνησος ή κοιλάδα, αποτελούσε ιδιαίτερη οικονομική και συνεπώς και πολιτική ενότητα κι ο πληθυσμός της αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα επιβίωσης, που τα ξεπερνούσε με σκληρή εργασία ενώ η κοινωνική ανισότητα και η περιουσιακή διαφοροποίηση μεγάλωναν. Εδώ βαθμιαία αναπτύχθηκε η κλασσική μορφή δουλοκτησίας, μολονότι η έκταση της, η σημασία της και η θεσμική της κατοχύρωση παρουσιάζουν πολύ μεγάλη ποικιλία από περιοχή σε περιοχή.

 

Στην Ελλάδα της γεωμετρικής και αρχαϊκής εποχής, δημιουργήθηκαν ομοσπονδίες αρκετών χωριών (κωμών) μιας περιοχής, που αποτελούσε γεωγραφική και οικονομική ενότητα. Βαθμιαία μια από τις κώμες αυτές, που βρισκόταν στο κέντρο της περιοχής ή σε πλεονεκτική γεωγραφική θέση, συνήθως πάνω σε κάποιον οχυρό λόφο, μετατρέπεται σε πόλη. Είναι ο λεγόμενος συνοικισμός, εξέλιξη κοσμοϊστορικής σημασίας, σ' ότι αφορά τις επιπτώσεις της. Η διαδικασία δημιουργίας πόλεων με την πολιτική και κοινωνική σημασία του όρου, κράτησε αιώνες, συνοδεύτηκε από έντονες κοινωνικές αναστατώσεις και ταξικές διαμάχες και σε ορισμένες απομονωμένες περιοχές της Ελλάδας συνεχίστηκε ακόμα και μετά την κλασσική εποχή. Στην ελληνική πόλη οφείλονται οι περισσότεροι από τους πολιτικούς θεσμούς που ισχύουν ως σήμερα.

 

Η διαδικασία δημιουργίας πόλεων ως αυτοδύναμων πολιτικών κυττάρων δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο. Προηγήθηκαν ανάλογα φαινόμενα συνοικισμού στη Σουμερία και στην κοιλάδα του Νείλου, κατά την 4η χιλιετία, στην κοιλάδα του Ινδού, στις κοιλάδες των Χουάγκ Χο και του Γιαγκτσε Κιαγκ, κατά την 3η και 2η χιλιετία, στις ακτές της Φοινίκης και σποραδικά σε άλλα σημεία του κόσμου. Όμως, στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων αυτών, η πόλη που δημιουργήθηκε από το συνοικισμό δεν μακροημέρευσε ως αυτόνομος πολιτικός οργανισμός. Πολύ σύντομα υποτάχθηκε στο Ναό του τοπικού θεού και έγινε απλό εξάρτημά του ή συνενώθηκε σε μεγαλύτερες πολιτικές οντότητες, σε μεγάλα βασίλεια ή αυτοκρατορίες, χάνοντας τα κυριότερα αυτόνομα χαρακτηριστικά της.

 

Αυτό δεν έγινε στην Ελλάδα της αρχαϊκής εποχής. Εδώ οι πόλεις γίναν κέντρα μικρών ανεξάρτητων κρατών, η έκταση των οποίων περιορίζονταν ουσιαστικά στην πόλη με τη γύρω περιοχή της. Στα κράτη αυτά στην αρχή την εξουσία κατείχαν οι γαιοκτήμονες, συνήθως απόγονοι είτε των αρχηγών των φυλών που είχαν εισβάλει στα παλιά μυκηναϊκά βασίλεια, είτε των αρχαίων βασιλικών οικογενειών. Σε πολλά κράτη η κυριαρχία των αριστοκρατών αυτών συνεχίστηκε για πολύ μεγάλο διάστημα, αλλά σε πολλά άλλα οι γαιοκτήμονες πολύ σύντομα, ύστερα από έντονους ταξικούς αγώνες, αναγκάστηκαν να μοιραστούν την εξουσία με τα ανερχόμενα μεσαία στρώματα των ναυτικών, των εμπόρων και των βιοτεχνών κι αυτό είχε βαθύτατες συνέπειες όχι μόνο στην πολιτική αλλά και στην πνευματική εξέλιξή τους. Υπήρξαν βεβαίως περιοχές όπου για ειδικούς λόγους δεν δημιουργήθηκαν πόλεις με την αρχαιοελληνική σημασία του όρου αλλά εξακολούθησαν να υφίστανται οι ομοσπονδίες των παλιών χωριών. Στις περιοχές αυτές, κατά κανόνα καθυστερημένες από κοινωνικής πλευράς) αργότερα εμφανίζονται τα λεγόμενα κοινά (Βοιωτών, Θεσσαλών κ.ά.) που δεν έχουν το χαρακτήρα των πόλεων - κρατών.

 

Σε πόλεις-κράτη που μείναν αποκλειστικώς αγροτικές, η εξουσία των αριστοκρατών διατηρήθηκε επί αιώνες. Στα κράτη αυτά οι λαϊκές συνελεύσεις, παρόμοιες με τις συνελεύσεις των πολεμιστών, όπως τις περιγράφει ο Όμηρος, είχαν πολύ λίγες αρμοδιότητες, κατά κανόνα γνωμοδοτικές και επικυρωτικές των αποφάσεων της ολιγαρχικής εξουσίας. Οι θεσμοί ήταν αδιαμόρφωτοι και αδύναμοι και οι νόμοι, βασισμένοι στο εθιμικό δίκαιο, δεν ήταν συνήθως γραπτοί.

 

Αντίθετα σε πόλεις-κράτη, όπου αναπτύχθηκε το εμπόριο, η βιοτεχνία και η ναυτιλία, τα μεσαία στρώματα σε συμμαχία με τους μικροϊδιοκτήτες ανέτρεψαν την ολιγαρχία των αριστοκρατών και εγκαθιδρύσανε τυραννίες, δηλαδή αυταρχικές κυβερνήσεις επικεφαλής των οποίων ήταν δημοφιλή άτομα, πολλές φορές λαϊκής καταγωγής, που χτύπησαν την κοινωνική και οικονομική βάση της αριστοκρατίας.

 

Κατά κανόνα τις τυραννίες αυτές τις διαδέχτηκαν δημοκρατικά καθεστώτα, στα οποία η έκταση και το βάθος της δημοκρατίας ποικίλλει. Η πορεία από την κληρονομική μοναρχία στην αριστοκρατική ολιγαρχία και από αυτήν στην τυραννία και τη δημοκρατία σηματοδοτεί και τη μετάβαση από την κλειστή κοινωνία της μυκηναϊκής εποχής στην ανοικτή κοινωνία της αρχαϊκής και κλασσικής Ελλάδας και βρήκε τη σπουδαιότερή της έκφραση στον πνευματικό κυρίως τομέα.

 

Στις μεγάλες πολιτισμένες χώρες της Ανατολής, όπως στην Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία, όχι μονάχα η οικονομική αλλά και κάθε πνευματική δραστηριότητα ήταν συγκεντρωμένες στο Ανάκτορο και το Ναό. Οι ιερείς των αιγυπτιακών και Βαβυλωνιακών ναών, μοναδικοί κάτοχοι της Γνώσης και της Σοφίας, συγκέντρωναν κατά καιρούς τα εξυπνότερα και πιο προικισμένα παιδιά της περιοχής στο ναό και εκεί σε ατμόσφαιρα υποβολής και μυστικισμού τους δίδασκαν όσα εκείνοι γνώριζαν, για να γίνουν εν καιρώ ικανά να τους διαδεχθούν.

 

Ο, τι μάθαιναν με τον τρόπον αυτόν οι νεαροί μαθητές ήταν δεδομένο και αδιαμφισβήτητο και την αλήθεια του την εγγυόταν το κύρος των δασκάλων. Η Γνώση δηλαδή μεταβιβαζόταν ως εξ αποκαλύψεως αλήθεια, χωρίς να συνοδεύεται από καμμιά διαδικασία απόδειξης της αλήθειας αυτής, εφ' όσον η ιερή προέλευσή της έκανε περιττή κάθε παρόμοια διαδικασία. Αυτό απέκλεισε οριστικά και τελεσίδικα κάθε δυνατότητα να μετατραπούν οι συσσωρευμένες γνώσεις σε Επιστήμη.

 

Αντίθετα στις ελληνικές πόλεις, των αρχαϊκών χρόνων, όπου η παραγωγή ήταν υπόθεση όλης της κοινωνίας και βασιζόταν στην εργασία των ελεύθερων μικροϊδιοκτητών, το Ανάκτορο είχε από νωρίς εκλείψει και ο Ναός είχε πολύ μικρή ισχύ. Οι διανοητές στις ελληνικές πόλεις ήταν και αυτοί σαν τους λοιπούς πολίτες. Δεν ήταν οι αποκομμένοι από την κοινωνία ιερείς των αιγυπτιακών και Βαβυλωνιακών ναών, αλλά μετείχαν στην πολιτική ζωή. όπως ο Σόλων ο Αθηναίος, ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος, ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος ή ο Ζήνων ο Ελεάτης, ο οποίος μάλιστα έχασε τη ζωή του κατά τις πολιτικές διαμάχες. Είχαν επίσης οικονομικές δραστηριότητες, όπως ο Θαλής ο Μιλήσιος και ήταν πάντοτε σε στενή σχέση με τους εμπόρους, τους τεχνίτες και τους ναυτικούς της πόλης τους.

 

Θέλοντας να ικανοποιήσουν τα ερωτήματα που έβαζαν οι ναυτικοί και οι έμποροι της Ιωνίας, οι οποίοι ταξίδευαν σ' όλα τα πλάτη και μήκη της Μεσογείου, ερεύνησαν τον έναστρο ουρανό και τον γνωστό τότε κόσμο. Μελέτησαν τη φύση στο σύνολο της, αλλά και τον άνθρωπο ως αναπόσπαστο μέρος της και την ανθρώπινη κοινωνία ως απαραίτητο για την επιβίωσή του πλαίσιο. Σε όλα τα αντικείμενα της έρευνάς τους αναζήτησαν το βαθύτερο νόημα τους και την πρωταρχική ουσία τους, δημιουργώντας έτσι τη Φιλοσοφία.

 

Σ' αντίθεση με όσα συνέβαιναν στην Ανατολή, η παρακολούθηση των μαθημάτων των Ελλήνων σοφών ήταν εθελοντική και κατά κανόνα γινόταν με πληρωμή. Ήταν λοιπόν υποχρεωμένοι οι Έλληνες δάσκαλοι να αποδείξουν την αλήθεια των όσων δίδασκαν, υποχρέωση που δεν είχαν οι Αιγύπτιοι ή Βαβυλώνιοι συνάδελφοί τους. Η υποχρέωση αυτή γέννησε τις διαδικασίες της απόδειξης, της δοκιμασίας και της επαλήθευσης, τον ορισμό, το θεώρημα και το αξίωμα, τη διαλεκτική και τη λογική, βάζοντας έτσι τα θεμέλια των Επιστημών.

 

Καταλήγοντας, δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι και οι Έλληνες της αρχαιότητας ήταν οπωσδήποτε άνθρωποι πρωτόγονοι. Πίστευαν σε μύθους, μυστήρια και οιωνούς, είχαν δεισιδαιμονίες και προλήψεις. Όμως για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας η κοινωνική ζωή ενός ολόκληρου πληθυσμού πήρε τόσο κοσμική - λαϊκή έκφραση. Η πολιτική, η νομοθεσία, η οικονομία, η λογοτεχνία και η τέχνη από πολύ νωρίς απελευθερώθηκαν από τα δεσμά της θρησκείας και τον έλεγχο του ιερατείου. Γεννήθηκε η φιλοσοφία, που άρχισε να διαμορφώνει μια τελείως πρωτότυπη ερμηνεία του κόσμου, της κοινωνίας και του ανθρώπου, στηριγμένη στη φύση. Μπήκαν τα θεμέλια της επιστήμης, που καθιέρωσε τη μελέτη του κόσμου και του ανθρώπου, με βάση τη λογική. Ανάμεσα σε έναν πληθυσμό πρωτόγονων ανθρώπων εμφανίστηκαν τα πνεύματα εκείνα που με τη διαύγεια, την ευθύτητα και την παρρησία της σκέψης τους, τον απελευθέρωσαν σε μεγάλο και πρωτοφανή εως τότε βαθμό, από το δεσποτισμό, τη μυστικοπάθεια και το φόβο.

 

Οι Έλληνες αντάλλαξαν πολλά, γνώσεις, ανακαλύψεις, θεσμούς και ιδέες με τους άλλους γειτονικούς λαούς, με τους οποίους είχαν ταχτικές επαφές, ιδίως από τους Αιγύπτιους, τους Φοίνικες, τους Βαβυλώνιους. Ο, τι πήραν όμως δεν ήταν μια δουλική αντιγραφή και μίμηση αλλά στάθηκε αφορμή για τη δημιουργική του μεταμόρφωση. Η Φιλοσοφία και η Επιστήμη, όπως και η Δημοκρατία και η Πολιτική, δεν ήρθανε από την Ανατολή αλλά δημιουργήθηκαν εδώ.

 

Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ελληνικής σκέψης

 

Ο Ρίτσαρντ Λίβινγκστον στο περίφημο βιβλίο του Το ελληνικό πνεύμα και η σημασία του για μας, που πρωτοεκδόθηκε στα 1912 και γνώρισε από τότε αλλεπάλληλες επανεκδόσεις, αλλά και ο Αντρέ Μπονάρ στο τρίτομο έργο του για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, που πρωτοεκδόθηκε στα 1957-59, συμφωνούν ότι τα κύρια γνωρίσματα του αρχαίου ελληνικού πνεύματος ήταν:

 

Η φιλοκαλία, δηλαδή η αγάπη για το ωραίο.
Το μέτρον.
Η ευθύτητα και η παρρησία.
Ο ανθρωπισμός.
Η αγάπη της ελευθερίας.

 

Οι Έλληνες ζώντας σε μια χώρα ευνοημένη από τη φύση με σπάνια ομορφιά σε τοπίο και κλίμα, αγάπησαν με πάθος την ωραιότητα. Το κάλλος ανθρώπων, ζώων κατασκευών και τοπίων το θεωρούσαν μεγάλο προσόν. Όταν θέλαν να επαινέσουν κάποιον λέγαν πως είναι "καλός καγαθός" δηλαδή όμορφος και καλόκαρδος. Όπως γράφει ο Θουκυδίδης, ο Περικλής στον Επιτάφιο για τους πρώτους νεκρούς του πολέμου, ανάμεσα στα γνωρίσματα του δημοκρατικού πολιτεύματος της Αθήνας αναφέρει την αγάπη για το ωραίο: ΦΙΛΟΚΑΛΟΥΜΕΝ ΓΑΡ ΜΕΤ' ΕΥΤΕΛΕΙΑΣ καμαρώνει, θέλοντας να επισημάνει την επιδίωξη του ωραίου ακόμα και στα πιο δευτερεύοντα και ευτελή αντικείμενα.

 

Το μέτρον ήταν εξ ίσου με το κάλλος χαρακτηριστικό της ελληνικής σκέψης. Σήμαινε την αγάπη της μετριοπάθειας και της αρμονίας που κρύβει η αποφυγή των υπερβολών. Είναι γνωστά τα αρχαία ρητά ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ και ΜΗΔΕΝ ΑΓΑΝ, που αποδίδονται στους επτά σοφούς και δείχνουν την εκτίμηση των Ελλήνων στη μετριοπάθεια και στην αποφυγή των υπερβολών. Ο Αρχίλοχος ο Πάριος συμβουλεύει ένα φίλο του: "να μη χαίρεσαι πολύ για τα ευχάριστα ούτε να λυπάσαι πολύ για τα δυσάρεστα. Γνώριζε ποιά ζυγαριά κρατά τη ζωή μας". Λέγεται ότι ο Αλέξανδρος ο Μακεδόνας όταν πολιορκούσε την παλαιστινιακή πόλη της Γάζας, στους πρέσβεις των πολιορκουμένων, που τον ρώτησαν ποιά είναι η μεγαλύτερη αξία για τους Έλληνες, απάντησε "το μέτρον" (που ας σημειωθεί ο ίδιος δεν το διέθετε σε επάρκεια).

 

Η ευθύτητα και η παρρησία χαρακτηρίζουν όχι μόνο την αρχαία ελληνική σκέψη αλλά και τη συμπεριφορά των πολιτών. Ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια λέει πως μόνο ένας "μαινόμενος ή ανάλγητος" άνθρωπος δεν φοβάται το σεισμό ή την τρικυμία και προσθέτει πως οι πολίτες υπομένουν τους κινδύνους του πολέμου ΔΙΑ ΤΑ ΕΚ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ ΕΠΙΤΙΜΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΟΝΕΙΔΗ ΚΑΙ ΔΙΑ ΤΑΣ ΤΙΜΑΣ (Για το φόβο των κυρώσεων του νόμου, για την κατακραυγή αλλά και για τις τιμές), παραλείποντας να αναφερθεί στη φιλοπατρία, το καθήκον προς την πατρίδα και άλλα ηχηρά παρόμοια.

 

Ο Αρχίλοχος ο Πάριος όταν σε μια μάχη με τους Θράκες έχασε υποχωρώντας την ασπίδα του, ούτε το έκρυψε ούτε προσπάθησε να βρει καμμιά δικαιολογία. "Δε βαριέσαι, γράφει, κι αν την έχασα δε με μέλλει, θα βρω άλλη καλύτερη". Είναι πασίγνωστα τα ερωτικά ποιήματα της Σαπφώς, που λέει με ευθύτητα και παρρησία τα αισθήματά της:

 

ΔΕΔΥΚΕ ΜΕΝ Α ΣΕΛΑΝΑ ΚΑΙ ΠΛΗΙΑΔΕΣ
ΜΕΣΑΙ ΔΕ ΝΥΚΤΑΙ, ΠΑΡΑ Δ' ΕΡΧΕΤΑΙ ΩΡΑ
ΕΓΩ ΔΕ ΜΟΝΑ ΚΑΘΕΥΔΩ

 

(Βασίλεψε το φεγγάρι κι η Πούλια
μεσάνυχτα, πέρασεν η ώρα
κι εγώ κοιμάμαι μόνη!)

κι αλλού:

"ο έρωτας με τράνταξε,
σαν τον άνεμο που
κατεβαίνει απ' το βουνό".

 

Για τα οποία ερωτικά ποιήματά της γνώρισε το μίσος και την αποστροφή των χριστιανών.

 

Ο άνθρωπος βρίσκεται στο κέντρο της αρχαίας ελληνικής σκέψης. "Χρημάτων πάντων μέτρον άνθρωπος", έλεγε ο μεγάλος Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης. Σ' αντίθεση με την ιουδαϊκή σκέψη, που γι' αυτήν ο άνθρωπος παρουσιάζει ενδιαφέρον μόνον ως δημιούργημα του θεού και μόνο σε ό,τι αφορά τη λατρεία του δημιουργού του, η αρχαία ελληνική σκέψη εξανθρωπίζει τους θεούς: "και το γένος των θεών και το γένος των ανθρώπων από μια μητέρα και τα δυο γεννήθηκαν, τη Γη. Μόνη διαφορά τους είναι η δύναμη που έχουν", λέει ο κατά τα άλλα συντηρητικός Πίνδαρος. Δίκαια λοιπόν θαυμάζει ο Σοφοκλής, στην Αντιγόνη:

ΠΟΛΛΑ ΤΑ ΔΕΙΝΑ
Κ' ΟΥΔΕΝΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΔΕΙΝΟΤΕΡΟΝ

(είναι πολλά τα θαυμαστά, μα τίποτα
πιο θαυμαστό από τον άνθρωπο δεν είναι)

 

Η λέξη ελευθερία έχει την ίδια ρίζα με τις λέξεις έλευση, έλθω κλπ και αρχικά σχετιζόταν με τη συνέλευση του γένους. Μονάχα ο ελεύθερος άνθρωπος ερχόταν στη συνέλευση, τέτοιο δικαίωμα δεν είχαν ούτε οι δούλοι ούτε οι υπήκοοι των ανατολικών δυναστειών, όπου εξ άλλου δεν υπήρχαν συνελεύσεις. Η λέξη αυτούσια, σε μορφή και νόημα, υπάρχει στη γλώσσα μας στο μεν γραπτό λόγο πάνω από δυόμισι χιλιάδες χρόνια, στον δε προφορικό ασφαλώς περισσότερα.

 

Όπως μας λέει ο Ηρόδοτος όταν ο απεσταλμένος του Δαρείου Υδάρνης ζήτησε από τους Έλληνες να υποταχτούν στον Μεγάλο Βασιλέα, προσφέροντας του "γην και ύδωρ" αυτοί του απάντησαν: "Υδάρνη η συμβουλή που μας δίνεις δεν πηγάζει από ίση εμπειρία. Γιατί εσύ ξέρεις μόνο τη μία κατάσταση και αγνοείς την άλλη. Αν γνώριζες την ελευθερία δεν θα μας συμβούλευες να υποταχτούμε αλλά να αγωνιστούμε γι' αυτήν όχι μόνο με όπλα αλλά με πελέκια και ξύλα".

 

Η ελευθερία δεν ήταν για την αρχαία ελληνική σκέψη κάτι το αόριστο. Πριν απ' όλα σήμαινε "ισηγορία", το δικαίωμα δηλαδή να λέει ο καθένας τη γνώμη του κι αυτό μας παραπέμπει και πάλι στη συνέλευση. Στην Εκκλησία του Δήμου, το θεσμό που υλοποιούσε την άμεση δημοκρατία και στην οποία παίρναν μέρος όλοι οι πολίτες, ο κήρυκας αφού επέβαλλε την ησυχία με τα λόγια: ΑΚΟΥΕ, ΣΙΓΑ, ΜΗ ΤΑΡΑΤΤΕ, ρωτούσε ΤΙΣ ΑΓΟΡΕΥΕΙΝ ΒΟΥΛΕΤΑΙ; (Ποιός θέλει να μιλήσει) κι ο κάθε πολίτης είχε δικαίωμα να πάρει το λόγο και να πει ό,τι ήθελε. Κανείς δεν είχε δικαίωμα να του αφαιρέσει το λόγο ή να τον διακόψει.

 

Ακόμα, ελευθερία σήμαινε για τον αρχαίον Έλληνα κάτι πολύ σημαντικό: την απαλλαγή από το φόβο. Ο Ηρόδοτος λέει πως οι Αθηναίοι υπό την τυραννία των Πεισιστρατιδών δεν ήταν καλύτεροι από τους γείτονές τους, μόλις όμως λευτερώθηκαν, πολύ γρήγορα τους ξεπέρασαν, γιατί "ο καθένας δούλευε με όρεξη για τον εαυτό του και όχι από το φόβο του δεσπότη". Η μεγίστη συμβολή των αρχαίων διανοητών του 6ου και του 5ου αιώνα βρίσκεται στο ότι δίνοντας λογικές και "επιστημονικές" εξηγήσεις σε φυσικά φαινόμενα, τα οποία όμως προκαλούσαν τον τρόμο ή την κατάπληξη στους ανθρώπους, τους βοηθούσαν να λευτερωθούν από το φόβο.

 

Ο Έλληνας ήθελε να είναι ελεύθερος. Δεν έστεργε να είναι δούλος ούτε των θεών. ΖΕΥ ΦΙΛΕ ΘΑΥΜΑΖΩ ΣΕ, έγραφε ο Θέογνις για τον μέγιστο των θεών. Οι Έλληνες σ 'αντίθεση με τους άλλους σύγχρονους μ' αυτούς λαούς δεν βλέπαν τους θεούς τους σαν δούλοι. Αυτό συνάγεται από τον τρόπο που απηύθυναν στους θεούς προσευχές ή ικεσίες, αλλά και από τα ονόματα που δίναν στα παιδιά τους. Δεν υπάρχει στην ελληνική της αρχαϊκής ή κλασσικής εποχής όνομα με την έννοια Θεόδουλος, που αντίστοιχα του αφθονούν στην αιγυπτιακή, Βαβυλωνιακή, φοινικική και εβραϊκή.

 

Η ελευθερία για τον Έλληνα ήταν στενά δεμένη με τη γνώση και την πληροφόρηση. Είναι γνωστή από τον Πλούταρχο (Περικλής 35) η παρακάτω ιστορία: Το καλοκαίρι του 430, στις αρχές του Πελοποννησιακού πολέμου, ο Περικλής ετοίμαζε μια ναυτική εκστρατεία, όταν έγινε έκλειψη σελήνης, οιωνός πολύ κακός για τις αντιλήψεις της εποχής. Οι ναύτες με κανένα τρόπο δε θέλαν να αποπλεύσουν. Ο Περικλής στον οποίον ο στενός φίλος του Αναξαγόρας είχε ερμηνεύσει το φαινόμενο, το εξήγησε στους ναύτες και μάλιστα "πειραματικά": σκέπασε το φως ενός λύχνου με το μανδύα του και τους ρώτησε αν αυτή η πράξη του τους φοβίζει. Όταν αυτοί απάντησαν αρνητικά τους εξήγησε ότι και η έκλειψη της σελήνης έχει ανάλογη αιτία. Οι ναύτες λευτερωμένοι από το φόβο ξεκίνησαν για την εκστρατεία.

 

Ο Ιπποκράτης, ο πατέρας της ιατρικής, συνέβαλε πολύ στην απελευθέρωση του ανθρώπου δια της γνώσεως, γιατί ξερίζωσε πολλές δεισιδαιμονίες και θρησκοληψίες, δίνοντας επιστημονικές εξηγήσεις σε αρρώστιες και παθήσεις, που ως τότε ο κόσμος τις θεωρούσε "ιερές", σαν την επιληψία, ή "κατάρες" των θεών. Μια τέτοια θεϊκή κατάρα ήταν και η θρυλούμενη σεξουαλική ανεπάρκεια και ανικανότητα των Σκυθών. Ο Ιπποκράτης την εξήγησε αποδίδοντας την στη συνεχή ιππασία των νομαδικών αυτών λαών.

 

Ο μεγάλος Δημόκριτος ο Αβδηρίτης δίνει τεράστια σημασία στη Γνώση. "Θα προτιμούσα, λέει κάπου, να βρω την απόδειξη ενός ζητήματος παρά να ανεβώ στο θρόνο της Περσίας"! κι αλλού πάλι τονίζει πως ούτε λόγω σωματικής αλκής ούτε λογω περιουσίας ευτυχούν οι άνθρωποι αλλά μόνον όταν έχουν "ορθοφροσύνην και πολυφροσύνην".

 

Ο ίδιος ταυτίζει την ελευθερία με τη δημοκρατία σ' ένα άλλο απόσπασμα του, που θα 'πρεπε να το διδάσκονται τα παιδιά μας στα σχολεία:

 

Η ΕΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΗ ΠΕΝΙΗ
ΤΗΣ ΠΑΡΑ ΤΟΙΣ ΔΥΝΑΣΤΗΣΙ ΚΑΛΕΟΜΕΝΗΣ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΗΣ
ΤΟΣΟΥΤΟΝ ΕΣΤΙ ΑΙΡΕΤΩΤΕΡΗ
ΟΚΟΣΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΗ ΔΟΥΛΕΙΗΣ.

(Η φτώχεια με δημοκρατία είναι τόσο προτιμότερη από αυτό που οι δυνάστες ονομάζουν ευδαιμονία, όσο είναι η ελευθερία από τη δουλεία).

 

Οι βασικές αρχές που διέπουν τη φύση

 

Μελετώντας την αρχαία ελληνική κοινωνία και τον πολιτισμό της μας κάνει εντύπωση πόσο δεμένος με τη φύση ήταν ο αρχαίος Έλληνας. Όλες οι πνευματικές, θρησκευτικές, καλλιτεχνικές, ακόμα και πολιτικές εκδηλώσεις ήταν συνάρτηση του αδιάκοπου κύκλου της ζωής στη φύση. Οι Έλληνες ήταν αληθινά παιδιά της γης τους, αυτόχθονες με την αρχική σημασία της λέξης.

 

Ήταν λοιπόν επόμενο να ενδιαφερθούν και να αναζητήσουν να βρουν τα μυστικά του φυσικού κόσμου μέσα στον οποίο ζούσαν. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα βιβλία των περισσότερων από τους σοφούς του 6ου και των αρχών του 5ου αιώνα έχουν τον τίτλο "περί φύσεως". Η φύση έγινε για τους πρώτους 'Ιωνες φιλοσόφους αντικείμενο επιστημονικού προβληματισμού, με σκοπό τη βαθύτερη κατανόησή της. Όπως γράφει και ο Αριστοτέλης οι περισσότεροι από τους πρώτους φιλόσοφους θεώρησαν αρχές των πάντων τις μορφές που βρίσκονται στην ύλη:

 

ΤΩΝ ΔΕ ΠΡΩΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΗΣΑΝΤΩΝ ΟΙ ΠΛΕΙΣΤΟΙ
ΤΑΝ ΕΝ ΥΛΗΣ ΕΙΔΕΙ ΜΟΝΑΣ ΩΗΘΗΣΑΝ ΑΡΧΑΣ ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΤΩΝ

 

Ο Ηρόδοτος παρατηρεί εύστοχα ότι αυτό που ξεχωρίζει τον Έλληνα από το βάρβαρο είναι ότι προτιμά τη γνώση από την άλογη πίστη. Πραγματικά οι Έλληνες δεν είπαν ποτέ ΠΙΣΤΕΥΕ ΚΑΙ ΜΗ ΕΡΕΥΝΑ. Αντίθετα προτιμούσαν το ΝΑΦΕ ΚΑΙ ΜΕΜΝΑΣΟ ΑΠΙΣΤΕΙΝ του Επίχαρμου.

Ουσιαστικά η ελληνική φιλοσοφία, αυτή η μητέρα όλων των σύγχρονων επιστημών, γεννήθηκε από τον προβληματισμό των Ελλήνων γύρω από τη φύση και πρώτα πρώτα από τις βασικές αρχές που τη διέπουν. Παραθέτω μερικά παραδείγματα τέτοιων βασικών αρχών.

 

Η αναγκαιότητα

 

ΟΥΔΕΝ ΧΡΗΜΑ ΜΑΤΗΝ ΓΙΝΕΤΑΙ
ΑΛΛΑ ΠΑΝΤΑ ΕΚ ΛΟΓΟΥ ΤΕ ΚΑΙ ΥΠ' ΑΝΑΓΚΗΝ

            Το ρητό αυτό, που αποδίδεται στον Λεύκιππο τον Αβδηρίτη, είναι η πρώτη διατύπωση της αρχής της αιτιότητας ή αιτιοκρατίας. Σημαίνει πως κανένα πράγμα δε γίνεται άσκοπα αλλά όλα έχουν κάποιαν αιτία και υπαγορεύονται από την ανάγκη.

 

Οι Έλληνες πολύ νωρίς κατανόησαν πως όλα τα γεγονότα και όλα τα φαινόμενα είναι αποτέλεσμα κάποιας αλληλουχίας, που πολλές φορές δεν είναι αμέσως αντιληπτή αλλά όταν κατανοηθεί και ερμηνευτεί σωστά αποδεικνύεται πως είναι αιτιολογημένη και όχι αυθαίρετη.

 

Αυτή η άποψη αποτέλεσε μεγάλο βήμα για την πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου. Οι πρώτοι Έλληνες φιλόσοφοι δίδαξαν ότι ο φυσικός κόσμος, μέσα στον οποίο ζει ο άνθρωπος δεν είναι η σκηνή στην οποία διαδραματίζονται ακατανόητα, αυθαίρετα και αναιτιολόγητα γεγονότα. Δεν κυριαρχείται δηλαδή από σκοτεινές, υπερφυσικές και ανεξέλεγκτες δυνάμεις, αλλά αντίθετα είναι δυνατόν να κατανοηθεί και να ερμηνευθεί, μόλις εξακριβωθεί η αιτία, ο λόγος που γεννά τα φαινόμενα αυτά.

 

Η ανάγκη, που αναφέρεται στο ρητό, ως υπαγορεύουσα τα πάντα, είναι κατά τους Έλληνες διανοητές η υπέρτατη αρχή. Ο Θαλής όταν ρωτήθηκε ποιο είναι το ισχυρότερο στον κόσμο απάντησε η Ανάγκη:

 

ΙΣΧΥΡΟΤΑΤΟΝ Η ΑΝΑΓΚΗ, ΚΡΑΤΕΙ ΓΑΡ ΠΑΝΤΩΝ

ο δε Παρμενίδης ο Ελεάτης δίδασκε ότι η Ανάγκη κρατεί τα πάντα στα δεσμά των ορίων που αυτή ορίζει:

ΚΡΑΤΕΡΗ ΓΑΡ ΑΝΑΓΚΗ ΠΕΙΡΑΤΟΣ ΕΝ ΔΕΣΜΟΙΣΙΝ ΕΧΕΙ
Εξ άλλου στον Πιττακό το Μυτιληναίο, αποδίδεται η ρήση:
ΑΝΑΓΚΑι Δ' ΟΥΔΕ ΘΕΟΙ ΜΑΧΟΝΤΑΙ

Η αντίληψη αυτή για την υποταγή των θεών στην αναγκαιότητα, είναι από τις πιο χαρακτηριστικές της αρχαίας ελληνικής σκέψης και ίσως μοναδική στην κοσμοαντίληψη του ανθρώπου της Αρχαιότητας.

 

Η αφθαρσία του φυσικού κόσμου

 

Πρώτοι οι Ελεάτες φιλόσοφοι διατύπωσαν τη γνώμη ότι ο κόσμος είναι αγέννητος, αιώνιος και άφθαρτος. Όπως λέει ο Ξενοφάνης

ΑΓΕΝΝΗΤΟΝ ΚΑΙ ΑΙΔΙΟΝ ΚΑΙ ΑΦΘΑΡΤΟΝ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟΝ

           Ο Αναξαγόρας το διατυπώνει με μεγαλύτερη σαφήνεια Κανένα πράγμα δε δημιουργείται ούτε εξαφανίζεται, αλλά από την ανάμιξη υπαρχόντων πραγμάτων δημιουργούνται νέα ενώ με τον διαχωρισμό αποσυντίθενται. Έτσι καλύτερα θα ήταν να λέμε τη γένεση σύνθεση και τη φθορά αποχωρισμό:

ΟΥΔΕΝ ΓΑΡ ΧΡΗΜΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΟΥΔΕ ΑΠΟΛΛΥΤΑΙ
ΑΛΛ' ΥΠΟ ΕΟΝΤΩΝ ΧΡΗΜΑΤΩΝ ΣΥΣΜΙΓΕΤΑΙ ΤΕ ΚΑΙ ΔΙΑΚΡΙΝΕΤΑΙ.
ΚΑΙ ΟΥΤΩΣ ΑΝ ΟΡΘΩΣ ΚΑΛΟΙΕΝ ΤΟ ΓΙΝΕΣΘΑΙ ΓΕ ΣΥΜΜΙΣΓΕΣΘΑΙ
ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΟΛΛΥΣΘΑΙ ΔΙΑΚΡΙΝΕΣΘΑΙ

Από τη διατύπωση αυτή του Αναξαγόρα φθάσαμε στο πασίγνωστο ρητό:

ΜΗΔΕΝ ΕΚ ΤΟΥ ΜΗ ΟΝΤΟΣ ΓΙΝΕΣΘΑΙ
ΜΗΔΕ ΕΙΣ ΤΟ ΜΗ ΟΝ ΦΘΕΙΡΕΣΘΑΙ

που αποδίδεται στον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη.

           Λογική συνέπεια της αρχής της αφθαρσίας της ύλης είναι αφ' ενός μεν το αιώνιον και αφ' ετέρου το άναρχον της. Η ύλη δεν δημιουργήθηκε από κανέναν και από πουθενά και δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος, τόσο στο χρόνο όσο και στο χώρο. Δυόμισι χιλιάδες χρόνια αργότερα ο Αϊνστάϊν θα μιλήσει για το πεπερασμένο αλλά χωρίς πέρατα σύμπαν και θα συνδέσει την ύλη με το χώρο και το χρόνο.

 

Η αδιάκοπη αλλαγή και μεταβολή

 

ΠΑΝΤΑ ΧΩΡΕΙ ΚΑΙ ΟΥΔΕΝ ΜΕΝΕΙ

           Το πασίγνωστο αυτό ρητό του Ηράκλειτου του Εφέσιου, διατυπώθηκε για πρώτη φορά στο βιβλίο του "Περί Φύσεως" και διδάσκει την αδιάκοπη αλλαγή και την αιώνια κίνηση των πάντων. Κατά τον Ηράκλειτο ο κόσμος δεν είναι ένα στατικό Είναι αλλά ένα αδιάκοπο Γίγνεσθαι. Με ένα εξαιρετικής παραστατικότητας παράδειγμα επεξηγούσε αυτή την αλλαγή:

ΔΙΣ ΕΙΣ ΤΟΝ ΑΥΤΟΝ ΠΟΤΑΜΟΝ ΟΥΚ ΑΝ ΕΜΒΑΙΗΣ

ή σύμφωνα με άλλο απόσπασμα

ΠΟΤΑΜΩι ΓΑΡ ΟΥΚ ΕΣΤΙΝ ΕΜΒΗΝΑΙ ΔΙΣ ΤΩι ΑΥΤΩι
ΠΟΤΑΜΟΙΣΙ ΤΟΙΣΙΝ ΑΥΤΟΙΣΙΝ
ΕΜΒΑΙΝΟΥΣΙ ΕΤΕΡΑ ΚΑΙ ΕΤΕΡΑ ΥΔΑΤΑ ΕΠΙΡΡΕΙ

            Δεν είναι δυνατό να μπούμε δυο φορές στον ίδιο ποταμό, γιατί στο μεταξύ νέα νερά έχουν τρέξει στην κοίτη του και τον έχουν αλλάξει και ουσιαστικά δεν είναι πια ο ίδιος ποταμός.

            Ας σημειωθεί ότι το πασίγνωστο τα πάντα ρει, που συμπυκνώνει τη φιλοσοφία του Ηράκλειτου δεν υπάρχει σε κανένα διασωθέν απόσπασμα του Εφεσίου σοφού. Οπωσδήποτε θα περιλαμβανόταν στο βιβλίο του, όπως μαρτυρούν πολλοί συγγραφείς, αλλά χάθηκε. Άλλωστε για τον Ηράκλειτο σημασία δεν έχει τόσο η αδιάκοπη αλλαγή όσο η πάλη των αντιθέτων.

 

Η πάλη των αντιθέτων

 

Πραγματικά κατά τον Ηράκλειτο:

ΕΙΔΕΝΑΙ ΔΗ ΧΡΗ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟΝ ΕΟΝΤΑ ΞΥΝΟΝ,
ΚΑΙ ΔΙΚΗΝ ΕΡΙΝ
ΚΑΙ ΓΙΝΟΜΕΝΑ ΠΑΝΤΑ ΚΑΤ' ΕΡΙΝ ΚΑΙ ΧΡΕΩΝ

(Πρέπει να ξέρουμε πως ο πόλεμος είναι κοινός, πως δικαιοσύνη είναι η έρις και πως όλα γίνονται με την αντίθεση και την υποχρεωτική νομοτέλεια).

 

Λέγοντας πόλεμο εννοούσε τον αγώνα και την πάλη και γενικότερα την κοινή δύναμη που γεννά όλα τα πράγματα. Κατά τον Ηράκλειτο ο κόσμος βρίσκεται συνεχώς σε κατάσταση σύρραξης, από την οποία νέες καταστάσεις δημιουργούνται και παλιές εξαφανίζονται κι αυτό ισχύει τόσο για τη φύση όσο και για την κοινωνία

 

ΠΟΛΕΜΟΣ ΠΑΝΤΩΝ ΠΑΤΗΡ
Από την πάλη των αντιθέτων προκύπτει νέα αρμονία:
ΕΚ ΤΩΝ ΔΙΑΦΕΡΟΝΤΩΝ ΚΑΛΛΙΣΤΗΝ ΑΡΜΟΝΙΑΝ
διότι
ΤΟ ΑΝΤΙΞΟΥΝ ΣΥΜΦΕΡΕΙΝ

            Ο ίδιος δίδασκε πως η θάλασσα μπορεί να 'ναι ταυτόχρονα και σωτήρια και ολέθρια, για τα ψάρια το νερό της είναι πόσιμο και ωφέλιμο για τους ανθρώπους άποτο και βλαβερό, ή πως η κίνηση του κοχλία με τον οποίον πίεζαν τα υφάσματα στο βαφείο είναι ταυτόχρονα ελικοειδής και ευθεία, για να καταλήξει πως η κρυμμένη μέσα στις διάφορες καταστάσεις και πολλές φορές μη αντιληπτή αμέσως αρμονία είναι ισχυρότερη από αυτή που φαίνεται επιφανειακά.

 

ΑΡΜΟΝΙΗ ΑΦΑΝΗΣ ΦΑΝΕΡΗΣ ΚΡΕΙΤΩΝ

Τα όνειρα έχουν ανάγκη από προσπάθειες

Όλοι ονειρεύονται κάτι.
Όλοι έχουν κάποιες προσδοκίες για το μέλλον.
Υπάρχουν αυτοί που κοιτάζουν τα άστρα και ονειρεύονται πως θέλουν να είναι η ζωή τους και υπάρχουν και κάποιοι άλλοι που έχουν ήδη προλάβει να καταστρώσουν σχέδια για το πως θα γίνει το όνειρο αυτό πραγματικότητα. Έχουν ήδη μετατρέψει ένα όνειρο σε στόχο.
Όλοι οι άνθρωποι ονειρεύονται κάτι.
Η διαφορά ανάμεσα σε αυτούς που καταφέρνουν να ζήσουν το όνειρο με αυτούς που  το βλέπουν μόνο στα όνειρα είναι ότι οι πρώτοι το κάνουν στόχο.

Είναι όμορφο να έχουμε όνειρα.
Όσο μεγάλα και να είναι, όσο αδύνατα ή αστεία και αν ακούγονται στα αφτιά των άλλων .
Είναι όμως κρίμα να μένουν όνειρα. Είναι δειλό να μένουν οι επιθυμίες απλά στη φαντασία μας την στιγμή που χιλιάδες άνθρωποι αποδεικνύουν πως όλα είναι δυνατά. Την στιγμή που τίποτα δεν είναι αδύνατο.
Ζούμε, λένε, σε μια εποχή που ο κόσμος έχει σταματήσει να ονειρεύεται.
Όμως όχι, ο κόσμος ονειρεύεται.
Ονειρεύεται ακόμα το μέλλον του, έχει ακόμα την ανάγκη να ονειρευτεί.
Άλλωστε σε δύσκολες καταστάσεις και εποχές ο κόσμος έχει ακόμα μεγαλύτερη ανάγκη να ξεφύγει από τα άσχημα της πραγματικότητας και να ελπίζει πως το μέλλον θα είναι καλύτερο.

Ο κόσμος ονειρεύεται.
Πάντα θα ονειρεύεται.
Το πρόβλημα δεν είναι αυτό. Το πρόβλημα είναι πως ο κόσμος έχει σταματήσει να δημιουργεί  στόχους μέσα από τα όνειρα του.
Έχει σταματήσει να ελπίζει πως ναι, ακόμα και σε μια εποχή δύσκολη τα όνειρα μπορούν να γίνουν πραγματικότητα. Έχει σταματήσει να πιστεύει πως σε έναν άδικο κόσμο είναι δυνατό να υπάρξει δικαιοσύνη και ανταμοιβή.
Έχει σταματήσει  να προσπαθεί.
Δεν έχει απλά παραδώσει τα όπλα, έχει παραδοθεί και ο ίδιος .

Όλα είναι δυνατά, και η ζωή μπορεί διαρκώς να μας εκπλήσσει. Υπάρχουν χιλιάδες ήρωες που το αποδεικνύουν. Που συνεχίζουν να παλεύουν ακόμα και όταν έχει ήδη φτάσει το τέλος.
Αξίζουν να αποκαλούνται ήρωες και παραδείγματα προς μίμηση γιατί παραδίδουν μαθήματα ζωής σε δισεκατομμύρια ανθρώπους που ονειρεύονται μα έχουν χάσει το πείσμα και την πίστη τους. Παραδίδουν μαθήματα σε όλους αυτούς που συμβιβάζονται με μέτριες καταστάσεις, μέτριες ευκαιρίες, μέτρια όνειρα.
Συμβιβάζονται και δεν προσπαθούν καν για τα μεγάλα όνειρα, για τις μεγάλες ευκαιρίες.
Γιατί; Γιατί ο κόσμος είναι τόσο φοβισμένος για την αποτυχία που έχει πάψει να προσπαθεί να πετύχει.
Και συμβιβάζεται πιστεύοντας πως κάποιο όνειρο θα έρθει στη πόρτα τους από μόνο του.

Συμβιβάζεται και παρηγορεί τον εαυτό του λέγοντας πως ότι είναι να γίνει θα γίνει.
Πως η μοίρα είναι κάπου κρυφά γραμμένη και άλλα τέτοια χαζά.
Και έτσι με αυτές τις δικαιολογίες παρηγοριάς μένουν για πάντα σε μια αδράνεια, υπηρέτες μιας δικαιολογημένης δειλίας.
Ναι, ο κόσμος ονειρεύεται όμως δεν προσπαθεί και γι' αυτό υπάρχει τόσος συμβιβασμός στη γη. Κάποιες φορές πρέπει να συμβιβαζόμαστε, υποστηρίζουν και έχουν δίκιο. Υπάρχουν πολλές φορές που χρειάζεται να συμβιβαζόμαστε με καταστάσεις που δεν μας αρέσουν ή που μας αρέσουν λιγότερο.
Ναι, η ζωή έχει ανάγκη από συμβιβασμούς τα όνειρα όμως όχι. Τα όνειρα έχουν ανάγκη από πίστη, ελπίδα, στόχους και προσπάθεια. Μια μεγάλη, συνεχής, κοπιαστική προσπάθεια.

Η μόνη βιώσιμη ηθική είναι να κάνεις αυτό που θέλεις

Κοιτώντας πίσω, κάποια κεφάλαια του χρόνου, είμαι σχεδόν σίγουρος πως έχεις υπάρξει και εσύ, κάτι σαν πιόνι στην σκακιέρα τρίτων. Φίλοι, οικογένεια, εραστές και αφεντικά, πλέκουν το φάσμα της οργάνωσης του χρόνου, του χώρου και συχνά, των αποφάσεών σου. Συνειδητά ή μη, επιλέγεις να ακούσεις τις επιταγές των άλλων, αλλά και να γίνεις αρεστός στο εκάστοτε περιβάλλον σου αφήνοντας ψήγματα του εαυτού σου ένα βήμα πίσω.

Θεωρείς πως οι συμβουλές των ανθρώπων σου, γυρίζουν γύρω από τον άξονά σου, περιβάλλοντας με αγάπη και ανιδιοτέλεια μια καθημερινότητα πλεγμένη στα μέτρα όλων.

Για κοίτα όμως λίγο καλύτερα…
Εάν εξετάσεις τα όρια αυτού του πλέγματος και αν δεις το κέντρο αυτού του άξονα, νομίζω θα καταλάβεις και εσύ. Είτε σου ακουστεί κακοπροαίρετο είτε όχι, δεν υπάρχουν ουτοπίες. Την πριγκίπισσα δεν την έσωσε κανένας ιππότης πάνω σε άσπρο άλογο, επειδή απλά, τυχαία πέρναγε από εκεί.

Το πιο πιθανό είναι να την είχε δει καιρό πριν στο κάστρο, να την είχε σταμπάρει και να ήθελε τους πύργους της. Ή ακόμα να ήταν καλό για την φήμη του να την σώσει. Δεν θα έβγαινε ποτέ κανείς από τον δρόμο του για να σου προφέρει το φιλί της ζωής και μάλλον εσύ δεν είσαι η πριγκίπισσα.

Αλλά και να ήσουν, μάθε το εξής: ανιδιοτέλεια στοπ.
Όσο σκληρό και αν ακούγεται, στο σκάκι της ζωής το κάθε πιόνι κοιτάζει την θέση του. Το κάθε πιόνι κοιτάει να φάει στρατηγικά το άλλο για να μην μπει στον δρόμο του.

Αλλά και τελικά, να κερδίσει την παρτίδα. Ο καθένας την πάρτη του λοιπόν και εκεί που πιστεύεις άκριτα το παραμύθι που σου πουλάνε, ρίξε μια ματιά στα ψιλά γράμματα.

Σαφώς το οικογενειακό σου περιβάλλον δεν θα σε πιέσει ποτέ συνειδητά για κάτι κόντρα στην ευτυχία σου, όπως και δεν θα βάλει ποτέ τα θέλω του πάνω από τα δικά σου. Ας είμαστε όμως ειλικρινείς σαν μεγάλα παιδιά. Μπορούν εύκολα και στρατηγικά να κατευθύνουν καταστάσεις για το υποτιθέμενο καλό σου, μέσα στις οποίες εσύ να πνίγεσαι.

Ο οποιοσδήποτε μπορεί με αναμφίβολα καλές προθέσεις να σε καταπιέσει σε καλούπια επιλογών και συμπεριφορισμού που να σε κάνουν να ασφυκτιείς στο όνομα της αγάπης.

Αναφορικά τώρα με τους υπόλοιπους αν θες, μην πιστέψεις ποτέ στην ανιδιοτέλεια. Ίσως όλοι γύρω σου να σε αγαπάνε και να θέλουν το καλό σου, ναι. Πάντα όμως στον βαθμό που δεν επηρεάζει με τον οποιονδήποτε τρόπο το δικό τους καλό. Εάν είσαι πάλι από εκείνους που πιστεύουν πως ο εκάστοτε φίλος ή σύντροφος θα καταπατά επανειλημμένα τον εαυτό του για την δική σου ευημερία, τότε μπορείς να περιμένεις λίγο να ρίξει η ραπουνζέλ από το παράθυρο τα μαλλιά της για να ανέβεις στο κάστρο του παραμυθιού και να ζήσουν αυτοί καλά και εμείς καλύτερα.

Το χτίσιμο του χαρακτήρα αλλά και των ανοχών σου, εξαρτάται λοιπόν αποκλειστικά από εσένα. Καλοδεχούμενες σαφώς και οι εξωτερικές παρεμβάσεις με μορφή συμβουλής, όμως κράτα καλά μέσα σου αυτό και μόνο: η μεγαλύτερη αρχή αυτοσυντήρησης είναι να τους γράψεις όλους εκεί που δεν πιάνει μελάνι.

Δηλαδή, έχοντας περάσει πέντε καταστάσεις που μπορούν να σε καθοδηγήσουν με τα στοιχειώδη εγκεφαλικά κύτταρα, να μην επαναλάβεις λάθη του παρελθόντος που ευτυχώς δεν πλήρωσες ακριβά, αλλά και έχοντας δοκιμάσει και απορρίψει τον τρόπο ζωής που θέλουν να σου επιβάλλουν άλλοι, ψάξε να βρεις εσένα και ό,τι αυτό συνεπάγεται.

Γιατί κανένας ποτέ δεν θα ξενυχτήσει με τις δικές σου σκέψεις ακριβώς όπως εσύ. Κανένας δεν θα διεκδικήσει αυτά που σου αξίζουν και κανένας δεν θα εκτιμήσει εν τέλει τις δικιές σου επιλογές με τα δικά σου κριτήρια. Άσε στην άκρη τι έκανες για αυτούς. Βάλε στο κέντρο τι έκανες για εσένα.

Πόσες μέρες πέρασαν που έβαλες πάνω την αγάπη σου για τους άλλους και κάτω την αγάπη για τον εαυτό σου; Πόσο συχνά έλεγες ‘όχι, αυτό δεν μου αρέσει δεν το επιλέγω’; Πόσο πολύ άκουγες τις γνώμες των άλλων και τελικά καταπίεζες κομμάτια σου για να χωράς στα μέτρα τους; Πόσο πολύ σε ένοιαζε τι θα πει ο κόσμος;

Τελικά έμαθες ότι ο κόσμος θα πει; Κάνεις δεν κάνεις, ζήσεις δεν ζήσεις, λανθάνεις δεν λανθάνεις. Άνοιξε τα πνευμόνια σου και εισέπνευσε επιτέλους τον αέρα που αφήνεις συνειδητά ή υποσυνείδητα να σου ρουφάνε. Μην ξεχάσεις ούτε για μια στιγμή πως τελικά οι επιλογές και οι πράξεις σου καθορίζουν την δική σου ζωή, ακόμα και αν ανταποκρίνονται στις προτιμήσεις των άλλων.

Έχεις πάντα την δύναμη αν δεν σου αρέσει κάτι να το ανατρέψεις.
Μάντεψε, ο κόσμος πάντα θα λέει. Ο πρίγκιπας δε θα έχει έρθει για να σε σώσει, απλά μπορεί να τύχει να κάνει στάση για να ξεκουραστεί το άλογο. Η ζωή σου είναι μόνο μία.

Είναι μόνο δικιά σου και είναι πολύ μικρή για να την μικρύνεις κι άλλο με καλούπια. Βάλε μπροστά τη δικιά σου αυτοσυντήρηση χωρίς καμία έγνοια και με οποιοδήποτε κόστος. Γιατί τελικά, όπως πολύ σωστά είχα διαβάσει κάπου,

Η ΜΟΝΗ ΒΙΩΣΙΜΗ ΗΘΙΚΗ ΕΙΝΑΙ ΝΑ ΚΑΝΕΙΣ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΘΕΛΕΙΣ.

Το λεπτό σχοινί που λέγεται… εμπιστοσύνη

Όλες οι σχέσεις, φιλικές, επαγγελματικές, ερωτικές κρέμονται από ένα λεπτό σχοινί που λέγεται εμπιστοσύνη! Αν ξεφτίσει έστω και λίγο, η αντίστροφη μέτρηση μόλις έχει ξεκινήσει… το τέλος των σχέσεων δεν θα αργήσει να έρθει… Άλλοτε τελειώνει αναίμακτα με μια απλή απομάκρυνση και αίσθημα ανακούφισης, άλλοτε με πικρία, απογοήτευση ή ακόμη και μίσος… Αισθήματά που ριζώνουν στην ψυχή μας και μας κρατάνε δέσμιους μιας ψυχικής κατάστασης που μόνο κακό μπορεί να μας κάνει.

«Σε εμπιστεύομαι». Είναι μια φράση πολύ τιμητική για εκείνον που την λαμβάνει, εξίσου σημαντική για εκείνον που την εκφράζει αφού πάνω σε αυτήν βασίζονται οι προσδοκίες που έχει για το άτομο που την έχει συνδέσει. Προσδοκίες που συνοδεύονται με κατάθεση ψυχής, αφοσίωση, αγάπη, ειλικρίνεια! Τι γίνεται όμως αν το σχοινί κοπεί; Αν ο παραλήπτης δεν φανεί αντάξιος και ανταποδώσει με τον χειρότερο τρόπο; την προδοσία;

Τότε είναι η στιγμή που ο αποστολέας της αγάπης και της αφοσίωσης, κατηγορεί τον εαυτό του πως ήταν ευκολόπιστος και νιώθει τον κόσμο γύρω του να καταρρέει από την απογοήτευση ενώ η οργή τον πλημμυρίζει! Πώς μπόρεσε να το κάνει σε μένα; Και όμως μπόρεσε! Μην ξεχνάτε ότι υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν μάθει να εκτιμούν, που δεν θα διστάσουν μπροστά στο όποιο προσωπικό τους όφελος να προδώσουν οποιονδήποτε, με οποιοδήποτε κόστος.

Οι άνθρωποι αυτοί δεν θα γνωρίζουν ποτέ την αληθινή αγάπη και συνεπώς την πραγματική ευτυχία γιατί δεν μπορούν να προσφέρουν! Θέλουν μόνο να παίρνουν! Και αν κάποιος δεν προσφέρει δεν θα νιώσει ποτέ την γαλήνη να πλημμυρίζει την ψυχή του καθώς και την πληρότητα στην ζωή του! Ίσως αυτή να είναι η μεγαλύτερη τιμωρία τους!

Η οικογένεια είναι η εστία. Ας την ξανακάνουμε φωλιά επώασης υγειών κυττάρων

Αν θέλαμε να είμαστε ειλικρινείς δεν θα περιγράφαμε με τα καλύτερα λόγια την ατμόσφαιρα των περισσότερων σπιτιών. Ειδικότερα σε εκείνα τα σπίτια που μεγαλώνουν παιδιά, συχνά ο θυμός, οι απειλές, οι εκβιασμοί, οι επιβολές, οι ψυχαναγκασμοί και οι χειριστικές συμπεριφορές είναι περισσότερο από βέβαιον πως κάνουν έντονη την παρουσία τους. Είναι επίσης αναμφίβολο πως την ευθύνη για όλα τα παραπάνω την έχουν οι γονείς. Οι γονείς που βίωσαν και οι ίδιοι αυτό το μοντέλο, οι γονείς που δεν γνωρίζουν τι άλλο μπορούν να κάνουν, οι γονείς που ανησυχούν για το καλό του παιδιού τους, οι γονείς που επιθυμούν να κάνουν το καλύτερο, οι γονείς που αγωνιούν για το μέλλον των παιδιών τους.

Αυτό που κανείς δεν έμαθε σ’ αυτούς τους γονείς είναι πως χρειάζεται να βιώνουν το ρόλο τους χωρίς να εμπλέκονται μέσα σ’ αυτόν. Αν μπορούσαν να ξεχωρίσουν την προσωπικότητά τους από το ρόλο τους, θα είχαμε ένα πολύ καλύτερο αποτέλεσμα στις σχέσεις μέσα στην οικογένεια και έξω από αυτήν στην κοινωνία. Άλλο το «εγώ» και οι ανάγκες της προσωπικότητας του πατέρα ή της μητέρας και άλλος ο ρόλος του μέντορα και του προπονητή ζωής ενός νέου ανθρώπου. Είναι αλήθεια πως χρειαζόμαστε πολύ δρόμο για να φθάσουμε σ’ αυτό, αλλά το να αναγνωρίζουμε το στόχο έστω και μακρινό είναι ικανή και σημαντική βοήθεια για να τον φθάσουμε.

Αν ρωτήσουμε τους γονείς τι είναι εκείνο που τους κάνει να χάνουν τον έλεγχο, να αγωνιούν, να θυμώνουν, να συμπεριφέρονται αυταρχικά, ελεγκτικά επιβάλλοντας συνήθειες και συμπεριφορές, θα μας πουν. «Δεν με ακούει». «Κάνει ό,τι θέλει» «Δεν κάνει αυτό που πρέπει». Εννοούν δηλαδή ότι το παιδί προβάλει σθεναρή αντίσταση σε εκείνο που επιβάλει η στιγμή και οι συμπεριφορές του δεν αρμόζουν στις εκάστοτε συνθήκες. Άπειρα τα παραδείγματα στην καθημερινότητα μιας συνηθισμένης ελληνικής οικογένειας. Ώρες πρωινής ή βραδινής ετοιμασίας, ώρες διαβάσματος, χρήση της τεχνολογίας (τηλέφωνα, υπολογιστές, tablets) και άλλα.

Ας γίνει τούτο κατανοητό. Ο γονιός χρειάζεται να κάνει ακριβώς το ανάποδο από ό,τι κάνει ένας καλός ηθοποιός. Ο ηθοποιός μπαίνει στο πετσί του ρόλου για να μπορέσει να αποδώσει τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές του ήρωα που υποδύεται. Αν ο γονιός κατάφερνε να μάθει να αποστασιοποιείται από όλα όσα συμβαίνουν γύρω του μα κυρίως μέσα του, με τις ανάρμοστες συμπεριφορές του παιδιού του, άλλος αέρας θα φυσούσε μέσα στα σπίτια. Ας έχει πρώτα από όλα κατά νου πως σε εκείνον οφείλεται ο βασικός λόγος για να φθάσει το παιδί του στην αρνητική συμπεριφορά. Εκείνος ενίσχυσε με την άγνοιά του την άτοπη προσοχή που ζητά το νήπιο, ή τη μάχη για δύναμη που αποζητά ο έφηβος, ή ακόμη και την εκδίκηση στην οποία φθάνει με την παραβατική του συμπεριφορά.

Αλλά πάντα μα πάντα υπάρχει μια καλή αρχή για την αλλαγή. Ας απεμπλακεί κατ’ αρχήν από το σκηνικό. Aς βγει για λίγο από το σενάριο και ας γίνει ο παρατηρητής του δρώμενου καθώς αυτό εξελίσσεται. Αν καταφέρει να το κάνει για λίγο, μόνο για λίγο. Να μείνει στην παρατήρηση χωρίς κριτική για ό,τι βλέπει. Πρώτα θα δει με μια άλλη ματιά τη συνθήκη που βιώνει και έπειτα θα ξέρει ότι έχει κάνει ένα τεράστιο βήμα προς την οριστική λύση. Μοιάζει από δύσκολο ως ακατόρθωτο κάτι τέτοιο αλλά είναι βέβαιο πως είναι εφικτό. Γίνεται ευκολότερο αν καταφέρει ο γονιός να αποστασιοποιηθεί έστω για λίγο και να αναρωτηθεί: «Τι σκέφτομαι τώρα, τι αισθάνομαι, παρατηρώντας την ανάρμοστη ή την προκλητική συμπεριφορά του παιδιού μου;» Μια δεύτερη και πιο σημαντική ερώτηση-ενδοσκόπησης ας είναι «Τι θέλω να γίνει πραγματικά;» Οι ειλικρινείς του απαντήσεις θα τον οδηγήσουν στη λύση του προβλήματος.

Αν για παράδειγμα η σκέψη του περιέχει επικριτικά σχόλια για το παιδί, το συναίσθημά του είναι δυσάρεστο και ο ίδιος τείνει να ταυτιστεί με το θυμό, πιθανότατα ο στόχος του είναι να επιβάλει την άποψή του. Ας ξανασκεφτεί λοιπόν. «Ποιος ευθύνεται πραγματικά για τη συμπεριφορά του παιδιού;» Αν η απάντηση είναι «Το παιδί» θα χρειαστεί να αντιληφθεί πως το παιδί δεν είναι αυτοφυές και αυτοδημιούργητο ον, οι συμπεριφορές του δεν έχουν έδρα τον δικό του συναισθηματικό φορέα. Το παιδί δανείζεται τα υλικά των συναισθημάτων του περίγυρου και ως παρθένα γη τα τρέφει και τα πολλαπλασιάζει με ραγδαίες ενισχυτικές διαδικασίες. Άρα εκείνος του έμαθε να νιώθει έτσι, να ενεργεί έτσι. Μεγάλη ιστορία η ανάληψη της ευθύνης που του αναλογεί και ιδιαίτερα σημαντική για την αλλαγή.

Αν πάλι αντιληφθεί πως η αιτία του «κακού» είναι ο ίδιος ας μαζέψει τις δυνάμεις του και ας ασχοληθεί με το πώς θα υιοθετήσει εκείνες τις συμπεριφορές που θα οδηγήσουν στην αλλαγή των συνθηκών. Προσοχή όμως, προσοχή και διάκριση. Χρειάζεται να μην εμπλέκεται σε ότι μπορεί να τον ταυτίσει με τις αρνητικές συμπεριφορές του παιδιού του γιατί είναι περισσότερο από βέβαιο ότι θα τον οδηγήσουν σε εμπλοκή, ενώ χρειάζεται να έχει τη σοφία να βιώνει και να ενισχύει στο μέγιστο τα όμορφα συναισθήματα που του προκαλούν οι λειτουργικές συμπεριφορές του παιδιού του, ώστε να βοηθήσει στην οριστική εγκατάστασή τους.

Δεν είναι απλό να είσαι γονιός! Είναι ακόμη πιο δύσκολο να είσαι υπεύθυνος γονιός. Είναι εξαιρετικά σπουδαίο να ξέρεις πως από σένα εξαρτάται η δομή της σκέψης, οι επιλογές, τα θέλω, οι προσδοκίες, οι πεποιθήσεις, οι συμπεριφορές της επόμενης γενιάς. Μακάρι να γίνουμε καλύτεροι γονείς. Οι πιθανότητες να κάνουμε μια καλύτερη κοινωνία είναι στα χέρια μας. Ας εκμεταλλευτούμε την σοφία. Ας μεγαλώσουμε υγιείς, ικανούς, αυτοδύναμους και αυτενεργούντες ανθρώπους. Η εκπαίδευση δεν τα καταφέρνει. Η πολιτεία ολιγωρεί. Η κοινωνία νοσεί. Η οικογένεια είναι η εστία. Ας την ξανακάνουμε φωλιά επώασης υγειών κυττάρων. Γίνεται!

Ζεις μέσα σε ένα κελί φυλακής, μπορείς όμως να βγεις από εκεί

Η μεγαλύτερη δυστυχία στη ζωή είναι το να αισθάνεται κανείς βλάκας, ανόητος, ότι δεν αξίζει. Και κανένας δεν γεννιέται βλάκας, επειδή όλοι ερχόμαστε από την ίδια ύπαρξη. Και η ύπαρξη είναι καθαρή ευφυΐα.

Όταν ερχόμαστε στον κόσμο, φέρνουμε ένα άρωμα, μια γεύση από το πέρα. Αμέσως όμως η κοινωνία ορμάει πάνω σου κι αρχίζει να διδάσκει, να αλλάζει, να κόβει, να προσθέτει και σύντομα έχεις χάσει όλη την οξύνοια. Η κοινωνία σε θέλει να είσαι υπάκουος, κομφορμιστής, να σκέφτεσαι όπως και όλοι οι άλλοι. Μ’ αυτόν τον τρόπο καταστρέφεται η ευφυΐα σου.

Ζεις μέσα σε ένα κελί φυλακής, μπορείς όμως να βγεις από εκεί. Θα είναι δύσκολο, επειδή το έχεις συνηθίσει. Θα είναι δύσκολο, επειδή δεν είναι κάτι σαν ρούχο που το βγάζεις — έχει γίνει πια σχεδόν το ίδιο σου το δέρμα.

Έχεις ζήσει εκεί μέσα πάρα πολύ καιρό. Θα είναι δύσκολο, επειδή αυτή είναι όλη σου η ταυτότητα. Πρέπει όμως να βγεις από εκεί μέσα, αν θέλεις να διεκδικήσεις το πραγματικό είναι σου.

Αν θέλεις πραγματικά να είσαι ευφυής, πρέπει να εξεγερθείς. Μόνο ο εξεγερμένος άνθρωπος είναι ευφυής. Τι εννοώ όταν μιλάω για εξέγερση; Εννοώ να εγκαταλείψεις όλα όσα σου έχουν επιβληθεί στη ζωή σου παρά τη θέλησή σου. Ψάξε και πάλι το ποιος είσαι. Άρχισε από το άλφα-βήτα και πάλι.

Κανένας άνθρωπος δεν είναι όμοιος με κανέναν άλλον. Κάθε ένας είναι μοναδικός. Αυτή είναι η φύση της ευφυΐας. Μη συγκρίνεις τον εαυτό σου με κανέναν. Πώς μπορείς να συγκρίνεις; Εσύ είσαι εσύ κι ο άλλος είναι κάτι άλλο. Δεν είσαστε όμοιοι, οπότε καμία σύγκριση δεν είναι εφικτή.

Εμείς όμως έχουμε διδαχθεί να συγκρίνουμε και αυτό κάνουμε συνεχώς. Άμεσα, έμμεσα, συνειδητά, ασυνείδητα, ζούμε μέσα από τη σύγκριση. Και αν συγκρίνεις, τότε δε θα σέβεσαι ποτέ τον εαυτό σου. Κάποιος είναι πιο όμορφος από σένα, κάποιος είναι πιο ψηλός από σένα, κάποιος είναι πιο υγιής από σένα, κάποιος έχει μουσική φωνή και πάει λέγοντας. Κι εσύ βαραίνεις όλο και πιο πολύ αν συνεχίσεις να συγκρίνεις. Εκατομμύρια άνθρωποι βρίσκονται εδώ. Η σύγκριση θα σε τσακίσει.

Κι εσύ είχες μια όμορφη ψυχή, ένα όμορφο είναι που ήθελε να ανθίσει, που ήθελε να γίνει ένα χρυσό λουλούδι, αλλά δεν σου το επέτρεψαν ποτέ.

Ξαλάφρωσε. Άφησέ τα όλα αυτά στην άκρη. Διεκδίκησε και πάλι την αθωότητά σου, την παιδικότητα σου. Κι εγώ το ίδιο σου λέω: Αν δεν ξαναγεννηθείς…

Παράτα όλα τα σκουπίδια που σου έχουν επιβάλλει πάνω σου.

Το μπαούλο της ιστορίας

Ζεις σε μια εποχή που παλεύεις, με νύχια και με δόντια, να κρατηθείς στην επιφάνεια. Παλεύεις να μην πνιγείς στα κύματα μιας εποχής σάπιας που έχει πνίξει όσα γνωρίζαμε ως σήμερα. Στην διάρκεια αυτή της τρικυμίας, δεν αρκεί το ένστικτο της επιβίωσης και ψάχνεις για μια σανίδα σωτηρίας να σε κρατήσει ακόμα λίγο. Στην αγωνιώδη αναζήτησή σου βρίσκεις το μόνο που μπορεί να σου σταθεί, το μπαούλο της ιστορίας.

Ένα μπαούλο βαρύ και φτιαγμένο από τα πιο δυνατά υλικά με περιεχόμενο που φτάνει τόσο μακριά, που το μυαλό σου δεν μπορεί να φανταστεί. Μια ιστορία μακραίωνη που τα σπέρματά της ζουν ακόμα, τόσο σε γραπτή όσο και σε παραστατική μορφή. Η όψη του μπαούλου, και μόνο, σου δημιουργεί την βεβαιότητα της σωτηρίας. Μια βεβαιότητα που φτάνει στα όρια της ύβρεως. Αυτό που ξεχνάς, όμως είναι πως στην φυσική εξέλιξη των πραγμάτων την ύβρι ακολουθεί πάντοτε η νέμεσις και η τίσις.

Πριν ακόμα βρεθείς με την σχεδία σου, σαν Οδυσσέας, να πολεμάς τα Ποσειδώνια κύματα, δεν ήσουν ικανός να αξιοποιήσεις τον θησαυρό που περιέχει το μπαούλο. Θεωρείς τον εαυτό σου ανάξιο να το ανοίξει και, απλά, παίρνεις μια δόξα δανεική για να επιβεβαιώσεις την ύπαρξή σου. Απλά ακουμπάς το μπαούλο και αυτή η επιδερμική επαφή σού δίνει την ψευδαίσθηση της ανωτερότητας. Μια ανωτερότητα ίσης με αυτή του ποντικιού απέναντι στην γάτα, που φτάνει στα όρια της γελοιότητας.

Τόσα χρόνια σε τρικυμία, επτά θαρρώ πως είναι, που είσαι αγκαλιά με το μπαούλο και δεν λέει να κοπάσει η ριμάδα! Τόσο καιρό θαλασσοδαρμένος και δεν λες να ανοίξεις το μπαούλο. Προτιμάς να ζεις την λήθη, και με άγνοια να προσπαθείς να φανταστείς το περιεχόμενο του, που θα σου δώσει την δύναμη να σωθείς. Με φαντασίες και υποθέσεις, όμως δεν προχωράει τούτος ο κόσμος, δεν γράφεται η ιστορία με παθητικότητα. Η σωτηρία και η ιστορία έχουν ανάγκη πράξεις και γνώση.

Στο βαθύ υποσυνείδητο αντιλαμβάνεσαι ότι τίποτα από τα δύο δεν σε χαρακτηρίζουν, μηδέ οι πράξεις μηδέ κι οι γνώσεις. Σηκώνεις σκόνη με θρύλους και κρύβεις την μεγάλη εικόνα της αλήθειας. Προτιμάς να ζεις με Χίμαιρες που δεν βλέπεις, παρά να τις σκοτώσεις και να ζεις ελεύθερος. Η μόνη σου πράξη είναι να φτύνεις λόγια χωρίς ουσία που επιβεβαιώνουν το πόσο ανάξιος είσαι να κατέχεις το μπαούλο. Βγάζεις φωνήματα ανωτερότητας χωρίς να ξέρεις γιατί θεωρείς τον εαυτό σου ανώτερο, κοκορεύεσαι χωρίς να ξέρεις τον λόγο, μιλάς για κτήμα σου χωρίς να έχεις κοπιάσει να αποκτήσεις.

Το μπαούλο, όμως, είναι βαρύ και επιπλέει και ταξιδεύει χιλιάδες χρόνια. Με κάθε γενιά που περνά ο πλούτος του αυξάνει, το βάρος του μεγαλώνει κι όμως αυτό δεν βυθίζεται επιπλέει αγέρωχο συνεχίζοντας το ταξίδι του στο άπειρο. Το περιεχόμενο του μιλά για άξιους και άξιες, για θρύλους, για πολιτισμό, για ειρήνη, για δημοκρατία, για πόλεμο, για διαμάχες, για σκέψεις, για..., για..., για... Πάει καιρός που δεν αυξήθηκε ο πλούτος του...

Φοβάσαι να αναρωτηθείς γιατί δεν μπορείς να ανοίξεις το μπαούλο (πόσο ειρωνικό είναι να έχεις μια σανίδα σωτηρίας σε τρικυμία και να μην μπορείς να την χρησιμοποιήσεις;). Φοβάσαι να δεις πως το μπαούλο φτύνει, με λέξεις, τα φωνήματα που ξεστομίζεις πίσω στο πρόσωπό σου, γιατί το μπαούλο σου δείχνει τις Χίμαιρες πίσω από την ομίχλη. Σου αποκαλύπτει το άσχημο πρόσωπό σου, σου παρουσιάζει το πόσο δειλός είσαι να κρύβεσαι πίσω από βαρύγδουπες – βλακώδεις δηλώσεις και βίαιες πράξεις. Είναι το κουτί της Πανδώρας της δειλίας σου, η νέμεσις για την ύβρι της εξίσωσης του ψευτο-πατριωτισμού και της μετριότητας σου με το λαμπρό περιεχόμενο του μπαούλου. Το μπαούλο σου δείχνει τα λάθη, τις κακοτοπιές που προκαλεί η άγνοια, είναι η γνώση του παρελθόντος για την κατανόηση του παρόντος και τον σχεδιασμό του μέλλοντος. Το περιεχόμενο είναι τα βήματα μπροστά κι όχι η επιστροφή στο παρελθόν. Είναι κληρονομιά συνέχειας και εξέλιξης, μια πορεία δυναμική κι εσύ ως γνήσιο τέκνο ημιμάθειας την βαλτώνεις, την κρατάς στατική.

Η ανωτερότητα, που τόσο ηδονικά κοκορεύεσαι, δεν βασίζεται σε θέματα καταγωγής και ιστορικού χρόνου. Την ανωτερότητα την βρίσκεις στον σεβασμό του διαφορετικού, της μη-ταυτότητάς σου. Η συνύπαρξη και η ίση ανταλλαγή απόψεων σε κάνει ανώτερο, σου δίνει βήμα να ακουστείς και να ακούσεις, να βελτιωθείς, σου παρέχει την δυνατότητα να σπάσεις τα στενά γεωγραφικά και πνευματικά σου όρια και να γίνεις απαραίτητο κομμάτι ενός ευρύτερου ιστορικού συνόλου. Το μπαούλο βάρυνε από την συνύπαρξη, την ανταλλαγή και τον διάλογο με το σύγχρονο, την νοηματοδότηση του αγνώστου και την υπέρβαση του ως τότε ανυπέρβλητου. Η νοσταλγία φαντασμάτων του παρελθόντος, και πόσο μάλλον η παρερμηνεία τους, το μόνο που προσφέρει είναι να αγριεύει την τρικυμία και να δυσκολεύει την επιβίωση.

Αλίμονο, όμως, όταν αξιωθείς να ανοίξεις το μπαούλο, και γίνεις κοινωνός του περιεχομένου του, αν πιστέψεις, έστω και για λίγο, στην ανωτερότητά σου. Πάλι θα παγιδευτείς στην ύβρι, τη νέμεση και την τίσι. Ο θησαυρός του μπαούλου της ιστορίας δεν μετατρέπει την ανθρώπινη ύλη σου σε θεϊκή. Δεν θεωρείσαι γνώστης των πάντων και το λάθος επιτρέπεται. Επιβάλλεται, όμως, να το αναγνωρίσεις και να κολυμπήσεις στην στεριά και όχι να υπερεκτιμήσεις την αξιοσύνη σου σε αλάθητο. Η γνώση από μόνη της δεν δίνει σωτηρία. Η σωτηρία και η ιστορία έχουν ανάγκη πράξεις και γνώση...

Από ένστικτο, Η δύναμη της εσωτερικής μας φωνής

Έχεις νιώσει ποτέ ότι κάτι μέσα σου σε σπρώχνει να κάνεις μία συγκεκριμένη επιλογή; Ή κάτι να σε "προειδοποιεί" να μην πας κάπου ή να μην πεις κάτι; Ή την αίσθηση ότι τώρα είναι η ώρα για να κάνεις το βήμα; Όλοι μας έχουμε μέσα σας, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό μία εσωτερική σοφία, έναν καθοδηγητή. Συχνά τον αγνοούμε ή δεν τον ακούμε, κατακλισμένοι από τις εξωτερικές συνθήκες, τις κοινωνικές πιέσεις, τις συμβουλές των άλλων, την ανασφάλεια, το φόβο. Με το πέρασμα του χρόνου, αυτή η φωνή που άλλοτε ήταν το εσωτερικό μας φως και η γνώση, γίνεται ένα με το θόρυβο της ζωής, διαλύοντας πραγματικά την αυθεντικότητά μας, αυτό που είμαστε αληθινά.

Αυτό που είμαστε και όσα θέλουμε ζουν πάντα μέσα μας. Αρκεί να επιστρέφουμε εκεί όπου το ένστικτό μας, αυτή η σιγανή εσωτερική φωνή, δίνει τις απαντήσεις σε όλες τις ερωτήσεις μας, εκεί που ψιθυρίζει την κάθε μικρή και μεγάλη αλήθεια μας.

Εξασκώντας τον εαυτό μας να ακούει το ένστικτό του μπορούμε να αλλάξουμε τις στιγμές μας, τις μέρες μας και σταδιακά τη ζωή μας.

Σήμερα μοιράζομαι μερικούς τρόπους για την καθημερινή πρακτική και σε προκαλώ να ξεκινήσεις αυτή τη νέα θετική συνήθεια.

1  Σιωπή

Αν νιώθεις ότι γύρω σου γίνονται πολλά και εσύ είσαι στο κέντρο ενός κυκλώνα, αν το στρες σε εξαντλεί, αν οι συνθήκες της ζωής σου φέρνουν ένταση...σταμάτησε και βρες χώρο και χρόνο στη σιωπή. Βρες 10 λεπτά για να συναντηθείς με τον εαυτό σου.

Πάρε μερικές βαθιές αναπνοές έως ότου νιώσεις ότι το σώμα σου έχει χαλαρώσει. Όταν το σώμα ηρεμεί, τότε χαμηλώνει και η ταχύτητα όλων αυτών των σκέψεων που τρέχουν μέσα στο μυαλό μας. Απλά, επίτρεψε στον εαυτό σου να βρεθεί σε ένα ήσυχο χώρο, εκεί που θα μπορείς να ακούσεις τη φωνή της εσωτερικής σου αλήθειας. Θα καταλάβεις ότι όλα είναι ΟΚ όταν νιώσεις γαλήνη και ισορροπία.

2  Παιχνίδι

Όταν ήμασταν μικροί, πιστεύαμε ότι η ζωή είναι μαγευτική και ότι όλα ήταν δυνατά. Μέσα από το παιχνίδι βλέπαμε τον κόσμο διαφορετικά, με πιο ανάλαφρη διάθεση. Μπορεί τώρα να μην υπάρχει πάντα η δυνατότητα να γίνουμε μέρος ενός παιχνιδιού. Ωστόσο δες τι μπορεί να συμβεί αν υιοθετήσεις ένα πιο "παιχνιδιάρικο" τρόπο σκέψης.

Όλοι μας έχουμε την επιλογή: να εστιάσουμε σε όσα συμβαίνουν και να τα διαχειριστούμε με έναν τρόπο που μας φέρνει σε επαφή με τη σκληρότητα και την πίεση, ή να εστιάσουμε σε όσα συμβαίνουν και να αφηγηθούμε με διαφορετικό τρόπο την ιστορία μέσα μας βρίσκοντας πιο δημιουργικές εναλλακτικές και οπτικές.

Το πώς εξελίσσεται η ζωή μας συχνά καθρεφτίζει τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο, το πώς αφηγούμαστε την ιστορία όταν μιλάμε στον εαυτό μας. Όταν είμαστε ανάλαφροι και φωτεινοί ερχόμαστε πιο κοντά στην εσωτερική μας αλήθεια, συνδεόμαστε με τον αληθινό μας εαυτό.

Δες πώς θα κυλήσει η μέρα σου αν η επιλογή σου από το πρωί είναι να τα δεις όλα με μεγαλύτερη κατανόηση, να δώσεις μικρότερη σημασία σε κάτι που άλλοτε θα σε εκνεύριζε, να αφήσεις κάποιες κουβέντες να πέσουν κάτω, να πεις περισσότερα ευχαριστώ, να χαμογελάσεις, να μην αγνοήσεις κάποιον που σου ζητά βοήθεια. Παρατήρησε τις σκέψεις σου και τη συμπεριφορά σου!

3  Δράση

Όταν ακούς την εσωτερική σου φωνή ανάλαβε δράση! Κάνε αυτό το μικρό βήμα που σε καλεί να κάνεις.

Όταν ερχόμαστε σε επαφή με την αλήθεια του εαυτού μας, είναι όλο και πιο δύσκολο να του γυρίσουμε την πλάτη και να τον αγνοήσουμε.

Όταν εμπιστευόμαστε τον εαυτό μας, γινόμαστε πιο γενναίοι, πιο τολμηροί και διαχειριζόμαστε με σθένος όλες τις προκλήσεις της ζωής.

Την επόμενη φορά που θα ακούσεις το ένστικτό σου, επίλεξε να του δώσεις σημασία, μην το αφήνεις να σου χτυπά την πόρτα κι εσύ να κάνεις ότι δεν ακούς.

Όταν επιλέγουμε να συνδεθούμε με την εσωτερική μας αλήθεια, επιλέγουμε να γίνουμε σοφότεροι, να φροντίσουμε περισσότερο την ψυχική και πνευματική μας υγεία, να δώσουμε προτεραιότητα στις αξίες μας και να ευθυγραμμιστούμε με αυτές, να ανακαλύψουμε μέρη όπου υπάρχει αρμονία, να κάνουμε ειρήνη με εμάς και τους άλλους, να διαχειριστούμε αποτελεσματικότερα δυσκολίες και εμπόδια και να αποκτήσουμε διαύγεια.

Σιωπή, παιχνίδι, δράση!

Σήμερα κάνε αυτά που σε κάνουν καλύτερο από χθες!

Η τύχη και ο άνθρωπος

Η ζωή μας συνεπαίρνει, μας ενθουσιάζει, μας μεθάει και μας κυριαρχεί μ’ όλο που ξέρουμε την ματαιότητα που γεννάει η φθορά. Πολλές φορές ξεγελιόμαστε με παραμύθια, με σοφιστείες με θρησκευτικούς δογματισμούς, με παρερμηνείες, με πλάνες. Και βλέπουμε με άλλο πρίσμα τη ζωή και από άλλη οπτική γωνία την μοίρα. Γιατί πολύ συχνά η μοίρα φοράει μια μάσκα όταν μας πληγώνει.

Το σκεπτικό της τύχης, ανοίγει μπροστά μας ορίζοντες στοχασμού, χρήσιμου για την ατομική μας συγκρότηση και για την κοινωνική μας συμπεριφορά. Ας επεξεργαστούμε μερικούς τέτοιους στοχασμούς.

Τον παράγοντα τύχη (δηλ. την σύμπτωση των γεγονότων) θα ’πρεπε να τον υπολογίζουμε πρώτα στον εαυτό μας κι ύστερα στους άλλους για να μειώσουμε την αξία τους… όπως τόσο συχνά το συνηθίζουμε. Εξάλλου, οι αλλεπάλληλες ατυχίες μπορούν να οδηγήσουν και τον πιο δραστήριο άνθρωπο στην αδράνεια. Και το πιο κοφτερό μαχαίρι όταν αστοχεί, στομώνει.

Η γέννηση και η αξιοποίηση των ικανοτήτων μας, μοιάζει με τη γέννηση και την ευδοκίμηση ενός πρίγκιπα. Η τύχη δίνει την πρώτη κίνηση ύστερα όλα το άλλα είναι ζήτημα εξυπνάδας και εργατικότητας. Πρέπει όμως να προσέξουμε κάτι. Την μεγάλη φήμη της η τύχη τη χρωστάει στην προπαγάνδα που της κάνουν οι άτυχοι. Έτσι, οι λιγοστοί τυχεροί, γρήγορα μεταφράζουν την τύχη τους σε προσωπική ικανότητα για να διαφημίσουν τον εαυτό τους. Και κάτι ακόμα: Ό,τι πετυχαίνουμε στην τύχη χωρίς να υπάρχουν προϋποθέσεις που να το δικαιώσουν, δεν ικανοποιεί βαθύτερα την συνείδηση μας. Κι ας δείχνουμε το αντίθετο.

Στη ζωή, η τύχη, που μας βρίσκει, μοιάζει με τον άνεμο που ξαφνικά φυσάει όταν εμείς στεκόμαστε ανύποπτοι. Μα η τύχη που εμείς βρίσκουμε (με την προετοιμασία μας, με την εργατικότητά και την δημιουργικότητα μας) μοιάζει με τον άνεμο που με την κίνησή μας δημιουργούμε, κι ας έχει άπνοια. Ο τεμπέλης, πάντα θεωρεί τον εαυτό του άτυχο. Μα κι ένα άλλο αξιοπρόσεχτο: Το να διορθώνεις με τη λογική τις δυσμένειες της τύχης είναι ο κανόνας αλλά το να διορθώνει η τύχη τις αβλεψίες της λογικής είναι η εξαίρεση. Γι’ αυτό με λίγη τύχη, ο άνθρωπος δημιουργεί μόνος του την τύχη του… Οι περισσότεροι νομίζουμε πως είμαστε άτυχοι. Μα αν σκαλίσουμε την μνήμη θα βρούμε πως σε κάποια τύχη χρωστάμε και την ζωή μας ακόμα. Μια τύχη μέσα στη δυστυχία μεγεθύνεται. Μια ατυχία μέσα στην ευτυχία συστέλλεται. Και ότι τελικά περισώζουμε από τις ατυχίες μας, τ’ ονομάζουμε τύχη.

Σε μια βαθύτερη ανάλυση της επίδρασης της τύχης στα ανθρώπινα, βλέπουμε πως αληθινός κύριος της τύχης είναι όχι αυτός που την συγκρατεί με κάθε θυσία, αλλά εκείνος που έχει την δύναμη να την αφήσει να φύγει.

Όταν μιλάμε για τύχη, το μυαλό μας δεν πρέπει να πηγαίνει κυρίως στις δυσμένειες της αλλά και στις εύνοιες της. O Montaigne στα «Δοκίμια» του αναφέρει -ανάμεσα στ’ άλλα- ένα χαρακτηριστικό γεγονός εύνοιας της τύχης. Ο ζωγράφος Πρωτογενής είχε αποτελειώσει τον πίνακα ενός σκύλου κατακουρασμένου και καταπονημένου, και ήταν πολύ ικανοποιημένος απ’ τις λεπτομέρειες της εργασίας του, έκτος από μία, την οποία θεωρούσε ιδιαίτερα σημαντική: δεν κατάφερνε να παραστήσει όπως ήθελε τον αφρό και το σάλιο στο στόμα του σκύλου. Βαρύθυμος και νευριασμένος εναντίον του έργου του, πήρε το σφουγγάρι του κι όπως ήταν ποτισμένο με διάφορες μπογιές το πέταξε πάνω στον πίνακα για να τον σβήσει τελείως. Μα η τύχη οδήγησε απόλυτα επιτυχημένα το σφουγγάρι να πέσει ακριβώς στο σημείο του στόματος του σκύλου, και να αποτελειώσει εκείνο που η τέχνη δεν είχε μπορέσει να πετύχει.

Για τη σχέση τύχης και ανθρώπου μεγάλο ρόλο παίζει ο χαρακτήρας, το ήθος, η ποιότητα της ψυχής και της συμπεριφοράς του ανθρώπου. «Το ήθος είναι στον άνθρωπο η τύχη του, το ριζικό του» θα μας πει ο Ηράκλειτος. Ο Μένανδρος συνδέει την καλή και σωστή φρόνηση με την καλή τύχη. Αλλά το ήθος που καθορίζει την τύχη είναι αποτέλεσμα αγωγής και παιδείας. Γι’ αυτό οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν στη μοίρα κατά διαφορετικό τρόπο απ’ τους Ανατολίτες που υποτάσσονταν στο «κισμέτ». Το έμβλημα τους ήταν «ΣΥΝ ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΧΕΙΡΑ ΚΙΝΕΙ». Οι ατυχίες τους, κινητοποιούσαν τις προσπάθειες τους.

«ΕΝ ΤΟΙΣ ΠΟΝΟΙΣΙΝ ΑΥΞΕΤΑΙ Ο ΕΛΛΗΝ» λέει ο Ευριπίδης (Ικετ. 323). Η δράση και ο αγώνας είναι σύμφυτος με τον χαρακτήρα του Έλληνα. «ΠΑΤΡΙΟΝ ΗΜΙΝ ΕΚ ΤΩΝ ΠΟΝΩΝ <ΤΗΣ ΑΤΥΧΙΑΣ> ΤΑΣ ΑΡΕΤΑΣ ΚΤΑΣΘΑΙ» θα μας πει ο Θουκυδίδης.

Το καλύτερο φάρμακο για την ατυχία είναι να την υπομένεις, να προσαρμόζεσαι στο καθεστώς της και αν είναι δυνατό να συνεργάζεσαι μαζί της, ελπίζοντας πάντοτε στο «κύλισμα του τροχού» της, με τη συμβολή σου. «Έργο του γενναίου καραβοκύρη είναι να προσαρμόζεται στις μεταβολές των ανέμων και του σοφού ανθρώπου, στις αλλαγές της τύχης» λέει ο Αριστώνυμος (Ανθ. Στοβ. Γ., 40). Η ζωή ολόκληρη απαιτεί προσαρμογή σε κάθε εναντιότητα και κάτι περισσότερο: συνεχή αναπροσαρμογή. Γιατί τίποτε δεν είναι και δε μένει στατικό. Η τύχη μεταβάλλεται, κι αυτός που καυχιέται για την ευτυχία του ή εξουθενώνεται απ’ την ατυχία του, δεν ελέγχει το μέτρο των συναισθημάτων και των σκέψεων του. Εξάλλου ο Βίας είπε: «Άτυχος είναι αυτός που δεν μπορεί να υποφέρει την ατυχία. Αυτός που την υπομένει είναι τυχερός».

Είναι άλλωστε από όλους γνωστό, πως άλλο ατυχία κι άλλο δυστυχία, άλλο τύχη κι άλλο ευτυχία. Και ακόμα, βλέπουμε στη ζωή, άλλους με την ατυχία τους να προχωρούν (γιατί επιστρατεύουν ένα πλήθος από δυνάμεις εσωτερικές και ενεργοποιούν ένα σωρό δυνατότητες του χαρακτήρα τους), και βλέπουμε άλλους με την τύχη τους να μένουν πίσω (γιατί επαναπαύτηκαν στην παροδική ευτυχία τους και αδράνησαν).Ωστόσο, το πιο δραστικό φάρμακο για την ατυχία παραμένει η παιδεία που μας κάνει να φιλοσοφούμε τις αντιξοότητες στη ζωή και να μην απογοητευόμαστε. Και παραμένει πάντα σοφός και ζωντανός ο λόγος του Λουκιανού: «ΚΑΙ ΤΥΧΗΣ ΔΕΙΣΘΑΙ ΛΑΜΠΡΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΟΥ ΜΙΚΡΑΣ».

Είναι πάντα θετικό το Positive Thinking; Ο πόλεμος στις αρνητικές σκέψεις και η χρησιμότητα της ισορροπίας

“Όλα θα πάνε καλά”! Ή, μήπως, “Όλα πάνε κατά διαόλου”; “Τέλειο, ας το κάνουμε”! Ή, μήπως, “Να το σκεφτώ λίγο, κάτι δεν μου κολλάει”; Γίνεται πολύς λόγος για τη “θετική” και την “αρνητική” σκέψη, αλλά και για το αν η “θετική” μάς βοηθάει, ενώ η “αρνητική” μάς δημιουργεί προβλήματα. Κατά πόσον, όμως, ισχύει αυτό;

Αυτό που λέμε “σκέψη” είναι μία διεργασία στον εγκέφαλό μας, την οποία μάλιστα νομίζουμε ότι μπορούμε να κατευθύνουμε κατά βούληση, παρόλο που δεν ισχύει και τόσο, όπως έχει αποδείξει η νευροεπιστήμη. Η σκέψη χρησιμοποιεί τη γλώσσα και μοιάζει με “εσωτερικό διάλογο” – έναν διάλογο μέσα στο μυαλό μας που δεν ακούνε οι άλλοι, συχνά μάλιστα συνοδεύεται και από εικόνες και συναισθήματα.

Ως “θετική” εννοούμε συνήθως μία σκέψη που δηλώνει κάτι ευχάριστο, μία επιθυμία, μία ευκαιρία, μία δυνατότητα, μία ιδέα ή πίστη ότι κάτι καλό θα συμβεί ή ότι είναι δυνατόν να συμβεί, ένα επίτευγμα, ένα ευχάριστο συναίσθημα, μία προτροπή κ.ο.κ.

Ως “αρνητική” εννοούμε συνήθως μία σκέψη που δηλώνει κάτι δυσάρεστο, κάτι ανεπιθύμητο, κάτι που, αν συμβεί, μπορεί να είναι επώδυνο ή βλαπτικό, έναν πιθανό κίνδυνο, μία αδυναμία, έναν αποκλεισμό, μία απαγόρευση, μία έλλειψη, ένα δυσάρεστο συναίσθημα, μία αναστολή κ.ο.κ.

Τόσο οι θετικές όσο και οι αρνητικές σκέψεις έχουν τη χρησιμότητά τους. Οι θετικές σχετίζονται με περισσότερες επιλογές, πιο εύκολες αποφάσεις, καλύτερη διάθεση, πιο εύκολη δοκιμή νέων πραγμάτων, κατάργηση κανόνων και επέκταση ορίων, φαντασίωση μελλοντικών επιτευγμάτων, μεγαλύτερη ανθεκτικότητα σε δυσκολίες και ατυχίες κ.ά. Οι αρνητικές σχετίζονται με προστασία, αποφυγή κινδύνων και λαθών, πιο ρεαλιστική και αποτελεσματική αντιμετώπιση μίας πολύπλοκης κατάστασης ή θέματος, επισήμανση του τι δεν πάει καλά και πρέπει να προσέξουμε, επιβολή κανόνων και ορίων κ.ά.

Το ότι μία σκέψη είναι θετική δεν ισοδυναμεί απαραίτητα με το ότι είναι καλή και χρήσιμη, ούτε ότι μία σκέψη αρνητική είναι άχρηστη ή επιζήμια. Πολύ εύκολα μπορεί μία θετική σκέψη να είναι επιζήμια, π.χ. όταν μας “τυφλώνει” από το να αντιληφθούμε υπαρκτούς κινδύνους και να τους αντιμετωπίσουμε σωστά. Όπως και μία αρνητική σκέψη μπορεί να είναι ωφέλιμη, π.χ. όταν μας βοηθάει να εντοπίσουμε και να δούμε στην πραγματική τους διάσταση προβλήματα που πρέπει να λυθούν.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα επιζήμιων θετικών σκέψεων είναι αυτές που κάνει π.χ. ένας πολιτικός ηγέτης και οι ψηφοφόροι του, βάζοντας σε κίνδυνο την κοινωνία και την οικονομία μίας χώρας, όταν η πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική. Άλλο παράδειγμα είναι η υπεραισιοδοξία ενός επιχειρηματία που παραβλέπει σημαντικούς κινδύνους και, τελικά, οδηγεί την επιχείρησή του σε χρεωκοπία και τους υπαλλήλους του στην ανεργία.

Πιο αποτελεσματικός ο συνδυασμός
Ιδανικά, τα καλύτερα αποτελέσματα έρχονται από ένα μείγμα θετικών και αρνητικών σκέψεων κατά περίπτωση, όπου οι θετικές σκέψεις ωθούν και οι αρνητικές προστατεύουν. Αυτό ισχύει σε ατομικό επίπεδο, αλλά και σε ομαδικό.

Δύο άνθρωποι μπορεί να σκέφτονται για το ίδιο θέμα ο ένας πολύ πιο θετικά και ο άλλος πολύ πιο αρνητικά. Για παράδειγμα, όταν ένα αντρόγυνο πρέπει να αποφασίσει για την αγορά ενός σπιτιού και έχουν βρει ένα που τους αρέσει, μπορεί π.χ. ο άντρας να αρχίσει να παραθέτει πόσα ελαττώματα και προβλήματα έχει το σπίτι (ότι είναι πιο ακριβό από όσο αντέχουν κ.λπ.), ενώ η γυναίκα να τονίζει πόσο ωραία είναι η περιοχή, πόσο ευρύχωρο είναι το σπίτι και ιδανικό για τα παιδιά που θα αποκτήσουν, πόσο καλοί φαίνονται οι γείτονες κ.λπ. Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι “τα ετερώνυμα έλκονται”, όπως λέμε, πιθανώς για να υπάρχει συνολική ισορροπία και αλληλοκάλυψη.

Αντίστοιχα, μία ομάδα ανθρώπων μπορεί να λειτουργήσει πολύ καλύτερα σε μία δραστηριότητα ή ένα έργο (project), αν αποτελείται από άτομα που διαφέρουν ως προς το πόσο θετικά ή αρνητικά σκέφτονται: Οι πιο αισιόδοξοι και θετικά σκεπτόμενοι μπορεί να βάζουν στόχους, να δίνουν κατευθύνσεις και να σχεδιάζουν πορεία και δράσεις, ενώ οι πιο απαισιόδοξοι και αρνητικά σκεπτόμενοι μπορούν εύκολα να επισημαίνουν και να προβλέπουν προβλήματα και κινδύνους, και όλοι μαζί να βρίσκουν καλές λύσεις.

Ο… πόλεμος κατά της αρνητικής σκέψης
Τότε γιατί φαίνεται η σύγχρονη κουλτούρα του Δυτικού κόσμου να προσπαθεί να επιβάλει τη θετική σκέψη εις βάρος της αρνητικής; Ακούμε, διαβάζουμε, δεχόμαστε συμβουλές για το πώς να διώξουμε τις αρνητικές σκέψεις (και τα συναισθήματα), πώς να τις αγνοήσουμε, να τις αποφύγουμε: “Μην το σκέφτεσαι, όλα θα πάνε καλά”, “Μην σκέφτεσαι ότι θα σε απολύσει, δεν πρόκειται να συμβεί” κ.ά. Όμως, πολλοί από εμάς διαπιστώνουμε πως, όταν προσπαθούμε να τις εφαρμόσουμε, αυτό είναι δύσκολο έως αδύνατο και προκαλεί και επιπλέον άγχος.

Αντίθετα, όταν σκεφτόμαστε πολύ θετικά, ακόμα και υπερβολικά θετικά, πολύ σπάνια μπορεί να δεχθούμε συμβουλή να μην το κάνουμε, παρόλο που θα μπορούσε να μας ωφελήσει σε αρκετές περιπτώσεις.

Γιατί αυτός ο πόλεμος με τις αρνητικές σκέψεις; Ίσως γιατί οι θετικές σκέψεις συνδέονται με καλή διάθεση και οι αρνητικές με δυσάρεστη διάθεση, με άγχος και στρες. Ίσως και γιατί το “κόλλημα” σε αρνητικές σκέψεις συνδέεται με ψυχικές διαταραχές και προβλήματα συμπεριφοράς, όπως η κατάθλιψη. Ίσως γιατί οι αρνητικές σκέψεις απαιτούν περισσότερο χρόνο σκέψης και, συχνά, δεν υπάρχει χρόνος για πολλή σκέψη! Ίσως επειδή μία αρνητική σκέψη δεν είναι ευχάριστη και συχνά είναι αγχωτική, υπάρχει η εντύπωση ότι αυτή η σκέψη μπορεί να κάνει ζημιά και γίνεται επίφοβη. Ίσως επειδή υιοθετούμε άκριτα τον αναπόδεικτο μύθο της “αυτο-εκπληρούμενης προφητείας”.

Πολλοί, μάλιστα, κατηγορούν τις αρνητικές σκέψεις ως πηγές προβλημάτων υγείας, αλλά δεν έχει επιβεβαιωθεί επιστημονικά τέτοια σχέση αιτίου-αποτελέσματος. Υπάρχει, λοιπόν, συχνά ένας φόβος για τις αρνητικές σκέψεις και μία προσπάθεια απόκρουσης ή και αντικατάστασής τους από θετικές.

Κάποια πειράματα και έρευνες έδειξαν ότι όσοι έχουν την τάση να σκέφτονται “θετικά”, που τους λέμε και αισιόδοξους, ζορίζονται ή και “βραχυκυκλώνουν” όταν τύχει ή χρειάζεται να σκεφτούν αρνητικά. Αντίστοιχα, όσοι έχουν την τάση να σκέφτονται “αρνητικά”, που τους λέμε και απαισιόδοξους, ζορίζονται πολύ με τις θετικές σκέψεις που τους επιβάλλονται, το στρες τους αυξάνεται όταν σκέφτονται θετικά με το ζόρι και δεν λειτουργούν καλά! Επιπλέον, φαίνεται ότι οι πρώτοι δεν μπορούν να αντιληφθούν πόσο καλά λειτουργούν οι δεύτεροι με τον τρόπο τους και αντίστροφα, αλλά η προσπάθεια επιβολής είναι μονόπλευρη εις βάρος των αρνητικών σκέψεων και των απαισιόδοξων.

Ευτυχώς, τα τελευταία χρόνια έχει μελετηθεί και αναδειχθεί η χρησιμότητα της τάσης για αρνητική σκέψη. Όταν η αρνητική σκέψη δεν λειτουργεί παθολογικά, μπορεί να χαρακτηριστεί πλέον ως “αμυντική απαισιοδοξία” και να απενοχοποιηθεί, καθώς μπορεί να λειτουργήσει θετικά (βλ. π.χ. δημοσίευση των J.K. Norem και E.C. Chang, με τίτλο ‘The positive psychology of negative thinking’, στο Journal of Clinical Psychology, 2002 Sep; 58(9):993-1001).

Ελέγχεται η σκέψη;
Επίσης, η νευροεπιστήμη μάς έχει δείξει ότι δεν ελέγχουμε πάντα τις σκέψεις μας και το αν θα είναι θετικές ή αρνητικές, καθώς επηρεάζονται πολύ από τα συναισθήματα, τις ερμηνείες που έχουμε για τα βιώματά μας, ακόμα και τη συμπεριφορά των ανθρώπων γύρω μας. Γι’ αυτό δεν χρειάζεται να κατηγορούμε τον εαυτό μας αν “δεν σκέφτεται θετικά” – συχνά δεν είναι κάτι που μπορούμε να ελέγξουμε εύκολα.

Βέβαια, είναι καθησυχαστικό να πιστεύουμε ότι ελέγχουμε τις σκέψεις μας και μέσω αυτών και τα συναισθήματά μας, και μάλλον ανησυχητικό το ότι μπορεί να μας ελέγχουν τα συναισθήματα και κάτι έξω από το συνειδητό μας έλεγχο. Ο συνειδητός μας νους έχει μία φυσική προτίμηση στην αντι-αγχωτική ιδέα ότι “μπορούμε να επιλέξουμε τι σκεφτόμαστε ή ακόμα και τι θα νιώσουμε”. Όμως πολύ συχνά είναι μία ψευδαίσθηση!

Υπάρχουν πολλοί τρόποι να αυξήσουμε τις θετικές σκέψεις μας μειώνοντας τις αρνητικές (ή και το αντίστροφο, αν χρειάζεται), αλλά χρειάζεται προσοχή, γιατί η απλή αποφυγή και προσπάθεια ακύρωσης μπορεί να αυξήσουν το στρες, έχοντας συχνά το αντίθετο αποτέλεσμα. Το σημαντικό είναι να υπάρχει ένα μείγμα θετικών και αρνητικών σκέψεων που να λειτουργεί καλά για το άτομο, την οικογένεια, την ομάδα, την κοινωνία.