ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΣΟΦΟΚΛΗΣ - Φιλοκτήτης (468-506)

ΦΙ. πρός νύν σε πατρός, πρός τε μητρός, ὦ τέκνον,

πρός τ᾽ εἴ τί σοι κατ᾽ οἶκόν ἐστι προσφιλές,
470 ἱκέτης ἱκνοῦμαι, μὴ λίπῃς μ᾽ οὕτω μόνον,
ἔρημον ἐν κακοῖσι τοῖσδ᾽ οἵοις ὁρᾷς
ὅσοισί τ᾽ ἐξήκουσας ἐνναίοντά με·
ἀλλ᾽ ἐν παρέργῳ θοῦ με. δυσχέρεια μέν,
ἔξοιδα, πολλὴ τοῦδε τοῦ φορήματος·
475 ὅμως δὲ τλῆθι· τοῖσι γενναίοισί τοι
τό τ᾽ αἰσχρὸν ἐχθρὸν καὶ τὸ χρηστὸν εὐκλεές.
σοὶ δ᾽, ἐκλιπόντι τοῦτ᾽, ὄνειδος οὐ καλόν,
δράσαντι δ᾽, ὦ παῖ, πλεῖστον εὐκλείας γέρας,
ἐὰν μόλω ᾽γὼ ζῶν πρὸς Οἰταίαν χθόνα.
480 ἴθ᾽· ἡμέρας τοι μόχθος οὐχ ὅλης μιᾶς.
τόλμησον, ἐμβαλοῦ μ᾽ ὅποι θέλεις ἄγων,
ἐς ἀντλίαν, ἐς πρῷραν, ἐς πρύμνην, ὅπου
ἥκιστα μέλλω τοὺς ξυνόντας ἀλγυνεῖν.
νεῦσον, πρὸς αὐτοῦ Ζηνὸς ἱκεσίου, τέκνον,
485 πείσθητι. προσπίτνω σε γόνασι, καίπερ ὢν
ἀκράτωρ ὁ τλήμων, χωλός. ἀλλὰ μή μ᾽ ἀφῇς
ἐρῆμον οὕτω χωρὶς ἀνθρώπων στίβου,
ἀλλ᾽ ἢ πρὸς οἶκον τὸν σὸν ἔκσωσόν μ᾽ ἄγων,
ἢ πρὸς τὰ Χαλκώδοντος Εὐβοίας σταθμά·
490 κἀκεῖθεν οὔ μοι μακρὸς εἰς Οἴτην στόλος
Τραχινίαν τε δειράδ᾽ ἢ τὸν εὔροον
Σπερχειὸν ἔσται, πατρί μ᾽ ὡς δείξῃς φίλῳ,
ὃν δὴ παλαιὸν ἐξότου δέδοικ᾽ ἐγὼ
μή μοι βεβήκῃ. πολλὰ γὰρ τοῖς ἱγμένοις
495 ἔστελλον αὐτὸν ἱκεσίους πέμπων λιτάς,
αὐτόστολον πέμψαντά μ᾽ ἐκσῶσαι δόμους.
ἀλλ᾽ ἢ τέθνηκεν, ἢ τὰ τῶν διακόνων,
ὡς εἰκός, οἶμαι, τοὐμὸν ἐν σμικρῷ μέρει
ποιούμενοι τὸν οἴκαδ᾽ ἤπειγον στόλον.
500 νῦν δ᾽, ἐς σὲ γὰρ πομπόν τε καὐτὸν ἄγγελον
ἥκω, σὺ σῶσον, σύ μ᾽ ἐλέησον, εἰσορῶν
ὡς πάντα δεινὰ κἀπικινδύνως βροτοῖς
κεῖται παθεῖν μὲν εὖ, παθεῖν δὲ θάτερα.
χρὴ δ᾽ ἐκτὸς ὄντα πημάτων τὰ δείν᾽ ὁρᾶν,
505 χὥταν τις εὖ ζῇ, τηνικαῦτα τὸν βίον
σκοπεῖν μάλιστα μὴ διαφθαρεὶς λάθῃ.

***

ΦΙΛ. Μα σε ξορκίζω στ᾽ όνομα, παιδί μου,
του πατέρα σου και της μητέρας σου,
ή αν έχεις κι άλλο π᾽ αγαπάς στον κόσμο,
470 λυπήσου με και μη μ᾽ αφήσεις έτσι
μονάχο κι έρμο μες σ᾽ αυτή που βλέπεις
τη συφορά και σ᾽ όσα έχεις μου ακούσει
που με ζώνουν κακά. Βάλε με κάπου
σαν παραφόρτι. Ενόχληση μεγάλη
θα᾽ ναι, το ξέρω, το κουβάλημά μου,
μα υπόφερέ την· οι ευγενείς οι φύσεις
μισούν τα αισχρά και για δόξα τους το ᾽χουν
να κάνουν το καλό· μ᾽ αν δεν θελήσεις
να το κάμεις αυτό, θα ᾽ναι για σένα
όχι μικρή ντροπή, ενώ αν με πάρεις,
πόση θενά ᾽ναι η δόξα σου, παιδί μου,
αν έρθω ζωντανός ξανά στην Οίτη!
Κάμε καρδιά, έλα λοιπόν, δε θα ᾽ναι
480 ο μόχτος σου ούτε μιας ακέριας μέρας·
πέταξέ με όπου θες· στ᾽ αμπάρι κάτω,
στην πρύμνα, στην πλώρη, παντού που θα ᾽ταν
να βάραινα λιγότερο τους άλλους·
πες το το ναι, αποφάσισ᾽ το, σε ορκίζω
στον ίδιο τον Ικέσιο το Δία.
Πέφτω εμπρός σου στα γόνατα κι ας είμαι
σακατεμένος και χωλός, ο μαύρος,
και μη μ᾽ αφήσεις έτσι εδώ, μονάχο
κι έρμο μακριά από κάθε χνάρι ανθρώπου·
μα σώσε με κι ή πάρε με μαζί σου
στον τόπο σου ή σε κάποιο απ᾽ τα λιμάνια
της Εύβοιας, του Χαλκώδοντα, που εκείθε
490 δε θα ᾽ν᾽ μακρύ το πέρασμα ως την Οίτη
και στης Τραχίνας τα βουνά και τ᾽ άγια
νερά του Σπερχειού. Δώσε με πίσω
στο γέρο μου πατέρα, αν και φοβούμαι
μήπως τον έχω από καιρό πια χάσει·
γιατί συχνά μ᾽ όλους εδώ που ερχόνταν
μ᾽ απελπισμένες δέησες του μηνούσα,
ή νά ᾽ρθει ο ίδιος με καράβι, ή στείλει
να με πάρει απ᾽ εδώ και με γλιτώσει·
μα ή έχει πεθάνει ή, ίσως, καθώς είναι
και φυσικό, κάθ᾽ άλλο ή τη δική μου
να ᾽χαν την έγνοια αυτοί και θα βιαζόνταν
μια ώρα πιο μπρος στον τόπο τους να φτάσουν·
τώρα σε σένα κρέμομαι, να γίνεις
500 ο ίδιος και κομιστής και μηνυτής μου,
συ σώσε, συ σπλαχνίσου με, στοχάσου
πως πάντα στέκει ο άνθρωπος σε φόβο
και κίνδυνο, ναι μεν και να ευτυχήσει,
μα πάλι και το ενάντιο να του τύχει·
πρέπει λοιπόν, όταν κανείς είν᾽ έξω
από τα κακά, τη δυστυχία να βλέπει
που μπορεί νά ᾽ρθει· κι όταν ζει ευτυχής,
τότε προπάντων να ᾽χει και το νου του
μην πάει χαμένη ξαφνικά η ζωή του.

ΟΜΗΡΟΣ: Ἰλιάς (6.466-6.529)

Ὣς εἰπὼν οὗ παιδὸς ὀρέξατο φαίδιμος Ἕκτωρ·

ἂψ δ᾽ ὁ πάϊς πρὸς κόλπον ἐϋζώνοιο τιθήνης
ἐκλίνθη ἰάχων, πατρὸς φίλου ὄψιν ἀτυχθείς,
ταρβήσας χαλκόν τε ἰδὲ λόφον ἱππιοχαίτην,
470 δεινὸν ἀπ᾽ ἀκροτάτης κόρυθος νεύοντα νοήσας.
ἐκ δὲ γέλασσε πατήρ τε φίλος καὶ πότνια μήτηρ·
αὐτίκ᾽ ἀπὸ κρατὸς κόρυθ᾽ εἵλετο φαίδιμος Ἕκτωρ,
καὶ τὴν μὲν κατέθηκεν ἐπὶ χθονὶ παμφανόωσαν·
αὐτὰρ ὅ γ᾽ ὃν φίλον υἱὸν ἐπεὶ κύσε πῆλέ τε χερσίν,
475 εἶπε δ᾽ ἐπευξάμενος Διί τ᾽ ἄλλοισίν τε θεοῖσι·
«Ζεῦ ἄλλοι τε θεοί, δότε δὴ καὶ τόνδε γενέσθαι
παῖδ᾽ ἐμόν, ὡς καὶ ἐγώ περ, ἀριπρεπέα Τρώεσσιν,
ὧδε βίην τ᾽ ἀγαθόν, καὶ Ἰλίου ἶφι ἀνάσσειν·
καί ποτέ τις εἴποι “πατρός γ᾽ ὅδε πολλὸν ἀμείνων”
480 ἐκ πολέμου ἀνιόντα· φέροι δ᾽ ἔναρα βροτόεντα
κτείνας δήϊον ἄνδρα, χαρείη δὲ φρένα μήτηρ.»
Ὣς εἰπὼν ἀλόχοιο φίλης ἐν χερσὶν ἔθηκε
παῖδ᾽ ἑόν· ἡ δ᾽ ἄρα μιν κηώδεϊ δέξατο κόλπῳ
δακρυόεν γελάσασα· πόσις δ᾽ ἐλέησε νοήσας,
485 χειρί τέ μιν κατέρεξεν ἔπος τ᾽ ἔφατ᾽ ἔκ τ᾽ ὀνόμαζε·
«δαιμονίη, μή μοί τι λίην ἀκαχίζεο θυμῷ·
οὐ γάρ τίς μ᾽ ὑπὲρ αἶσαν ἀνὴρ Ἄϊδι προϊάψει·
μοῖραν δ᾽ οὔ τινά φημι πεφυγμένον ἔμμεναι ἀνδρῶν,
οὐ κακόν, οὐδὲ μὲν ἐσθλόν, ἐπὴν τὰ πρῶτα γένηται.
490 ἀλλ᾽ εἰς οἶκον ἰοῦσα τὰ σ᾽ αὐτῆς ἔργα κόμιζε,
ἱστόν τ᾽ ἠλακάτην τε, καὶ ἀμφιπόλοισι κέλευε
ἔργον ἐποίχεσθαι· πόλεμος δ᾽ ἄνδρεσσι μελήσει
πᾶσι, μάλιστα δ᾽ ἐμοί, τοὶ Ἰλίῳ ἐγγεγάασιν.»
Ὣς ἄρα φωνήσας κόρυθ᾽ εἵλετο φαίδιμος Ἕκτωρ
495 ἵππουριν· ἄλοχος δὲ φίλη οἶκόνδε βεβήκει
ἐντροπαλιζομένη, θαλερὸν κατὰ δάκρυ χέουσα.
αἶψα δ᾽ ἔπειθ᾽ ἵκανε δόμους εὖ ναιετάοντας
Ἕκτορος ἀνδροφόνοιο, κιχήσατο δ᾽ ἔνδοθι πολλὰς
ἀμφιπόλους, τῇσιν δὲ γόον πάσῃσιν ἐνῶρσεν.
500 αἱ μὲν ἔτι ζωὸν γόον Ἕκτορα ᾧ ἐνὶ οἴκῳ·
οὐ γάρ μιν ἔτ᾽ ἔφαντο ὑπότροπον ἐκ πολέμοιο
ἵξεσθαι, προφυγόντα μένος καὶ χεῖρας Ἀχαιῶν.
Οὐδὲ Πάρις δήθυνεν ἐν ὑψηλοῖσι δόμοισιν,
ἀλλ᾽ ὅ γ᾽, ἐπεὶ κατέδυ κλυτὰ τεύχεα, ποικίλα χαλκῷ,
505 σεύατ᾽ ἔπειτ᾽ ἀνὰ ἄστυ, ποσὶ κραιπνοῖσι πεποιθώς.
ὡς δ᾽ ὅτε τις στατὸς ἵππος, ἀκοστήσας ἐπὶ φάτνῃ,
δεσμὸν ἀπορρήξας θείῃ πεδίοιο κροαίνων,
εἰωθὼς λούεσθαι ἐϋρρεῖος ποταμοῖο,
κυδιόων· ὑψοῦ δὲ κάρη ἔχει, ἀμφὶ δὲ χαῖται
510 ὤμοις ἀΐσσονται· ὁ δ᾽ ἀγλαΐηφι πεποιθώς,
ῥίμφα ἑ γοῦνα φέρει μετά τ᾽ ἤθεα καὶ νομὸν ἵππων·
ὣς υἱὸς Πριάμοιο Πάρις κατὰ Περγάμου ἄκρης
τεύχεσι παμφαίνων ὥς τ᾽ ἠλέκτωρ ἐβεβήκει
καγχαλόων, ταχέες δὲ πόδες φέρον· αἶψα δ᾽ ἔπειτα
515 Ἕκτορα δῖον ἔτετμεν ἀδελφεόν, εὖτ᾽ ἄρ᾽ ἔμελλε
στρέψεσθ᾽ ἐκ χώρης ὅθι ᾗ ὀάριζε γυναικί.
τὸν πρότερος προσέειπεν Ἀλέξανδρος θεοειδής·
«ἠθεῖ᾽, ἦ μάλα δή σε καὶ ἐσσύμενον κατερύκω
δηθύνων, οὐδ᾽ ἦλθον ἐναίσιμον, ὡς ἐκέλευες;»
520 Τὸν δ᾽ ἀπαμειβόμενος προσέφη κορυθαίολος Ἕκτωρ·
«δαιμόνι᾽, οὐκ ἄν τίς τοι ἀνήρ, ὃς ἐναίσιμος εἴη,
ἔργον ἀτιμήσειε μάχης, ἐπεὶ ἄλκιμός ἐσσι·
ἀλλὰ ἑκὼν μεθιεῖς τε καὶ οὐκ ἐθέλεις· τὸ δ᾽ ἐμὸν κῆρ
ἄχνυται ἐν θυμῷ, ὅθ᾽ ὑπὲρ σέθεν αἴσχε᾽ ἀκούω
525 πρὸς Τρώων, οἳ ἔχουσι πολὺν πόνον εἵνεκα σεῖο.
ἀλλ᾽ ἴομεν· τὰ δ᾽ ὄπισθεν ἀρεσσόμεθ᾽, αἴ κέ ποθι Ζεὺς
δώῃ ἐπουρανίοισι θεοῖς αἰειγενέτῃσι
κρητῆρα στήσασθαι ἐλεύθερον ἐν μεγάροισιν,
ἐκ Τροίης ἐλάσαντας ἐϋκνήμιδας Ἀχαιούς.»

***

Και ο μέγας Έκτωρ άπλωσε τα χέρια στο παιδί του·
έσκουξ᾽ εκείνο κι έγειρε στο στήθος της βυζάστρας·
φοβήθη τον πατέρα του καθώς είδε ν᾽ αστράφτουν
τ᾽ άρματα και απ᾽ την κόρυθα της περικεφαλαίας
470 την χαίτην που τρομακτικώς επάνω του εσειόνταν·
εγέλασε ο πατέρας του και η σεβαστή μητέρα·
και ο μέγας Έκτωρ έβγαλε την περικεφαλαία
και καταγής την έθεσεν οπού λαμποκοπούσε.
Εφίλησε κι εχόρευσε στα χέρια το παιδί του
475 κι έπειτα ευχήθη στους θεούς κι είπε: «Ω πατέρα Δία,
κι όλ᾽ οι επουράνιοι θεοί, δώσετε εις το παιδί μου
τούτο, ως εδώκατε εις εμέ, στο γένος του να λάμπει,
στ᾽ άρματα μέγας, δυνατός στην Ίλιον βασιλέας,
και ως έρχεται απ᾽ τον πόλεμον μ᾽ άρματα αιματωμένα
480 εχθρού που εφόνευσε, να ειπούν: καλύτερος εδείχθη
και του πατρός του, και χαράν θα αισθάνεται η μητέρα».
Ως είπε αυτά, στην αγκαλιά της ποθητής συμβίας
το βρέφος έβαλε και αυτή στο μυροβόλο στήθος
το πήρε γελοκλαίοντας· την ελυπήθη εκείνος,
485 εχάιδευσέ την κι έλεγε: «Αγαπητή, μη θέλεις
τόσο δι᾽ εμέ να θλίβεσαι, στοχάσου ότι στον Άδη
δεν θα με στείλει άνθρωπος η ώρα μου πριν φθάσει·
και άνθρωπος άμα γεννηθεί είτε γενναίος είναι,
είτε δειλός δεν δύναται τη μοίρα ν᾽ αποφύγει.
490 Αλλ᾽ άμε σπίτι, έχε στον νουν τα έργα τα δικά σου,
την ηλακάτην, τ᾽ αργαλειό, και πρόσταζε τες κόρες
να εργάζονται· στον πόλεμον θα καταγίνουν όλοι
οι άνδρες που εγεννήθησαν στην Τροίαν κι εγώ πρώτος».
Είπε και πάλι εφόρεσε την περικεφαλαίαν.
495 Και προς το σπίτι εκίνησεν η αγαπητή γυνή του
κι εσυχνογύριζε να ιδεί με μάτια δακρυσμένα.
Εις του ανδροφόνου Έκτορος την υψηλήν οικίαν
έφθασε κι εύρηκεν εκεί των γυναικών το πλήθος
κι απ᾽ την ψυχήν τους έκαμεν ο θρήνος ν᾽ αναβρύσει.
500 Και ζωντανόν τον Έκτορα στο σπίτι του εθρηνούσαν,
θαρρώντας που απ᾽ τον πόλεμον κι απ᾽ τ᾽ ανδρειωμένα χέρια
των Αχαιών δεν θα σωθεί και δεν θα γύρει πλέον.
Αλλά δεν αργοπόρησε στα δώματά του ο Πάρις·
εζώσθη τα πολύχαλκα και υπέρλαμπρα άρματά του,
505την πόλιν γοργά διάβηκεν, ως ήταν πτεροπόδης·
και ως όταν σπάσει τον δεσμόν καλοθρεμμένος ίππος,
βροντά τετραποδίζοντας στην ανοικτήν πεδιάδα,
να λούεται στο καθαρό ποτάμι μαθημένος·
την κεφαλήν κρατεί υψηλά, την χαίτην ανεμίζει,
510 και υπερηφανευόμενον στα κάλλη του τον φέρνουν
στες μαθημένες του βοσκές γοργά τα γόνατά του,
ομοίως απ᾽ την Πέργαμον ο Πριαμίδης Πάρις
περήφανος κατέβαινε με πόδια φτερωμένα
και στ᾽ άρματα ωσάν ήλιος λαμποκοπούσεν όλος.
515 Τον θείον εύρηκε αδελφόν κει πόμελλε να στρέψει
απ᾽ όπου με την ποθητήν γυναίκα του ομιλούσε.
Και πρώτος ο θεόμορφος Αλέξανδρος του είπε:
«Έγκαιρα δεν επρόφθασα, καθώς έχεις προστάξει,
ω σεβαστέ μου· σε κρατώ και συ πολύ σπουδάζεις».
520 Και προς αυτόν απάντησεν ο λοφοσείστης Έκτωρ:
«Γλυκέ μου, αν είναι δίκαιος, κανείς δεν θα σε ψέγει
στα έργα τα πολεμικά και ανδρειωμένος είσαι·
το θέλεις και οκνηρεύεσαι, και μέσα μου λυπούμαι,
όταν πολλούς ονειδισμούς ενάντια σου προφέρουν
525 οι Τρώες που εξαιτίας σου βαρύν έχουν αγώνα.
Ας πάμε και θα διορθωθούν τούτ᾽ αν θελήσει ο Δίας
να στήσομεν στα σπίτια μας ελεύθερον κρατήρα,
προσφοράν όλων των θεών μεγάλων, αιωνίων,
άμ᾽ απ᾽ την Τροίαν διώξομεν των Αχαιών τα πλήθη».

Η λέξη που ποτέ δε λες όταν είσαι ερωτευμένος

«Το πεπρωμένο φυγείν αδύνατον» κι «όλοι έχουμε γραμμένο που το λένε πεπρωμένο», λέμε όταν θέλουμε να πετάξουμε κανένα καλό κλισέ. Κι ίσως να είναι ακριβώς έτσι, αν κι εμένα προσωπικά με καθησυχάζει η ιδέα του να μην ισχύει τίποτα από τα παραπάνω. Ασφαλώς υπάρχουν έννοιες όπως η τύχη, η μοίρα, το πεπρωμένο και το γραφτό -όπως λένε κάποιοι- οπότε ναι, αντιλαμβάνομαι ότι όλοι μας έχουμε ν’ αντιμετωπίσουμε κάποια γεγονότα, θετικά ή αρνητικά, που ονομάζοντάς τα ως προτετελεσμένα, τα καταπίνουμε πιο εύκολα. Υπάρχουν όμως κι οι επιλογές, οι ευκαιρίες, η πράξη ή η αδράνεια, η αντίδραση, η απάθεια, τα οποία οδηγούν, ανατρέπουν και καθορίζουν.

Κρατώντας λοιπόν το δεύτερο, η λέξη «πεπρωμένο» κι ο έρωτας δεν πάνε μαζί, δεν ταιριάζουν με τίποτα κι είναι εκ φύσεως δύο άκρως αντίθετες έννοιες. Γιατί έρωτας σημαίνει πάθος, όμορφη τρέλα, διεκδίκηση, επιθυμία, θέλω, υπερίσχυση του συναισθήματος, βεβιασμένες κινήσεις, ανωριμότητα, υστερία, αγωνία, επιλογή. Εμπεριέχει ακόμα, έννοιες όπως ο αυθορμητισμός κι ο παρορμητισμός, ενώ συνδέεται με λάθη, πράξεις, δράση-αντίδραση, αλλαγές -όχι πάντα υπέρ μας βέβαια-κι απουσία στασιμότητας. Επίσης ο έρωτας μάς ωθεί στα όριά μας, σπρώχνοντάς μας είτε στη θέσπισή τους είτε στο να τα ξεπεράσουμε, μάς ξεβολεύει από κάθε ζώνη ασφαλείας και μάς οδηγεί να μάθουμε πτυχές μας- εκείνες που ούτε εμείς οι ίδιοι γνωρίζαμε. Είναι επίσης αυτός που μάς δίνει κίνητρο, αισιοδοξία, ελπίδα. Είναι ο ίδιος που μας τα στερεί. Μάς μαθαίνει ακόμα να δίνουμε ό,τι καλύτερο έχουμε κι εγωιστικά να το περιμένουμε πίσω. Είναι μια φλούδα ζωής λίγο πριν τον πυρήνα του φρούτου.

Αντίθετα, η λέξη πεπρωμένο κρύβει μέσα της μοιρολατρία, απουσία ευθυνών, παθητικότητα κι απραξία. Αποδεχόμενοι την ύπαρξή της στον έρωτα, κι όσων αυτή συνεπάγεται, αυτόματα χάνουμε μεγάλο μέρος της υπόστασης και φύσης του, αφού πάνω απ’ όλα, η αποδοχή της σημαίνει ότι σύμβουλός μας είναι ο φόβος. Ο φόβος της απόρριψης, της έκθεσης, της δημιουργίας τυχόν νέων τραυμάτων, της ανακάλυψης νέων πτυχών κι ορίων, της ανάληψης ευθυνών, της αντιμετώπισης του εαυτού μας και της πραγματικότητας στα ίσα. Κι είναι τελικά αυτά τα ίδια που μάς οδηγούν «αναγκαστικά» στη λατρεία του «ήταν για να γίνει» στον έρωτα.

Και λέω αναγκαστικά, γιατί κάπως πρέπει να καθησυχάσουμε τον εγωισμό μας, τις ανασφάλειες και τις αδυναμίες μας, ότι εμείς κάνουμε ό,τι είναι δυνατό για τον έρωτα, αλλά μάλλον δεν ήταν γραφτό μας. Κάπως πρέπει να κατευνάσουμε την οργή των απωθημένων μας και τις κραυγές του έρωτα για τον οποίο δεν παλέψαμε αρκετά. Κάπως πρέπει να βολέψουμε τις φοβίες μας ώστε να μη φανούμε αδύναμοι για όσα δεν κυνηγήσαμε όσο πραγματικά θέλαμε.

Ενδόμυχα βέβαια γνωρίζουμε τη σκληρή αλήθεια όλων των παραπάνω, αλλά δεν τολμάμε να την παραδεχτούμε, για ευνόητους λόγους. Μάς αρκεί ν’ αγνοούμε την ανθρώπινη πλευρά μας, η οποία ασφαλώς και φοβάται, φορτώνοντας τις αποτυχίες του έρωτα στην τύχη, αντί ν’ αναλάβουμε τις δικές μας ευθύνες και να πάρουμε τις ανάλογες αποφάσεις που θα μεταφραστούν σε πράξεις. Είναι περισσότερο βολικό να φορτώσουμε λάθη και τυχόν αστοχίες μας στο πεπρωμένο, παρά να σηκώσουμε εμείς το βάρος τους. Με λίγα λόγια λοιπόν, το πεπρωμένο είναι φόβος. Είναι ο φόβος. Κι ας πούμε και μια αλήθεια. Ο φόβος κι ο έρωτας ποτέ δεν κράτησαν παρτίδες για πολύ.

Η εξουθένωση των γονέων μπορεί να έχει επικίνδυνες επιπτώσεις και στα παιδιά

Όταν το καθημερινό άγχος των γονέων μετατρέπεται σε εξουθένωση οι γονείς αρχίζουν να αισθάνονται αποξενωμένοι από τα παιδιά τους και αβέβαιοι για τις ικανότητές τους ως γονείς, αποκαλύπτουν νέα ερευνητικά δεδομένα τα οποία επικαλείται η Science Daily.

Τα αποτελέσματα των σχετικών μελετών που δημοσιεύτηκαν στην επιστημονική επιθεώρηση «Clinical Psychological Science» ανέδειξαν ότι αυτή η μορφή της υπερκόπωσης μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις για τους γονείς και τα παιδιά και αυξάνει την γονική αμέλεια, τα τραύματα και τις σκέψεις φυγής.

Η Μόιρα Μικολάγιακ, ερευνήτρια από το Καθολικό Πανεπιστήμιο της Λουβαίν εξηγεί ότι στο παρόν πολιτισμικό πλαίσιο ασκείται τεράστια πίεση στους γονείς.

ΤΟ ΝΑ ΕΙΣΑΙ Ο ΤΕΛΕΙΟΣ ΓΟΝΙΟΣ ΕΙΝΑΙ ΑΔΥΝΑΤΟ ΚΑΙ ΤΟ ΝΑ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΣ ΝΑ ΓΙΝΕΙΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΣΕ ΟΔΗΓΗΣΕΙ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ.

“Οτιδήποτε βοηθά τους γονείς να αποφορτίσουν τις μπαταρίες τους και να αποφύγουν την υπερκόπωση είναι καλό για τα παιδιά”, δηλώνει η ίδια.

Οι ερευνητές διεξήγαγαν δύο μελέτες για τις επιπτώσεις της γονικής εξουθένωσης.

Στην πρώτη έρευνα συμμετείχαν κυρίως γαλλόφωνοι γονείς από το Βέλγιο οι οποίοι συμπλήρωσαν ηλεκτρονικά ερωτηματολόγια που αποτελούνταν από 22 ερωτήσεις σχετικά με τη συναισθηματική εξουθένωση, την αποξένωση και τα συναισθήματα ανεπάρκειας των γονέων, 17 ερωτήσεις για την παραμέληση της εκπαίδευσης και των συναισθηματικών αναγκών των παιδιών τους και 15 ερωτήσεις σχετικά με την τάση τους να εμπλέκονται σε περιστατικά λεκτικής, σωματικής ή συναισθηματικής βίας. Σε αυτή τη μελέτη έλαβαν μέρος 2.068 γονείς.

Διαπιστώθηκε στενή συσχέτιση μεταξύ της γονικής εξουθένωσης με τη γονική βία, τη γονική αμέλεια και τον ιδεασμό φυγής. Τα αποτελέσματα, μάλιστα, διατηρήθηκαν ακόμα και όταν οι ερευνητές έλαβαν υπόψη την πιθανότητα οι γονείς να απαντούν με βάση το τι είναι κοινωνικά επιθυμητό.

Η δεύτερη έρευνα, που συμπεριέλαβε κατά κύριο λόγο αγγλόφωνους γονείς από τη Βρετανία, είχε παρόμοια αποτελέσματα.

Η Μικολάγιακ καταλήγει ότι υπάρχει μια ειρωνεία σε αυτά τα ευρήματα και εξηγεί: «Όταν θες πάρα πολύ να κάνεις το καλύτερο οδηγείσαι στο να κάνεις το χειρότερο. Η πίεση των γονιών να είναι τέλειοι τους οδηγεί στην εξουθένωση με καταστροφικές συνέπειες για τους ίδιους και τα παιδιά».

Η ερευνήτρια προτείνει ότι οι υπηρεσίες υγείας οφείλουν να ενθαρρύνουν τους γονείς να φροντίζουν και οι ίδιοι τους εαυτούς τους καθώς αυτό θα κάνει καλό όχι μόνο στους ίδιους αλλά και στα παιδιά τους και τονίζει ότι αυτές είναι υπεύθυνες να προσφέρουν ενημέρωση, ώστε η γονική εξουθένωση να πάψει να αποτελεί θέμα ταμπού και να έχουν οι γονείς την ευχέρεια να ζητήσουν τη βοήθεια που συχνά χρειάζονται.

Η αγάπη μετουσιώνει τα πάντα

Tο συναίσθημα της αγάπης είναι ένα συναίσθημα μεταμορφωτικό, καθώς μπορεί να προσλάβει όλα τα στοιχεία και τις εμπειρίες που κρύβουμε μέσα στην καρδιά μας και να τα μετουσιώσει στην πιο δυνατή μορφή Αναγέννησης.

Η έννοια της μετουσίωσης

Αρχικά, είναι καλό να αναφερθούμε στην έννοια της μετουσίωσης. Η μετουσίωση σχετίζεται με το να μπορεί ένας άνθρωπος μία δύσκολη ή τυχόν τραυματική εμπειρία που έχει βιώσει να την διαμορφώσει προς το καλύτερο, προς κάτι το οποίο είναι περισσότερο λειτουργικό για εκείνον.

Ο κάθε άνθρωπος, όντας πλασμένος με αγάπη αναζητά με κάποιο τρόπο να αισθανθεί άνευ όρων αποδοχή. Ας εξετάσουμε το πώς μπορούν δύο άνθρωποι μαζί να αναγεννηθούν και συμπορευόμενοι να γίνουν ο ένας μοχλός εξέλιξης και αναγέννησης τόσο για τον ίδιο του τον εαυτό όσο και για τον άνθρωπο που αγαπά.

Πρώτα απ’ όλα, σημαντικό στοιχείο στην πορεία της μετουσίωσης των εμπειριών μας είναι ο κάθε άνθρωπος να παρουσιάζει συναισθηματική ωριμότητα, πράγμα που σημαίνει ότι χρειάζεται να έχει ενσκήψει στην αυτογνωσία και στην μελέτη της προσωπικότητάς του.

Είναι εποικοδομητικό να γνωρίζει το ποιός ή ποιά πραγματικά είναι και να μην εξαρτά την προσωπική του ευτυχία και αυτοπραγμάτωση από την αποδοχή των άλλων.

Οι όροι αξίας

Επιπρόσθετα, είναι γνωστό ότι ο καθένας, ιδιαίτερα τα παιδιά, χτίζουν μία υγιή προσωπικότητα με αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση όταν έχουν λάβει από την οικογένειά τους αγάπη , σεβασμό και άνευ όρων αποδοχή .Αρκετές φορές όμως συναντάται στις οικογένειες να υπάρχουν όροι αξίας, πράγμα που σημαίνει ότι ένα παιδί για να γίνει αποδεκτό από τους γονείς του και να λάβει αγάπη ,σεβασμό και αποδοχή χρειάζεται να πορεύεται με βάση τους δικούς τους κανόνες και αξίες και να απεμπολήσει τις προσωπικές επιθυμίες και αξίες.

Αυτό συνεπάγεται ότι το παιδί αναγκάζεται να βάλει στην άκρη τα προσωπικά του όνειρα, του στόχους και τα χαρίσματά του και ουσιαστικά να ζήσει μία ζωή, σύμφωνα με τους κανόνες που του ορίζουν και του επιβάλλουν οι άλλοι, ακόμα και αν αυτοί είναι οι σημαντικοί άλλοι, οι ίδιοι του οι γονείς. Ορισμένοι άνθρωποι, όταν δεν έχουν επεξεργαστεί λειτουργικά τα στοιχεία του χαρακτήρα τους και δεν έχουν αποδεχθεί άνευ όρων τον εαυτό τους, όταν αναλαμβάνουν τον γονεϊκό ρόλο τείνουν να προβάλλουν ανεκπλήρωτα όνειρα και προσωπικές τους επιθυμίες στα παιδιά τους, τα οποία εν πολλοίς θεωρούν εσφαλμένα ως προέκταση του εαυτού τους και όχι ως αυτόνομες προσωπικότητες .

Ενώ λοιπόν διατείνονται ότι νοιάζονται πραγματικά για τα παιδιά τους και επιθυμούν το καλύτερο για εκείνα στην πραγματικότητα το μόνο που πράττουν, έστω και ασυνείδητα, είναι να επιθυμούν να καλύψουν δικά τους προσωπικά κενά, ανασφάλειες και δυσλειτουργικές καταστάσεις, τις οποίες δεν έχουν φέρει σε επίγνωση και δεν έχουν επεξεργαστεί επιτυχώς.

Αγάπη και αυτογνωσία

Όταν λοιπόν ένας άνθρωπος αρχίζει να βιώνει το συναίσθημα της αγάπης τότε έχει την μοναδική ευκαιρία να γνωρίσει πτυχές της προσωπικότητάς του, που υπάρχει περίπτωση μέχρι τότε να μην είχε ανακαλύψει καν ότι υπάρχουν μέσα στην ψυχή του. Η /ο σύντροφος που πορεύεσαι μαζί του μπορεί να σε βοηθήσει στην προσωπική σου εξέλιξη και να λειτουργήσει θεραπευτικά σε τυχόν τραυματικές εμπειρίες που έχεις βιώσει στη ζωή σου .

Η αγάπη μπορεί να μετουσιώσει καθετί ακόμη και τραυματικό σε πηγή δύναμης και χαράς ,μπορεί να απαλύνει κάθε τραύμα και κενό και ως άλλο νέκταρ να ρίξει νέκταρ και βάλσαμο ψυχής σε κάθε αμυχή που φέρει ο καθένας στην καρδιά του .

Περαιτέρω, λόγω της ψυχοσωματικής εγγύτητας που παρουσιάζoυν οι συντροφικές σχέσεις ο κάθε σύντροφος είναι πολύ όμορφο και ψυχικά ενδυναμωτικό να αισθάνεται ότι στο πρόσωπο του ανθρώπου που αγαπά βρίσκει κατανόηση, σεβασμό, εκτίμηση καθώς επίσης και άνευ όρων αποδοχή. Είναι πολύ σημαντικό να νιώθει ότι η /ο σύντροφός του τον αποδέχεται άνευ όρων , έτσι όπως πραγματικά είναι και για αυτό που είναι. Έτσι εκλείπουν οι προσποιήσεις και οικοδομείται αυθεντικότητα και γνησιότητα στην έκφραση του εαυτού και των συναισθημάτων στη σχέση .

Ακόμη, καθένας μπορεί να εκδηλώσει απερίφραστα και άφοβα τον εαυτό του ακόμη και πτυχές της προσωπικότητάς του, που τον κάνουν να αισθάνεται ευάλωτος .

Συμπερασματικά, η αγάπη είναι ευλογία, πηγή δύναμης, εξέλιξης και ζωής .Είναι ένα πολύτιμο δώρο Θεού, που όμως για να βιωθεί με τρόπο που θα χαρίσει την ευτυχία και την εξέλιξη και στους δύο συντρόφους χρειάζεται η συνειδητοποίηση εκ μέρους τους ότι είναι απαραίτητη η μεταξύ τους συνεργασία και καλή επικοινωνία.

Το ζευγάρι αποτελεί μια δυναμική και συνεχώς προδεύουσα θεραπευτική και συντροφική συμμαχία. Κατ΄αυτόν τον τρόπο το συναίσθημα αυτό συνεχίζει να τροφοδοτείται και να αυξάνει μέρα με την ημέρα, στιγμή με τη στιγμή και λεπτό με το λεπτό.

Η αγάπη είναι ρέουσα, είναι πάντοτε εξελισσόμενη. Δεν είναι στατική αλλά ακολουθεί μια εξελικτική πορεία, η οποία έχει αρχή αλλά όχι τέλος.

Η αγάπη έχει αρχή αλλά δεν έχει ποτέ τέλος. Δεν υπάρχουν χρονικοί περιορισμοί στην αγάπη. Διαρκώς αυξάνει και ενδυναμώνεται στις καρδιές, που τολμούν να της παραδοθούν , να της ανοιχτούν και να αφεθούν στην θεραπευτική της ευλογία.

Φόβος ή Ελπίδα;

Η ελπίδα και ο φόβος, τα πιο αποτελεσματικά όπλα στα χέρια της εξουσίας, διεκδικούν σε λίγες ώρες την ψήφο μας. Ένα ύποπτο αγαθό σταλμένο απ’ τους θεούς και ο γιος του θεού του πολέμου.

Ο Δίας φρόντισε να τοποθετήσει την ελπίδα μέσα στο πιθάρι της Πανδώρας, μαζί με όλες τις συμφορές που έπληξαν την ανθρωπότητα, όταν εκείνη το άνοιξε. Φροντίζοντας να μείνει η ελπίδα στο πιθάρι και στη διάθεση των ανθρώπων, ο Δίας μπορεί να τους κυβερνήσει ευκολότερα. Ο Ναπολέων Βοναπάρτης ομολογεί πως «ο ηγέτης είναι έμπορος ελπίδας».

Ο φόβος απ’ την άλλη, γιος του Άρη και της Αφροδίτης, μαζί με τον αδελφό του τον Δείμο (τρόμος) συνοδεύουν πάντα τον πατέρα τους στις μάχες. Ο φιλόσοφος Bertrand Russel διαπιστώνει πως «κανένας άνθρωπος ούτε ομάδα ούτε έθνος δεν μπορεί να ενεργήσει ανθρώπινα ή να σκεφθεί σωστά υπό το κράτος ενός μεγάλου φόβου.»

Τι είναι, λοιπόν, πιο επικίνδυνο; Ο φόβος ή η ελπίδα;

Η ελπίδα

«Το όνειρο που βλέπουμε ξυπνητοί είναι η ελπίδα», είπε ο Αριστοτέλης. «Είναι το χειρότερο κακό», είπε ο Νίτσε, «διότι παρατείνει τα βάσανα των ανθρώπων».

Η ελπίδα είναι άτιμο πράγμα. Εύκολα ρίχνει τον άνθρωπο στην αδράνεια και τον κάνει να πιστεύει σε χίμαιρες και Μεσσίες. Τον αποδυναμώνει, τον κάνει να αισθάνεται μικρός κι εξαρτώμενος από εξωτερικούς παράγοντες ή όπως λέει μία γερμανική παροιμία «Οι δυνατοί έχουν θέληση, οι αδύναμοι έχουν ελπίδα».

Η αρχαία ελληνική τραγωδία ήταν θεραπευτική, επειδή μεταξύ άλλων δεν πρόσφερε ελπίδα. Η κάθαρση ήταν το αποτέλεσμα της ταύτισης του θεατή με τον ήρωα, ο οποίος, όποιες κι αν είναι οι επιλογές του, στο τέλος θα υποστεί τις συνέπειες των πράξεών του. Κάποτε, ούτε καν αυτές. Θα υποστεί μέχρι τέλους τις συνέπειες κάποιας κακής συγκυρίας, μιας τυχαιότητας. Η κάθαρση του θεατή επέρχεται ως αποτέλεσμα του συντονισμού του με τις πραγματικότητες της ζωής. Η ελπίδα δεν έχει ρόλο, ούτε όταν ο Ευριπίδης επινόησε τον από μηχανής θεό.

Σήμερα, χρησιμοποιούμε την έκφραση «από μηχανής θεός» για να δηλώσουμε μία απρόσμενη λύση που εμφανίζεται ξαφνικά και λύνει προβλήματα. Στην τραγωδία, όμως, οι θεοί είναι αυτοί που προκάλεσαν τα προβλήματα εξ’ αρχής και ο Ευριπίδης τους «υποχρεώνει» να τα λύσουν. Επιπλέον, εκείνοι οι θεοί δεν έχουν καμία σχέση με ό, τι σήμερα ονομάζουμε θεότητα. Είναι ανθρώπινοι, κάνουν λάθη, μετανιώνουν, θυμώνουν και αγαπούν. Είναι άνθρωποι που ζουν σε άλλη διάσταση. Αυτό λοιπόν που βιώνει ο θεατής, ακόμα και όταν η λύση του δράματος επιτυγχάνεται με την επέμβαση του θεού, είναι η κάθαρση που προσφέρει η αποκατάσταση της κανονικότητας από εκείνον που τη διατάραξε.

Προσέξτε τι έγινε με την Ιφιγένεια. Η μοίρα της άρχισε να γράφεται πριν ακόμα γεννηθεί. Όταν οι τρεις θεές, η Αφροδίτη, η Άρτεμις και η Αθηνά ζητούν από τον Πάρη, τον πρίγκιπα της Τροίας, να επιλέξει μία από τις τρεις. Εκείνος επιλέγει την Αφροδίτη, που του υποσχέθηκε την ομορφότερη γυναίκα του κόσμου. Έτσι, εκείνος έκλεψε την Ελένη, ο άντρας της ο Μενέλαος ζητά εκδίκηση από τους Τρώες και ένας συμμαχικός στρατός ετοιμάζεται να εκστρατεύσει εναντίον της Τροίας. Οι άνεμοι όμως δεν ήταν ευνοϊκοί για τον απόπλου του στόλου και τότε η Άρτεμις ζητά από τον βασιλιά Αγαμέμνονα να θυσιάσει την κόρη του, την Ιφιγένεια. Στη συνέχεια, η θεά αρπάζει την Ιφιγένεια από τον βωμό και τη μεταφέρει στον Ταύρο, όπου υπηρετεί ως ιέρεια στον ναό της.

Εκεί κάποτε φτάνουν ο αδελφός της Ιφιγένειας με τον φίλο του, τον Πυλάδη και μετά από μία σειρά γεγονότων, δραπετεύουν όλοι μαζί από τον αφιλόξενο Ταύρο, αλλά μία κακοκαιρία ρίχνει το καράβι τους και πάλι στη στεριά. Ο θεατής παρατηρεί την αποτυχία των ηρώων με κομμένη την ανάσα. Η ζωή τους πια κινδυνεύει, αν πέσουν στα χέρια του βασιλιά. Ποιος θα τους σώσει; Ο Ευριπίδης εμφανίζει εντελώς ξαφνικά την τρίτη θεά. Η Αφροδίτη έγραψε τον πρόλογο, η Άρτεμις το κυρίως θέμα και η Αθηνά θα γράψει τον επίλογο. Ο από μηχανής θεός λέγεται έτσι επειδή εμφανίζεται στη σκηνή επάνω σ’ έναν γερανό που ονόμαζαν μηχανή. Η εμφάνιση αυτή, όμως, δεν ήταν τόσο απροσδόκητη όσο νομίζουμε σήμερα.

Ο θεατής στην τραγωδία δεν ελπίζει σε μαγική λύση. Αναμένει απλώς να ολοκληρωθεί ο κύκλος των παθημάτων και να επανέλθει η τάξη στη ζωή των ανθρώπων. Η Ιφιγένεια έζησε μία ταλαίπωρη ζωή σε ξένο τόπο, χωρίς δική της υπαιτιότητα, και όταν σώζεται από τη θεά Αθηνά και επιστρέφει στην Ελλάδα, και πάλι είναι υποχρεωμένη να υπηρετεί στον ναό της Αρτέμιδος στη Βραυρώνα.

Ο θεατής της τραγωδίας δεν ελπίζει, όμως φοβάται. Μάλιστα, ο οίκτος και ο φόβος είναι τα μέσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής για να οδηγήσει τον θεατή στην κάθαρση.

Ο φόβος και ο οίκτος

Ο Αριστοτέλης εξηγεί στην «Ποιητική» του, ότι τα δύο αυτά συναισθήματα προκαλούνται μόνο όταν αισθανόμαστε όμοιοι με εκείνα που βλέπουμε και όταν οι δυστυχίες που παρουσιάζονται δεν είναι τερατώδεις. Οι τερατώδεις δυστυχίες εκνευρίζουν απλώς και αποσυντονίζουν τον θεατή. Η περίπτωση που εκτινάζει τον φόβο και τον οίκτο στα ύψη είναι όταν κάποιος με τον οποίον ταυτιζόμαστε, ετοιμάζεται να διαπράξει ένα ανεπανόρθωτο σφάλμα από άγνοια. Όπως ο Οιδίποδας, που διέπραξε πατροκτονία και αιμομιξία εν αγνοία του. Ο μόνος τρόπος να ησυχάσει ο θεατής από την ένταση αυτή είναι η αποκάλυψη της αλήθειας. Ο Οιδίποδας κάποια στιγμή μαθαίνει τι έχει διαπράξει, αλλά δεν μπορεί πια να το διορθώσει. Η κάθαρση του θεατή οφείλεται στην εξάλειψη του φόβου, αφού πλέον ο ήρωας γνωρίζει τι έχει συμβεί. Δεν απαλλάσσεται από τις συνέπειες, αλλά γνωρίζει τι συμβαίνει και ο θεατής δεν ανησυχεί πια για το τι θα συμβεί, αν αποκαλυφθεί η αλήθεια. Το βλέπει και απολαμβάνει την ηδονή που προέρχεται από την κατανόηση μίας κατάστασης, το «κατά φύσιν καθίστασθαι», όπως λέει στη «Ρητορική».

Στη «Ρητορική» διαβάζουμε περισσότερα πράγματα για τον οίκτο και τον φόβο. Εκεί, ο Αριστοτέλης εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο ο ρήτορας χρησιμοποιεί τα συναισθήματα αυτά για να πείσει τους ακροατές του. Όπως στο θέατρο οι ηθοποιοί έχουν μεγαλύτερη πέραση από τους συγγραφείς των έργων, έτσι και στην πολιτική, επικράτησε η υποκριτική τέχνη λόγω της αχρειότητας των πολιτών, λέει ο Αριστοτέλης. Την τέχνη αυτή χρησιμοποιούν για να προκαλέσουν, μεταξύ άλλων, τον φόβο.

Η καλλιέργεια του φόβου για να είναι αποτελεσματική, θα πρέπει ο ρήτορας να γνωρίζει καλά την ψυχοσύνθεση του ακροατηρίου του. Ο φόβος είναι μία μορφή έντονης λύπης για ένα δυσάρεστο επερχόμενο, ένα κακό που δεν βλέπουμε, αλλά μπορούμε να φανταστούμε. Κάποιες φορές, ο ρήτορας χρειάζεται να προκαλέσει τον φόβο, κυρίως όταν όσα έχει να πει δεν είναι ευχάριστα. Στη συνέχεια, θα πρέπει να πείσει ότι η πρότασή του θα απαλλάξει τους ακροατές από τον φόβο, πράγμα που προαπαιτεί την καλή γνώση των πραγμάτων που φοβίζουν το συγκεκριμένο κοινό.

Γενικά, οι άνθρωποι φοβόμαστε περισσότερο:

1. Κάτι που μπορεί να μας βλάψει σύντομα και ανεπανόρθωτα ή που μπορεί να διορθωθεί από ανθρώπους που αντιπαθεί (και άρα, να τους ενδυναμώσει).

2. Τους ανθρώπους που έχουν τη δύναμη να προκαλέσουν το κακό που φοβόμαστε και τους φιλοχρήματους, επειδή το χρήμα είναι ισχυρό κίνητρο.

3. Τους ανθρώπους που έχουν προκαλέσει το ίδιο κακό στο παρελθόν και εκείνους των οποίων τα συμφέροντα συγκρούονται με τα δικά μας ή με τα συμφέροντα ισχυρών ανθρώπων που εμπιστευόμαστε.

4. Όσους έχουν αδικηθεί στο παρελθόν και διψούν για εκδίκηση, ειδικά όσους δεν δείχνουν οργισμένοι, οπότε είναι πιθανόν να δράσουν απροσδόκητα.

Ολοκληρώνοντας την ανάλυσή του για το φόβο ο Αριστοτέλης αποκαλύπτει πως, για να καλλιεργηθεί ο φόβος, «δεῖ τινα ἐλπίδα ὑπεῖναι σωτηρίας, περὶ οὖ ἀγωνιῶσιν.» Πρέπει, δηλαδή, να υπάρχει μία ελπίδα, κάτι για το οποίο να αγωνιούν, γιατί αυτός που δεν ελπίζει, δεν φοβάται!

Να φοβάμαι ή να ελπίζω;

Με την ελπίδα που συνοδεύεται από άγνοια, εξαπατά κανείς τον εαυτό του, από φόβο ν’ αντικρίσει την πραγματικότητα. Με τον φόβο συσκοτίζει τη λογική του και παραδίδεται στο έλεος εκείνου που εμπορεύεται την ελπίδα. Σ’ έναν φαύλο κύκλο παθημάτων, η ελπίδα γεννά τον φόβο και κατόπιν τον εμποδίζει να οδηγήσει την ψυχή στην κάθαρση, στην απελευθέρωση, για την οποία απαιτείται η κατανόηση της πραγματικότητας. Ο φόβος εγκλωβισμένος ψάχνει την ελπίδα. Ένας κύκλος ατέρμονης, ανατροφοδοτούμενης σύγχυσης.

Πριν ξεκινήσετε για την κάλπη, αφιερώστε λίγα λεπτά και σκεφτείτε. Απομονωθείτε για λίγο από κάθε περισπασμό και αναλογιστείτε τι ακριβώς μας έχει συμβεί. Πώς έγινε και αποδεχτήκαμε τον παραλογισμό. Γιατί δεν τολμάμε να σκεφτούμε λογικά.

Οι μισοί Έλληνες ψηφίζουμε κυνηγώντας την ελπίδα

Οι άλλοι μισοί ψηφίζουμε για να απαλλαγούμε από τον φόβο.

Κι όλοι μαζί καμαρώνουμε για το ορθολογικό πνεύμα των προγόνων μας, ενώ επαναλαμβάνουμε αμήχανα εκείνο που ποτέ δεν κατανοήσαμε:

Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβάμαι τίποτα, είμαι λεύτερος!

Η απαγορευμένη λέξη

Δεν ξέρω που είσαι. Ξέρω που ήσουνα όμως.

Δεν ξέρω τι λες. Θυμάμαι όμως πάντα αυτά που έλεγες.

Δεν ξέρω που κοιμάσαι. Νιώθω απλά ακόμα την ηρεμία όταν ξεκουραζόσουν.

Δεν ξέρω αν γελάς. Ακούω όμως ακόμα τον ήχο απ' το γέλιο σου.

Δεν ξέρω που είμαι. Ίσως γιατί είμαι ακόμα εκεί που ήμουν κι ας είμαι χιλιόμετρα μακριά.

Δεν θέλω να γράψω τίποτα τετριμμένο. Είμαι σίγουρος ότι μπορώ να το αποφύγω, από την άλλη όμως, οτιδήποτε άλλο γράψω δεν θα το καταλάβει κανείς.

Θα το καταλάβεις εσύ, εγώ, και ίσως εγώ κι εσύ.

Θα το καταλάβουν κάτι τοίχοι που άκουγαν, κάτι βρύσες που στάζανε, κάτι λουλούδια που άνθιζαν μέσα στο χειμώνα.

Θα το καταλάβουν κάτι πέτρες και κάτι θάλασσες.

Ούτε αυτές ξέρουν που είσαι, και πώς να σε βρουν μέσα σε τόσους ανθρώπους.

Ελπίζω μόνο να θυμούνται ότι ήμασταν η εξαίρεση μέσα σ ένα μεγάλο κανόνα.

Αυτός ο κανόνας που έκανε ένα μεγάλο κρακ και έσπασε αθόρυβα. Έσπασε σε χίλια κομμάτια κι ας τον ξανακόλλησες μετά.

Δεν θα πάψει ποτέ να είναι ένας άθλια κολλημένος κανόνας προκειμένου ν αποφύγει να γίνει η απόλυτη εξαίρεση.

Δεν μπορώ να σου θυμώσω που έγινες πάλι κανόνας, είναι που θυμώνω με τον εαυτό μου που δεν μπορώ να μην είμαι η εξαίρεση.

Ξέρεις ότι προσπαθώ πολύ να μην πω αυτά που λένε τα αγόρια και τα κοριτσόπουλα στα δεκαπέντε.

Δυσκολεύομαι όμως, γιατί ένιωθα για δεκαπέντε.

Λίγο οι ρυτίδες δίπλα απ' το στόμα που φαίνονταν σαν προέκταση του χαμόγελου, λίγο οι άσπρες τρίχες που στον ήλιο δεν τις ξεχώριζες.

Είναι που η δύναμη της εξαίρεσης σε κάνει να νιώθεις ότι μπορείς να πάρεις όλο τον κόσμο στις πλάτες σου.

Να τον σηκώσεις, να τον στριφογυρίσεις και να τον τοποθετήσεις πάλι στη σωστή του θέση.

Είναι που κάτι λέξεις δεν τις έχεις μάθει ακόμα. Δεν ξέρεις τι σημαίνει «πρέπει», δεν ξέρεις τι σημαίνει «δεν μπορώ».

Τις αγνοείς και προχωράς παρακάτω. Δεν θέλεις να τις μάθεις.

Κοιτάς μπροστά και δεν σε νοιάζει τι υπάρχει πίσω.

Και έχεις δρόμο. Δρόμους. Λεωφόρους.

Και δύναμη, ενέργεια, διάθεση, γνώση μέσα στην άγνοια, επιθυμία, λαχτάρα, Έρωτα.

Να, κοίτα τι κάνεις τώρα, μ έκανες και είπα την απαγορευμένη λέξη.

Αυτήν την τετριμμένη που υποσχέθηκα ότι δεν θα βγάλω απ' το στόμα μου. Αυτή που κάποιοι τη μισούν και άλλοι τη σιχαίνονται. Οι μισοί γιατί δεν την ξέρουν και οι άλλοι μισοί γιατί κάποια στιγμή την γνώρισαν καλά.

Εγώ την γνώρισα να ξέρεις.

Όμως σωστό πόρισμα δεν μπορώ να βγάλω. Δεν μπορώ να την περιγράψω, ούτε να την μεταφέρω αυτούσια.

Είναι σαν να μιλάς για κήπους σ ένα κόσμο από βράχους.

Όσοι είδαν τους κήπους δεν χρειάζονται επεξήγηση. Όσοι ζουν στους βράχους δεν μπορείς να τους εξηγήσεις όσο κι αν προσπαθήσεις.

Θυμάσαι τι σου είπα στην αρχή; Είναι δύσκολο να καταλάβει κάποιος.

Μόνο εγώ. Και εσύ.

Να ξέρεις πάντως ότι εγώ δεν τη μίσησα.

Ίσως γιατί η λέξη από μόνη της δεν έχει καμία αξία.

Ίσως γιατί και να μην υπήρχε, θα την είχαμε φτιάξει εμείς.

Ίσως γιατί σ΄ αγάπησα περισσότερο, απ’ όσο μίσησα την καταστροφή μου.

Πως το στρες μπορεί να καταστρέψει τις σχέσεις μας

Το στρες μπορεί να έχει γίνει ένα σχεδόν αποδεκτό μέρος της ζωής μας, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν επηρεάζει αρνητικά την καθημερινότητά μας, όταν μένει ανεξέλεγκτο. Δεν είναι όλα τα είδη στρες απαραιτήτως κακά – για παράδειγμα ένα είδος δημιουργικού άγχους έχει τη ικανότητα να μας ωθήσει προς τη δημιουργία και την καινοτομία.

Εντούτοις, τα πράγματα δυσκολεύουν όταν το στρες εισβάλλει στις ερωτικές και συντροφικές μας σχέσεις. Μπορεί να μην το αντιλαμβανόμαστε καν, αλλά αυτός ο εχθρός έχει τη ικανότητα να μας κάνει δυστυχισμένους μέσα σε μια σχέση, αλλά εμείς να πιστεύουμε ότι φταίει η σχέση για τη δυστυχία μας. Ποια είναι λοιπόν τα σημάδια που θα μας δείξουν ότι το στρες έχει εισβάλει στην προσωπική μας ζωή και πώς μπορούμε να το διαχειριστούμε;

1. Ο/Η σύντροφός σας είναι εξαιρετικά απομονωμένος/η

Φυσιολογικά, επικοινωνείτε άνετα μεταξύ σας. Τον τελευταίο όμως καιρό, ο σύντροφός σας είναι ολοένα και πιο σιωπηλός. Ξέρετε ότι κάτι συμβαίνει, αλλά δεν σας μιλά. Ορισμένες φορές, νιώθετε μόνοι. Αυτό δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι δεν σας εμπιστεύεται. Πολλοί άνθρωποι, ειδικά άντρες, αντιμετωπίζουν το στρες απομονωμένοι από τους άλλους. Δεν είναι μια συνειδητή απόφαση, αλλά ένας μηχανισμός άμυνας που τους προστατεύει απέναντι σε περαιτέρω στρεσογόνα ερεθίσματα.

Σε άλλες περιπτώσεις, οι σύντροφοι θα κλειστούν στον εαυτό τους, όχι επειδή είναι στρεσαρισμένοι, αλλά επειδή η άλλη πλευρά είναι. Μία από τις καταστροφικότερες πλευρές του στρες είναι η δύναμή του να «κολλάει» το νου μας σε αρνητικά μοτίβα σκέψης, που προκαλούν δυστυχία και σύγχυση σε δυσανάλογες ποσότητες.

Μία έρευνα του 2019 σε ιατρικό προσωπικό, σε ένα επάγγελμα δηλαδή που εμφανίζει υψηλά επίπεδα στρες, βρήκε μία άμεση σύνδεση ανάμεσα στο στρες και στην σχεσιακή ένταση. Όταν οι συμμετέχοντες εμφάνιζαν επανάληψη αρνητικών μοτίβων, οι σύζυγοί τους απομονώνονταν στον εαυτό τους και η σχεσιακή δυστυχία μεγάλωνε. Για την ακρίβεια, και οι δύο πλευρές ανέφεραν αυξημένη ένταση.

Αν, λοιπόν, παρατηρήσετε ασυνήθιστη σιωπή και απόσταση, ελέγξτε πρώτα τα δικά σας επίπεδα στρες και ύστερα της άλλης πλευράς. Μήπως μεταφέρετε στο σπίτι το άγχος της δουλειάς; Ή μήπως η σύντροφός σας αντιμετωπίζει μια ασθένεια στην οικογένειά της; Μήπως τα οικονομικά σας δυσκολεύουν και σας αγχώνουν; Όποιο κι αν είναι το πρόβλημα, η επικοινωνία είναι το κλειδί.

2. Καυγαδίζετε συχνά για μικρά πράγματα

Είτε είναι το γάλα που έμεινε εκτός ψυγείο, είτε ότι ξέχασε την επέτειό σας, συνεχώς μπλέκεστε σε ατέλειωτους τσακωμούς για πράγματα που φαίνονται ασήμαντα στη μεγάλη εικόνα της σχέσης σας. Αν νιώθετε συνεχώς ότι επικρίνεστε για σημαντικά ζητήματα ή ότι συγχύζεστε για ασήμαντες ανοησίες που έχουν να κάνουν με τον/τη σύντροφο, τότε μπορεί να έχετε πίεση από εξωτερικό στρες.

Σε κανέναν δεν αρέσει να επικρίνεται και υποβαθμίζεται η συμπεριφορά του. Από την άλλη πλευρά, το στρες πραγματικά εξαναγκάζει τον εγκέφαλο να στραφεί σε αρνητικά μοτίβα σκέψης και να εστιάσει σε αρνητικά γεγονότα – ακόμα κι αν είναι ασήμαντα. Σε αυτή την περίπτωση, χρειάζεται να εργαστείτε σκληρά στο πώς επεξεργάζεστε το στρες και επικοινωνείτε τον εκνευρισμό σας. Ή, ίσως χρειαστεί να εμπλακείτε με τον/τη σύντροφό σας σε μια δύσκολη, αλλά εξαιρετικά χρήσιμη συζήτηση για το πώς οι δυσκολίες τους σας επηρεάζουν. Ρωτήστε πώς μπορείτε να βοηθήσετε και στηρίξτε τους εμπράκτως.

3. Ο έρωτας τείνει να σβήνει

Καθώς το παρατεταμένο στρες επηρεάζει άμεσα την λίμπιντο, δεν είναι περίεργο που ένα από τα πρώτα σημάδια επίδρασης του στρες στη σχέση σας εμφανίζεται στην κρεβατοκάμαρά σας. Από εξελικτική σκοπιά, έχει νόημα, αλλά δεν είναι καθόλου χρήσιμη αυτή η παρενέργεια για τη σύγχρονη ύπαρξη. Άλλωστε, η τόνωση που προσφέρει η ερωτική ζωή με την αύξηση της ντοπαμίνης και της σεροτονίνης μπορεί να καταπολεμήσει τις ορμόνες του στρες.

Οι στρεσογόνες περίοδοι τείνουν να συσχετίζονται με λιγότερο ελεύθερο χρόνο. Αν ένας από τους δύο περνά το μεγαλύτερο μέρος της μέρας του στη δουλειά με πολύ πίεση και προθεσμίες, μειώνονται αυτόματα ο κοινός χρόνος.

Είτε πρόκειται για ένα ρομαντικό δείπνο, πίτσα στον καναπέ με ταινία, μία συναυλία ή ένα ξέγνοιαστο σαββατοκύριακο, κάθε ζευγάρι χρειάζεται να επενδύσει χρόνο συνειδητά ώστε να κρατήσει τη φλόγα ζωντανή.

Αν το σεξ είναι το τελευταίο πράγμα που σκέφτεστε, βεβαιωθείτε ότι ο/η σύντροφός σας γνωρίζει το γιατί. Εξηγείστε ότι αντιμετωπίζετε πολύ πίεση και ότι δεν έχετε χάσει το ενδιαφέρον σας για εκείνον/ εκείνη. Επιλύστε τη ρίζα του στρες και αφιερώστε χρόνο στη σχέση σας για να μην καταρρεύσει και τότε αντιληφθείτε ότι είναι πολύ αργά.

Οι καλοί άνθρωποι δεν αλλάζουν επειδή σκέφτονται με την καρδιά τους

Κακά πράγματα συμβαίνουν και στους καλούς ανθρώπους. Αυτό γίνεται επειδή το πεπρωμένο δεν είναι αυθαίρετο, ο τυφλός κόσμος και ο εγωισμός είναι συχνά συνδεδεμένοι. Ωστόσο, οι ευγενείς άνθρωποι δεν απαρνιούνται ποτέ τις ρίζες τους παρά τις παραπλανήσεις, επειδή αυτοί που σκέφτονται με την καρδιά τους δεν καταλαβαίνουν από αδυναμίες ούτε από ψυχρή λογική σκέψη.

Όλοι γνωρίζουμε άτομα που ταιριάζουν στην παραπάνω περιγραφή. Επιπλέον, κάθε φορά που βλέπουμε μια καλή πράξη, από αφιλοκερδή αλτρουισμό ή από ηρωισμό, οι περισσότεροι από εμάς αισθανόμαστε εμπνευσμένοι ή ακόμα και συμφιλιωμένοι με τον κόσμο. 

«Μια ουγγιά καλοσύνης αξίζει περισσότερο από ένα τόνο νοημοσύνης.» -Alejandro Jodorowsky

Τι είναι καλύτερο; Να νιώθεις καλά ή να κάνεις καλό;

Αυτό το ερώτημα ακούγεται λίγο περίεργο. Τι θα ήταν καλύτερο; Να επενδύουμε στην δική μας ευημερία ή να έχουμε ως προτεραιότητα την ευημερία κάποιου ξένου; Πιθανόν, πολλοί από τους αναγνώστες μας να πουν στον εαυτό τους πως η απάντηση είναι απλή, το να κάνεις κάτι τόσο απλό, όπως το να κάνεις καλό θα επαναφέρει την ισορροπία και την προσωπική ικανοποίηση. Ωστόσο, το συμπέρασμα αυτό δεν είναι τόσο σαφές για τους ειδικούς. Στην πραγματικότητα, αυτή η ιδέα έχει απασχολήσει ειδικούς στην ανθρώπινη συμπεριφορά για πολλά χρόνια.

Τι λένε οι έρευνες

Ερευνητές του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας έκαναν μια ενδιαφέρουσα μελέτη όπου συμπέραναν πως υπάρχουν δύο ζωτικοί σκοποί μέσα σε ένα ανθρώπινο ον και ο καθένας έχει βιολογικές επιπτώσεις.

Αυτά είναι τα δεδομένα:

Πρώτα, υπάρχουν οι άνθρωποι που χαρακτηρίζονται από την φιλοδοξία τους για ηδονική ευημερία. Αυτός είναι ένας τύπος ευτυχίας που προέρχεται αποκλειστικά από την αυτό-ικανοποίηση, στην ζωτική αναζήτηση για την προσωπική μας ευημερία.

Από την άλλη, αυτό που χαρακτηρίζεται ως ευδαιμονική ευημερία επίσης αναγνωρίστηκε. Μιλάμε για ένα άλλο είδος σκοπού, πιο βαθύ και ανυψωμένο όπου κάποιος προσπαθεί να αναπτυχθεί και να ωριμάσει σαν άνθρωπος ώστε να δώσει τον καλύτερο εαυτό του στους άλλους.

Συμπεράσματα

Στην έρευνα, ανακαλύφθηκε πως τα άτομα με ξεκάθαρη ευδαιμονική διάθεση (αυτοί που βάζουν τους άλλους ως προτεραιότητα) έχουν δυνατότερο ανοσοποιητικό σύστημα. Αποδείχθηκε πως έχουν λιγότερη φλεγμονή και υψηλότερο αριθμό αντισωμάτων, συνώνυμα με ένα ισχυρό ανοσοποιητικό σύστημα.

Επιπλέον, σε ψυχολογικό επίπεδο, το προφίλ τους έδειξε πως έχουν δυνατή πίστη. Δεν έχει σημασία πόσες φορές η ζωή τους έριξε κάτω, πόσες φορές εξαπατήθηκαν ή πόσες απώλειες υπέστησαν. Συνέχισαν να σκέφτονται με την καρδιά τους, συνέχισαν να έχουν ως προτεραιότητα τους άλλους και να εμπιστεύονται την ευγένεια των ανθρώπινων όντων.

Τα ηδονικά άτομα αποδείχθηκε πως είχαν χαμηλότερο αριθμό αντισωμάτων, πιο αδύναμο ανοσοποιητικό σύστημα και πιο ασταθή και μεταβλητή προσωπικότητα.

Παρόλα αυτά η σκέψη και η δράση με την καρδιά αξίζει την προσπάθεια και αξίζει την ευτυχία

Είναι πολύ πιθανό πως πολλοί από εμάς έχουν περάσει μια περίοδο όπου ο ζωτικός σκοπός μας ήταν μόνο ηδονικός. Δεν το βλέπουμε σαφώς σαν εγωιστική πράξη, το έχουμε κατανοήσει απλά ως μια ακόμα ευκαιρία για προσωπική ανάπτυξη. Κάποιες φορές, είμαστε απλώς εξερευνητές. Θέλουμε να πειραματιστούμε, να αγκαλιάσουμε την ζωή, να την εισπνεύσουμε, να ικανοποιηθούμε και να την καταναλώσουμε.

«Το μόνο σύμβολο υπεροχής που ξέρω είναι η καλοσύνη.» -Beethoven

Ωστόσο, λίγο-λίγο σκαρφαλώνουμε την πυραμίδα των αναγκών μας μέχρι να καταλάβουμε πως είμαστε όλοι διασυνδεδεμένοι, ένα θαυμάσιο και σύνθετο δίκτυο αλληλένδετων όπου οι πράξεις μας επανέρχονται στους άλλους. Το να κάνουμε καλό και να πράττουμε με την καρδιά μας συμβάλλει στην αρμονία μέσα στο χάος, είναι ένας φάρος στο σκοτάδι της καταστροφής.

Είτε το πιστεύετε είτε όχι, το να είσαι καλός άνθρωπος δεν σημαίνει ότι πρέπει να είσαι ήρωας, δεν απαιτεί το να βάζουμε τον εαυτό μας σε επικίνδυνες καταστάσεις για τους άλλους ή να μας ζητείται να προσπαθήσουμε να κερδίσουμε όλη την ανθρωπότητα. Οι καλοί άνθρωποι βρίσκονται κάθε μέρα, διακριτικοί αλλά φωτεινοί, ήσυχοι αλλά χαρούμενοι, ταπεινοί αλλά τεράστιοι όπως η καρδιά μας.

Αφήστε μας να δείξουμε καλοσύνη και σεβαστείτε τις καθημερινές πράξεις, ας σκεφτούμε τα μικρά πράγματα. Με αυτόν τον τρόπο, όταν η ευκαιρία για μεγάλες αλλαγές παρουσιαστεί η αδράνεια που έχουμε δημιουργήσει θα μας βοηθήσει. Βρίσκεται στον ορίζοντα της καθημερινής δουλειάς όπου η ευδαιμονική ευημερία είναι πολύ πιο πάνω από τον απλό ηδονισμό και όπου μπορούμε να είμαστε η πηγή έμπνευσης η οποία θα είναι μεταδοτική στον κόσμο.

Οι σκοποί και τα μέσα είναι ένα αδιαπέραστο δίχτυ

ΤΕΛΕΟΛΟΓΙΑ. Προέρχεται από τη λέξη τέλος, που σημαίνει “σκοπός” ή “επιδίωξη”. Η τελεολογία (ή συνεπειολογία όπως συχνά καλείται) βεβαιώνει ότι καμιά πράξη δεν είναι σωστή ή λανθασμένη από μόνη της, αλλά ότι η ορθότητά της ή όχι εξαρτάται από το καλό ή το κακό των συνεπειών που επιφέρει. Με άλλα λόγια, αν έχεις καλό αποτέλεσμα, έκανες το “σωστό”. Αν έχεις ένα κακό αποτέλεσμα, έκανες το “λάθος”.

Μια από τις επικρατούσες μορφές της τελεολογίας ονομάζεται “ωφελιμισμός της πράξης”. Αν έπρεπε να το συνοψίσετε σε μια πρόταση, θα έλεγε: “Να ενεργείς με έναν τρόπο τέτοιο ώστε να παράγει το μεγαλύτερο καλό για τον μεγαλύτερο αριθμό”. Από αυτή την άποψη, ο Ρομπέν των Δασών είναι σαφώς δικαιολογημένος να κλέβει από τους πλούσιους για να δίνει στους φτωχούς.

Σε τελική ανάλυση, υπάρχουν πολύ περισσότεροι φτωχοί από ό,τι πλούσιοι! Πολλοί περισσότεροι άνθρωποι θα ωφεληθούν παρά θα πληγούν από την “ανακατανομή” του πλούτου που έκανε ο Ρομπέν. Σύμφωνα με την προαναφερθείσα θεωρία, αυτό είναι ένα καλό αποτέλεσμα. Κι έτσι ο Ρομπέν πράττει σωστά που κλέβει.

Το κύριο προτέρημα της τελεολογίας είναι η απουσία προκατάληψης. Δεν αποδέχεται αλλά ούτε απορρίπτει καμία πράξη εκ των προτέρων, αλλά περιμένει το αποτέλεσμα της προτού εκφέρει γνώμη.

Όμως, αυτό είναι και μια από τις κύριες αδυναμίες της: Σχεδόν κάθε πράξη, ανεξάρτητα από το πόσο αποτρόπαια είναι, μπορεί να δικαιολογηθεί με μια έκκληση στις συνέπειές της. Για παράδειγμα, ο “ωφελιμισμός της πράξης” μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να δικαιολογηθεί το λιντσάρισμα ανθρώπων τους οποίους υποπτεύονται για εγκλήματα, αντί να τους δώσεις την ευκαιρία μιας δίκαιης δίκης. Στο κάτω κάτω, η συμμορία του λιντσαρίσματος είναι ευτυχισμένη με τη συμπεριφορά της, ακόμη κι αν το θύμα δεν είναι. Αν η ευτυχία είναι καλό πράγμα τότε το λιντσάρισμα είναι ένα παράδειγμα του αξιώματος “το μεγαλύτερο καλό για τον μεγαλύτερο αριθμό” και επομένως δικαιολογημένο “ωφελιμιστικά”.

Η χρησιμοποίηση του “ωφελιμισμού” με αυτό τον τρόπο αποτυγχάνει να λάβει υπόψη της τα τεράστια βάσανα του μικρότερου αριθμού, και έτσι επιτρέπει σε μια πλειοψηφία να αγνοεί τα δικαιώματα της μειοψηφίας. Όταν οι θέσεις μιας ομάδας ανατρέπουν τα δικαιώματα ενός ατόμου, η αδικία ακολουθεί κατά πόδας.

Η τελεολογία έχει κι άλλες αδυναμίες επίσης. Προϋποθέτει ότι εμείς γνωρίζουμε πως να μετρήσουμε το “καλό” ή το “κακό” των αποτελεσμάτων, σαν να ήταν λίγο ή πολύ κρέας ή λαχανικά πάνω σε μια ζυγαριά.

Στην πραγματικότητα κανείς δεν έχει ιδέα πώς να μετρήσει το καλό ή το κακό. Έτσι, αν δεν μπορεί να υπάρξει μία γενική συμφωνία πάνω στο τι είναι καλό ή κακό, δεν μπορεί να υπάρξει και συμφωνία για το αν η πράξη που το παρήγαγε είναι σωστή ή λανθασμένη.

Μπορεί να υπάρξει μόνο μία αυτο–δικαιωνόμενη συναίνεση, της οποίας θα γινόταν κατάχρηση για να υποστηριχθούν ακόμα και πολύ κακές πράξεις.

Ο Ρομπέν λοιπόν πρέπει να είναι πολύ προσεκτικός όταν δικαιολογεί τις πράξεις του με την τελεολογία.

Το να σκέφτεται κανείς για τις συνέπειες των πράξεών του είναι σημαντικό, αλλά οι επιδιώξεις δεν είναι ποτέ ανεξάρτητες από τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για να τις επιτύχουμε.

Το αριστουργηματικό αποτελεί πάντα την εξαίρεση

Όποιος έχει ξυπνήσει από τα πρώτα όνειρα της νιότης` όποιος έχει αναλογιστεί τη δική του εμπειρία και την εμπειρία των άλλων` όποιος έχει εξετάσει τη ζωή στην ιστορία του παρελθόντος και της εποχής του, και τελικά στα έργα των μεγάλων ποιητών, σίγουρα θα μπορεί να επιβεβαιώσει το αποτέλεσμα, αν η κρίση του δεν έχει παραλύσει από κάποια ανεξίτηλα χαραγμένη προκατάληψη, ότι αυτός ο κόσμος των ανθρώπων είναι το βασίλειο του τυχαίου και της πλάνης. 

Αυτά τα δύο τον κυβερνούν ανελέητα στα μεγάλα πράγματα αλλά και στα μικρά. Και μαζί μ’ αυτά η ανοησία και η μοχθηρία κρατάνε κι αυτές το δικό τους φραγγέλιο. Βγαίνει λοιπόν αβίαστα το συμπέρασμα ότι καθετί καλύτερο θέλει πολύ κόπο και προσπάθεια για να επικρατήσει` ό, τι είναι ευγενές και σοφό σπάνια εμφανίζεται, σπάνια αναλαμβάνει δράση ή βρίσκει ευήκοα ώτα, ενώ το παράλογο και το διεστραμμένο στον τομέα της σκέψης, το βαρετό και το κακόγουστο στη σφαίρα της τέχνης, το μοχθηρό και το ψευδεπίγραφο στη σφαίρα της δράσης, επιβάλλουν κατά κανόνα την κυριαρχία τους με μικρές μόνο διακοπές. Απ’ την άλλη μεριά, το αριστουργηματικό αποτελεί πάντα την εξαίρεση, μια περίπτωση στο ένα εκατομμύριο` οπότε αν έχει εκφραστεί μέσα σ’ ένα αιώνιο έργο, το έργο αυτό στέκει απομονωμένο, αφού πρώτα βγει αλώβητο από τις κακόβουλες επικρίσεις των συγχρόνων. Διατηρείται σαν τον μετεωρίτη που ήρθε στα μέρη μας από έναν κόσμο διαφορετικό απ’ τον δικό μας. 

Όσο αφορά όμως τη ζωή του ατόμου, κάθε προσωπική ιστορία είναι μια ιστορία βασάνων, γιατί κατά κανόνα η ζωή είναι μια συνεχής αλυσίδα από μεγάλες ή μικρές αναποδιές, τις οποίες όλοι κρύβουν όσο μπορούν, γιατί γνωρίζουν ότι οι άλλοι σίγουρα θα νιώσουν ικανοποίηση στο θέαμα κάποιων δεινών απ’ τα οποία εκείνοι τώρα είναι, προσωρινά τουλάχιστον, απαλλαγμένοι` πολύ σπάνια θα νιώσουν συμπόνια ή αλληλεγγύη. Προς το τέλος της ζωής του, ίσως να μην υπάρξει ποτέ άνθρωπος, μυαλωμένος και ειλικρινής, που θα επιθυμούσε να τα ξαναπεράσει όλα αυτά. Απεναντίας, αντ’ αυτού θα επέλεγε σίγουρα την απόλυτη ανυπαρξία.

H ΔΥΣΧΕΡΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΕΝΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ

Στην Ελλάδα “θεοποιήθηκε” ο Λόγος ως υπέρτατη αξία φιλοσοφική και ο διάλογος ως αξία ιδιαίτερα κοινωνική. Όπως είναι γνωστό, διάλογος είναι η ανταλλαγή σκέψεων και διερεύνηση αντιλήψεων για την εξεύρεση ενός σωστού συμπεράσματος πάνω σ’ ένα θέμα που προβληματίζει τους συζητητές. Είναι η τελειότερη μορφή επικοινωνίας για την ανταλλαγή απόψεων και πληροφοριών, την επίλυση η προσωπικών διαφορών ή συναισθηματικών εξομολογήσεων (ψυχική προσέγγιση). Μετατρέπει την μοναξιά και την αποστασιοποίηση σε συνύπαρξη και φιλία. Κυρίως όμως ο διάλογος είναι σημαντικός όταν αφορά ένα ζωτικό θέμα, πολιτικό, κοινωνικό, ηθικό, θρησκευτικό κ.λπ. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις η θεωρητική και πρακτική του αξία είναι μεγάλη, γιατί οι λύσεις στις οποίες θα οδηγήσει δεν αφορούν μόνον τους συνδιαλεγόμενους αλλά και το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.

Οι προϋποθέσεις ενός γνήσιού και γόνιμου διαλόγου είναι: να είναι ελεύθερος και αντικειμενικός, ανεπηρέαστος και ειλικρινής, αδογμάτιστος και αφανάτιστος, σφαιρικός και πειστικός, ισότιμος προς όλους τους συζητητές (ο ένας να σέβεται την άποψη του άλλου). Να είναι απαλλαγμένος από προκατάληψη, μισαλλοδοξία και ισχυρογνωμοσύνη. Να μη κυριαρχείται από το ένστικτο της επιθετικότητας που στοχεύει στην συντριβή του αντιπάλου και στον θρίαμβο του νικητή. Και προπαντώς να υπάρχει στο βάθος των συζητητών η συνείδηση ότι κανείς δεν μπορεί να έχει εκατό τοις εκατό δίκαιο και κανείς απόλυτο άδικο. 

Η λύση των περισσότερων προβλημάτων βρίσκεται στο “περίπου”, στην εξισορροπημένη συνδιαλλαγή και εναρμόνιση των αντιθέσεων. Δεν υπάρχει στην πράξη απόλυτο καλό και απόλυτο κακό για όλους ανεξαιρέτως. Ο Αριστοτέλης έθεσε σωστά το ζήτημα: “Επεί (δή) εξ ανοιμοίων η Πόλις… ανάγκη (εστί) μη μίαν (μόνον) είναι την αρετήν πάντων των πολιτών” (Πολιτικά 1277α, 6). Στον νεοελληνικό χώρο η δυσκολία ενός τέτοιου διαλόγου είναι παροιμιώδης. Ενώ από έναν συλλογικό διάλογο νικητής πρέπει να βγει η αλή0εια, ο κάθε συνομιλητής μάχεται ν’ αποδείξει ότι αυτός κατέχει την μοναδική αλήθεια και είναι ο νικητής. ‘Έτσι, οι διαφωνίες υπερισχύουν ατό την σύγκλιση των απόψεων, και οι συνομιλητές τελικά αφού “μονολογίσουν” μεταξύ τους, αποχωρούν χωρίς να υποχωρήσουν βήμα από τις προσωπικές θέσεις τους. Την υποχώρηση από τις Πρωταρχικές απόψεις τούς και γνώμες την θεωρούν προσβολή της προσωπικότητάς τους και καταρράκωση της αξιοπρέπειάς τους.’ Έτσι, μένουν άκαμπτοι και ανυποχώρητοι με την πεποίθηση πως η αντίστασή τους τονίζει την προσωπικότητά τους, και ενώ θα έπρεπε να συνυπάρχουν διαφωνούντες, προτιμούν την αποστασιοποίηση και την αντιπάθεια.

Οι αιτίες της ανικανότητας του Νεοέλληνα για διάλογο είναι πολλές- επισημαίνουμε μερικές:

– Ανώριμη κοινωνική συνείδηση συνεργασίας.
– Ανικανότητα για γόνιμη ακρόαση και σιωπή.
– Υπερτροφικός εγωισμός (ατομικοκεντρικότητα) που στοχεύει στην εξασφάλιση υπεροχής και σπουδαιοφάνειας ανάμεσα στους διαλεγόμενους. Ο Έλληνας δεν συζητάει, αποφαίνεται! Δεν αγαπάει την ισηγορία, την πολυφωνία, την συνύπαρξη των αντιθέτων. Απαιτεί την ομοφωνία! Εχθρεύεται τον αντίλογο.
– Υποβαθμισμένη εμπιστοσύνη στην αξία του διαλόγου και της ανταλλαγής ιδεών. ‘Έτσι ο διάλογος καταντάει συρραφή ρητορικών μονολόγων (συχνά άσχετων προς το θέμα). Δηλαδή διάλογος μεταξύ κωφών.
– Ατιθάσευτο ένστικτο ανταγωνιστικότητας, εριστικότητας ναι επιθετικότητας.
– Υποβαθμισμένη πνευματικότητα (που θα υπαγόρευε την ανεκτικότητα, τη μετριοπάθεια και τη διαλακτικότητα του πολιτισμένου ανθρώπου).
-Έλλειψη ικανής παιδείας (που διαμορφώνει τον πλούτο της σκέψης, τη μεθόδευση του λόγου, την όξυνση της κρίσης, τον σεβασμό του συνομιλητή, την ανύψωση του ήθούς, τη δίψα της αλήθειας και μόνο).
– Ο διάλογος με χαρακτήρα συστηματικού αμφισβητία, (επί παντός επιστητού) και απορριπτικού των πάντων.
– Δογματικότητα (που δυσχεραίνει τον διάλογο) ιδίως όταν εκφράζονται πολιτικές απόψεις (κομματική ιδεολογία) ή θρησκευτικές απόψεις (Θεολογική πίστη).
– Σοφιστική ικανότητα. Την χρησιμοποιεί άλλοτε για να επιδείξει “πνεύμα”, άλλοτε για ν’ αποπροσανατολίσει τον συνομιλητή κι άλλοτε για να δικαιολογήσει τις εσφαλμένες απόψεις του.
-Έλλειψη σωστής πληροφόρησης.
– Καχυποψία ότι τα συμπεράσματα του διαλόγου θα είναι βλαπτικά για τα συμφέροντα του διαλεγόμενου, οπότε ο διάλογος έχει χαραχτήρα καιροσκοπικό και παρελκυστικό.
– Προχειρολογία και φλυαρία ανούσια για δευτερεύοντα και εκτός θέματος πράγματα με ασαφή επιχειρήματα.

Ο ‘Ελληνας γενικά είναι κακός συζητητής στο σπίτι του, στις συναναστροφές του, στη δουλειά του, στις δημόσιες συζητήσεις, στο κοινοβούλιο, παντού. Δεν ξέρει να ακούει με προσοχή κάποιον ομιλητή και επιστρατεύει ένα σωρό επιχειρήματα σοφιστικά για να τον ανατρέψει. Όπου δύο Ρωμιοί, ο ένας αυτοσχεδιάζεται σε ρήτορα και ο άλλος αγωνίζεται να τον διακόψει. Τις περισσότερες φορές καταφεύγει σε χειρονομίες και στην υπερύψωση της φωνής για να υπογραμμίσει τις ιδέες του και να πείσει τούς συζητητές για γνώμες που δεν έχουν κανένα λογικό έρεισμα. Αλλά με χειρονομίες και φωνασκίες ο ανόητος λόγος δεν αναβαθμίζεται, υποβαθμίζεται. Τελικά ένας τέτοιος διάλογος καταλήγει σε διαπληκτισμούς – και όχι μόνο φραστικούς. Ο Εμ. Ροίδης έγραφε: “Μεταξύ δύο Ρωμιών διαφωνούντων δια το αν ο ήλιος προβάλλει εξ ανατολών ή εκ δυσμών, δίκαιον έχει ο οπλοφορών”!

Μια ακόμη κακή συνήθεια των Νεοελλήνων είναι η τέλεια έλλειψη διαλόγου ανάμεσα σε νέους και ηλικιωμένους κι αυτό φυσικά αποβαίνει σε βάρος των νέων. Στον διάλογο δεν πρέπει να στέκονται εμπόδιο οι ηλικίες, το χάσμα των γενεών, τα πολιτικά φρονήματα, οι θρησχευτικές πεποιθήσεις. Στον σωστό διάλογο ένα πράγμα πρωτεύει: η συλλογική αναζήτηση της αλήθειας. Τίποτα άλλο. Ο R. Rοllan το είχε επισημάνει: “Όταν συζητάμε δεν υπάρχει ανώτερος και κατώτερος, ούτε τίτλοι, ούτε ηλικία, ούτε όνομα. Τίποτα δεν λογαριάζεται παρά μονάχα η αλήθεια. Και μπροστά σ’ αυτή είναι όλοι ίσοι”. Και o Fr. Bacon παρατήρησε: “Γίνεται κανείς σοφώτερος από διάλογο μιας ώρας παρά από σκέψη μιας ημέρας”.

Φαίνεται όμως ότι η πολιτισμένη συνομιλία, ο διάλογος με βάση την αμοιβαία εμπιστοσύνη, δεν είναι γενικά κάτι το εύκολο, όχι μόνο για τους ‘Έλληνες αλλά και για άλλους λαούς, γιατί και η πιο ψυχρή λογική επηρεάζεται από το θερμό συναίσθημα. Χρειάστηκαν τόσα πολλά χρόνια για να γίνει η κραυγή των ανθρώπων ομιλία και φαίνεται πως δεν φτάνει μια ολόκληρη ζωή για να γίνει η ομιλία αυτή συνομιλία.

ΣΤΩΪΚΟΙ ΚΑΙ ΣΤΩΪΚΙΣΜΟΣ: ΑΡΘΡΑ - Η έννοια του «Θεού» στους Εθνικούς της Ύστερης Αρχαιότητας

Ήδη κάτω από τον Χριστιανισμό και πριν να φανεί ότι πεθαίνει, η παγανιστική σκέψη είχε αρχίσει να εξελίσσεται δυναμικά. Σε όλον τον 4ο αιώνα ο Παγανισμός έχει τρία σημεία στηρίξεως:

1. την αρχαία αριστοκρατία, παγανιστική από παράδοση και από πατριωτισμό («η Ρώμη θα ζήσει όσο θα ζήσουν οι θεοί της»),

2. τους ανωτέρους κρατικούς λειτουργούς που διαμαρτύρονταν ενάντια στην ανατολικοποίηση της Αυτοκρατορίας και στον δεσποτισμό του αυτοκρατορικού καθεστώτος, και τέλος

3. τις ισχυρές φιλοσοφικές σχολές, όπως μαρτυρούν η εκπαίδευση του Ιουλιανού, η σπουδαιότητα του Λιβάνιου στην Νικομήδεια και την Αντιόχεια κ.ο.κ.

Ο Παγανισμός αυτός πότε είναι ευσεβής και πότε, αντίθετα, καθαρά φιλοσοφικός και διανοητικός. Τα υπόλοιπα στοιχεία που συνθέτουν την νέα ευρύτερη «θρησκευτικότητα» της εποχής είναι η άνοδος της λατρείας του αυτοκράτορα, η διόγκωση του Χριστιανισμού και η πλημμυρίδα των ανατολίτικων θρησκευτικών λατρειών. Αλλά εκείνο που παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον είναι ότι απέναντι στην καινούργια θρησκεία του Χριστιανισμού, οι οπαδοί της αρχαίας Θρησκείας φαίνεται να «επανασκέπτονται» το σύστημά τους και να προτείνουν μία πιο πρωτότυπη διατύπωσή του.

Πράγματι, αντίθετα με όσα γράφονται πολύ συχνά, ο «ένας Θεός» τον οποίον επικαλείται γενικολογώντας ο ύστερος Παγανισμός δεν έχει καμμία απολύτως σχέση με τον Θεό του Ιουδαιοχριστιανικού Μονοθεϊσμού. Δεν πρόκειται για κάποιον Θεό ριζικά διάφορο των Θεών του πολυθεϊστικού Πανθέου και της αντίστοιχης Παραδόσεως, αλλά απλώς για την εκπροσώπηση μίας «κοινής αρχής» όλων των επιμέρους Θεών. Ο Στωϊκισμός, του οποίου οι θρησκευτικές βάσεις είναι ουσιαστικές, αποτελεί μία χαρακτηριστική περίπτωση αυτής της αντιλήψεως. Οι Λουί Ζερνέ και Αντρέ Μπουλανζέ παρατηρούν ότι «κανένα άλλο φιλοσοφικό σύστημα δεν έδωσε ποτέ τόση θέση στα θρησκευτικά προβλήματα. Και μπορεί κανείς να πει ότι ολόκληρη η στωϊκή αντίληψη του Σύμπαντος, της Φύσεως και του Πεπρωμένου των ανθρώπων, εξαρτάται από την Θεολογία αυτής της σχολής, ότι το ιδεώδες της ως προς την Σοφία, η ηθική πρακτική της τόσο σε ατομικά όσο και σε συλλογικό επίπεδο, έχουν μία καθαρά θεολογική θεμελίωσή τους» («Η ελληνική μεγαλοφυϊα στην Θρησκεία», εκδόσεις Αλμπέν Μισέλ, 1970).

Ο Θεός των στωϊκών είναι η «ψυχή του κόσμου» και ο κόσμος είναι ένα «Ον πλήρες σοφίας». Ο «Λόγος» (ο θείος ή φιλοσοφικός προσανατολισμός) που του δίνει τις βάσεις του είναι τελείως ομοούσιος μ’ αυτόν και δεν υπάρχει γι’ αυτόν κανένας «άλλος κόσμος». Το Σύμπαν δεν εξαρτάται από ένα άλλο Ον και ο άνθρωπος πρέπει να πραγματοποιήσει το ιδεώδες του αποκλειστικά μέσα σε αυτόν τον Κόσμο. Η Σοφία και η Αρετή συνίστανται στο να ζει κανείς σύμφωνα με την «τάξη» και την «αρμονία» του Σύμπαντος. Και ο Κόσμος, εφ’ όσον συμπεριλαμβάνει και περιέχει όλα τα υπάρχοντα, είναι συνεπώς τέλειος και τίποτα άλλο δεν μπορεί να υπάρχει πέρα και έξω από αυτόν.

Αυτή η «τελευταία» μορφή του αρχαίου Παγανισμού παραμένει πιστή στην αρχή της ανεκτικότητος. Για τους μορφωμένους Εθνικούς όλοι οι Θεοί είναι το ίδιο σεβαστοί, ακριβώς γιατί εκπροσωπούν διαφορετικές φανερώσεις μίας μοναδικής αρχική θεότητος, ενώ αντίθετα οι χριστιανοί δεν έπαψαν ποτέ να θεωρούν τους Θεούς των Εθνικών σαν «είδωλα», «δαίμονες» ή ακόμα και σαν θεοποιημένους ανθρώπους ή ακόμα χειρότερα σαν «ανθρώπους κακούς και αθλίους» όπως έχει γράψει ο Μαρτίνος της Μπράγας. Όταν οι στωϊκοί υποστηρίζουν την ιδέα ενός «μοναδικού Θεού», παραδέχονται ταυτοχρόνως την ύπαρξη των πολλών Θεών, αποδέχονται την ανθρωπόμορφη παράστασή τους και περιορίζονται στο να δώσουν αλληγορικές και συμβολικές ερμηνείες στην θεολογία τους. Εξηγούν λ.χ. ότι ο Θεός Ζευς είναι μία φανέρωση της αιωνίας και πρώτης Αρχής μέσα από την οποία όλα τα πράγματα υπάρχουν και εξελίσσονται, ενώ από την άλλη δέχονται ότι οι άλλοι πολλοί Θεοί εκπροσωπούν τα πολλά ειδικά χαρακτηριστικά της μίας αυτής και πρώτης Αρχής. Ο Διογένης Λαέρτιος σημειώνει πως «ο Θεός, ο Νους, η Ειμαρμένη, ο Ζευς, είναι ένα και το αυτό Ον, το οποίον ονομάζεται και με πολλά ονόματα ακόμη».

Την στιγμή λοιπόν, που ο Αρχαίος Κόσμος φαινόταν πως ναυαγούσε, στην πραγματικότητα ο Παγανισμός εξελισσόταν σημαντικά. Αλλά αν αναφερόταν σε «έναν» Θεό, δεν το έπραττε με την έννοια του Ιουδαιοχριστιανισμού, αλλά ήταν μάλλον ένας Παγανισμός που ερχόταν να διακηρύξει ότι η Θεότητα είναι εν τέλει η Ψυχή του Κόσμου (με την έννοια που και ο Πλάτων αναφέρεται στον «ευαίσθητο Θεό») ή αν θέλει κανείς ήταν ένας ενοποιητικός Συγχρωτισμός που αντιλαμβανόταν έναν ταυτόσημο με τον Κόσμο Θεό ως μία υπέρτατη Αρχή της οποίας οι άλλοι Θεοί είναι διαφορετικές φανερώσεις. Ο ύστερος αυτός Παγανισμός χαρακτηριζόταν «ιδεολογικά» από την ταυτόχρονη ερμηνεία των καθαρά θρησκευτικών και των φιλοσοφικών στοιχείων. Δεν είχε όμως τον καιρό να ριζώσει και αναγκάσθηκε δυστυχώς να εξαφανισθεί. Εάν ο ευρωπαϊκός Παγανισμός είχε αφεθεί να εξελιχθεί μόνος του και είχε κατορθώσει να προφυλαχθεί από την χριστιανική εισβολή, θα είχε ίσως εξελιχθεί ολόκληρος προς αυτή την συγκεκριμένη κατεύθυνση των στωϊκών.

Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι: Ι. ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΛΗ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

6.5. Γλώσσα και αλήθεια

Δεν γνωρίζουμε ακριβώς τον τρόπο διδασκαλίας των σοφιστών. Οργανωμένες σχολές μάλλον δεν ίδρυσαν - οι πρώτες φιλοσοφικές σχολές είναι αυτές του Πλάτωνα και του Ισοκράτη στις αρχές του 4ου αιώνα. Το πιο πιθανό είναι ότι παρέδιδαν ιδιαίτερα μαθήματα σε εύπορους νέους. Ο Αριστοτέλης μάς αναφέρει ότι ζητούσαν από τους μαθητές τους να αποστηθίσουν γραπτούς λόγους οι οποίοι ήταν συνθεμένοι με τέτοιο τρόπο ώστε να αναδεικνύεται η ορθή χρήση των επιχειρημάτων και η πειστικότητα (Αριστοτέλης, Σοφιστικοί έλεγχοι 183b36 κ.ε.). Ένα θαυμάσιο δείγμα τέτοιου λόγου, που έχει διασωθεί, είναι το Ελένης Εγκώμιον του Γοργία. Στο κείμενο αυτό ο Γοργίας επιχειρεί με δεξιοτεχνία να ανατρέψει την κοινώς αποδεκτή άποψη ότι η Ωραία Ελένη ευθύνεται για τον Τρωικό Πόλεμο, δείχνοντας ότι η Ελένη εξαναγκάστηκε από υπέρτερες δυνάμεις να ακολουθήσει τον Πάρη στην Τροία (είτε από τον άλογο έρωτα, είτε από τη θεϊκή βούληση, είτε από την «επίδραση της πειθούς των λόγων που έχει την ίδια δύναμη με τον εξαναγκασμό» [§ 12]). Ο Γοργίας δεν διστάζει να κλείσει τον λόγο του χαρακτηρίζοντας τον «παιχνίδι», δείχνοντας ότι δεν τον ενδιαφέρει στη συγκεκριμένη περίπτωση η αλήθεια, αλλά η σωστή διάρθρωση των δυνατών επιχειρημάτων.

Το κείμενο του Γοργία φέρνει στον νου τη διαμάχη του Δίκαιου και του Άδικου Λόγου στις Νεφέλες του Αριστοφάνη. Οι σοφιστές υπερηφανεύονταν ότι σε κάθε ζήτημα ήταν ικανοί να «κάνουν το ανίσχυρο επιχείρημα ισχυρό» (τὸν ἥττω λόγον κρείττω ποιεῖν· Αριστοτέλης, Ρητορική1402a23). Δεν εννοούσαν προφανώς ότι σκοπός τους ήταν η συνειδητή επιδίωξη της αδικίας. Ήθελαν να δείξουν ότι υπάρχει πάντοτε τρόπος να υποστηριχθεί εξίσου καλά μια θέση και η αντίθετή της. Αυτό το περιεχόμενο θα πρέπει να είχαν και ορισμένα συγγράμματα με τίτλο Αντιλογίες ή Δισσοί Λόγοι, που αποδίδονται σε σοφιστές. Μια σημαντική διάσταση της σοφιστικής διδασκαλίας ήταν η εξάσκηση των μαθητών στη «διαλεκτική», στην τεχνική δηλαδή συζήτηση κάθε θέσης με την κατάλληλη διατύπωση ερωτήσεων και απαντήσεων. Είναι προφανές ότι μια τέτοια δεξιότητα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμη στα αθηναϊκά δικαστήρια και στην αγορά. Ταυτοχρόνως όμως η διαλεκτική αποτέλεσε και τη νέα μέθοδο της φιλοσοφίας, μια μέθοδο που διεκδικείται τόσο από τους σοφιστές όσο και από τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα.

Η σημασία που αποκτούν κατά τον 5ο αιώνα η ρητορική και η διαλεκτική δημιουργεί ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα γλωσσικά ζητήματα. Αναφέρεται ότι ο Πρωταγόρας καλλιέργησε την «ορθοέπεια», την ορθή δηλαδή χρήση των γλωσσικών τύπων. Στην «ορθοέπεια» του Πρωταγόρα θα πρέπει να αναγνωρίσουμε την πρώτη προσπάθεια διατύπωσης γραμματικών και συντακτικών κανόνων της γλώσσας, σε μια περίοδο όπου η γραπτή έκφραση της γλώσσας κερδίζει συνεχώς έδαφος. Την ίδια εποχή ο Πρόδικος επιχείρησε τις πρώτες αναζητήσεις στην ετυμολογία των λέξεων, ένα πεδίο που θα απασχολήσει ιδιαίτερα και τον Πλάτωνα. Η ιστορία των λέξεων, η ελληνική ή η ξενική καταγωγή τους, η ανάλυση σε συλλαβές και γράμματα, οδηγούν στο κρίσιμο πρόβλημα της σχέσης γλώσσας και πραγματικότητας. Είναι χαρακτηριστικό ότι η αρχαιοελληνική λέξη στοιχεῖον, που στη φιλοσοφική ορολογία παραπέμπει στα πρωταρχικά συστατικά των όντων, αρχικά σήμαινε τα γράμματα του αλφαβήτου. Τι ισχύει λοιπόν; Η γλώσσα αντανακλά πιστά την πραγματικότητα ή έχει τη δική της αυτονομία;

Από τους προηγούμενους φιλοσόφους μόνο ο Παρμενίδης έθεσε εμμέσως ένα τέτοιο ερώτημα, όταν υποστήριξε ότι η σκέψη και η γλώσσα μάς δίνουν πολύ μεγαλύτερη βεβαιότητα από την εμπειρία. Ο Γοργίας θα υιοθετήσει τη συλλογιστική του Παρμενίδη, αποσυνδέοντας πλήρως τη γλώσσα από την εμπειρική πραγματικότητα.

Το μέσο με το οποίο πληροφορούμε τους άλλους για τα πράγματα είναι ο λόγος, και ο λόγος δεν είναι τα όντα που έχουμε μπροστά μας. Δεν παρουσιάζουμε επομένως στους διπλανούς μας τα όντα, αλλά κάποιο λόγο. Κι όπως το ορατό δεν θα μπορούσε να συλληφθεί με την ακοή, έτσι και το ον, που βρίσκεται έξω από εμάς, δεν θα μπορούσε να γίνει λόγος δικός μας.
Γοργίας, Περί του μη όντος
(Σέξτος Εμπειρικός, Προς μαθηματικούς 7.84)

Επικοινωνούμε με τους άλλους ανθρώπους με τον λόγο, και η επικοινωνία μας αυτή είναι ικανοποιητική. Αυτό ωστόσο δεν σημαίνει ότι μεταφέρουμε με τον λόγο κάποιες αντικειμενικές αλήθειες για τα πράγματα. Η ανθρώπινη εμπειρία είναι αναπόφευκτα υποκειμενική - αυτό αντιλαμβάνεται ο Πρωταγόρας, όταν διατυπώνει το περίφημο πάντων χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος. Η προσωπική μου εμπειρία στηρίζεται στα δεδομένα των δικών μου αισθήσεων, και είναι εξίσου αληθινή με την εμπειρία κάθε άλλου ανθρώπου. Δεν μπορώ να αποδείξω την αντικειμενική της αλήθεια, μπορώ όμως να αντλήσω τα συμπεράσματά μου από αυτήν και να τα κοινοποιήσω με τον καλύτερο τρόπο στους συνομιλητές μου. Ο ανθρώπινος λόγος κρίνεται όχι ως προς την αλήθεια του αλλά ως προς την εσωτερική του συνέπεια και την πειστικότητα.

Μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος: για όσα υπάρχουν ότι υπάρχουν, και για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν.
Πρωταγόρας, απόσπ. 1