ΡΗΤΟΡΙΚΗ: ΛΥΣΙΑΣ - Κατὰ Ἐρατοσθένους (1-3)

[1] Οὐκ ἄρξασθαί μοι δοκεῖ ἄπορον εἶναι, ὦ ἄνδρες δικασταί, τῆς κατηγορίας, ἀλλὰ παύσασθαι λέγοντι· τοιαῦτα αὐτοῖς τὸ μέγεθος καὶ τοσαῦτα τὸ πλῆθος εἴργασται, ὥστε μήτ᾽ ἂν ψευδόμενον δεινότερα τῶν ὑπαρχόντων κατηγορῆσαι, μήτε τἀληθῆ βουλόμενον εἰπεῖν ἅπαντα δύνασθαι, ἀλλ᾽ ἀνάγκη ἢ τὸν κατήγορον ἀπειπεῖν ἢ τὸν χρόνον ἐπιλιπεῖν.

[2] τοὐναντίον δέ μοι δοκοῦμεν πείσεσθαι ἢ ἐν τῷ πρὸ τοῦ χρόνῳ. πρότερον μὲν γὰρ ἔδει τὴν ἔχθραν τοὺς κατηγοροῦντας ἐπιδεῖξαι, ἥτις εἴη πρὸς τοὺς φεύγοντας· νυνὶ δὲ παρὰ τῶν φευγόντων χρὴ πυνθάνεσθαι ἥτις ἦν αὐτοῖς πρὸς τὴν πόλιν ἔχθρα, ἀνθ᾽ ὅτου τοιαῦτα ἐτόλμησαν εἰς αὐτὴν ἐξαμαρτάνειν. οὐ μέντοι ὡς οὐκ ἔχων οἰκείας ἔχθρας καὶ συμφορὰς τοὺς λόγους ποιοῦμαι, ἀλλ᾽ ὡς ἅπασι πολλῆς ἀφθονίας οὔσης ὑπὲρ τῶν ἰδίων ἢ ὑπὲρ τῶν δημοσίων ὀργίζεσθαι.

[3] ἐγὼ μὲν οὖν, ὦ ἄνδρες δικασταί, οὔτ᾽ ἐμαυτοῦ πώποτε οὔτε ἀλλότρια πράγματα πράξας νῦν ἠνάγκασμαι ὑπὸ τῶν γεγενημένων τούτου κατηγορεῖν, ὥστε πολλάκις εἰς πολλὴν ἀθυμίαν κατέστην, μὴ διὰ τὴν ἀπειρίαν ἀναξίως καὶ ἀδυνάτως ὑπὲρ τοῦ ἀδελφοῦ καὶ ἐμαυτοῦ τὴν κατηγορίαν ποιήσομαι· ὅμως δὲ πειράσομαι ὑμᾶς ἐξ ἀρχῆς ὡς ἂν δύνωμαι δι᾽ ἐλαχίστων διδάξαι.

***
Πρόλογος
[1] Δε μου φαίνεται, δικαστές, ότι είναι δύσκολο ν᾽ αρχίσω την κατηγορία μου, αλλά να πάψω να μιλώ. Τα έργα των ανθρώπων αυτών είναι τόσο φοβερά και τόσα πολλά, ώστε, και ψέματα να έλεγε κανείς, δε θα μπορούσε να βρει κατηγορίες χειρότερες από την πραγματικότητα, και την αλήθεια να ήθελε να πει, δε θα κατόρθωνε να την πει όλη· αναγκαστικά, ή ο κατήγορος από εξάντληση θα σταματούσε ή ο καθορισμένος χρόνος δε θα επαρκούσε.

[2] Και έχω την εντύπωση ότι σ᾽ αυτή τη δίκη θα μας συμβεί το αντίθετο απ᾽ ό,τι γινόταν στο παρελθόν. Ώς τώρα δηλαδή έπρεπε οι κατήγοροι να εκθέτουν τους λόγους της προσωπικής τους έχθρας για τους κατηγορούμενους· τώρα χρειάζεται από τους κατηγορούμενους να μάθουμε τί είδους έχθρα έτρεφαν απέναντι στην πόλη και τόλμησαν να διαπράξουν τέτοια εγκλήματα εναντίον της. Και μιλώ έτσι όχι επειδή δεν έχω λόγους προσωπικής έχθρας και οικογενειακές συμφορές, αλλά, απλούστατα, επειδή όλοι μας έχουμε ένα σωρό λόγους να είμαστε οργισμένοι τόσο για ιδιωτικά όσο και για δημόσια θέματα.

[3] Έτσι λοιπόν και εγώ, δικαστές, αναγκάζομαι τώρα με όσα έχουν συμβεί να γίνω κατήγορός του, μολονότι ποτέ ώς αυτή τη στιγμή δεν ασχολήθηκα με δικαστήρια ούτε για δικές μου ούτε για ξένες υποθέσεις. Γι᾽ αυτό πολλές φορές αισθάνθηκα να χάνω ολότελα το θάρρος μου από φόβο μήπως, στην προσπάθειά μου να εκπροσωπήσω σ᾽ αυτή τη δίκη και τον αδελφό μου και μένα τον ίδιο, φανώ από έλλειψη πείρας ένας ανάξιος και αδύνατος κατήγορος. Όπως και να είναι όμως, θα προσπαθήσω να σας κατατοπίσω για την υπόθεση από την αρχή όσο μπορώ συντομότερα.

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΔΗΜΑΓΩΓΙΑ ΣΤΟΝ ΑΙΩΝΑ TOΥ ΠΕΡΙΚΛΗ

   Η δημοκρατία θεμελιώθηκε στην Αθήνα λίγο πριν από την έναρξη του 5ου π.Χ. αιώνα. Αρχίζει με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Υπήρξαν σ' αυτές στοιχεία που την προετοίμαζαν στη συνέχεια έγινε σαφέστερη. Πιστεύω όμως ότι η αληθινή συνείδηση του δημοκρατικού ιδεώδους αναπτύσσεται προοδευτι­κά, στη διάρκεια του 5ου αιώνα, όταν η Αθήνα ήλθε αντιμέτωπη αρχικά με τους μηδικούς πολέμους, οι οποίοι την έφεραν σε αντίθεση με το απολυταρχικό καθεστώς της Περσίας, και, στη συνέχεια, στο τέλος του αιώνα, με το ολιγαρ­χικό πολίτευμα της Σπάρτης. Οπωσδήποτε, αυτή την εντύπωση μας δίνουν τα κείμενα. Η λέξη δημοκρατία εμφανίζεται για πρώτη φορά στον Ηρόδοτο1, ήδη σε μια απ' αυτές τις συγκρίσεις ανάμεσα στα πολιτεύματα που θα γίνουν προσφιλείς στους έλληνες συγγραφείς. Αλλά, αν εξετάσουμε αυτά τα κείμενα που εξυμνούσαν το δημοκρατικό ιδεώδες, σε αντίθεση με τα άλλα πολιτεύματα, και, ιδιαίτερα, στην εποχή του Περικλή ή στα επόμενα χρόνια, δύο αρχές ανα­δύονται ευκρινώς. Λέω δυο αρχές, γιατί όλα αυτά τα κείμενα δε μας περιγρά­φουν θεσμούς ή λεπτομέρειες οργάνωσης - που δε θα μας συγκινούσαν πια σή­μερα - αλλά πηγαίνουν κατευθείαν στις μεγάλες θεμελιακές ιδέες στις οποίες εδραιώνεται η δημοκρατία. Ένα ωραίο παράδειγμα γι' αυτό μας προσφέρεται από τη ρήση για τη δημοκρατία στις Ικέτιδες2 του Ευριπίδη. Εδώ, ως απά­ντηση στο Θηβαίο κήρυκα, ο οποίος φυσικά είναι ευνοϊκός στην απόλυτη εξου­σία, υπάρχει μια ρήση όπου αναπτύσσονται με πολλή ακρίβεια δύο αρχές: αρχι­κά, οι γραπτοί νόμοι, κοινοί για όλους, έγκυροι για όλους' και, σε μερικούς στί­χους, ο Ευριπίδης λέει ότι, σ' αυτή την περίπτωση, ο αδύνατος μπορεί να απαντήσει στην προσβολή του ισχυρού, και ο μικρός, αν έχει δίκιο, να νικήσει το μεγάλο3. Όλοι οι πολίτες είναι ίσοι και οι νόμοι συνεπώς προστατεύουν τους αδύνατους. Η δεύτερη αρχή είναι αυτή που μας παρέχει τη δυνατότητα, αν το επιθυμούμε, να παρεμβαίνουμε στη συνέλευση, να συμμετέχουμε στη διαχείρι­ση της πόλης, και ο όρος αυτός αντιπροσωπεύει την ίδια την ιδέα της ελευθε­ρίας και της ισότητας, δύο λέξεις που γνωρίζουμε καλά σήμερα. Προσθέτω ότι αν αναφέρομαι στον Επιτάφιο Λόγο4, που ο Θουκυδίδης αποδίδει στον Περι­κλή, αρχίζουμε ακριβώς, με τις δύο αυτές αρχές: νόμοι ίσοι για όλους, ελεύθερη συμμετοχή στη διαχείριση της πόλης, και δε θα επιμείνω πολύ σ' αυτές τις δύο αρχές, που θα άξιζε όμως τον κόπο, παρά μόνο για να δηλώσω στο χωρίο τη σημασία αυτή του ρόλου των νόμων, θα επιθυμούσα να επιμείνω σε μερικές λέξεις, γιατί αποτελούν πραγματικά μια ιδέα που επανευρίσκουμε σε όλα τα ελληνικά κείμενα. Ο έπαινος του νόμου, ο οποίος είναι η εγγύηση της ελευθε­ρίας, η προστασία των αδυνάτων, το προπύργιο κατά της βίας, το ιδιαίτερο χα­ρακτηριστικό της δημοκρατίας: αντίθετα, στην ολιγαρχία, ο νόμος εξαρτάται από την αυθαιρεσία ενός ανθρώπου, όπως λέει ο Ευριπίδης, «κι έχει νόμο τη θέληση του», αυτός παρ' αύτω5.

            Επιμένω για το λόγο αυτό επίσης, γιατί ένα μεγάλο μέρος της νεολαίας μας και του ακροατηρίου μας γενικότερα - μπόρεσα να το διαπιστώσω - αγνοεί αυτή την τόσο σημαντική ιδέα και φαντάζεται ότι ο νόμος είναι εξαναγκασμός, βία και αντικείμενο εναντίον του οποίου οφείλουμε να εξεγερθούμε και να αγω­νιστούμε. Με την άποψη αυτή, η συνεχής ανάλυση σε όλα τα ελληνικά κείμε­να δεν μπορεί παρά να τους ανοίξει τα μάτια, γιατί δεν είχαν, προφανώς, να τους τα ανοίξουν την εμπειρία της κατοχής ή της δικτατορίας, όταν εξαφανίζε­ται το κράτος δικαίου.

            Αλλά σε αυτές τις δύο αρχές πρέπει να προσθέσουμε ακόμη μια άλλη, ίσως πολλές άλλες. Γιατί και στο κείμενο του Ευριπίδη και στο αντίστοιχο του Θουκυδίδη, βλέπουμε ταυτόχρονα να εμφανίζεται η ιδέα ότι υπάρχει μια ανε­κτικότητα και μια ηπιότητα αμοιβαίες, οι οποίες συνάπτονται στη δημοκρα­τία. Στον Θουκυδίδη προσδιορίζεται με ακρίβεια ότι οι πολίτες, μεταξύ τους, αποφεύγουν τις αντιδικίες' στην Ευριπίδη, βλέπουμε την Αθήνα να υπερασπί­ζεται τους καταπιεσμένους που καταδιώκει ένας τύραννος και υπενθυμίζουμε ότι αυτός ο τύραννος είναι πάντοτε άνθρωπος βίαιος, που εξοντώνει τους δυνα­τούς, γιατί τους φοβάται και κάνει να βασιλεύει ο φόβος στην πολιτεία. Αυτή η ιδέα της ηπιότητας6 έρχεται μετά τις δύο μεγάλες αρχές, αλλά δεν παραλεί­πει να εμφανίζεται και θα γίνει απτή με την πάροδο του χρόνου. Στα κείμενα γίνεται λόγος για «τήν πρᾳότητα τῶν Ἀθηνῶν»8 ή ακόμη βρίσκουμε στον Ισο­κράτη «τήν πρᾳότητα τοῦ δήμου»8.

Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Γιατί στον Επιτάφιο Λόγο γλιστράμε σε λίγο σε όλες τις αρετές, σε όλες τις αξίες που αναπτύσσονται στα ίχνη της ελευθερίας. Το θάρρος γίνεται διαφορετικό, γιατί οφείλεται στην εμπιστοσύνη που εμπνέει η ελευθερία. Λείπουν οι κανονισμοί, η απαγόρευση, τα απαγορευμένα θεάματα· αντίθετα, η ψυχαγωγία, η ανάπτυξη του καθενός, η δυνατότητα να αναλαμβά­νουν ρόλους διαφορετικούς με ισότιμη διάθεση, ο τρόπος να συνδυάζουν το λόγο με την πράξη, εν συντομία, να αναπτύσσεται και να είναι ανοιχτός σε όλα. Η ζωή στη δημοκρατία, είναι ένας ορισμένος τρόπος ζωής, όπως ήθελαν να τον ασκούν στην Αθήνα, και ο οποίος αντιτίθεται στον τρόπο ζωής στη Σπάρτη.

            Αναγνωρίζουμε στο σύγχρονο κόσμο αυτά τα δύο είδη βίου ανάμεσα στα οποία οφείλουμε να επιλέξουμε. Αυτή η μεγάλη διεύρυνση της ζωής είναι ιδιαίτε­ρη στον Επιτάφιο Λόγο9, αλλά σχετίζεται επίσης με μια τάση της ελληνικής σκέψης, γιατί όλες οι περιγραφές των θεσμών προεκτείνονται πάντοτε σε μια πε­ριγραφή ηθών και τρόπων ζωής. Η ιδέα πολιτεύματος, θεσμών, είναι ενιαία.

            Αυτά τα κείμενα που δεν έχω εδώ το χρόνο να σας παραθέσω ευρύτερα, αλλά πιστεύω ότι τα γνωρίζετε, διατηρούν ακόμη και σήμερα την ακτινοβολία τους. Δεν προσδιορίζουν μια κατάσταση πραγμάτων και θεσμών, αλλά ένα ιδε­ώδες ζωής, προς το οποίο τείνουμε και το οποίο επικαλούμαστε, συνειδητοποι­ούμε. Πιστεύω ότι όσο οι θεσμοί έχουν αλλάξει, τόσο το ιδεώδες παραμένει και μας εγγίζει ακόμη, θα ήθελα μόνο να υπενθυμίσω ότι η Βουλή των Ελλή­νων, εδώ και ένα ή δύο χρόνια, έκανε μια ωραία έκδοση του Έπιτχφίου Λό-you10 του Περικλή, όπου, στη μια σελίδα, υπήρχε το ελληνικό κείμενο, και στην άλλη το κείμενο μεταφρασμένο σε μια από τις ευρωπαϊκές γλώσσες, υπογραμμίζοντας με την ευκαιρία αυτή σε ποιο σημείο αυτό το ιδεώδες παρέ­μενε, ή μάλλον είχε ξαναγίνει το αντίστοιχο της Ευρώπης. Δε λέω ότι έχει πραγματοποιηθεί -ένα ιδεώδες είναι πάντοτε πρόσφορο να βελτιωθεί, να επα­ναληφθεί· είναι, όμως, κάτι στο οποίο μπορούμε να κρατήσουμε τα μάτια μας καρφωμένα και, από την άποψη αυτή, το μάθημα των ελληνικών κειμένων μπορεί ακόμη να μας είναι ωφέλιμο.

            Βλέπετε ότι αυτό είναι ένα αρχικό επιχείρημα για τις σπουδές μας, γιατί η επαφή με τέτοια κείμενα μπορεί να αναζωογονήσει και να αναθερμάνει τη συ­νείδηση μας για ένα τέτοιο ιδεώδες.

            Και, ωστόσο, είναι φανερό ότι αυτή η δημοκρατία γνώρισε δυσκολίες, θα σας μιλήσω για μια άλλη διάλεξη που αναφέρεται σε μια άλλη εμφάνιση, εκεί­νη της δημαγωγίας και των δημαγωγών. Οι ατέλειες της δημοκρατίας γενικά ήταν γνωστές. Τις βρίσκουμε ήδη στον Ηρόδοτο, ο οποίος αναφέρει την άγνοια του λαού' αλλά η δημαγωγία, δηλ. ο ρόλος του κακού πολιτικού αρχηγού, ο οποίος κολακεύει το λαό, δεν ήταν γνωστός πριν από την εμφάνιση για την οποία μιλάω. Και αυτή την ανακάλυψη μπορούμε να την εντοπίσουμε στο χρό­νο, με πολλή ακρίβεια! Διευκρινίζω ότι στην αρχή η λέξη δημαγωγός δεν είχε καμιά μειωτική αξία: σήμαινε τον αρχηγό του λαού (ἅγων τόν δῆμον). Αλλά, πολύ γρήγορα βλέπουμε αυτή τη σημασία να γίνεται δυσάρεστη και να δηλώ­νει ένα συγκεκριμένο ελάττωμα. Λοιπόν, φαίνεται - και αυτό αποτελεί για μέ­να ένα θαύμα - ότι μπορούμε να πούμε με ακρίβεια πότε γεννήθηκε η ιδέα του κακού δημαγωγού, του δημαγωγού με τη σύγχρονη σημασία, θα το δείτε, αυ­τή η ανακάλυψη και αυτός ο κίνδυνος αποκαλύφτηκαν συγχρόνως σε μια ολό­κληρη σειρά διαφορετικών κειμένων, ακριβώς την ίδια εποχή.

            Η ιστορία, η κωμωδία, η τραγωδία: απόλυτη συμφωνία! Η καθεμιά ακτι­νοβολεί την εκπληκτική ικανότητα αυτών των Ελλήνων συγγραφέων να μετα­σχηματίσουν άμεσα σε όρους ανάλυσης έγκυρης «ἐσαεί», τις καθημερινές τους εμπειρίες.

            Για τον Θουκυδίδη, τα πράγματα είναι προφανή. Στο δεύτερο βιβλίο, επι­χειρεί έναν απόλυτο διαχωρισμό ανάμεσα στον Περικλή και στους διαδόχους του, λέγοντας ότι αυτοί εδώ όντας περισσότερο ίσοι μεταξύ τους, κατέληξαν βαθμηδόν να μιλάνε επιδιώκοντας να ευχαριστήσουν το λαό, για να ικανοποιή­σουν τις προσωπικές τους φιλοδοξίες. Έχουμε μια κρίση και η ιστορική διήγηση την ενισχύει με ιδιαίτερη έμφαση. Ο Θουκυδίδης το δείχνει σαφέστατα με αφορμή τον Κλέωνα και με αφορμή τα δύο επεισόδια, όπου ο Κλέων παρεμβαί­νει ακολουθώντας, κατά τη γνώμη του, μια κατεύθυνση καταδικαστέα: η εξέ­γερση της Μυτιλήνης, με την αυστηρότητα που θέλησε να γίνει αποδεκτή ο Κλέων για την εξόντωση των εξεγερμένων, και το επεισόδιο της Πύλου, όπου με χυδαία μέσα κατόρθωσε να του αναθέσουν την εντολή να ηγηθεί των Αθη­ναίων στην Πελοπόννησο, αφού είχε αποτύχει η προσπάθεια ειρήνης ανάμεσα στους δύο λαούς. Και στις δύο περιπτώσεις ο Θουκυδίδης χρησιμοποιεί, και εί­ναι το πρώτο παράδειγμα, τη λέξη δημαγωγό11, λέγοντας ότι ο Κλέων ήταν αυτή την εποχή ο ρήτορας με τη μεγαλύτερη απήχηση στο λαό και τις δύο φο­ρές κολακεύει το λαό υιοθετώντας τη βιαιότητα του. Βρισκόμαστε στο 425. Ο Περικλής πέθανε, όπως γνωρίζετε το 429.

            Αν τώρα μεταβώ από τον Θουκυδίδη στον Αριστοφάνη, τι βλέπω; Βλέπω τρεις κωμωδίες διαδοχικές: τους Ἀχαρνῆς, το 425, τους Ἱππῆς, το 424, τους Σφῆκες, το 422· το θέμα είναι απόλυτα συγκεκριμένο εδώ, εκπληκτικό. Στους Άχαρνής δε γίνεται ακόμη λόγος για το δημαγωγό, βλέπουμε όμως πόσο ο λα­ός αρέσκεται να κολακεύεται. Είναι πολύ υπερήφανος όταν του μιλάνε για την Αθήνα, την ἰοστέφανη12, και ο ενθουσιασμός δεν τον αφήνει να θρονιαστεί στα έδρανα του, όταν του μιλάει για τη «λαμπρή Αθήνα»13, χαρακτηρισμός, λέει ο Αριστοφάνης, που θα ταίριαζε σε σαρδέλες! Την επόμενη χρονιά, τα πράγματα γίνονται πιο συγκεκριμένα. Καλύπτουν μάλιστα όλη την έκταση της κωμω­δίας. Στους Ἰππῆς, δηλαδή, μας παρουσιάζουν το λαό, τον αγαθό γέροντα Δή­μο, λεία των κολακειών δύο επίμονων αντεραστών: του παφλαγόνιου δερματοπώλη, που είναι ο Κλέων, και του αλλαντοπώλη, που είναι ακόμη πιο απαίδευ­τος και αγροίκος από αυτόν. Και οι δύο συναγωνίζονται στην κολακεία και τη μικρότητα απέναντι στο λαό. Προσφέρουν στο Δήμο νόστιμα φαγητά, τον προσφωνούν με κολακευτικά λόγια, και παρουσιάζονται μπροστά του, προβάλ­λοντας τα κεφάλια τους: «Σκούπισε τα δάκτυλα σου στο κεφάλι μου»14, λέει ο ένας - «Όχι, στο δικό μου», λέει ο άλλος, κοντολογίς μια πραγματική πλειοδο­σία για να τον ευχαριστήσουν. Και ο αγαθός γέρος παρασύρεται μέχρις ότου στο τέλος ξαναβρίσκει τη σωστή του κρίση: δεν μπορούμε να φανταστούμε πιο έντονη καταδίκη, που καλύπτει όλη την έκταση μιας κωμωδίας. Στους Σφῆκες τα πράγματα είναι ίσως ακόμη πιο ξεκάθαρα, οι μάσκες έχουν πέσει. Πρόκει­ται για την αποζημίωση που επιδικαζόταν στα μέλη των επιτροπών των δικα­στών, αποζημίωση που ο Κλέων επιδίωκε να εγκριθεί, και αποτελεί την πε­μπτουσία της ηδονής για τον κυριότερο ήρωα της κωμωδίας· αυτός όμως ο ήρωας τοποθετείται ανάμεσα σε δύο πρόσωπα με ονόματα αποκαλυπτικά: Φιλοκλέων, ο φίλος του Κλέωνα, και Βδελυκλέων, αυτός που περιφρονεί και μισεί τον Κλέωνα και αντιτίθεται στη μωρία του απλοϊκού γέροντα και την αποζη­μίωση του.

            Θα δοκιμάζαμε ίσως μεγαλύτερη έκπληξη, συναντώντας προκαταβολικά αντίστοιχη επίθεση κατά των δημαγωγών στην τραγωδία: τι θα μπορούσε να γυρεύει μια τέτοια επίθεση ανάμεσα στις συμφορές του τρωικού πολέμου και τα κατορθώματα των ηρώων; Και όμως αυτή η επίθεση υπάρχει. Και υπάρχει ιδιαίτερα σε μια τραγωδία του Ευριπίδη που χρονολογείται - προσοχή! - στο έτος 424, δηλ. την ίδια ακριβώς εποχή. Οι δημαγωγοί εκπροσωπούνται εδώ από το φίλο μας τον Οδυσσέα, ο οποίος είναι πάντα έτοιμος να αγορεύσει και να υποστηρίξει τα αιτήματα που ευχαριστούν το λαό. Προτού ακόμη να συ­γκρουστεί μαζί του, όταν απαιτεί το θάνατο της Πολυξένης, μια επί πλέον βί­αιη ενέργεια του λαού, η Εκάβη εκφράζεται μ' ένα τρόπο πολύ σαφή εναντίον του, λέγοντας στο στίχο 133: ὁ ποικιλόφρων κόπις ἡδυλόγος δημοχαριστής Λαερτιάδης (ο λαοπλάνος Οδυσσέας, πολύλογος, γλυκόλογος, πολύγνωμος). Αυτές οι λέξεις είναι ξεκάθαρες και η λέξη δημοχαριστής (χαριζόμενος στον όχλο) φαίνεται να επαναλαμβάνει με ικανοποίηση τους όρους που χρησιμοποιεί ο Θουκυδίδης, όταν λέει ότι ο δημαγωγός μιλάει για την ευχαρίστηση του λαού. Αλλά μετά τη σκηνή ανάμεσα στην Εκάβη και στον Οδυσσέα, η Εκάβη, πα­ραβιάζοντας ακόμη και το πλαίσιο της τραγωδίας και απευθυνόμενη άμεσα στο κοινό, κραυγάζει το ίδιο ξεκάθαρα: 

ἀχάριστον ὑμῶν σπέρμ', ὅσοι δημηγόρους
ζηλοῦτε τιμάς· μηδέ γιγνώσκοισθέ μοι,
οἵ τούς φίλους βλάπτοντες οὐ φροντίζετε,
ἡν τοῖσι πολλοῖς πρός χάριν λέγητέ τί'15.

 [Αχάριστοι όλοι εσείς που αποζητάτε
να σας τιμά ο λαός στις ρητορείες.
Ποτέ να μη σας γνώριζα, που διόλου
δε νοιάζεστε αν θα βλάψετε τους φίλους,
φτάνει να πείτε κάτι που τον όχλο 
θα ευχαριστήσει.]                                                   

 Σ' ένα χρόνο περίπου, την ίδια χρονολογία με τον Θουκυδίδη, θα μπορούσα να προσθέσω άλλα κείμενα του Ευριπίδη, αρχίζοντας από το απόσπασμα των Ἱκετίδων, που ανέφερα πριν από λίγο, για το εγκώμιο της δημοκρατίας: ο εκ­πρόσωπος των Θηβών δεν παραλείπει να αναφέρει το ρόλο των ρητόρων που μιλάνε για να ευχαριστήσουν το λαό και τη σημερινή του ευτυχία, την αυριανή του όμως συμφορά, θα μπορούσα να αναφέρω επίσης διαφορετικές μορφές που προσλαμβάνει η δράση των δημαγωγών για παράδειγμα στον Ορέστη του Ευ­ριπίδη, όπου ένας βίαιος άνθρωπος επιτυγχάνει την καταδίκη του Ορέστη, ή καλύτερα τις φιλόδοξες κολακείες του υποψήφιου στην εξουσία, που εικονίζο­νται στον Αγαμέμνονα της Ἰφιγένειας τῆς ἐν Αὐλίδι. Αλλά δεν προτίθεμαι να αναπτύξω εδώ την ιστορία του θέματος: αρκούμαι στην αιφνίδια εμφάνιση του φαινομένου αυτού στα πρώτα χρόνια, παρακολουθώντας πώς κάθε συγγραφέας, διαδοχικά, εκφράζει με τον τρόπο του την ίδια σκέψη, την ίδια κρίση, την ίδια ανακάλυψη.

            Για τον ίδιο λόγο και για να διατηρήσουμε σαφή τα περιγράμματα, δε θα επιμείνω εδώ στις διαφορετικές σημασίες που μπορεί να προσλάβει η ιδέα του «δημαγωγεῖν»16. Αυτό μπορεί να φτάνει από την άμεση κολακεία και τις φι­λοφρονήσεις, που είναι πάντοτε ευπρόσδεκτες, μέχρι τα δώρα και τις αποζη­μιώσεις, που δεν εκτιμώνται λιγότερο, περνώντας απ' όλες τις προσπάθειες που γίνονται για να ικανοποιήσουν τα αισθήματα του λαού. Γιατί αυτό είναι αληθινά η κολακεία: να υποτάσσεσαι στην επιθυμία του, στην οργή του, στις παρορμήσεις του, στις απογοητεύσεις του. Αντίθετα, θα ξαναθυμίσουμε ότι ο Περικλής παρουσιάζεται σαν να αντιστέκεται στις παρορμήσεις του λαού, στις εκρήξεις οργής του, στην αποθάρρυνση του και να εκπροσωπεί κατά κάποιο τρόπο το δίσκο της ζυγαριάς, αποκαθιστώντας την ισορροπία και τη λογική στη θέση των παθών στα οποία υπόκειται πάντα ο όχλος.

            Η διεισδυτική ανάλυση εμφανίζεται με τη μορφή των επικρίσεων που η επικαιρότητα υποβάλλει στους συγγραφείς. Παρά την καταγγελία όμως του κινδύνου παραμένουμε μ' ένα πρόβλημα: τα κείμενα είναι εξαιρετικά και με τις δύο εκδοχές, αλλά με ποιο τρόπο αυτές οι δύο ιδέες εναρμονίζονται μεταξύ τους στα γεγονότα και στη σκέψη την ίδια; Οφείλω να πω ότι η ιστορία του Θου­κυδίδη μας αφήνει με την αίσθηση μιας αμηχανίας, γιατί φαίνεται, μολονότι η δημαγωγία καταγγέλλεται, πέρα ως πέρα, ότι ο ίδιος ο Θουκυδίδης, αφού είχε συμπεριλάβει αυτό το θαυμάσιο έπαινο του δημοκρατικού ιδεώδους στην εποχή του Περικλή, έφτασε να επαινέσει κατόπι, ως καλύτερο, ένα πολίτευμα πολύ συντηρητικό και μικτό, που υιοθετήθηκε ένα διάστημα από την Αθήνα, και που τελικά τελείωσε στο σύνολο του με μια καταστροφή. Εξάγουμε λοιπόν από τη διήγηση την εντύπωση ενός είδους παρακμής.

            Αυτή η εντύπωση, αόριστη ακόμη, επιδεινώνεται αν κοιτάξουμε μερικά κείμένα του 4ου αιώνα, και ιδιαίτερα το έργο του Πλάτωνα. Δεν υπαινίσσομαι μό­νο τα κείμενα στα οποία αναφέρει το λαό σαν ένα βίαιο ζώο με επίφοβες εκρή­ξεις το οποίο λίγο λίγο επιβάλλει στους νέους τις διαθέσεις του και τις γνώμες του, γιατί φοβούνται να το δυσαρεστήσουν. Υπαινίσσομαι, πιο συγκεκριμένα, την εξέλιξη που περιγράφει στο όγδοο βιβλίο της Πολιτείας17. Βλέπουμε εδώ ένα καλό πολίτευμα να μεταβάλλεται διαδοχικά, από το κακό στο χειρότερο, για να καταλήξει στη δημοκρατία, και μετά στην τυραννία: το πολίτευμα, εν­νοούμενο όπως ακριβώς οι συμπεριφορές του ατόμου, εξελίσσεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να μεταβαίνει εκάστοτε ως αποτέλεσμα σε κάποιο άλλο χειρότε­ρο. Έτσι, η δημοκρατία γεννιέται από την ολιγαρχία, όταν διαχέονται επιθυ­μίες περιττές και όταν κακοί οινοχόοι προσφέρουν στο λαό την άκρατη ελευθε­ρία. Εγκαθίσταται βαθμιαία ένα πολίτευμα που μοιάζει πολύ με την αναρχία. Βλέπουμε τότε καταδικασμένους να κυκλοφορούν ελεύθερα και να προσποιού­μαστε ότι δεν τους βλέπουμε. Σπρωχνόμαστε στους δρόμους από ανθρώπους και από ζώα. Οι πατέρες στην οικογένεια κολακεύουν τα παιδιά τους και ζη­τούν να τα ευχαριστήσουν εκμεταλλευόμενοι την επιθυμία της ελευθερίας' τα ηλικιωμένα άτομα μιμούνται τους νέους για τον ίδιο λόγο' και σκάνδαλο, ιδιαί­τερα τερατώδες, κατά τη γνώμη μας, βλέπουμε τότε τους δασκάλους να μι­μούνται και να κολακεύουν τους μαθητές, δυνάμει της ίδιας αυτής αρχής της ελευθερίας. Το αποτέλεσμα το γνωρίζετε: ένας προστάτης του λαού αναδύεται και προσφέρει δήθεν προστασία: μεταμορφώνεται γρήγορα σε τύραννο, και, αυ­τός, με τη γεύση του αίματος γίνεται λύκος.

            Όλος ο κόσμος γνωρίζει αυτές τις τρομερές και συναρπαστικές σελίδες. Και, ασφαλώς πολλοί άνθρωποι πίστεψαν ότι μπορούσαν να τις χρησιμοποιή­σουν για να επιφέρουν μια οριστική καταδίκη της δημοκρατίας και κάθε δημο­κρατικού ιδεώδους.

            Τι συμβαίνει όμως; Η ερώτηση είναι σοβαρή! Λοιπόν, θα ήθελα να σας πα­ρουσιάσω δύο επισημάνσεις.

            Η πρώτη είναι ότι πρόκειται για μια εξέλιξη που αφορά τις τελευταίες μορ­φές της δημοκρατίας, εκείνη από την οποία θα προέλθει η τυραννία: δεν πρό­κειται λοιπόν εδώ καθόλου για το ακτινοβόλο ιδεώδες της εποχής του Περικλή, αλλά για ένα τελευταίο στάδιο, πολύ διαφορετικό, θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι τα δύο κείμενα δε μιλάνε για το ίδιο πράγμα.

            Κυρίως όμως είναι καθόλου αναγκαία μια παρόμοια διαπλοκή; Αντιστοιχεί στην πραγματικότητα; Οφείλουμε να την πιστέψουμε; απαντώ εδώ χωρίς δι­σταγμό: απολύτως όχι!

            Η ιστορία μας το απαγορεύει, η ιστορία που μας δείχνει χωρίς αμφιβολία, ενίοτε, δημοκρατίες που καταλήγουν σε τυραννίες, αλλά συχνά επίσης τυραν­νίες που ανατρέπονται για να αποκατασταθούν οι δημοκρατίες. Και, ιδιαίτερα στην Αθήνα, τι βλέπουμε; Στέκομαι στην ήττα του 404· όταν, όμως, η Αθήνα γνώρισε μια ολιγαρχία επιβληθείσα έξωθεν από τους νικητές, οι Αθηναίοι εξό­ριστοι πήραν τα όπλα' επανήλθαν νικητές στην Αθήνα και αποκατέστησαν το αρχικό πνεύμα της δημοκρατίας, επιβάλλοντας το σεβασμό των νόμων, την άρ­νηση επιστροφής σε περασμένες διενέξεις, και προσπαθώντας να επανιδρύσουν σε μια ολότητα το αθηναϊκό πολιτικό σώμα στο σύνολο του - αυτό που ο Θου­κυδίδης αποκαλεί σε άλλο σημείο, ως «το σύνολο των πολιτών», το παν πολιτικόν18.

            Έτσι έχουν τα γεγονότα, αλλά τι να πούμε για τους συγγραφείς; Αν υπάρ­χει ένας συγγραφέας στον οποίο οι αξίες του δημοκρατικού ιδεώδους στάθηκαν σημαντικές, επαναπροσδιορίζονται και επαναλαμβάνονται, ο οποίος καλεί τους ρήτορες να συνηγορήσουν για την αίσθηση του αγαθού και το λαό να επιδείξει την επαγρύπνηση του, είναι βέβαια ο Δημοσθένης, στον οποίο ξαναβρίσκουμε την περίφημη έκφραση «τίς ἀγορεύειν βούλεται;»19. Αν σκεφτούμε τη φιλοσο­φία μπορούμε να αναφέρουμε ότι ο Αριστοτέλης είναι πολύ λιγότερο αυστηρός από τον Πλάτωνα για τη δημοκρατία. Την θέλει μόνο μετριοπαθή, σεβόμενη τους νόμους, κατά συνέπεια, αφήνοντας τη λέξη της δημοκρατίας με τις διαφο­ρετικές μορφές, αποκαλεί το πολίτευμα αυτό, αυτή την καλή δημοκρατία, Πολιτεία20, δηλ. το άριστον21 πολίτευμα.

            Με άλλα λόγια, βλέπετε ότι οι κριτικές οι ίδιες, εκείνες του 5ου αιώνα και οι αντίστοιχες του 4ου δεν αποτελούν ποτέ προειδοποίηση και πρόσκληση για επιφυλακή. Η γραμμή που χαράζει ο Πλάτων μοιάζει λοιπόν σαν ένα σύμβολο ενός ενδεχόμενου κινδύνου, ενός κινδύνου στον οποίο θα μπορούσε να φτάσει αν δεν είναι προσεκτική. Όπως ο Περικλής, στον Θουκυδίδη, προσδιόριζε ένα ιδε­ώδες πολίτευμα, ο Πλάτων, εδώ, προσδιορίζει το θεωρητικό κίνδυνο μιας ενδε­χόμενης εξέλιξης.

            Αυτό που θέλω να πω, και επιμένω, είναι ότι δεν έχει χαθεί το παν! Ιδιαί­τερα εμείς, οι οποίοι αγωνιζόμαστε για επιστήμες απειλούμενες από σοβαρούς εξωτερικούς κινδύνους και από μια εξέλιξη δυσάρεστη, δεν πρέπει καθόλου να απελπιζόμαστε. Το παιχνίδι δεν τελειώνει ποτέ, και αν δείξουμε λίγο θάρρος και επιμονή, το παν μπορεί, ανά πάσα στιγμή, να επανορθωθεί. Τα ελληνικά κείμενα μας προειδοποιούν, μας δείχνουν το ιδεώδες, μας δείχνουν την ενδεχό­μενη παραμόρφωση και τον κίνδυνο από τον οποίο πρέπει να φυλαχτούμε' αλ­λά παραμένουν μια ενθάρρυνση για να υπερασπίζουμε τις ιδέες μας, και συγ­χρόνως ένα μάθημα γι' αυτούς που θα το ακούσουν. Σε κάθε περίπτωση, ελπίζω να σας έχω αποδείξει ότι η δύναμη τους και η λάμψη τους, η προβολή που κάνουν στις ιδέες, πηγαίνοντας στο ουσιώδες, αντιδρώντας αμέσως με αναλύ­σεις αυστηρές και υποβλητικές, αξίζουν, ώστε με τη σειρά μας να κάνουμε το κάθε δυνατό για να προσπαθήσουμε να ακούσουμε τη φωνή τους και να ανοί­ξουμε αυτό το θαυμάσιο θησαυρό σ' αυτούς που θα τον επισκεφθούν. Σας προ­σέφερα ένα περίπατο σ' αυτά τα κείμενα και σας ευχαριστώ που με ακολουθή­σατε. Συμπερασματικά, θα ήθελα μόνο να σας πω, αλλά από τα βάθη της καρδιάς μου. Καλό κουράγιο! Και σας λέω επίσης ευχαριστώ. 

------------------------
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ   

1. VI, 43,4: τούς γάρ τυράννους τῶν Ἰώνων καταπαύσας πάντας ὁ Μαρδόνιος δημοκρα­τίας κατίστα ἐς τάς πολιάς. Πρβλ. III, 80-82.
2. Στίχ. 403-408, 426-462, λόγος του Θησέα.
3. Στ. 437: νίκα δ' ὁ μείων τόν μέγαν δίκαι' ἔχων.
4. Κεφ. 37: μέτεστι κατά μέν τούς νόμους πρός τά ἰδια διάφορα πᾶσι το ἴσον κατά δέ τήν ἀξίωσιν, ὡς ἕκαστος ἐν τῳ εὐδοκιμεῖ,...
5. Στίχ. 431-432:... κρατεῖ δ' εἷς τόν νόμον κεκτημένος / αὐτός παρ' αὐτῷ· καί τόδ' οὐκέτ' ἔστ' ἴσον.
6. Οι λέξεις που αποδίδουν στην αρχαία ελληνική γλώσσα την ηπιότητα είναι: 'ήπιος, πράος, επιεικής, φιλάνθρωπος. Βλ. Jacqueline de Romilly. La douceur dans la pensée grecque, Les Belles Lettres, Paris 1979, ch. VI, «La douceur d'Athènes», pp. 97-112.
7. Ισοκρ. Πανηγυριχός: οὕτως ἡμῖν οὐ μόνον θεοφιλῶς ἀλλα καί φιλάνθρωπος ἔσχεν.
8. Άρεοπαγ. 67. Πρβλ. Άριστοφ. Ειρήνη 998: συγγνώμη πραότερα.
9. Βλ. La guerre du Péloponnèse (Livre II). Texte établi et traduit par Jacqueline de Romilly, Paris 1967. Πρβλ. L'Oraison Funèbre, Notice pp. 25-29, μτφρ. Αναστ. Στέ­φος, στο: Η διδασκαλία στα κείμενα χοη στη γλώσσα, Β. Παπαδήμας, Αθήνα 1984.
10. Βλ. L'Oraison Funèbre dePériclès. Περικλέους Επιτάφιος. Le Parlement Hellénique. Βουλή των Ελλήνων. Αθήνα 1998.
11. IV 21,3: Κλέων ὁ Κλεαινέτου, ἀνήρ δημαγωγός κατ' ἐκεῖνον τόν χρόνον ὤν καί τῷ πλήθει πιθανώτατος. Πρβλ. Ξενοφ. Έλλην. Π, 3, 27.
12. Στίχ. 637: πρῶτον μεν ἰοστεφάνους ἐκάλουν.
13. ἐπ' ἄκρων τῶν πυγιδίων ἐκάθησθε, εἰ δέ τις ὑμᾶς ὑποθωπεύσας λιπαράς καλέσειεν Ἀθήνας, στίχ. 638-639. Πρβλ. Ἱππῆς, 1323 - Πινδ. Διθύραμβος, 64.
14. Κλ. Ἀπομυξάμενος ὧ Δῆμε μου πρός τήν κεφαλήν ἀποψῶ. Ἀλ. ἐμοῦ μέν οὖν. Κλ. ἐμοῦ μέν οὖν. Στίχ. 910-911.
15. Ἑκάβη, στίχ. 252-255.
16. Πρβλ. Άριστοφ. Βάτραχοι 421. Άριστ. Πολίτ. V, 11, 12: ἐστί γάρ δημαγωγός ὁ τοῦ δήμου κόλαξ. 17. 544 κ.ε.
18. VIII, 93: περί τοῦ παντός πολιτικοῦ. Πρβλ. 'Ηροδ. VIII, 103.
19. Περί του στεφάνου, 285. Πρβλ. Άριστ. Ἀχαρνής, 45.
20. Πολίτ, 1279b. Ἐπεί δέ πολιτεία μέν καί πολίτευμα σημαίνει ταὐτόν...
21. Ό.π. 1260b 23... περί τῆς πολιτείας τῆς ἀρίστης. Πρβλ. 1266α 3.

Ίσις αποκαλυμμένη...

«Εγώ, η Ίσιδα, είμαι όλα όσα έχουν υπάρξει, όσα υπάρχουν και όσα θα υπάρξουν. Κανείς θνητός άνθρωπος δεν αφαίρεσε ποτέ το πέπλο μου.»

Ο Πλούταρχος αναφέρει στο περί Ίσιδος και Οσίριδος, πως η Ίσις είναι το θηλυκό στοιχείο της φύσης, δεκτικό κάθε γένεσης, γι’ αυτό και ο Πλάτων την αποκαλεί τροφό και υποδοχή των πάντων, ενώ ο πολύς κόσμος την αποκαλεί «μυριώνυμη», επειδή δέχεται όλες τις μορφές και τις ιδέες, με την προτροπή τού λόγου, καθώς έχει σύμφυτο τον έρωτα τού πρώτου και κυριοτάτου όλων, που είναι το ίδιο το αγαθό, εκείνο που αυτή ποθεί κ’ επιδιώκει, ενώ αποφεύγει και απωθεί το μερίδιο τού κακού, ρέποντας πάντοτε προς το καλύτερο – αν και η ίδια είναι χώρος και ύλη γι’ αμφότερα – στο οποίο διαθέτει τον εαυτό της γιά να γεννήσει από αυτήν και να κατασπείρει σ’ αυτήν απορροές και ομοιότητες, με τις οποίες χαίρεται κ’ ευχαριστιέται να κυοφορεί και να γονιμοποιείται με τις γενέσεις, αφού η γένεση στην ύλη είναι εικόνα τής ουσίας και το γινόμενο είναι απομίμηση τού όντος.

Η Ίσις γεννά ως αισθητό κόσμο και ως εικόνα τού νοητού.. Ο Πλάτων λέει ότι τ’ όνομά της δηλώνει την ουσία, την οποία οι παλαιότεροι αποκαλούσαν «ισία». Έτσι ονόμαζαν και την νόηση και την φρόνηση, που είναι η φορά και η κίνηση τού νου, ο οποίος προχωρά και μεταφέρεται, ενώ συνέδεαν την κατανόηση και το καθ’ ολοκληρίαν αγαθό και την αρετή με όσα ρέουν ακάθεκτα και τρέχουν. (1)

Ας δούμε τώρα πως αποσυμβολίζεται το άγαλμα της Ίσιδος που υπήρχε στην Αίγυπτο, στον ναό της Σάιδος. Πάνω της είναι τοποθετημένα όλα τα κύρια σύμβολα της Θηλυκής Αρχής. Πίσω από το κεφάλι της διακρίνεται ένας ουροβόρος όφις, σύμβολο της αέναης λειτουργίας των νόμων του Σύμπαντος, αλλά και του ίδιου του Σύμπαντος που τρέφεται από τον εαυτό του. Η ίδια η Ίσις στεφανώνεται από φύλλα ελιάς, κορώνα της Βασίλισσας της Φύσης. Πάνω από το κεφάλι της προβάλλουν τρία κέρατα της Αμάλθειας, που περιέχουν τα απεριόριστα αγαθά της Φύσης. Στο αριστερό αυτί έχει σαν σκουλαρίκι το σύμβολο της Σελήνης και στο δεξί του Ήλιου. Η θέση τους είναι ενδεικτική της πολικότητας, αριστερά το δεκτικό, παθητικό στοιχείο, δεξιά το ενεργητικό. Το δεξί της στήθος καλύπτεται από ένα τσαμπί σταφύλια και το αριστερό από ένα δεμάτι στάχυα, συμβολίζοντας έτσι την πηγή της τροφής κάθε πλάσματος. Η ζώνη στη μέση της έχει μια τετράγωνη χάλκινη πόρπη, ενδεικτική των Τεσσάρων Στοιχείων.



Το άγαλμα είναι τοποθετημένο σε ένα μαύρο τετράγωνο βράχο, συμβολίζοντας το στήριγμα της Φύσης στον υλικό κόσμο. Οι κεφαλές κριών στις γωνιές του κύβου είναι σύμβολα του ζώδιου του Κριού. Ο Κριός είναι το σημείο της έναρξης της μακραίωνης πάλης της συνείδησης μέσα στην ύλη. Τα φίδια που είναι αιχμαλωτισμένα κάτω από τα πόδια της είναι οι ανισόρροπες και μη εξαγνισμένες όψεις του ανθρώπου, τα Κλιφόθ. Στο δεξί της χέρι κρατάει ένα καράβι. Είναι ο φυσικός μας φορέας, με τον οποίο ταξιδεύουμε μέσα στους ταραγμένους ωκεανούς του Χρόνου. Η ζυγαριά είναι το μέρος όπου τοποθετούνται οι πράξεις και οι εμπειρίες που αποκομίζουμε, για να ζυγιστούν από το Θεό 'Aνουβι και να κριθούν από τον Όσιρι.

Στο αριστερό της χέρι κρατάει ένα σείστρο κι ένα κύμβαλο, το οποίο με την κρούση του παράγει το βασικό τόνο της Φύσης, τη νότα Φα. Το κύμβαλο είναι τετράγωνο, αντί του κανονικού τριγώνου, για να συμβολιστεί ότι όλα τα πλάσματα μετουσιώνονται και αναγεννιούνται σύμφωνα με την αρμονία των τεσσάρων στοιχείων.

Πιο κάτω κρέμεται ένα κουτί γεμάτο αναμμένα κάρβουνα και θυμιάματα. Η Ίσις μεταφέρει μαζί της την ιερή φωτιά, η οποία διατηρείται ζωντανή σε ένα ιδιαίτερο ναό από παρθένες εστιάδες. Αυτή η Φωτιά είναι η πρωταρχική, αιώνια φλόγα της Φύσης -αιθέρια και ζωοδότρα.

Οι δυο Στήλες ανάμεσα στις οποίες στέκει, δείχνουν το γεγονός ότι η Φύση πετυχαίνει την παραγωγικότητα μέσω της πολικότητας. Σαν προσωποποίηση η Ίσις στέκει ανάμεσα στα δυο αντίθετα, δείχνοντας ότι η κατανόηση βρίσκεται πάντα στο σημείο ισορροπίας, και ότι η αλήθεια συχνά σταυρώνεται μεταξύ των δύο στηλών .

«Θα ανακαλυφθεί ότι οι μύθοι εμπεριέχουν αλληγορικά τις μεγαλύτερες αλήθειες…τους «χαμένους κρίκους» της η επιστήμη θα πρέπει να τους αναζητήσει σε αυτούς τους γελοιοποιημένους θρύλους»
---------------------
1. Περί Ίσιδος και Οσίριδος, Πλούταρχος.

Σχέσεις & Σεξουαλικότητα: Ομοφοβία, κοινωνικές αντιλήψεις, ομόφυλα ζευγάρια και οικογένεια

Η λέξη ομοφοβία χρησιμοποιείται για να περιγράψει την εχθρική συμπεριφορά, το μίσος και τις κοινωνικές διακρίσεις που δέχονται άνθρωποι που είναι ομοφυλόφιλοι (επιστημονικά χαρακτηρίζονται ως άνθρωποι με ομοερωτικό προσανατολισμό). Ζώντας σε μία κοινωνία που από μικρή ηλικία μας μυεί στην άποψη ότι η ετεροφυλία αποτελεί τη μόνη αποδεκτή και σωστή σεξουαλική συμπεριφορά, μπορούμε να αντιληφθούμε το πόσο δύσκολο είναι για έναν ομοφυλόφιλο άνθρωπο να αποδεχτεί με ευκολία τον εαυτό του χωρίς να φοβάται ότι θα απορριφθεί από την οικογένεια, τους φίλους ή και την εργασία του.

Διάχυτες είναι οι αντιλήψεις που αφορούν το αν κάποιος επιλέγει να έχει ομόφυλο σεξουαλικό προσανατολισμό ή αν απλώς τον υιοθετεί ως έναν τρόπο ζωής από επιλογή. Αν λάβουμε υπόψη μας την κοινωνική προκατάληψη και τη στέρηση θεμελιωδών δικαιωμάτων, είναι ολίγον ιλαρό να ισχυριστούμε ότι ένας άνθρωπος επιλέγει συνειδητά να μην είναι αποδεκτός από το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας, να φοβάται διαρκώς την απόρριψη και να μην έχει το δικαίωμα να θεωρείται συγγενής πρώτου βαθμού σε μία κατάσταση έκτακτης ανάγκης ( πχ, σε περίπτωση νοσηλείας σε νοσοκομείο).

Ο ετερόφυλος σεξουαλικός προσανατολισμός θεωρείται ο εξ ορισμού σεξουαλικός προσανατολισμός μέχρι ο ίδιος ο άνθρωπος να ξεκαθαρίσει τι είναι. Μάλιστα, πολλοί ισχυρίζονται ότι άνθρωποι στρέφονται σε ομόφυλες σχέσεις , επειδή είχαν κάποια ’’ τραυματική’’ ετερόφυλη εμπειρία ( το ίδιο όμως θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος και για μία ομόφυλη σχέση). Η κατάσταση ενός ατόμου που συνειδητοποιεί την ομόφυλη σεξουαλική του ταυτότητα είναι μία στιγμή και απελευθέρωσης αλλά και άγχους, λόγω του κοινωνικού αποκλεισμού που βιώνουν πολλές φορές οι ομόφυλοι άνθρωποι.

Δεν είναι λίγες οι φορές που παρατηρείται και το φαινόμενο της εσωτερικευμένης ομοφοβίας ( ομοφυλόφιλοι να νοιώθουν μίσος για τον εαυτό τους εξαιτίας του σεξουαλικού τους προσανατολισμού), κάτι το οποίο τους οδηγεί στην καταπίεση της ομοερωτικής επιθυμίας και στην υιοθέτηση ετερόφυλης συμπεριφοράς , η οποία αποσκοπεί και στην αποδοχή του ίδιου από το περιβάλλον του, αλλά και για να νοιώσει και το ίδιο το άτομο ετερόφυλο, προσπαθώντας να μη γίνει αποδέκτης απόρριψης και ειρωνείας.

Αιτιολογία Ομοφοβίας

Οι αντιλήψεις τις οποίες διοχέτευσε στην κοινωνία η πατριαρχία και η ιεράρχηση των καθηκόντων που δίνει η ίδια στα δύο φύλα. Ο άνδρας θεωρείται αρχηγός της οικογένειας, η γυναίκα αφοσιώνεται στην ανατροφή και την επιμέλεια των παιδιών και στο νοικοκυριό (η προσφορά της μάλιστα μαθαίνεται ότι είναι υποχρέωση, για αυτό και δε λαμβάνει πάντα την εκτίμηση που της αξίζει). Οι ομόφυλες οικογένειες σπάνε αυτό το στερεότυπο και για αυτό γίνονται αντικείμενο μίσους και ρατσισμού.

Η Εκκλησία και η ξεκάθαρα ομοφοβική της στάση, η οποία ασκεί μεγάλη επιρροή στην Ελληνική κοινωνία. Για την Εκκλησία και τη χριστιανική αντίληψη το σεξ συνδέεται στενά με την παραγωγή απογόνων, για αυτό και θεωρεί νόμιμη μόνο την ένωση άνδρα και γυναίκας, επειδή από αυτή παράγονται βιολογικά τέκνα. Ωστόσο, δεν ασπάζονται αυτή την αντίληψη όλες οι χριστιανικές οργανώσεις, αφού υπάρχουν εκκλησίες οι οποίες και αποδέχονται και ευλογούν την ένωση ομόφυλων ζευγαριών.

Καταπιεσμένη ομόφυλη επιθυμία: Δεν είναι λίγες οι φορές που αποδεικνύεται ότι όσο πιο πολύ κραυγάζει κάποιος κατά της ομόφυλης συντροφικότητας, τόσο περισσότερο αυτό προσπαθεί να κρύψει καταπιεσμένα ομόφυλα συναισθήματα.

Διάχυτες προκαταλήψεις οι οποίες και υστερούν λογικής , αλλά και επιστημονικά είναι αστήρικτες. Η αντίληψη ότι οι ομοφυλόφιλοι άνθρωποι δεν μπορούν και δεν είναι ικανοί για τη σύναψη μακροχρόνιων και μονογαμικών σχέσεων, συσχέτιση της ομοφυλοφιλίας με εγκληματικές ενέργειες ( παιδεραστία) , η αντίληψη ότι είναι αχαλίνωτοι και δεν αποζητούν τη συντροφικότητα και την αληθινή αγάπη αλλά μόνο τη σεξουαλική ικανοποίηση, διάφορα σενάρια συνομωσίας που πιστεύουν ότι η νομιμοποίηση των ομόφυλων σχέσεων αποσκοπεί στο να διαλύσει το θεσμό της οικογένειας , αλλά η πεποίθηση ότι η ομοφυλοφιλία σχετίζεται με τη μεγαλύτερη εξάπλωση του ιού του AIDS.

Τις περισσότερες φορές ο μοναδικός λόγος που ασπάζονται πολλοί για την εναντίωση στη νομιμοποίηση των ομόφυλων σχέσεων είναι το γεγονός ότι δεν μπορεί από ένα ομόφυλο ζευγάρι να παραχθεί παιδί που να είναι βιολογικός απόγονος και των δύο. Όμως, το να ορίζει κάποιος τι είναι φυσιολογικό καθαρά και μόνο με την αναπαραγωγή είναι περιοριστικό, αλλά και άδικο: Τι συμβαίνει με τα ζευγάρια που δεν μπορούν να τεκνοποιήσουν, με τα μέτρα αντισύλληψης, με τη σεξουαλική δραστηριότητα των γυναικών μετά την εμμηνόπαυση. Αν κάποιος ισχυριστεί ότι ένας ετερόφυλο ζευγάρι το οποίο δε μπορεί ή δε θέλει να αποκτήσει παιδιά, δεν πρέπει να έχει δικαίωμα στο γάμο ή στη σύναψη συμφώνου συμβίωσης, θα χαρακτηριστεί καταπατητής ανθρώπινων δικαιωμάτων. Αυτό που συμπεραίνει κάποιος λοιπόν είναι ότι ο κάθε άνθρωπος πρέπει να έχει ίδια δικαιώματα απέναντι στο σύντροφό του και να μην απορρέει το δικαίωμα στη νομιμοποίηση της σχέσης από την αναπαραγωγή.

Επιπλέον το να υπακούει κανείς τυφλά σε ένα θρησκευτικό δόγμα χωρίς να λαμβάνει υπόψη του την αγάπη και τα αληθινά συναισθήματα, αλλά και την άποψη της Επιστήμης, η οποία έχει αποφανθεί για τον ομόφυλο σεξουαλικό προσανατολισμό και τον θεωρεί μία υγιή σεξουαλική συμπεριφορά, είναι και ακραίο και επίφοβο.

Οι ομόφυλες σχέσεις δε διαφέρουν ουσιαστικά σε τίποτα από τις ετερόφυλες. Χαρακτηρίζονται από τις ίδιες ανάγκες, έχουν ανάγκη την ίδια προσοχή και αφοσίωση και τον ίδιο πόνο στο χωρισμό και την ερωτική απογοήτευση. Η πεποίθηση ότι μία ομόφυλη σχέση υστερεί αληθινής αγάπης, τρυφερότητας και έρωτα δεν περιέχει καμία δόση αλήθειας. Πολλοί ετερόφυλοι έχουν άστατη και αχαλίνωτη σεξουαλική ζωή , χωρίς καμία συναισθηματική δέσμευση και αποζητούν μόνο τη σεξουαλική ικανοποίηση, όπως υπάρχουν και ομόφυλα ζευγάρια που βρίσκονται σε ώριμη σχέσης αγάπης και έρωτα για πολλά χρόνια. Η ποιότητα και το πόσο πιστός και αφοσιωμένος είναι ένας άνθρωπος σε μία συναισθηματική σχέση δεν απορρέει από το σεξουαλικό του προσανατολισμό, αλλά από τη φιλοσοφία, την προσωπική ηθική και τη στάση ζωής που έχει ως άνθρωπος. Επίσης έχει παρατηρηθεί ότι ομόφυλες σχέσεις μπορούν και είναι περισσότερο ισορροπημένες και δίκαιες σε σημαντικά θέματα της καθημερινής διαβίωσης (πχ , οικιακές εργασίες). Και αυτό διότι η κατανομή των υποχρεώσεων δεν απορρέει από τα στερεότυπα που έχουν εμπλουτιστεί στο διάβα των αιώνων για τους ρόλους των δύο φύλων, αλλά από την ισότιμη συμμετοχή δύο ανθρώπων σε μία συντροφική σχέση. Επιπλέον , η αντίληψη ότι το AIDS αφορά αποκλειστικά τις ομόφυλες σχέσεις είναι επίσης μία αντίληψη που δεν ευσταθεί σε καμία περίπτωση. Και αυτό διότι ο ιός ζητά ένα σώμα ξενιστή, ανεξαρτήτως του σεξουαλικού προσανατολισμού και του φύλου που εμπλέκεται.

Επίσης οι ομοφυλόφιλοι άνθρωποι δε θέλουν να επιβάλλουν τη σεξουαλικότητά τους, ούτε να βλάψουν την οικογένεια κανενός, αγωνίζονται για την κατοχύρωση των ανθρώπινων δικαιωμάτων τους. Ο ιός προσβάλλει τους ανθρώπους που δεν έχουν φροντίσει για την προστασία της υγείας τους. Τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα απειλούν κάθε άνθρωπο, ετερόφυλο και ομοφυλόφιλο, ο οποίος δεν παίρνει τα απαραίτητα μέτρα προστασίας για τον εαυτό του.

Ένα θέμα για το οποίο γίνεται ιδιαίτερη μνεία και σηκώνει ιδιαίτερα αρνητικές αντιδράσεις είναι το αν οι ομόφυλοι άνθρωποι μπορούν να αποκτήσουν παιδιά και να διεκδικήσουν το δικαίωμα στη γονεϊκότητα. Οι κυρίαρχες και πάλι αντιλήψεις είναι ότι ένα παιδί δε θα μπορέσει να μεγαλώσει υγιώς σε ένα ομόφυλο περιβάλλον, ότι χρειάζεται και το πατρικό και το μητρικό πρότυπο, ότι θα μυηθεί στην ίδια σεξουαλική συμπεριφορά. Η κυρίαρχη αντίληψη είναι ότι ένα παιδί πρέπει να μεγαλώσει με το πρότυπο του πατέρα και της μητέρας, αφού από την ένωση των δύο γεννάται ως απόγονος. Ναι, η φύση όρισε ότι ένας άνδρας και μία γυναίκα μπορούν να αποκτήσουν βιολογικούς απογόνους. Όμως ότι είναι φυσικό δε σημαίνει ότι είναι και πραγματικά ικανό στο να εκπληρώσει το ρόλο του και να είναι ικανός ως γονέας. Η ετερόφυλη σεξουαλική συμπεριφορά δεν εγγυάται από μόνη της σε καμία περίπτωση τη σωστή ανατροφή και την κάλυψη των αναγκών - υλικών και συναισθηματικών – ενός παιδιού.

Η οικογένεια είναι ένας από τους αρχαιότερους και πιο διαχρονικούς θεσμούς στην ανθρωπότητα, διότι μέσω αυτής παρέχονται όλα αυτά που έχει ανάγκη ένας νέος οργανισμός για να συντηρηθεί, τόσο σε υλικό όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο, διότι μέσω αυτής μεταγγίζονται σε κάθε νέο άνθρωπο πρότυπα και αξίες που συμβάλλουν στην υγιή ανάπτυξη και την κοινωνικοποίησή του. Ταυτόχρονα, είναι και ένας θεσμός ο οποίος με το πέρασμα του χρόνου και των εποχών μεταβάλλεται και εγκολπώνει μέσα της απαιτήσεις που γεννά η πρόοδος της κοινωνίας και οι διαφορετικές ανάγκες συνύπαρξης των ανθρώπων.

Πολλές κοινωνίες θεωρούσαν φυσιολογικά και αποδεκτά πρότυπα οικογένειας που στις ημέρες μας φαντάζουν ξεπερασμένα και απάνθρωπα (στην αρχαία Ρώμη ο άνδρας σύζυγος είχε δικαίωμα ζωής επάνω στη σύζυγο και τα παιδιά του και αυτό θεωρούταν το σωστό, οι πατριαρχικές κοινωνίες που βασίστηκαν στην υποτίμηση της γυναίκας ως ανθρώπινης ύπαρξης, απαίτησαν υποδούλωση στην εξουσία του άνδρα και στον εξοβελισμό κάθε δικών της αναγκών και απαιτήσεων. Αυτά τα πρότυπα οικογενειών κάποτε ήταν τα κοινωνικά αποδεκτά και όμως παρήλθαν και –ευτυχώς για εμάς- ξεπεράστηκαν σε μεγάλο βαθμό.

Διότι η οικογένεια αλλάζει, μεταβάλλεται με το πέρασμα των χρόνων, των αιώνων, δημιουργεί νέα πρότυπα οικογένειας που ξεπερνούν πια τη βιολογική συγγένεια και απορρίπτει κάποια άλλα.

Και εδώ είναι που ο λόγος της Επιστήμης έρχεται να συγκρουστεί με θρησκευτικές προκαταλήψεις, στερεοτυπικές αντιλήψεις διαποτισμένες από άγνοια, την ίδια στιγμή που όλο και περισσότερες έρευνες αποδεικνύουν το αυτονόητο: ότι η ποιότητα των γονιών είναι εκείνη που δίνει αξία στο γονεϊκό τους ρόλο, κι όχι ο σεξουαλικός τους προσανατολισμός. Εξάλλου, αν κάνω λάθος διορθώστε με, οι ομοφυλόφιλοι άνθρωποι ήρθαν στον κόσμο από ομόφυλους γονείς.

Το γεγονός είναι ότι οι ετερόφυλοι, απλά και μόνο εξαιτίας της "φυσιολογικής" σεξουαλικής τους συμπεριφοράς μπορούν να αποκτήσουν παιδιά όποτε θελήσουν, ακόμη και για την πλάκα τους, ακόμη και μετά από μία τυχαία γνωριμία.

Η βιολογική ικανότητα κάποιου να αναπαραχθεί δε σημαίνει ότι έχει και τη δυνατότητα να εκπληρώσει σωστά τα καθήκοντά του ως γονέας. Η ετερόφυλη σεξουαλική συμπεριφορά από μόνη της δεν αρκεί για το μεγάλωμα ενός νέου ανθρώπου, δεν καθιστά από μόνη της την ικανότητα στη γονεϊκή αποστολή, για αυτό και καθημερινά βλέπουμε πάρα πολλά παιδιά ταλαιπωρημένα, παρατημένα , δυστυχισμένα, κακοποιημένα, μέσα στο μοντέλο οικογένειας που θεωρείται το σωστό και το αποδεκτό. Την ίδια στιγμή που ένας πατέρας κακοποιεί το παιδί του ή μία μητέρα που εγκαταλείπει τα παιδιά της, ένας ομοφυλόφιλος άνθρωπος που επιθυμεί να δώσει αγάπη δεν μπορεί να σκεφτεί καν το δικαίωμα στην παιδοθεσία ή στην απόκτηση παιδιού μέσω παρένθετης μητέρας, εξαιτίας της σεξουαλικότητάς του και μόνο, εξαιτίας της ομοφοβίας που διαποτίζει την κοινωνία. Γονιός είναι αυτός που παρέχει στοργή ,άνευ όρων αγάπη, ηθική και υλική στήριξη στο παιδί του κι αυτό δε σχετίζεται το φύλο ή τη βιολογική συγγένεια, όπως συμβαίνει πχ, στην περίπτωση της υιοθεσίας.

Ένα παιδί μπορεί να κακοποιείται σε ένα περιβάλλον με μπαμπά και μαμά, ένα παιδί μπορεί να μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον με μία μητέρα γιατί ο πατέρας σκοτώθηκε στη διάρκεια της εγκυμοσύνης ή γιατί εξαφανίστηκε μόλις έμαθε για αυτή, σε ένα περιβάλλον με έναν πατέρα γιατί οι περιστάσεις, οι επιλογές της μητέρας ή η ζωή έκαναν αδύνατη τη συμβίωση όλων μαζί, σε ένα περιβάλλον με έναν παππού και μία γιαγιά γιατί οι γονείς μπορεί να σκοτώθηκαν ή να μπήκαν φυλακή για διάφορα χρέη.

Ένα παιδί μπορεί επίσης να μεγαλώνει όμορφα σε ένα περιβάλλον με μπαμπά και μαμά, ένα παιδί μπορεί να παίρνει αγάπη από τις κυρίες ενός ιδρύματος, ένα παιδί μπορεί να υιοθετείται από μία γυναίκα που δεν μπορούσε ή δεν κατάφερε να αποκτήσει δικά της παιδιά. Πολλά και διάφορα παραδείγματα που προσπαθούν να δείξουν το αυτονόητο: ότι το φύλο ενός γονιού δεν παίζει πάντα ρόλο στην υγιή διαπαιδαγώγηση του παιδιού, αλλά η αγάπη και η στοργή που λαμβάνει. Αυτό δεν κάνει αυτόματα τους ομοφυλόφιλους γονείς καλύτερους από τους ετερόφυλους, όπως δε θα τους έκανε το ύψος ή αν είναι λεπτοί ή πιο εύσωμοι. Γονιός είναι αυτός που δίνει αγάπη και αυτό δε σχετίζεται με τη σεξουαλική ταυτότητα.

Θα ήθελα κάποτε να ζήσω σε έναν κόσμο που κανένας δε θα έχει λιγότερα δικαιώματα και όλα τα παιδιά θα μεγαλώνουν ευτυχισμένα.

Νευροηθική: αναζητώντας τις ρίζες του καλού και του κακού

Ποιες είναι οι νευροβιολογικές προϋποθέσεις της ηθικής και πόσο ηθικές είναι οι εφαρμογές της νευροεπιστήμης;

Αν οι νευροϊατρικές πρακτικές -φαρμακολογικές ή άλλες- είναι ήδη σε θέση να επεμβαίνουν στη βαθύτερη δομή του εγκεφάλου ενός ασθενούς για να βελτιώσουν την κατάσταση της υγείας του, θα ήταν άραγε εξίσου επιτρεπτή, δηλαδή κοινωνικά δίκαιη ή ηθικά αποδεκτή, η προσφυγή σε τέτοιες νευροτροποποιητικές επεμβάσεις από άτομα με υγιή εγκέφαλο; Ποιος πρέπει να αποφασίζει, σε μια κοινωνία ελεύθερης αγοράς, πότε και από ποιον είναι επιτρεπτή η χρήση τέτοιων νευροδιεγερτικών ουσιών ή νευροβελτιωτικών επεμβάσεων όχι για θεραπευτικούς σκοπούς αλλά για να βελτιώνει κανείς τις εγκεφαλικές του επιδόσεις; Σε αυτά και σε πολλά άλλα καυτά κοινωνικά ζητήματα επιχειρεί σήμερα να απαντήσει η Νευροηθική: ένα πεδίο έρευνας που διερευνά τις ηθικές συνέπειες και αξιολογεί τις κοινωνικές επιπτώσεις από την ανάπτυξη των νευροεπιστημών και κυρίως της νευροτεχνολογίας.

Πλήθος ιατρικών δημογραφικών μελετών προβλέπουν ότι στο άμεσο μέλλον (τις δύο επόμενες δεκαετίες) θα υπάρξει μια ραγδαία αύξηση των νευροεκφυλιστικών παθήσεων, όπως είναι η νόσος Πάρκινσον ή η νόσος Αλτσχάιμερ, οι οποίες σχετίζονται με τη γήρανση του πληθυσμού. Προβλέπεται επίσης η εμφάνιση νέων επιδημικών φαινομένων κατάθλιψης ή διαταραχών της προσοχής ακόμη και σε άτομα νεαρής ηλικίας.

Δεδομένου ότι ο μέσος όρος ζωής στις ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης έχει αυξηθεί σημαντικά, διατυπώνεται η εξαιρετικά δυσοίωνη πρόβλεψη ότι μέχρι το 2030 περίπου το 50% του πληθυσμού των ανεπτυγμένων χωρών θα υποφέρει από κάποια νευρολογική ασθένεια! Αν τα τελευταία 30 χρόνια το προσδόκιμο ζωής έχει αυξηθεί σημαντικά, για τα επόμενα 30 χρόνια προβλέπεται ότι ο μέσος όρος ζωής θα αυξηθεί ακόμη περισσότερο. Υπολογίζεται ότι το 2020 το προσδόκιμο ζωής των αντρών θα αυξηθεί περίπου κατά 3 χρόνια, ενώ των γυναικών κατά περίπου 4 χρόνια. Ενώ το 2030 η ζωή των ανδρών θα επιμηκυνθεί κατά περίπου 4 χρόνια και των γυναικών κατά 5 (!).

Τα προβλήματα που θα ανακύψουν από αυτή την αύξηση του μέσου όρου ζωής των ανθρώπων, τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, θα είναι ασφαλώς μεγάλα και δυσεπίλυτα. Μέχρι σήμερα τέτοια προβλήματα αντιμετωπίζονταν, λιγότερο ή περισσότερο επιτυχώς, από το Κράτος Πρόνοιας που διέθετε η κάθε χώρα. Και η πολιτική των χωρών της Ε.Ε., καθώς και η απόφασή της για άμεση παράταση του χρόνου συνταξιοδότησης των πολιτών της, σχετίζεται στενά με αυτές τις προβλέψεις. Ομως, τα μικρο- ή μακρο-πολιτικά προβλήματα και οι γνωστές αντιπαραθέσεις των κομμάτων αποτελούν τη μία μόνο όψη του προβλήματος.

Μια άλλη διάσταση του προβλήματος είναι ότι ο εγκέφαλος δεν βγαίνει ποτέ στη σύνταξη. Συνεπώς, η διαχείριση της ψυχοφυσικής υγείας των ηλικιωμένων, έτσι ώστε η αύξηση του προσδόκιμου της ζωής τους να συνεπάγεται όχι απλώς μια παράταση ζωής αλλά και μια ζωή άξια να τη ζήσει κανείς, αποτελεί σήμερα ένα μείζον κοινωνικό και επιστημονικό ζήτημα. Και ήδη υπάρχουν επιστημονικοί τρόποι για να βελτιώσουμε, ως άτομα και ως κοινωνία, την ποιότητα ζωής των υπερηλίκων, αρκεί βέβαια να υπάρχει η πολιτική βούληση.

Το εύλογο ερώτημα που προκύπτει από την ανάγνωση τέτοιων ανησυχητικών στατιστικών στοιχείων είναι: μπορούν οι πρόσφατες κατακτήσεις των νευροεπιστημών να συμβάλουν στην αντιμετώπιση αυτών των σοβαρών νευροεκφυλιστικών παθήσεων;

Μολονότι για πολλές από αυτές τις ασθένειες δεν υπάρχει ακόμα πραγματική θεραπεία, σε αρκετές περιπτώσεις είναι ήδη εφικτή, μέσω της κατάλληλης φαρμακευτικής αγωγής, η επιβράδυνση ή η καταστολή της εκδήλωσης των συμπτωμάτων τους. Ενώ σε πρώιμο πειραματικό στάδιο βρίσκονται νέες και πολλά υποσχόμενες θεραπευτικές μέθοδοι. Για παράδειγμα η «βαθιά εγκεφαλική διέγερση», δηλαδή η εμφύτευση μικροηλεκτροδίων στις πληγείσες περιοχές του εγκεφάλου με την ελπίδα να επιτευχθεί η μερική αποκατάσταση της φυσιολογικής λειτουργίας, καθώς και η περίφημη «μεταμόσχευση βλαστικών κυττάρων» τα οποία, θεωρητικά, θα μπορούσαν να αντικαταστήσουν τους εκφυλισμένους ή κατεστραμμένους νευρικούς ιστούς.

Ο διαφανής εγκέφαλος

Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ειδικός για να διαπιστώσει ότι χάρη στην εντυπωσιακή πρόοδο των νευροεπιστημών τα τελευταία χρόνια, ο εγκέφαλός μας, έδρα των ανομολόγητων συναισθημάτων μας και των πιο μύχιων σκέψεών μας, έχει γίνει όχι μόνο διαφανής στην επιστημονική γνώση αλλά και δυνητικά χειραγωγήσιμος από όποιους κατέχουν αυτή τη γνώση. Πράγματι, ήδη οι ειδικοί είναι σε θέση να εντοπίζουν και να αναλύουν με νευροβιολογικούς όρους τις εγκεφαλικές δομές που ενεργοποιούνται όταν π.χ. ερωτευόμαστε, όταν μαθαίνουμε ή απομνημονεύουμε κάτι, όταν λέμε ψέματα, όταν κοιτάζουμε ένα έργο τέχνης ή το αγαπημένο μας πρόσωπο.

Οπως μάλιστα υποδεικνύουν ορισμένες πρόσφατες έρευνες, αυτές οι «ιδιωτικές» εγκεφαλικές διεργασίες επιτελούνται με σχετικά διαφορετικό τρόπο από έναν αρσενικό και από έναν θηλυκό εγκέφαλο. Αν αυτό ισχύει πράγματι, τότε ο εγκέφαλος των ανδρών διαφέρει, τόσο από μικροανατομική όσο και από λειτουργική άποψη, από αυτόν των γυναικών! Πρόκειται για ένα τυπικό παράδειγμα ανακάλυψης των νευροεπιστημών, που αν παρερμηνευθεί -σκοπίμως ή από άγνοια- υπάρχει σοβαρός κίνδυνος να οδηγήσει σε ξεπερασμένες και επικίνδυνες κοινωνικές προκαταλήψεις σχετικά με τα δύο φύλα.

Μια άλλη εντυπωσιακή ανακάλυψη των νευροεπιστημών αφορά στην εξαιρετική «πλαστικότητα» του εγκεφάλου: όταν ο εγκέφαλός μας μαθαίνει καινούργια πράγματα και βιώνει νέες εμπειρίες, ή όταν υποστεί κάποιο σοβαρό τραυματισμό, διαθέτει εφ’ όρου ζωής την ικανότητα να αναδιοργανώνεται, μπορεί δηλαδή να ανανεώνει συνεχώς τα νευρωνικά του κυκλώματα. Αυτή η αισιόδοξη και φαινομενικά αθώα διαπίστωση έχει, ωστόσο, σοβαρές κοινωνικές επιπτώσεις και δημιουργεί δυσεπίλυτα ηθικά προβλήματα.

Η κυρίαρχη μέχρι χθες εικόνα του ενήλικου εγκεφάλου ως μιας στατικής και οριστικά παγιωμένης βιολογικής μηχανής, η οποία όταν λειτουργεί φυσιολογικά παράγει σχεδόν αυτόματα τον νου, ενώ όταν δυσλειτουργεί παράγει νοητικές ασθένειες (νευρολογικές ή και ψυχιατρικές παθήσεις), αποδεικνύεται εξαιρετικά προβληματική και θα πρέπει να θεωρείται πλέον ξεπερασμένη.

Η «ηθική μηχανή» και η «μηχανή της ηθικής»

Είναι, ή μάλλον θα έπρεπε να είναι, ολοφάνερο ότι η ανάπτυξη των νευροεπιστημών, και ειδικά της νευροθεραπευτικής, έχει ζωτική σημασία για την ποιότητα ζωής και το μέλλον μας. Ωστόσο, η εισαγωγή νέων διαγνωστικών και θεραπευτικών μεθόδων ενέχει, μεταξύ άλλων, τον κίνδυνο της «γενικευμένης ιατρικοποίησης» των πιο ιδιωτικών πτυχών της ανθρώπινης ζωής. Με άλλα λόγια την άκρως απειλητική προοπτική να εκχωρήσουμε στη δικαιοδοσία μιας παντοδύναμης βιοϊατρικής εξουσίας ολοένα και μεγαλύτερα κομμάτια της καθημερινής μας ζωής. Επομένως, η συντελούμενη στις μέρες μας «νευροεπιστημονική επανάσταση» έχει μια βαθύτατη ηθικο-πολιτική διάσταση και γεννά εύλογα ερωτήματα και ανησυχίες:

1. Είναι θεμιτός, και σε ποιες περιπτώσεις, ο έλεγχος ή και η βελτίωση με νευροτεχνολογικά μέσα των νοητικών μας ικανοτήτων; Και αν μπορούμε να γνωρίζουμε τις ψυχονοητικές ικανότητές μας, θα πρέπει να επιτρέπεται η καταγραφή τους σε δημόσια και ιδιωτικά αρχεία και η χρήση τους για την αξιολόγησή μας;

2. Αραγε, τα υποκειμενικά χαρακτηριστικά μας και η προσωπικότητά μας εξαντλούνται από την πλήρη επιστημονική περιγραφή του εγκεφάλου μας;

3. Αν, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι επιφανείς νευροεπιστήμονες, η προσωπική μας ταυτότητα ή, αν προτιμάτε, η «ψυχή» μας ταυτίζεται με τον εγκέφαλό μας, τότε τι νόημα μπορεί να έχει η περιβόητη «ελευθερία βουλήσεως» σε μια κοινωνία όπου οι ειδικοί (και όχι μόνο!) θα μπορούν να «διαβάζουν» τις σκέψεις μας πριν ακόμα τις κάνουμε;

Τέτοια ζητήματα αποτελούν το αντικείμενο έρευνας της «Νευροηθικής», ενός νεοσύστατου τομέα της Βιοηθικής που επιχειρεί να κατανοήσει τις συνέπειες που έχει για την κοινωνία και το άτομο η εκρηκτική ανάπτυξη της νευροεπιστήμης και των εφαρμογών της (νευροτεχνολογία).

Βέβαια, ο νεολογισμός «Νευροηθική» υποδηλώνει δύο συμπληρωματικά αλλά, για την ώρα, εντελώς ασύνδετα αντικείμενα έρευνας: αφενός την «ηθική των νευροεπιστημών», δηλαδή την ηθική αξιολόγηση των επιτευγμάτων και κυρίως των εφαρμογών της νευροεπιστήμης. Και αφετέρου τη «νευροεπιστήμη της ηθικής», δηλαδή την κατανόηση των εγκεφαλικών προϋποθέσεων και των νευροβιολογικών παραγόντων που επηρεάζουν τις ηθικές μας κρίσεις και γενικότερα την ηθική μας συμπεριφορά!

Για να κατανοήσει κανείς πώς οι νέες νευροτεχνολογικές πρακτικές εισβάλλουν στην καθημερινή μας ζωή δημιουργώντας ασυνήθιστα νευροηθικά προβλήματα, αρκεί να εξετάσει την όλο και συχνότερη προσφυγή σε προσωπικά νευροεγκεφαλικά δεδομένα από τα δικαστήρια. Πράγματι τα τελευταία χρόνια οι δικαστικές αποφάσεις επηρεάζονται σημαντικά από τις πολυάριθμες επιστημονικές ανακαλύψεις σχετικά με τις νευροβιολογικές προϋποθέσεις της ανθρώπινης εγκληματικότητας.

Για παράδειγμα, το αμερικανικό νομικό σύστημα πρώτο αποδέχτηκε, και σχεδόν επέβαλε, κατά την εκδίκαση υποθέσεων που ενδέχεται να επισύρουν τη θανατική ποινή, να γίνονται συστηματικές εξετάσεις του εγκεφάλου του κατηγορουμένου ώστε να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι πάσχει από κάποια σοβαρή νευρολογική ασθένεια. Μια δικαστική πρακτική που έχει πλέον υιοθετηθεί και από τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Σήμερα, χάρη στις νέες απεικονιστικές μεθόδους, όπως η τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων (ΡΕΤ) και η λειτουργική μαγνητική τομογραφία (fMRI), μπορούμε να εντοπίσουμε επακριβώς τις ανατομικές ή και τις λειτουργικές ανωμαλίες που προκαλούνται από ασθένειες ή τραύματα του εγκεφάλου. Και οι συνήγοροι υπεράσπισης καταφεύγουν συστηματικά σε τέτοιες εξετάσεις και νευρολογικές γνωματεύσεις, με την ελπίδα ότι θα τις χρησιμοποιήσουν ως ελαφρυντικό ή και, γιατί όχι, ως απαλλακτικό στοιχείο.

Κανείς δεν μπορεί να αγνοήσει σήμερα τις επιστημονικές κατακτήσεις και τις μεθόδους των νευροεπιστημών, ούτε καν η ανεξάρτητη και σχεδόν παντοδύναμη δικαστική αρχή. Το πρόβλημα ωστόσο είναι ποιος θα πρέπει να αποφασίζει για το πού βρίσκεται το όριο μεταξύ φυσιολογικής, παθολογικής ή εγκληματικής συμπεριφοράς. Από νομικής απόψεως, αυτό που προέχει είναι να καθοριστεί επακριβώς αν, απέναντι σε μια προδιάθεση (γενετική; ή εγκεφαλική;) να διαπράξει κανείς ένα έγκλημα, υπάρχει στον νου του κατηγορουμένου μια ηθική ή νευρολογική «τροχοπέδη», ένα αντίβαρο που θα του επέτρεπε όχι μόνο να έχει επίγνωση της παραβατικής του συμπεριφοράς αλλά και να είναι σε θέση να την ελέγχει: αν δηλαδή μπορεί να θεωρηθεί ο ίδιος υπεύθυνος για τις πράξεις του.

Οταν όμως ο κατηγορούμενος δεν διαθέτει αυτό το «φρένο», λόγω κάποιας διαγνώσιμης εγκεφαλικής ανωμαλίας, τότε θα πρέπει προφανώς να χαρακτηριστεί «ασθενής» και όχι «υπαίτιος». Ο Γιόσουα Γκριν, καθηγητής Νευροψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ και ένας από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές της αξιοποίησης των νευροεπιστημονικών μεθόδων κατά την απονομή της Δικαιοσύνης, είναι απολύτως πεπεισμένος ότι έχει έλθει η ώρα για μια ριζική αναθεώρηση των παραδοσιακών αντιλήψεών μας περί υπαιτιότητας και ενοχής σε ό,τι αφορά ορισμένα εγκλήματα. Δηλώνει μάλιστα ρητά ότι «η συμπεριφορά μας εξαρτάται από διεργασίες που συντελούνται στον εγκέφαλό μας, με τον οποίο έχουμε απλώς προικιστεί, και από τίποτε άλλο».

Βέβαια, δεν συμφωνούν όλοι με τόσο ακραίες αναγωγιστικές αντιλήψεις, οι οποίες επιπλέον παραβλέπουν τις κοινωνικές ή ηθικές παραμέτρους της ανθρώπινης εγκληματικότητας. Αυτή ωστόσο η συστηματική αποσιώπηση των κοινωνικών-οικονομικών αιτιών της εγκληματικότητας ενέχει πολύ σοβαρούς κίνδυνους: αφενός υπονομεύει την αυθεντία της νομικής εξουσίας και μας προϊδεάζει για την έλευση μιας νέας μορφής κοινωνικής αυθαιρεσίας, και αφετέρου ανοίγει τον δρόμο σε μια πρωτόγνωρη εκμετάλλευση των νέων κατακτήσεων της νευροεπιστήμης. Ισως τα βαθύτερα κίνητρα για την κοινωνική αξιοποίηση των πρόσφατων γνώσεών μας για τον ανθρώπινο εγκέφαλο να μην είναι οι νεωτερικές ιδέες περί ελεύθερης βούλησης, κοινωνικής δικαιοσύνης και ελευθερίας αλλά, αντίθετα, η μετανεωτερική αναγκαιότητα να αντιμετωπίζονται οι άνθρωποι ως ανώνυμες βιολογικές μονάδες και όχι πλέον ως «πρόσωπα» υπεύθυνα για τις πράξεις τους.

Πάντως, από όσα αναφέραμε μέχρι τώρα θα πρέπει να έγινε σαφές ότι στα παραπάνω καυτά επιστημονικά και κοινωνικά ζητήματα ούτε μπορούν ούτε και πρέπει να τα απαντήσουν μόνοι τους οι ειδικοί. Οι ίδιοι οι πολίτες θα πρέπει να αποφασίζουν, αφού βέβαια πρώτα ενημερωθούν κατάλληλα, για το τι πρέπει να θεωρείται κοινωνικά εφικτό και τι ευκταίο από όλες τις δυνατές εφαρμογές των νευροεπιστημών.

Θεωρίες Ηθικής Ανάπτυξης

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η οικογένεια αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες της ηθικής ανάπτυξης του παιδιού. Η συμβολή της στη διαμόρφωση και ανάπτυξη της ηθικότητας των παιδιών είναι καταλυτική. Η οικογένεια είναι ένα σύνθετο σύστημα αλλά ταυτόχρονα είναι η πρώτη κοινωνική ομάδα που εντάσσεται ο άνθρωπος με τη γέννηση του.

Ο άνθρωπος αρχίζει να αναπτύσσεται ψυχοσωματικά, γνωστικά και ψυχοπνευματικά μέσα στα πλαίσια της οικογένειας. Οι επιδράσεις που ασκεί η οικογένεια στο παιδί είναι μεγάλες και επηρεάζουν τη διαμόρφωση της προσωπικότητας των παιδιών. Οι επιδράσεις της οικογένειας στον άνθρωπο είναι τόσο καταλυτικές ώστε να επηρεάζεται όλη η μετέπειτα ζωή του.

Η οικογένεια, που αποτελεί τον πρώτο κοινωνικό πυρήνα, επηρεάζει τόσο τη γενικότερη ανάπτυξη των παιδιών όσο και την ειδικότερη ανάπτυξη της ηθικότητας. Η επίδραση που ασκεί η οικογένεια στην ηθική ανάπτυξη των παιδιών έχει οδηγήσει τους μελετητές και τους ερευνητές να αναλύσουν συστηματικότερα και πιο εμπεριστατωμένα τις αλληλεπιδράσεις που παρατηρούνται στην οικογενειακή εστία. Για να γίνει, όμως, μία μελέτη και ανάλυση της επίδρασης που ασκεί η οικογένεια στην ηθική ανάπτυξη των παιδιών οφείλουμε να γνωρίζουμε τους όρους ηθική ανάπτυξη, ηθικότητα και οικογένεια.

Hθική ανάπτυξη και αγωγή του παιδιού είναι ο τρόπος που ο άνθρωπος φθάνει στην ικανότητα να επιλύει τις αντιθέσεις ανάμεσα στις εγωκεντρικές ανάγκες και τάσεις του και στις υποχρεώσεις του να ενεργεί θετικά ως προς τις ανάγκες και τα δικαιώματα των άλλων (Κακαβούλης, 1994).

Ηθικότητα είναι η ικανότητα του ατόμου να ξεχωρίζει το «καλό» από το «κακό». Σύμφωνα με την ηθικότητα ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να υπακούει τόσο στους ηθικούς κανόνες που έχει θεσπίσει η κοινωνία όσο και στους εσωτερικά θεσπισμένους κανόνες.

Οικογένεια είναι μία κοινωνικά αναγνωρισμένη και παραδοσιακά καθιερωμένη μορφή συμβίωσης των μελών της κοινωνίας (Τσαρδάκης, 1987). Ο Goode αναφέρει τέσσερις διαφορετικές μορφές οικογένειας:

α) η πυρηνική οικογένεια: Η πυρηνική οικογένεια είναι η πιο διαδεδομένη μορφή οικογένειας στη σύγχρονη εποχή. Αυτή η μορφή οικογένειας περιλαμβάνει το σύζυγο, τη σύζυγο και το ένα ή περισσότερα παιδιά. Μία σύγχρονη πυρηνική οικογένεια έχει την ακόλουθη σύνθεση: ο σύζυγος, η σύζυγος και δύο, συνήθως, παιδιά.

β) η διευρυμένη οικογένεια: Η διευρυμένη οικογένεια είναι πολυπληθέστερη σε σύγκριση με την πυρηνική. Εκτός από το σύζυγο, τη σύζυγο και τα παιδιά, που περιλαμβάνει και η πυρηνική οικογένεια, η διευρυμένη οικογένεια περιλαμβάνει τους παππούδες, τους θείους ή άλλα συγγενικά πρόσωπα που συγκατοικούν κάτω από την ίδια οικογενειακή εστία.

γ) η πολυγυνία: Η πολυγυνία είναι μία μορφή οικογένειας, κατά την οποία ο άνδρας έχει δύο ή περισσότερες συζύγους. Το νοικοκυριό αποτελείται από δύο ή περισσότερες πυρηνικές οικογένειες, των οποίων οικογενειών ο άνδρας – σύζυγος είναι ο ίδιος.

δ) η πολυανδρία: Στην πολυανδρία παρατηρείται το φαινόμενο μία γυναίκα να έχει δύο ή περισσότερους συζύγους.

Η πολυγυνία και η πολυανδρία δεν είναι διαδεδομένες μορφές οικογένειας στη σύγχρονη εποχή αλλά τις μορφές αυτές τις συναντάμε σε κάποιες αφρικανικές ή ασιατικές χώρες. Η πυρηνική είναι συνηθισμένη μορφή οικογένειας στα σύγχρονα αστικά κέντρα. Η πυρηνική είναι η μορφή οικογένειας που συναντάμε συνηθέστερα στην Ελλάδα. Αντίθετα, στις αγροτικές περιοχές πιο συνηθισμένη μορφή οικογένειας είναι η διευρυμένη.

Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας μας θα παρουσιαστούν, περιληπτικά, οι θεωρίες της ηθικής ανάπτυξης. Οι μελετητές και οι ερευνητές που έχουν ασχοληθεί με την ηθική ανάπτυξη έχουν διατυπώσει τις σκέψεις, τις απόψεις τους και έχουν διαμορφωθεί οι αντίστοιχες θεωρίες της ηθικής ανάπτυξης. Οι θεωρίες που έχουν διαμορφωθεί ταξινομούνται σε τρεις γενικές θεωρίες: α) στις θεωρίες των εξελικτικών σταδίων β) στις θεωρίες της εσωτερίκευσης των ηθικών αρχών και γ) στις κοινωνικές θεωρίες της ηθικής ανάπτυξης. Στο κεφάλαιο της εργασίας που ακολουθεί θα αναλυθούν, συνοπτικά, οι θεωρίες της εσωτερίκευσης της ηθικής.

ΘΕΩΡΙΕΣ ΗΘΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Η ηθική ανάπτυξη του ανθρώπου έχει αποτελέσει κατά καιρούς αντικείμενο εκτεταμένων επιστημονικών ερευνών και μελετών. Η σπουδαιότητα της ηθικής ανάπτυξης έχει αποτελέσει το έναυσμα για την εμφάνιση διαφόρων θεωριών από τους επιστήμονες και τους μελετητές. Οι κύριες θεωρίες της ηθικότητας που έχουν εμφανιστεί είναι: α) η ψυχαναλυτική θεωρία β) η θεωρία της κοινωνικής μάθησης γ) η θεωρία των προσωπικών βουλητικών ιδιοτήτων δ) η γνωστικο – εξελικτική θεωρία ε) η γνωστικο – συναισθηματική θεωρία και στ) η κοινωνικο – ηθική θεωρία.

Καθεμιά από τις προαναφερθείσες θεωρίες εξετάζει και παρουσιάζει την ηθικότητα από μία κυρίως άποψη. Κυριότερος εκπρόσωπος της ψυχαναλυτικής θεωρίας είναι ο Freud, ενώ της θεωρίας της κοινωνικής μάθησης ο Bandura. Οι Lepper και Dienstbier είναι οι πιο γνωστοί εκπρόσωποι της θεωρίας των προσωπικών βουλητικών ιδιοτήτων, ενώ οι αντίστοιχοι της γνωστικο – εξελικτικής θεωρίας είναι οι Piaget και Kohlberg. Τέλος, κυριότερος εκπρόσωπος της γνωστικο – συναισθηματικής θεωρίας είναι ο Hoffman και της κοινωνικο – ηθικής θεωρίας ο Milgram.

Η ψυχαναλυτική θεωρία του Freud υποστηρίζει ότι η ηθικότητα παρουσιάζεται στον άνθρωπο ως συναίσθημα. Η ηθικότητα παρουσιάζεται, κυρίως, στην ηλικία των 5 ετών ως συναίσθημα της ενοχής. Το παιδί υφίσταται πολλές απαγορεύσεις, ενοχές και ματαιώσεις και αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αναπτύσσει το συναίσθημα της ενοχής σε διάφορες απαγορευμένες πράξεις. Οι ψυχαναλυτικοί εκπρόσωποι της θεωρίας υποστηρίζουν ότι οι βασικές διεργασίες της δημιουργίας της ηθικής συνείδησης ξεκινούν από την ηλικία των 5-6 ετών αφού αυτή την χρονική περίοδο αρχίζει η αλληλεπίδραση των τριών στοιχείων της προσωπικότητας: το Εκείνο, το Εγώ και το Υπερεγώ.

Η μίμηση και η ταύτιση αποτελούν τον πυρήνα της θεωρίας της κοινωνικής μάθησης. Η θεωρία της κοινωνικής μάθησης δίνει έμφαση στις εξωτερικές – κοινωνικές επιδράσεις στο παιδί. Ασχολείται με την ταύτιση – μίμηση ηθικών προτύπων και με την ενίσχυση ή την αξιολόγηση της ηθικής συμπεριφοράς.

Η θεωρία των προσωπικών βουλητικών ιδιοτήτων δίνει μεγάλη έμφαση στην ηθικότητα ως αποτέλεσμα της προσωπικότητας του ατόμου. Δεν πιστεύουν οι εκπρόσωποι της θεωρίας στην επίδραση και επιβολή των εξωτερικών κοινωνικών ή άλλων ηθικών κανόνων, αλλά στην ηθικότητα που προέρχεται από τα προσωπικά χαρακτηριστικά κάθε ατόμου.

Η γνωστικο – εξελικτική θεωρία έχει ως στόχο να μελετήσει τις ανώτερες πνευματικές διεργασίες και δομές της σκέψης που έχουν ως αποτέλεσμα την ηθική κρίση και πράξη. Το παιδί που δέχεται ηθικές επιδράσεις από άτομο ανωτέρου σταδίου ηθικότητας από αυτό που το ίδιο εντάσσεται έχει τη δυνατότητα να καλλιεργήσει την ηθική του σκέψη και να περάσει στο επόμενο εξελικτικό στάδιο.

Η γνωστικο – συναισθηματική θεωρία υποστηρίζει ότι η ηθικότητα αναπτύσσεται στον άνθρωπο με βάση την εσωτερική συνειδητοποίηση. Το άτομο αναπτύσσει τις ηθικές αρχές του και υπακούει στους ηθικούς κανόνες εξαιτίας της συνειδητοποίησης της τήρησης των κανόνων και όχι εξαιτίας κάποιας εξωτερικής επιβολής. Το άτομο εφαρμόζει τους νόμους χωρίς να νοιώθει το άγχος της τιμωρίας και χωρίς να προσμένει αμοιβή. Οι γονείς είναι οι κύριοι φορείς της προσπάθειας να συνειδητοποιήσουν και να αναπτύξουν τα παιδιά την ηθικότητα και την αλτρουιστική συμπεριφορά.

Τέλος, η κοινωνικο – ηθική θεωρία θεωρεί ότι οι ηθικές αρχές αποτελούν τη βάση για τη σωστή λειτουργία της κοινωνίας. Η κοινωνία δε μπορεί να λειτουργήσει ομαλά με την επιβολή των ηθικών της κανόνων στον άνθρωπο, αλλά η εύρυθμη λειτουργίας της εξαρτάται από την υιοθέτηση των κοινωνικών της κανόνων από το ίδιο το άτομο ως προσωπικοί ηθικοί κανόνες.

Στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε τα στάδια που διέρχεται το παιδί κατά τη διάρκεια της ηθικής ανάπτυξης, σύμφωνα με τον Piaget και τον Kohlberg. Ο άνθρωπος πριν φθάσει στο επίπεδο της αυτόνομης ηθικής περνάει κάποια άλλα επίπεδα και στάδια για να φθάσει στο ανώτατο επίπεδο ηθικής ανάπτυξης. Δεν είναι, βέβαια, εφικτό όλα τα άτομα να φθάνουν στην αυτόνομη ηθική, το «προνόμιο» της ηθικής αυτονομίας ελάχιστοι το κατακτούν. Μεγάλη σημασία στην ανάπτυξη της ηθικότητας του ατόμου παίζουν το οικογενειακό, το πολιτιστικό, αλλά και το γενικότερο κοινωνικό περιβάλλον.

ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΚΑΙ ΣΤΑΔΙΑ ΗΘΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ

Ο πρώτος διαχωρισμός των σταδίων της ηθικής ανάπτυξης των ανθρώπων είναι του Piaget. Ο Piaget με βάση κάποια ζεύγη ιστοριών με ηθικά διλήμματα* καθόρισε τα στάδια της ηθικής ανάπτυξης των παιδιών.

Ξεκινώντας το παιδί από ένα κινητικό – τελετουργικό στάδιο, στο οποίο το παιδί βρίσκεται την περίοδο της προσχολικής ηλικίας, προχωρά στο στάδιο του ηθικού ρεαλισμού και της ετερόνομης ηθικής (8ο και 9Ο έτος). Τα παιδιά που βρίσκονται σ’ αυτό το στάδιο κρίνουν τη σοβαρότητα του παραπτώματος ή του σφάλματος των ηθικών διλημμάτων με βάση την πρόθεση του θύτη ή του πταίσαντος. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας δε μπορούν να διακρίνουν την πρόθεση του πταίσαντος αλλά θεωρούν ότι οι ηθικοί κανόνες είναι αμετάβλητοι, αναντικατάστατοι και μόνιμα καθορισμένοι. Έχουν την πεποίθηση ότι οι ηθικοί κανόνες υπάρχουν και έχουν καθοριστεί από τους ενήλικες και αυτά είναι υποχρεωμένα να τους υπακούουν.

Αντίθετα, τα παιδιά από την ηλικία του 9ου έτους και άνω βρίσκονται στο στάδιο της αυτόνομης ηθικής. Όταν τα παιδιά βρίσκονται σ’ αυτό το στάδιο κρίνουν τη σοβαρότητα του παραπτώματος ή του σφάλματος των ηθικών διλημμάτων με βάση την πρόθεση του πταίσαντος. Το στάδιο αυτό της ηθικής ανάπτυξης συντελεί ώστε τα παιδιά να μην κρίνουν τη σοβαρότητα των ηθικών διλημμάτων με βάση το μέγεθος της ζημιάς, όπως συνέβαινε στο προηγούμενο στάδιο. Τα παιδιά του προηγούμενου σταδίου δεν έχουν την ικανότητα να κρίνουν την πρόθεση του πταίσαντος και να παίρνουν τις σωστές θέσεις στα ηθικά διλήμματα που τους παρουσιάζονται.

Τα παιδιά έχουν την ικανότητα στο στάδιο της αυτόνομης ηθικής να διακρίνουν την πρόθεση του πταίσαντος και να παίρνουν σωστές θέσεις στα διάφορα ηθικά διλήμματα που τους παρουσιάζονται. Επίσης, θεωρούν τους ηθικούς κανόνες ως κοινωνικές συμβατικότητες που σκοπό έχουν την καλύτερη τάξη των πραγμάτων στην κοινωνία. Τα παιδιά αυτού του σταδίου της ηθικής αυτονομίας αποκτούν περισσότερη ικανότητα στην κρίση των ηθικών διλημμάτων που τους παρουσιάζονται σε σύγκριση με τα παιδιά του σταδίου της ετερόνομης ηθικής.

Ο Kohlberg παρουσιάζεται διαφοροποιημένος όσο αφορά το διαχωρισμό των σταδίων της ηθικής ανάπτυξης των παιδιών. Πιστεύει ότι η ηθική ανάπτυξη του παιδιού διαχωρίζεται σε τρία διαφορετικά επίπεδα, ενώ το κάθε επίπεδο περιλαμβάνει δύο στάδια.

Σύμφωνα με τον Kohlberg το πρώτο επίπεδο ηθικότητας είναι το προηθικό, που κυριαρχεί στην προσχολική ηλικία, και περιλαμβάνει τα δύο ακόλουθα στάδια: α) την ηθική που εστιασμένη στην τιμωρία και την υπακοή και β) την ηθική του αφελούς συντελεστικού ηδονισμού.

Το δεύτερο επίπεδο της κατηγοριοποίησης του ηθικότητας, σύμφωνα με τον Kohlberg, είναι η συμβατική ηθική, που κυριαρχεί στη σχολική ηλικία, και περιλαμβάνει τα δύο ακόλουθα στάδια: α) την ηθική του «καλού παιδιού» και β) την ηθική της «έννομης τάξης».

Τέλος, το τρίτο επίπεδο της ηθικότητας είναι η αυτόνομη ηθική, στο οποίο, όμως, επίπεδο φθάνουν ελάχιστα άτομα. Η αυτόνομη ηθική εμφανίζεται στην εφηβική ηλικία και περιλαμβάνει τα ακόλουθα στάδια: α) την ηθική του κοινωνικού συμβολαίου και β) την ηθική των προσωπικών αξιών.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η οικογένεια συμβάλλει στην ηθική ανάπτυξη του παιδιού όταν μεταξύ γονέων και παιδιών υπάρχουν ισχυροί δεσμοί αγάπης. Επίσης, η οικογένεια συντελεί στην υιοθέτηση ηθικών κανόνων από το παιδί στην περίπτωση κατά την οποία οι γονείς έχουν σταθερές αρχές ηθικής και χρησιμοποιούν μεθόδους πειθαρχίας με σαφήνεια, αμεσότητα και συνέπεια.

Οι ίδιοι οι γονείς πρέπει να αποτελούν πρότυπα για τα παιδιά τους αφού τα παιδιά έχουν την τάση να επηρεάζονται πρωτίστως από τους γονείς τους. Η ανάπτυξη και ειδικότερα η ηθική ανάπτυξη των παιδιών γίνεται μέσα στα πλαίσια της οικογένειας. Είναι καθοριστικό οι γονείς να περιβάλλουν τα παιδιά τους με αγάπη και στοργή και συμβάλουν στην ανάπτυξη ηθικής συμπεριφοράς από τα παιδιά.

Οι γονείς και οι δάσκαλοι, οι οποίοι πρέπει να αποτελούν πρότυπα ηθικής για το παιδί, οφείλουν να συμβάλλουν με τις πράξεις και τις δραστηριότητες τους στην ανάπτυξη της ηθικότητας των παιδιών. Η ανάπτυξη της ηθικότητας στα παιδιά δεν είναι εύκολη αλλά αντίθετα παρουσιάζει πολλές δυσκολίες. Οι γονείς και οι δάσκαλοι οφείλουν να λάβουν υπόψη τους αρκετές παραμέτρους που αφορούν την ηθική ανάπτυξη των παιδιών.

Ο φόβος που προξενούν κάποιοι γονείς ή δάσκαλοι στα παιδιά αλλά και η χρησιμοποίηση βίας δεν συντελούν στην ηθική ανάπτυξη των παιδιών αλλά αντίθετα αποτελούν τροχοπέδη τόσο στην ανάπτυξη της ηθικότητας των παιδιών όσο και στη γενικότερη διαμόρφωση προσωπικότητας τους. Η αμοιβαία εμπιστοσύνη, η αγάπη, η ειλικρίνεια, ο σεβασμός και η εκτίμηση διευκολύνουν την υιοθέτηση ηθικών κανόνων από τα παιδιά. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά οδηγούν το παιδί στην υπευθυνότητα και στην ηθική αυτονομία, καθώς η ηθική ετερονομία της νηπιακής ηλικίας μεταβάλλεται κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας σε ηθική αυτονομία.

Η υιοθέτηση από τα παιδιά κοινωνικών ρόλων αλλά και κανόνων αποτελεί πρώτιστο έργο για το γονέα και το δάσκαλο. Όταν το παιδί αντιληφθεί ότι ζει σε μία κοινωνία με ηθικούς κανόνες τότε γίνεται ευκολότερη η διαμόρφωση του συναισθήματος της δικαιοσύνης. Το παιδί αντιλαμβάνεται την έννοια της δικαιοσύνης και ευαισθητοποιείται πάνω σ’ αυτή τη διάσταση της ζωής. Η υιοθέτηση εσωτερικών κοινωνικών κανόνων και αξιών από το παιδί έχει ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση εσωτερικής πειθαρχίας, που οδηγεί στην ανάπτυξη της κοινωνικής ηθικότητας, ειδικότερα, αλλά και την γενικότερη ανάπτυξη της ηθικότητας.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ο γονέας για να πετύχει τη σωστή, ολοκληρωμένη και ώριμη ανάπτυξη της ηθικότητας του παιδιού του οφείλει να διακρίνεται από κάποια χαρακτηριστικά. Ο γονέας που θέλει να αποκτήσει το παιδί του ώριμη ηθικότητα πρέπει, αρχικά, να είναι στοργικός μ’ αυτό. Να έχει αναπτύξει μία στενή και ζεστή σχέση με το παιδί του και να του δείχνει αγάπη και στοργή, τα δύο στοιχεία που είναι απαραίτητα για τη γενικότερη, και όχι μόνο ηθική, ανάπτυξη του παιδιού. Η στάση και η συμπεριφορά που εμφανίζει ο γονέας απέναντι στο παιδί του αλλά και στους συνανθρώπους του πρέπει να θετική και καλοπροαίρετη για να γίνεται, τελικά, ο γονέας το πρότυπο ηθικότητας του παιδιού του.

Ο γονέας οφείλει να αναπτύξει την επαγωγική συζήτηση με το παιδί του. Με την επαγωγική συζήτηση γίνονται κατανοητές στο παιδί οι συνέπειες των πράξεων του τόσο στο ίδιο και στους γονείς του όσο και στους άλλους συνανθρώπους του. Η επαγωγική συζήτηση δίνει τη δυνατότητα στο γονέα να μιλήσει στο παιδί του για ηθικά συναισθήματα είτε αρνητικά είτε θετικά.

Ο γονέας που χρησιμοποιεί την επαγωγική συζήτηση ως κύρια μέθοδο ηθικής αγωγής του παιδιού έχει τη δυνατότητα να εξηγήσει στο παιδί του, τυχόν, αρνητικούς πειρασμούς, που θα παρουσιαστούν στη ζωή του, ώστε να μην είναι δυνατό το παιδί να προσελκυστεί από τους πιθανούς πειρασμούς αλλά και να έχει τη δυνατότητα να επανορθώσει τα σφάλματα του. Η επαγωγική συζήτηση συμβάλλει, επίσης, στην παραδοχή από μέρους των παιδιών των σφαλμάτων τους, στην έκφραση από τα παιδιά της συγνώμης αλλά και της ανάπτυξης αλτρουιστικής συμπεριφοράς.

Πολύ σημαντικό στοιχείο της ηθικής ανάπτυξης των παιδιών είναι η εφαρμογή των ηθικών κανόνων από τον ίδιο το γονέα. Δεν αρκεί ο γονέας να διακηρύσσει τους ηθικούς κανόνες και να συμβουλεύει τα παιδιά του αλλά οφείλει να αποτελεί ο ίδιος ηθικό πρότυπο. Το παιδί έχει την τάση να μιμείται τους γονείς του και αυτό έχει ως αποτέλεσμα να υιοθετεί και τους ηθικούς κανόνες και τα κριτήρια που πρεσβεύουν οι γονείς του. Η οικογένεια πρέπει να έχει ως στόχο της την ανατροφή παιδιών που να διακρίνονται για την υπευθυνότητα τους, την ευγένεια τους, την εντιμότητα τους, την αυτοπεποίθηση τους, την αλτρουιστική τους συμπεριφορά αλλά και τις ηθικές τους αρχές.

Συνοπτική παρουσίαση των σταδίων της ηθικής ανάπτυξης κατά Kohlberg.

Επίπεδο I Προσυμβατικό

Στάδιο 1
Ετερόνομη ηθική. Αμοιβή και τιμωρία (σωστό είναι αυτό που αποφεύγει την τιμωρία).

Στάδιο 2
Ατομιστική ηθική. Προσωπικό ενδιαφέρον (σωστό είναι αυτό που σε ευχαριστεί).

Επίπεδο II Συμβατικό

Στάδιο 3
Αμοιβαίες διαπροσωπικές προσδοκίες, σχέσεις, και διαπροσωπική συμμόρφωση (σωστό είναι αυτό που σε καθιστά στους άλλους αποδεκτό).

Στάδιο 4
Τήρηση του νόμου και της τάξης (το σωστό συμπίπτει με τους γραπτούς νόμους, κανόνες).

Επίπεδο III Μετασυμβατικό

Στάδιο 5
Ηθική του κοινωνικού συμβολαίου (τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν προτεραιότητα έναντι των νόμων).

Στάδιο 6
Ηθική των πανανθρώπινων αρχών (η ηθική είναι υπόθεση της προσωπικής συνείδησης του καθενός).
------------------------
* Ηθικά διλλήματα:

1. Η μητέρα της Τζένης της υπόσχεται ότι μπορεί να πάει στο χορό του Σαββάτου αν δεχτεί να πλένει τα πιάτα όλη την εβδομάδα. Η Τζένη πλένει τα πιάτα, αλλά το Σάββατο η μητέρα της τής λέει ότι άλλαξε γνώμη και ότι δεν της επιτρέπει να πάει στο χορό. Η Τζένη φεύγει κρυφά από το σπίτι, πηγαίνει στο χορό και λέει το μυστικό της στη Μαίρη, την αδερφή της. Πρέπει η Μαίρη να το πει στη μητέρα τους; Γιατί;

2. Σε μια πόλη, κάπου στην Ευρώπη, μια γυναίκα πέθαινε από καρκίνο. Υπήρχε ένα φάρμακο που μπορούσε να τη σώσει, ένα είδος ραδίου που είχε ανακαλύψει πρόσφατα ένας φαρμακοποιός της πόλης. Ο φαρμακοποιός χρέωνε το φάρμακο 2.000 ευρώ, δέκα φορές ακριβότερα από όσο του κόστιζε. Ο σύζυγος της άρρωστης γυναίκας, ο Χανς, πήγε σε όλους τους γνωστούς του να δανειστεί χρήματα, αλλά δεν μπόρεσε να συγκεντρώσει παρά μόνο τα μισά από όσα κόστιζε το φάρμακο. Είπε στο φαρμακοποιό ότι η γυναίκα του πέθαινε και του ζήτησε να του πουλήσει το φάρμακο φθηνότερα ή να του επιτρέψει να το πληρώσει αργότερα. Αλλά ο φαρμακοποιός αρνήθηκε. Ο Χανς, απελπισμένος, διάρρηξε το φαρμακείο για να κλέψει το φάρμακο για τη σύζυγό του. Έπρεπε να κάνει κάτι τέτοιο; Γιατί;

Δείχνε μόνο όσα νιώθεις!

Τα συναισθήματα είναι από τα υπέροχα "πράγματα" στη ζωή μας! Ένας τρόπος να επικοινωνήσουμε την ψυχή μας με τους ανθρώπους γύρω μας. Να δείξουμε τις ευαισθησίες και τις δυνάμεις μας. Μέσω αυτών ερχόμαστε πιο κοντά στους άλλους, ανοιγόμαστε και δημιουργούμε παρόμοια ή εντελώς διαφορετικά συναισθήματα στους άλλους.

Είναι κάτι απίστευτα όμορφο, συνάμα όμως και απίστευτα επικίνδυνο! Δείχνοντας συναισθήματα σε κάποιον άνθρωπο, δημιουργούμε προσδοκίες σε εκείνον ότι αυτά τα συναισθήματα κάπου οδηγούν, όμως ξαφνικά συνειδητοποιούμε ότι τις προσδοκίες που δημιουργήσαμε σε κάποιον δεν μπορούμε ή δεν θέλουμε να τις πραγματοποιήσουμε… Τότε τι κάνουμε;

Γίνε ξεκάθαρος και πες τα πράγματα με το όνομά τους, χωρίς υπεκφυγές, μη κρύβεσαι από αυτό που εσύ έφτιαξες, στάσου μπροστά στο "πρόβλημα" και λύσε το! Φέρσου αντρίκια όπως έλεγαν παλιά, είτε είσαι άντρας, είτε γυναίκα. Δεν σου φταίει κανένας αν εσύ δεν μπορείς να αντιμετωπίσεις τα όποια συναισθήματα έχεις.

Οι άνθρωποι δεν ζητάμε τίποτα παραπάνω από έναν άνθρωπο να μας νοιάζεται και να νιώθει πραγματικά ό,τι μας δείχνει. Κι αυτό είναι ό,τι πιο δύσκολο μπορεί να ζητήσει κάποιος! Δεν υπάρχει πολύς  κόσμος που να μπορεί ή να θέλει να ανταποκριθεί σε κάτι τέτοιο.

Την επόμενη φορά που θα νιώσεις κάτι να είσαι σίγουρος για αυτό και μετά να αποφασίσεις να το δείξεις, μη  φτιάχνεις ψεύτικες ελπίδες στους ανθρώπους γύρω σου. Η κοινωνία μας είναι αρκετά ψεύτικη, έχει ανάγκη από κάτι αληθινό.

Πλέον δεν θυμώνω – απλά ακούω

Δεν πρέπει να αφήνετε τη συμπεριφορά των άλλων να καθορίζει τη ζωή σας. Εσείς είστε υπεύθυνοι για τα συναισθήματά σας και θα πρέπει να μάθετε πρώτα να ακούτε και μετά να αντιδράτε.

Ο θυμός είναι ένα φυσιολογικό και σχεδόν καθημερινό συναίσθημα. Είναι κοινό στους ενήλικες αλλά πάνω από όλα στα μικρά παιδιά που δεν ξέρουν πώς να διαχειριστούν τα συναισθήματά τους και να ακούσουν.

Δεν πρέπει να βλέπετε αυτό το συναίσθημα με απόλυτα αρνητικό τρόπο. Όλοι θυμώνουμε, όλοι γεμίζουμε με οργή σε καταστάσεις που θεωρούμε άδικες. Επιπλέον, είναι απολύτως φυσιολογικό και μας επιτρέπει να αντιδράμε σε οτιδήποτε δεν επιτρέπεται, σε οτιδήποτε μας πληγώνει.

Ωστόσο, ο θυμός θα πρέπει να είναι συγκεκριμένος και περιορισμένος. Θα πρέπει να θεωρείται σαν ένας διακόπτης, σαν κάτι που ενεργοποιείται στον εγκέφαλό σας. Σας προειδοποιεί ότι κάποια πτυχή του περιβάλλοντός σας θα πρέπει να σας ανησυχεί και ότι πρέπει να πάρετε μια απόφαση.

Αν αφήσετε αυτό το συναίσθημα να σας ελέγχει, θα εμπέσετε σε ένα παράλογο ξέσπασμα, φωνάζοντας και πιθανότατα κάνοντας πράγματα που αργότερα θα μετανιώσετε. Ο θυμός θα πρέπει να παρακολουθείται και αργότερα να ελέγχεται για να μπορέσετε να έχετε την κατάλληλη αντίδραση.

Στο σημερινό άρθρο, σας ενθαρρύνουμε να μελετήσετε σε βάθος αυτό το κοινό συναίσθημα που μερικές φορές δεν μπορούμε να το αναγνωρίσουμε.

Προσπαθήστε να γνωρίσετε καλύτερα το θυμό σας για να αντιδράτε καλύτερα στο περιβάλλον σας

Ένας από τους πιο δημοφιλείς ειδικούς στο θυμό και στην αντίσταση είναι χωρίς αμφιβολία ο Eckhart Tolle. Αυτός ο θετικιστικός ψυχολόγος και εκπρόσωπος των πιο πνευματικών πτυχών της επιστήμης της συμπεριφοράς παρουσιάζει μια πολύ ιδιαίτερη προοπτική αυτού του ψυχολογικού κατασκευάσματος.

• Ο θυμός είναι ένα πανίσχυρο, αρνητικό και καθηλωτικό συναίσθημα. Ο θυμός που είναι ανεξέλεγκτος και τον αφήνετε να δραπετεύει ανά πάσα στιγμή, πλημμυρίζει το μυαλό σας με αρνητικές σκέψεις.
• Πλέον δεν υπάρχουν λόγοι αλλά ούτε και τα ισορροπημένα και λογικά μέρη σας αλλά αυτό το έντονο και αρνητικό συναίσθημα.
• Μια πτυχή που πρέπει να λάβετε υπόψη σας και την οποία ο Eckhart Tolle αναφέρει είναι ότι μερικές φορές είστε θυμωμένοι με κάτι χωρίς καν να το έχετε αντιληφθεί.

Σύντομα αυτό το συναίσθημα αρνητικότητας θα εισχωρήσει σε άλλους τομείς της ζωής σας σε σημείο που θα σας κυριεύσει η απαισιοδοξία.

• Ο θυμός μπορεί επίσης να μεταδοθεί και να εξαπλωθεί σαν μια αποπνικτική ενέργεια που δημιουργεί απόσταση και δυσφορία γύρω σας. Είναι πολύ δυσάρεστη κατάσταση.

Τώρα, θα σας δείξουμε πώς να επιλύσετε αυτή τη δυσφορία, αυτή την έλλειψη αρμονίας με τον εαυτό σας και το περιβάλλον σας.

Πώς θα γνωρίζετε τι δημιουργείτε

Θα σας δώσουμε ένα παράδειγμα. Φανταστείτε ότι είχατε μια άσχημη μέρα στη δουλειά. Κάποιος συνάδελφος στο γραφείο έχει δημιουργήσει ένα τοξικό περιβάλλον γεμάτο με αβάσιμες φήμες και κριτική που σας πληγώνει και αυτό σας ενοχλεί.

• Εσείς, ως πρωταγωνιστές, συγκεντρώνετε ένα μεγάλο ποσοστό θυμού, αισθάνεστε κουρασμένοι και εκδηλώνετε αρνητικότητα στο σπίτι και στην οικογένειά σας. Κάθε γεγονός πυροδοτεί μια δυσανάλογη αντίδραση.
• Το πρώτο πράγμα που πρέπει να γνωρίζετε είναι ότι αυτό το εσωτερικό συναίσθημα, αυτή η δυσφορία και αυτό το κακό συναίσθημα είναι κάτι που δημιουργείται στο περιβάλλον σας.
• Ένα αρνητικό συναίσθημα όχι μόνο δημιουργεί αρνητικές σκέψεις αλλά και ακατάλληλη συμπεριφορά. Θα πρέπει να μάθετε πώς να το βλέπετε, πώς να αντιλαμβάνεστε ότι γίνεται μια μάχη μέσα σας.

Πώς να ακούτε και να ενεργείτε αργότερα

Ήδη γνωρίζετε τι σας συμβαίνει και τι προκαλείται γύρω σας. Το επίκεντρο αυτού του προβλήματος δεν πρέπει να είναι στο σπίτι αλλά ούτε και στη δουλειά σας: είναι στο μυαλό σας.

• Μερικές φορές δεν μπορείτε να αλλάξετε τη συμπεριφορά ενός ατόμου ή μιας ομάδας ανθρώπων. Σε αυτή την περίπτωση, ο συνάδελφος δεν πρόκειται να αλλάξει. Η προσωπικότητά του είναι αυτή που είναι. Πάντα ήταν επικριτικός και διέδιδε φήμες.
• Όταν δεν μπορείτε να αλλάξετε οτιδήποτε αρνητικό στο περιβάλλον σας τότε πρέπει εσείς να αλλάξετε τον τρόπο που επηρεάζει τα συναισθήματά σας.
• Δεν χρειάζεται να μην δώσετε τη σημασία που του αναλογεί αλλά ούτε και να κάνετε σαν να μην σας επηρεάζει τίποτα. Προσπαθήστε να ασκήσετε λίγο «έλεγχο». Εξουδετερώστε τα αρνητικά συναισθήματά σας ώστε να μην σας κυριαρχούν και μετατρέπουν τη ζωή σας σε μια αληθινή κόλαση.
• Οτιδήποτε σας ελέγχει, σας αιχμαλωτίζει και αφαιρεί την ποιότητα ζωής σας. Αυτό είναι κάτι που δεν πρέπει ποτέ να επιτρέψετε να συμβεί.

Θα πρέπει να ηρεμήσετε το θυμό σας και να είστε δυναμικοί, ειρηνικοί και ισορροπημένοι. Να πείτε στον εαυτό σας ότι αυτή η συμπεριφορά είναι ανάρμοστη. Επειδή ένα άτομο είναι ικανό να ρυθμίζει τα συναισθήματά του δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να αντιδράσει.

Εφόσον ξεκαθαρίσετε στην πηγή του θυμού και του πόνου σας ότι η συμπεριφορά τους δεν είναι σωστή, μπορείτε να εξορθολογήσετε όλα τα αρνητικά συναισθήματα που παραμένουν μέσα σας.

• Οι επικρίσεις αυτές δεν ισχύουν για μένα επειδή δεν με καθορίζουν. Αυτές οι προσβολές δεν με πληγώνουν: ξέρω ποιος είμαι, προστατεύω την αυτοεκτίμησή μου.
• Ό,τι και αν σκέφτεται ένα άτομο για μένα, είναι δική του άποψη. Είναι μέρος του δικού του κόσμου, στη συγκεκριμένη και περιορισμένη σφαίρα αλλά αυτή δεν μπορεί να καθορίσει αυτός που είμαι στον κόσμο μου. Γι’ αυτό θα συνεχίσω να απενεργοποιώ όλο το θυμό και τα αρνητικά συναισθήματά μου. Είμαι ελεύθερος.

Ο θυμός θρέφει τα αρνητικά συναισθήματα, τα ελέγχει και τα διαχειρίζεται. Μην ξεχνάτε ότι αυτές οι στρατηγικές ταιριάζουν επίσης για τα μικρά παιδιά.

Όσο πιο σύντομα μάθετε να αντιλαμβάνεστε τα συναισθήματά τους, τόσο το καλύτερο. Διδάξτε τους πώς να μάθουν μόνο να ακούν, να παραμένουν ήρεμα και να μένουν δυνατά.

Απασχολείσαι τόσο πολύ τα ασήμαντα που ξεχνάς τα ουσιώδη

Η ουσία είναι προκαθορισμένη, η προσωπικότητα είναι απλώς τυχαία. Εκείνο που είναι προκαθορισμένο για σένα, εκείνο το οποίο φαίνεται ότι είσαι, είναι απλώς τυχαίο. Το ότι είσαι Ινδουιστής, το ότι είσαι Χριστιανός, είναι τυχαίο. Το ότι είσαι άνδρας, το ότι είσαι γυναίκα, είναι τυχαίο. Το ότι είσαι Γερμανός ή Ινδός, είναι τυχαίο. Το ότι είσαι μαύρος ή άσπρος, είναι τυχαίο. Αλλά η ύπαρξή σου, το ότι υπάρχεις, είναι προδιαγεγραμμένο.

Προσπάθησε να βρεις εκείνο που είναι προδιαγεγραμμένο και μην σκοτίζεσαι πολύ για εκείνα που είναι άσχετα, τυχαία.

Η μύτη σου είναι λίγο μακριά ή λίγο κοντή. Μην σε απασχολεί, είναι απλώς τυχαίο. Ή το δέρμα σου έχει πολύ χρωστική ουσία και είσαι μαύρος. Ή δεν έχει αυτή την χρωστική ουσία κι είσαι λευκός – δεν αξίζει ούτε δεκάρα. Μην σε απασχολεί αυτό. Είναι απλώς άσχετο.

Προσπάθησε να βρεις αυτά που είναι απολύτως προδιαγεγραμμένα. Αυτά είναι η φύση σου, η ύπαρξή σου.

Έχεις όμως πελαγώσει με τα τυχαία. Δίνεις υπερβολικά μεγάλη προσοχή στα τυχαία, ανησυχείς γι’ αυτά. Όλος ο χρόνος και η ενέργειά σου σπαταλούνται σ’ αυτά. Απασχολείσαι τόσο πολύ τα ασήμαντα που ξεχνάς τα ουσιώδη.

Αυτή είναι η κατάσταση ανθρώπου «βαθιά νυχτωμένου»: πάντοτε εστιάζει στα ασήμαντα. Σκέφτεται τα χρήματα, σκέφτεται την ισχύ, σκέφτεται το σπίτι, σκέφτεται το αυτοκίνητο, σκέφτεται το ένα και το άλλο – αλλά ποτέ δεν κοιτάζει αυτά που είναι ο εσώτατος πυρήνας της ύπαρξής του, αυτά που είναι «εσύ». Έξω από αυτόν, τίποτε δεν είναι προδιαγεγραμμένο. Μέσα, τα πάντα είναι προδιαγεγραμμένα. Δώσε μεγαλύτερη προσοχή σ’ αυτά. Αυτό ακριβώς σημαίνει ΓΝΏΣΗ στροφή προς τα ουσιώδη και απομάκρυνση από τα μη ουσιώδη.

Δεν λέω να μην τρως, να μην ζεις σ’ ένα σπίτι- όχι. Δεν είναι αυτό το νόημα. Ζήσε σ’ ένα σπίτι, αλλά μην νοιάζεσαι υπερβολικά. Πρέπει να τρως για να ζεις. Τρώγε – αλλά μην κάνεις το φαγητό μοναδική σου ασχολία. Υπάρχουν άνθρωποι που συνεχώς σκέφτονται το φαγητό.

Το χρήμα χρειάζεται, αλλά μην ανάγεις το χρήμα σε θεό. Χρησιμοποίησέ το όταν το έχεις. Όταν δεν το έχεις εκμεταλλεύσου αυτή την έλλειψη, γιατί κι αυτή έχει τη δική της ομορφιά. Όταν έχεις χρήματα μπορείς να έχεις ένα παλάτι. Έχε το. Όταν δεν έχεις χρήματα, γίνε αγύρτης και ζήσε κάτω από τον ουρανό. Αυτό έχει τη δική του ομορφιά. Όταν έχεις χρήματα χρησιμοποίησέ τα. Όταν δεν έχεις χρησιμοποιήσε εσένα. Όταν δεν έχεις, απόλαυσε τη φτώχεια. Τα πλούτη έχουν τα δικά τους πλούτη, αλλά κι η φτώχεια έχει τα δικά της πλούτη. Υπάρχουν πολλά πράγματα που μόνο οι πλούσιοι μπορούν να απολαύσουν – ποτέ οι φτωχοί. Επομένως, όπως και να έχουν  οι καταστάσεις…  Όταν είσαι πλούσιος, απόλαυσε εκείνα που ένας πλούσιος μπορεί να απολαύσει. Αν κάποτε γίνεις φτωχός, απόλαυσε εκείνα που οι φτωχοί μπορούν απολαύσουν.

Εσύ, όμως, τι κάνεις; – κάνεις ακριβώς το αντίθετο. Όταν είσαι πλούσιος, λαχταράς τα πράγματα που μόνο ένας φτωχός μπορεί να απολαύσει. Και όταν είσαι φτωχός, λαχταράς τα πράγματα που μόνο ένας πλούσιος μπορεί να έχει.

Όταν έχεις χρήματα, απόλαυσέ τα. Όταν τα έχεις, ζήσε σαν βασιλιάς. Βλέπω όμως ανθρώπους που έχουν χρήματα, αλλά ζουν σαν ζητιάνοι. Αποταμιεύουν για το μέλλον και όταν τα χάσουν αρχίζουν να το σκέφτονται: «Γιατί χάσαμε την ευκαιρία; Θα έπρεπε να τα είχαμε απολαύσει.»

Οι φτωχοί πάντα ονειρεύονται να ζούσαν σε παλάτι, την ώρα που μπορούν να χαρούν το δέντρο, εκεί που βρίσκονται, τα πουλιά που κελαηδούν, τον ήλιο και τον αέρα – ο κόσμος είναι πιο ανοιχτός για ένα φτωχό. Ένας φτωχός μπορεί να απολαύσει έναν ωραίο ύπνο – για τον πλούσιο ο ύπνος έχει γίνει δύσκολος. Μπορεί να έχει καλύτερη κρεβατοκάμαρα, μπορεί να έχει πιο αναπαυτικό στρώμα, αλλά δεν μπορεί να κοιμηθεί. Τότε, σκέφτεται τους ζητιάνους και τους ζηλεύει που κοιμούνται του καλού καιρού, ροχαλίζοντας και «Εγώ, δεν μπορώ να κοιμηθώ.»

Όταν μπορείς να κοιμηθείς καλά, κοιμήσου καλά. Όταν έχεις όμορφο στρώμα, απόλαυσέ το – και άντεξε την αϋπνία! Να είσαι όμως ευφυής

ΜΗ ΔΡΑΣΗ

Να εφαρμόζεις την αρχή της μη δράσης.
Στην εργασία να γίνεσαι απλός.
Στη ζωή να εκτιμάς τα ασήμαντα πράγματα.
Το μικρό να το αντιμετωπίζεις ως μεγάλο.
Το λίγο να το αντιμετωπίζεις ως πολύ.
Την κακία να την αντιμετωπίζεις με την αρετή.
Το δύσκολο να το αντιμετωπίζεις όσο είναι ακόμη εύκολο.
Tο μεγάλο να το χειρίζεσαι όσο είναι ακόμα μικρό.
Όλα τα δύσκολα του κόσμου
ξεκινούν αναγκαστικά από κάτι εύκολο.
Όλα τα μεγάλα του κόσμου
ξεκινούν αναγκαστικά από κάτι μικρό.
Γι’ αυτό, ο συνετός δεν επιδιώκει το μεγάλο
και σ’ αυτό οφείλει το μεγαλείο του.
Οι αστόχαστες ενέργειες απολαμβάνουν λίγη εμπιστοσύνη,
Η επιπόλαιη συμπεριφορά προκαλεί προβλήματα.
Γι’ αυτό, ο συνετός δεν υποτιμά ποτέ τις δυσκολίες
κι έτσι καταφέρνει να τις αντιμετωπίζει.

ΛΑΟ ΤΣΕ, ΛΑΟ ΤΕ ΚΙΝΓ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΡΜΟΝΙΑΣ

Η ΑΔΕΛΦΗ ΨΥΧΗ ΣΟΥ

«Αυτό που βρίσκουμε σε μια αδελφή ψυχή δεν είναι κάτι άγριο για να δαμάσουμε, αλλά κάτι άγριο με το οποίο να τρέξουμε» - Robert Brault

Όταν ακούτε τη λέξη αδελφή ψυχή, προφανώς σκέφτεστε κάποιο απροσδόκητο, τέλειο, ακριβώς-όπως-εσείς ταίρι που έρχεται στη ζωή σας μια ημέρα, κάποια ημέρα, και σας κόβει την ανάσα. Μας αρέσει να πιστεύουμε αυτό το μύθο. Και ο λόγος που τον αγαπάμε είναι επειδή απαιτεί από λίγη έως καθόλου προσπάθεια από μέρους μας.

Σίγουρα, είναι ενοχλητικό να περιμένεις για τον Κύριο Σωστό/ την Κυρία Σωστή (έχουμε ακούσει τα παράπονα από όλους τους ελεύθερους φίλους), αλλά είναι επίσης τόσο εύκολο. Εύκολο να περιμένεις το πεπρωμένο να σε τακτοποιήσει σε κάποια αόριστη ευτυχία που προήλθε από μια μυστηριώδη φιγούρα.

Είναι μια παραβολή που δικαιολογεί τις επιθυμίες μας – ότι πρέπει να εργαστούμε λίγο στη ζωή μας, και ότι πρέπει να βρούμε κάποιον που να μας προκαλεί λίγη ή καθόλου τριβή… γιατί, Ω, Θεέ μου, η ζωή είναι ήδη τόσο σκληρή, και δεν θα ήταν υπέροχο να βρείτε κάποιον που να μπορεί τελικά να αποδεχτεί «εσάς» όπως είστε;

Η αλήθεια, όμως, είναι ότι μια αδελφή ψυχή είναι κάποιος πολύ περισσότερο διασπαστικός από το κομμάτι του παζλ που περιγράφεται παραπάνω. Θα καταστρέψει «Εσάς» προκειμένου να αποκαλύψει το πραγματικό άτομο (εσάς): τα όνειρα σας, την ομορφιά σας, και την τεράστια δύναμη που έχετε μέσα σας.

Γνωρίζει ποιος/ποια πραγματικά είστε. Θα σπάσει τα όρια που βλέπετε στον εαυτό σας, και αυτός είναι ο λόγος που θα αναστατώσει τα ίδια τα θεμέλια της ύπαρξης σας. Είναι η επιτομή της καταστροφής. Και είναι πάνω στις πιο μικρές στάχτες των ερειπίων αυτών που καίγονται, που θα ανοικοδομήσετε τον εαυτό σας.

Το μεγαλύτερο δώρο και ο σημαντικότερος ρόλος του, τότε, δεν θα είναι αυτός του εραστή με τα τριαντάφυλλα, ή ενός ακράτητου αγοριού, αλλά αυτός του γεμάτου αγάπη και αποκαλυπτικού μεταμορφωτή.

Ένα άτομο που τελικά δεν φοβάται να ξεσκίσει το εγώ σας και να αμφισβητήσει τις ιδέες που έχετε για τον εαυτό σας. Θα σας εκθέσει στις δικές σας αδυναμίες που σας κρατούν από την επίτευξη των πραγματικών δυνατοτήτων σας – στο νου, το σώμα, και το πνεύμα.

Για να παραθέσω την Elizabeth Gilbert, «μια αδελφή ψυχή είναι ένας καθρέπτης, το άτομο που σας δείχνει όλα όσα σας κρατούν πίσω, το άτομο που σας φέρνει στην δική σας προσοχή, ώστε να μπορέσετε να αλλάξετε τη ζωή σας».

Και η όλη διαδικασία πονάει σαν την κόλαση. Όχι επειδή είναι εδώ για να μας πληγώσουν, αλλά επειδή εμείς προστατεύουμε τις ιδέες που έχουμε για τους εαυτούς μας με ένα παροιμιώδες κράτημα μέχρι θανάτου.

Όταν κάποιος παρουσιάζεται, και έρχεται τόσο κοντά ώστε να ξεκολλήσει τις ιδέες αυτές από μέσα μας, εκτιθέμεθα. Νιώθουμε σύγχιση. Γινόμαστε ευάλωτοι. Και όπως κάθε άλλος μυς στο σώμα μας, η καρδιά και το μυαλό πρέπει να γίνουν επίσης ευάλωτα – να στρεσσαριστούν, να σκιστούν, και να σπρωχτούν στα όρια τους – για να βιώσουν την ανάπτυξη. Μόνον τότε μπορούμε να αναπτύξουμε αληθινή δύναμη.

Ως άνθρωποι, φοβόμαστε την αλλαγή και αγαπούμε τη βολή, αλλά είναι η αλλαγή που μας δίνει τη δύναμη να σταθούμε στο δικό μας κουράγιο και να διακηρύξουμε τη νίκη πάνω στις προκλήσεις που ποτέ δεν πιστεύαμε ότι θα μπορούσαμε να ξεπεράσουμε, πόσον μάλλον αυτές που δεν γνωρίζαμε καν ότι υπήρχαν. Ο φόβος κρύβεται πίσω από το εγώ, πίσω από τη δύναμη… και έτσι, υπάρχει μια ιδιαίτερη αγάπη που προορίζεται για εκείνους των οποίων η μεγαλειώδης, παρ’ όλο ταπεινή παρουσία μας αναγκάζει να εκτεθούμε τόσο πολύ ώστε στην πραγματικότητα γινόμαστε καλύτεροι άνθρωποι στα ίδια μας τα μάτια. Διαμορφώνουμε ένα νέο είδος δύναμης που έχει τις ρίζες της σε αυτό που οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν αδυναμία. Βρίσκουμε δύναμη στην ευαλωτότητα.

Ο κόσμος έχει πολλούς δυνατούς ανθρώπους με φαινομενικά άφθαρτα εγώ, και ακόμα περισσότερους αρνητές και ανθρώπους που λένε «μάλιστα κύριε». Αυτό που πραγματικά χρειαζόμαστε είναι ευάλωτους ανθρώπους. Λιγότερο φόβο, και περισσότερο κουράγιο. Λιγότερο καπνό και περισσότερους καθρέπτες. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι οι αδελφές ψυχές μας.