ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Ἑκάβη (583-628)

ΧΟ. δεινόν τι πῆμα Πριαμίδαις ἐπέζεσεν
πόλει τε τἠμῇ θεῶν ἀνάγκαισιν τόδε.
585 ΕΚ. ὦ θύγατερ, οὐκ οἶδ᾽ εἰς ὅ,τι βλέψω κακῶν,
πολλῶν παρόντων· ἢν γὰρ ἅψωμαί τινος,
τόδ᾽ οὐκ ἐᾷ με, παρακαλεῖ δ᾽ ἐκεῖθεν αὖ
λύπη τις ἄλλη διάδοχος κακῶν κακοῖς.
καὶ νῦν τὸ μὲν σὸν ὥστε μὴ στένειν πάθος
590 οὐκ ἂν δυναίμην ἐξαλείψασθαι φρενός·
τὸ δ᾽ αὖ λίαν παρεῖλες ἀγγελθεῖσά μοι
γενναῖος. οὔκουν δεινόν, εἰ γῆ μὲν κακὴ
τυχοῦσα καιροῦ θεόθεν εὖ στάχυν φέρει,
χρηστὴ δ᾽ ἁμαρτοῦσ᾽ ὧν χρεὼν αὐτὴν τυχεῖν
595 κακὸν δίδωσι καρπόν, ἄνθρωποι δ᾽ ἀεὶ
ὁ μὲν πονηρὸς οὐδὲν ἄλλο πλὴν κακός,
ὁ δ᾽ ἐσθλὸς ἐσθλός, οὐδὲ συμφορᾶς ὕπο
φύσιν διέφθειρ᾽, ἀλλὰ χρηστός ἐστ᾽ ἀεί;
ἆρ᾽ οἱ τεκόντες διαφέρουσιν ἢ τροφαί;
600ἔχει γε μέντοι καὶ τὸ θρεφθῆναι καλῶς
δίδαξιν ἐσθλοῦ· τοῦτο δ᾽ ἤν τις εὖ μάθῃ,
οἶδεν τό γ᾽ αἰσχρὸν κανόνι τοῦ καλοῦ μαθών.
καὶ ταῦτα μὲν δὴ νοῦς ἐτόξευσεν μάτην·
σὺ δ᾽ ἐλθὲ καὶ σήμηνον Ἀργείοις τάδε,
605 μὴ θιγγάνειν μοι μηδέν᾽, ἀλλ᾽ εἴργειν ὄχλον
τῆς παιδός. ἔν τοι μυρίῳ στρατεύματι
ἀκόλαστος ὄχλος ναυτική τ᾽ ἀναρχία
κρείσσων πυρός, κακὸς δ᾽ ὁ μή τι δρῶν κακόν.
σὺ δ᾽ αὖ λαβοῦσα τεῦχος, ἀρχαία λάτρι,
610 βάψασ᾽ ἔνεγκε δεῦρο ποντίας ἁλός,
ὡς παῖδα λουτροῖς τοῖς πανυστάτοις ἐμήν,
νύμφην τ᾽ ἄνυμφον παρθένον τ᾽ ἀπάρθενον,
λούσω προθῶμαί θ᾽, ὡς μὲν ἀξία, πόθεν;
οὐκ ἂν δυναίμην· ὡς δ᾽ ἔχω· τί γὰρ πάθω;
615 κόσμον γ᾽ ἀγείρασ᾽ αἰχμαλωτίδων πάρα,
αἵ μοι πάρεδροι τῶνδ᾽ ἔσω σκηνωμάτων
ναίουσιν, εἴ τις τοὺς νεωστὶ δεσπότας
λαθοῦσ᾽ ἔχει τι κλέμμα τῶν αὑτῆς δόμων.
ὦ σχήματ᾽ οἴκων, ὦ ποτ᾽ εὐτυχεῖς δόμοι,
620 ὦ πλεῖστ᾽ ἔχων μάλιστά τ᾽ εὐτεκνώτατε
Πρίαμε, γεραιά θ᾽ ἥδ᾽ ἐγὼ μήτηρ τέκνων,
ὡς ἐς τὸ μηδὲν ἥκομεν, φρονήματος
τοῦ πρὶν στερέντες. εἶτα δῆτ᾽ ὀγκούμεθα,
ὃ μέν τις ἡμῶν πλουσίοισι δώμασιν,
625 ὃ δ᾽ ἐν πολίταις τίμιος κεκλημένος;
τὰ δ᾽ οὐδέν, ἄλλως φροντίδων βουλεύματα
γλώσσης τε κόμποι. κεῖνος ὀλβιώτατος
ὅτῳ κατ᾽ ἦμαρ τυγχάνει μηδὲν κακόν.

***
ΧΟΡΟΣ
Φοβερό το κακό που έχει πέσει
στη γενιά του Πριάμου, στη χώρα μου·
οι θεοί το θελήσανε.
ΕΚΑΒΗ
Κόρη μου, τόσες είναι οι συμφορές μου,
που δεν ξέρω ποιά να πρωτοκοιτάξω·
αν αγγίξω τη μια, με κρατάει, όμως κι άλλη
θλίψη με κράζει,
ακολουθώντας μιαν ατέλειωτη σειρά
βάσανα πάνω στα βάσανα. Έτσι και τώρα,
πώς θα μπορούσα να τη σβήσω από τον νου μου
590 τη συμφορά σου και να μη θρηνώ;
Μα πάλι, πρέπει να το πω, ξαλάφρωσα
μαθαίνοντας πόσο γενναία εφάνηκες. Λοιπόν,
είναι περίεργο. Ένα αχαμνό χωράφι,
αν δώσουν οι θεοί καλόν καιρό, καρπίζει·
και πάλι, ένα χωράφι καρπερό, αν δεν λάβει
όσα χρειάζεται, αχαμναίνει. Όμως ο άνθρωπος,
πάντα, ο κακός άλλο δεν είναι από κακός·
πάντα ο καλός, καλός και καμιά συμφορά
το φυσικό του δεν αλλάζει, σωστός πάντα.
Οι γονιοί τάχα διαφέρουνε; η ανατροφή;
600 Γιατί, κι ο τρόπος που αναθρέφεται ο καθένας
βοηθάει στην αρετή· μαθαίνεις το καλό,
ξέρεις να ξεχωρίζεις
και το κακό, με του καλού το μέτρο.
Σαϊτιές του νου που πάνε στα χαμένα.
(Στον Ταλθύβιο.)
Τώρα εσύ, τράβα και να πεις στους Αργίτες
κανείς να μη μου αγγίξει την παιδούλα
και να κρατήσουνε μακριά τον όχλο. Σ᾽ έναν
στρατό μεγάλο, χαλινάρι δεν υπάρχει
κι η αψηφησιά του ναύτη πιο πολύ
κι απ᾽ τη φωτιά φουντώνει· εκεί
κακός λογαριάζεται όποιος κακό δεν κάνει.
(Η Εκάβη στρέφεται σε μια βάγια της.)
Κι εσύ, παλιά δουλεύτρα μου, πάρε μια στάμνα,
γέμισέ τη νερό θαλασσινό
610 και φέρε μού τη, για στερνή φορά
να λούσω την κόρη μου, νυφούλα
ανύμφευτη, κακότυχη παρθένα,
και να την αποθέσω στο κρεβάτι στολισμένη
όχι καθώς της άξιζε —δεν έχω τρόπο—
αλλά μ᾽ εκείνο που μπορώ, μαζεύοντας, ας πούμε,
στολίδια απ᾽ τις αιχμάλωτες που ζουν μαζί μου
σε τούτες τις σκηνές, αν ίσως στα κλεφτά
καμιά τους έχει τίποτα παρμένο
από το σπίτι της κι οι αφέντες οι καινούργιοι
δεν το γνωρίζουν. Ω παλάτια,
ω σπίτια έναν καιρό ευτυχισμένα.
620 Ω Πρίαμε, με τ᾽ αμέτρητα πλούτη, τα παιδιά τα καλά,
κι η γερόντισσα μάνα τους εγώ,
πώς φτάσαμε στο τίποτα, πώς χάσαμε
όλη μας την παλιά αρχοντιά. Κι έρχεται ο άλλος
και καμαρώνει γιατί ζει σε πλούσιο σπίτι
κι ο δείνας επειδή στην πόλη έχει όνομα.
Όλα τούτα είναι τίποτα· δείχνουνε μόνο
ξεπαρμένο μυαλό και καυχησιά της γλώσσας.
Εκείνος είναι στ᾽ αλήθεια ευτυχισμένος
που η κάθε μέρα του περνάει με δίχως θλίψη.
(Η Εκάβη μπαίνει στη σκηνή της.)

Μακεδονία εν μύθοις φθεγγομένη: Μύθοι τοπικοί - Χαλάστρα

Για τη Χαλάστρα, στην ανατολική όχθη του Αξιού (σημερινός Ά. Αθανάσιος), με ίχνη κατοίκησης από το 3000 π.Χ. έως τον πρώτο αι. π.Χ.

Ο Στέφανος Βυζάντιος παραδίδει ότι ονομάστηκε έτσι από την ομώνυμη νύμφη.

Ψυχολογικά συμπτώματα: Πότε υποδηλώνουν ψυχική ασθένεια;

Ένα ψυχολογικό σύμπτωμα είναι ένα αίσθημα, μία σκέψη ή μία κατάσταση την οποία μπορεί κανείς να βιώνει. Όλοι μας έχουμε περάσει από άγχος, θλίψη, στρες, και όλοι μας έχουμε βιώσει διάφορα ‘συμπτώματα΄. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως όλοι πάσχουμε από ψυχικές ασθένειες. Τι διαχωρίζει όμως το σύμπτωμα από την ασθένεια;

Τι σημαίνει ψυχική ασθένεια;

Η ψυχική ασθένεια μπορεί να οριστεί σε σχέση με την ψυχική υγεία. Μπορούμε να φανταστούμε τους δύο όρους σαν ένα συνεχές (continuum): στην μία άκρη του η απόλυτη ψυχική υγεία και ευεξία και στην άλλη η απόλυτη ψυχική ασθένεια. Μπορούμε να φανταστούμε αυτό το συνεχές ως μία ευθεία γραμμή. Καθώς κανείς (ή έστω σχεδόν κανείς) δεν αγγίζει την απολυτότητα, οι περισσότεροι από εμάς κυμαινόμαστε στους ενδιάμεσους τόνους. Η ψυχική υγεία και ασθένεια λοιπόν δεν είναι ‘άσπρο- μαύρο’ μα ενδιάμεσες αποχρώσεις του γκρι.Επίσης οι έννοιες δεν είναι εντελώς σταθερές: για παράδειγμα, κάποιος που απολύεται από την δουλειά του θα μετατοπιστεί στο συνεχές προς την πλευρά της ψυχικής ασθένειας (εάν βιώσει θλίψη, απογοήτευση και αισθήματα κατάθλιψης), ενώ όταν ο ίδιος βρει μία νέα δουλειά και έχει πολλές επαγγελματικές επιτυχίες θα μετατοπιστεί στο συνεχές προς την ψυχική υγεία.

Οι μετατοπίσεις προς την πλευρά της ψυχικής ασθένειας κάνουν την εμφάνισή τους ως συμπτώματα (ο συνδυασμός των οποίων τελικά θα οδηγήσει σε νόσο). Όμως, εάν όλοι βιώνουμε κατά καιρούς συμπτώματα, τι σημαίνει αυτό για την ψυχική μας υγεία; Πως διαχωρίζεται το σύμπτωμα από την πάθηση; Ένα σύμπτωμα από μόνο του μπορεί να επηρεάζει το άτομο και την καθημερινότητά του. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως το άτομο δεν μπορεί να εργαστεί, να κοινωνικοποιηθεί, να διασκεδάσει. Εάν ένα σύμπτωμα εμποδίζει το άτομο από όλα αυτά τότε μπορεί να είναι δείγμα ψυχικής ασθένειας.

Το κλειδί στην κατανόηση της βαρύτητας του συμπτώματος είναι η ίδια η λειτουργικότητα του ατόμου

Για παράδειγμα ένα άτομο που αγχώνεται με τον πολύ κόσμο βιώνει ένα σύμπτωμα, εάν όμως πάψει να βγαίνει έξω ή πανικοβάλλεται όταν συναναστρέφεται με πολύ κόσμο, τότε κλίνει προς την πλευρά της ψυχικής ασθένειας.

Αξίζει να σημειωθεί πως η λειτουργικότητα σε εργασιακό και κοινωνικό επίπεδο αποτελεί και διαγνωστικό κριτήριο του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εργαλείου (DSM). Βάση αυτού, κάποιος μπορεί να διαγνωστεί με ψυχική νόσο εάν τα συμπτώματα μειώνουν την εργασιακή και κοινωνική λειτουργικότητα, και εάν αυτή η κατάσταση παρουσιάζει διαφορά από προηγούμενη.

Αυτό γιατί είναι σημαντικό για εμάς; Ο καθένας από εμάς προσωπικά μπορεί να αναγνωρίζει σε ποιο σημείο του συνεχούς βρίσκεται την εκάστοτε φάση της ζωής του. Ταυτόχρονα, μπορεί κανείς να έχει κατά νου την δική του λειτουργικότητα – όταν παρατηρεί ότι αυτή μειώνεται τότε το σύμπτωμα αρχίζει να καταλαμβάνει μεγάλο μέρος στην καθημερινότητα. Ένα ψυχολογικό σύμπτωμα δεν είναι κάτι το καθοριστικό ή το απόλυτο. Υποδηλώνει μία δύσκολη φάση ζωής και υπονοεί πως μπορεί να υπάρξει βελτίωση.

Έτσι η ύπαρξη ενός συμπτώματος δεν πρέπει να μας τρομάζει ή να μας καθηλώνει. Ας αναγνωρίσουμε πως το σύμπτωμα είναι ελεγχόμενο και διαχειρίσιμο και πως μπορούμε να βρούμε διέξοδο.  Ένα σύμπτωμα από μόνο του δεν σημαίνει πως το άτομο δεν είναι λειτουργικό ή πως πάσχει από κάποια ψυχική νόσο. Στην περίπτωση ύπαρξης συμπτώματος, βοηθά να διαχωρίζουμε αυτό από το άτομο: είναι διαφορετικό το να πούμε ότι κάποιος βιώνει άγχος και άλλο το να τον χαρακτηρίσουμε ως αγχώδη, για παράδειγμα. Το σύμπτωμα δεν μας καθορίζει απόλυτα!

Καλό είναι να παρατηρούμε στον εαυτό μας και τα κοντινά μας πρόσωπα πιθανά συμπτώματα και (κυρίως) την μείωση της λειτουργικότητας, και να αναζητούμε βοήθεια.

Μάρκος Αυρήλιος: Η Ευτυχία εξαρτάται από την ποιότητα των σκέψεών μας

«Η ευτυχία της ζωής μας εξαρτάται από την ποιότητα των σκέψεών μας» ανέφερε ένας σπουδαίος μελετητής του ανθρώπινου μυαλού, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος. Παρότι πιθανόν να ακούγεται σαν μία ωραία φιλοσοφική σκέψη, πρόκειται στην πραγματικότητα για μία επιστημονική αλήθεια. Κάθε σκέψη που κάνουμε επηρεάζει ή και δημιουργεί τα συναισθήματα που νιώθουμε.

Καθώς τα συναισθήματα είναι νευροχημικές καταστάσεις, δεν είναι παράξενο να λέμε πώς όταν οι σκέψεις μας επηρεάζουν τα συναισθήματά μας, διαθέτοντας τη δύναμη να τα δημιουργούν και να αυξομειώνουν την έντασή και το βάθος τους, στην ουσία ρυθμίζουν την αντίληψή μας για την πραγματικότητα και τον κόσμο που μας περιβάλλει. Για την ακρίβεια, οι σκέψεις μας αποφασίζουν ποια είναι η πραγματικότητα που μας περιβάλλει.

Διότι το αν θα βλέπουμε ένα ποτήρι νερού μισογεμάτο ή μισοάδειο δεν εξαρτάται από το αν θα μετρήσουμε με χάρακα αν το νερό βρίσκεται ακριβώς στη μέση, λίγο πιο πάνω ή πιο κάτω από αυτήν. Εξαρτάται από το πού έχουμε μάθει να εστιάζουμε τη σκέψη μας. Ένας άλλος τρόπος σκέψης θα μπορούσε να είναι ότι απλώς θέλουμε να γεμίσουμε το ποτήρι με νερό, αδιαφορώντας για το αν είναι μισοάδειο ή μισογεμάτο, ή να κοιτάξουμε για το αν υπάρχουν δαχτυλιές στο ποτήρι, μια δηλαδή διαφορετική εστίαση της σκέψης μακριά από το κλασικό δίλημμα.

Το πιο σημαντικό γεγονός, όμως, είναι ότι η τάση να βλέπουμε το ποτήρι μισογεμάτο ή μισοάδειο είναι μία συνήθεια μαθημένη από επιδράσεις σε μικρότερη ηλικία, την οποία μπορούμε να εκπαιδεύσουμε να αλλάξει. «Αλλοιώνουμε την πραγματικότητα όμως έτσι» θα έλεγε ένας σκεπτικιστής. Αν αντιλαμβανόμασταν την πραγματικότητα μετρώντας το ποτήρι με χάρακα ίσως και να συνέβαινε αυτό αλλά δεν την αντιλαμβανόμαστε έτσι.

Το μυαλό μας λειτουργεί πρωταρχικά με το συναίσθημα, το οποίο επηρεάζεται από θεμελιώδεις, δομικές σκέψεις που σχηματίσαμε από πολύ παλιά για τον εαυτό μας. Βλέπουμε τον κόσμο σε μεγάλο βαθμό μέσα από τις σκέψεις και τα συναισθήματα που έχουμε διαμορφώσει για τον εαυτό μας. Μία αντίληψη που διαμορφώθηκε όταν κοιτούσαμε στα μάτια τους γονείς μας και μέσα από το πόσο ικανούς μας έβλεπαν σχηματιζόταν η αυτοαντίληψή μας.

Η αυτοαντίληψη είναι κάτι μαγικό σαν σύλληψη. Όχι μόνο γιατί είναι ένα σύνολο σκέψεων και συναισθημάτων που δείχνουν ποιοι είμαστε και πόσα πράγματα, γνωστά και άγνωστα, μπορούμε να καταφέρουμε αλλά και γιατί μπορεί να αλλάζει, να εξελίσσεται και μαζί της να αλλάζει η πίστη στον εαυτό μας, την ποικιλία των ικανοτήτων και δυνατοτήτων μας.

Όταν πλησιάζουμε κάτι άγνωστο, το οποίο μπορεί για καιρό να αποφεύγαμε γιατί μας δημιουργούσε φόβο, μειώνεται σταδιακά το συναίσθημα του φόβου μας απέναντι σε αυτό. Ωστόσο, ταυτόχρονα συμβαίνει και κάτι σπουδαιότερο: Με τη μείωση ενός φόβου αλλάζει η σκέψη μας και αυξάνει η συνειδητοποίηση ότι διαθέταμε έναν παλαιό περιοριστικό τρόπο σκέψης για τον εαυτό μας και τις δυνατότητές του.

Αυτό το «περιοριστικό σχήμα σκέψης» δημιουργούσε το συναίσθημα του φόβου σε διάφορες καταστάσεις. Πράγματι, γι' αυτό είναι συχνά πολύτιμα τα αρνητικά συναισθήματα και, μάλιστα, όταν αποφασίζουμε να τα αποδεχτούμε κατορθώνουμε και τα υπερνικάμε σε διάφορες καταστάσεις. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, τη σκέψη πάνω σε αρνητικά συναισθήματα που πιθανόν να νιώθουμε, προσεγγίζουμε και επεξεργαζόμαστε θεμελιώδεις σκέψεις για τον εαυτό μας, που συνήθως δεν είναι συνειδητές.

Αναφερόμαστε στις πραγματικές ρίζες των συναισθημάτων και όχι στο μικρό ποσοστό που θεωρούμε ότι είναι οι εξωτερικές καταστάσεις που κάθε τόσο συναντάμε. Για το λόγο αυτό τα εξωτερικά εμπόδια είναι μία εξαιρετική ευκαιρία να ανακαλύψουμε τα σχήματα σκέψεων που έχουμε για τον εαυτό μας και με τα οποία αναπαριστούμε στο μυαλό μας τον εξωτερικό κόσμο.

Μέσα από αυτή τη διαδικασία κατανοούμε και ανακαλύπτουμε καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής μας ότι αλλάζοντας τις σκέψεις που έχουμε για τον εαυτό μας αλλάζουμε και τον εξωτερικό κόσμο, που τον θεωρούσαμε τόσο αντικειμενικό και δεδομένο. Κοιτάζοντας ένα ποτήρι νερό μπορεί πια να σκεπτόμαστε ότι δεν έχει σημασία αν είναι μισοάδειο ή μισογεμάτο αλλά ότι ευτυχία είναι να θέλουμε να το γεμίζουμε λίγο περισσότερο.

Χαλίλ Γκιμπράν: Ζείτε την πληρέστερη ζωή σας όταν ονειρεύεστε

Ακμάζετε όταν κοιμάστε και ζείτε την πληρέστερη ζωή σας όταν ονειρεύεστε. Διότι ξοδεύετε όλες τις ημέρες σας ευχαριστώντας γι’ αυτά που πήρατε κατά την ησυχία της νύχτας.

Συχνά συλλογίζεστε και λέτε ότι η νύχτα είναι αφιερωμένη στην ανάπαυση, στην πραγματικότητα, ωστόσο, η νύχτα είναι περίοδος ερευνών και ανακαλύψεων.

Η ημέρα σας δίνει τη δύναμη των γνώσεων και διδάσκει στα δάχτυλά σας πως θα γίνουν επιδέξια στην τέχνη της αποδοχής• αλλά είναι η νύχτα η περίοδος που σας οδηγεί στο θησαυροφυλάκιο της ζωής.

Ο ήλιος διδάσκει σε όλα τα πράγματα τη λαχτάρα του φωτός. Αλλά είναι η νύχτα εκείνη που τα ανυψώνει όλα στα αστέρια.

Η ακινησία της νύχτας είναι πράγματι αυτή που υφαίνει ένα γαμήλιο πέπλο επάνω από τα δέντρα του δάσους και τα λουλούδια του κήπου και ετοιμάζει μετά το γιορταστικό τραπέζι και το γαμήλιο κοιτώνα- και μέσα σε αυτή την ιερή σιωπή συλλαμβάνεται το αύριο στη μήτρα του χρόνου.

Και έτσι είσαστε πάντα μαζί- και έτσι αναζητάτε και ανακαλύπτετε την τροφή και την εκπλήρωση. Και μολονότι σβήνει η ανάμνηση στο ξύπνημά σας την αυγή, το τραπέζι του ονείρου είναι πάντοτε έτοιμο και ο γαμήλιος κοιτώνας περιμένει πάντοτε.

Χαλίλ Γκιμπράν

Αν είσαι καλός με όλους, στο τέλος δε θα είσαι καλός με τον εαυτό σου

Στην ελαττωματική και σκάρτη κοινωνία όπου ζούμε υπάρχουν ακόμα άνθρωποι που παραμερίζουν το «εγώ» τους, για να είναι καλοί με τους άλλους. Άνθρωποι εξυπηρετικοί, παραχωρητικοί, με μια διαρκή τάση να προσφέρουν χωρίς να ζητούν ανταλλάγματα. Δεν τους επηρεάζει η εκμετάλλευση που πιθανόν να δέχονται από κάποιους ενίοτε. Τρομάζουν στην ιδέα της άρνησης μην τυχόν και δυσαρεστήσουν όσους έχουν πλάι τους.

Άλλοτε νιώθουν ολοκλήρωση μέσα απ’ αυτά που παρέχουν, κι άλλοτε όχι, αφού κατ’ εκείνους η τάση τους αυτή οφείλεται στο ότι θεωρούν πως αυτό είναι το σωστό, έτσι έχουν μάθει ή δεν μπορούν να κάνουν διαφορετικά. Ίσως να νομίζουν ότι μ’ αυτόν τον τρόπο πετυχαίνουν την αποδοχή που αναζητούν και δεν εισπράττουν την κριτική που τόσο φοβούνται.

Θα πουν ορισμένοι ότι δεν υπάρχει ωραιότερο συναίσθημα απ’ αυτό που βιώνεις όταν αγαπάς ανιδιοτελώς, ή όταν προσφέρεις αφιλοκερδώς και θα με βρουν σύμφωνη. Η αξία των παραπάνω όμως έγκειται στο να γίνονται από επιλογή κι όχι επειδή έτσι πρέπει, επειδή έγινε συνήθεια ή γιατί έχουν να αποδείξουν κάτι στον οποιονδήποτε.

Είναι άνθρωποι που καταπιέζουν ανάγκες, συναισθήματα κι επιθυμίες, για να μην αρνηθούν τίποτα και σε κανέναν. Πείθουν ακόμη και τους εαυτούς τους ότι κάνουν αυτό που θέλουν, ενώ στην πραγματικότητα δεν ασχολούνται με το τι επιθυμούν οι ίδιοι. Θυσιάζονται στο όνομα των υπολοίπων με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Δίνουν προτεραιότητα σε τρίτους αφήνοντας τον εαυτό τους πάντα τελευταίο, κι όταν έρθει η σειρά του έχουν ήδη βρει αυτόν που θα του πάρει τη θέση.

Το σεβασμό που σου αξίζει δε θα τον πάρεις προσπαθώντας συνεχώς να ικανοποιήσεις τους άλλους. Το μόνο που κερδίζεις τελικά είναι να αφήνεις ανικανοποίητο εσένα και να γίνεσαι έρμαιο σε ξένα χέρια. Επιδιώκοντας να φερθείς καλά σε όλους, τελικά δε φέρεσαι σ’ εσένα όπως θα έπρεπε.

Θυμήσου ότι τα «ναι» εκτιμώνται περισσότερο όταν δεν είναι δεδομένα. Στον εαυτό σου μπορείς να πεις όσα θες, άλλωστε αυτόν θα τον έχεις μια ζωή. Στους άλλους όμως μη φοβάσαι να πεις αυτά που θες, ακόμη κι αυτά που τους αξίζουν!

Τις ενοχές σου κράτα τις για τα λάθη σου, όχι για τις φορές που ήθελες να τους βάλεις στη θέση τους και το έκανες, για εκείνες τις περιπτώσεις που διεκδίκησες αυτό που ήθελες ή που αρνήθηκες αυτό που δε γούσταρες να κάνεις. Φρόντισε η μεγαλοψυχία σου να μη βάζει εσένα στην άκρη.

Ανθρώπινες σχέσεις χωρίς υποχωρήσεις δεν υφίστανται, αλλά και άνθρωπος που φέρεται έτσι δεν έχει προσωπικότητα, γίνεται άβουλο πλάσμα και στόχος βολής για πολλούς.

Το ξέρεις ότι οι πρόθυμοι να πατήσουν επί του πτώματός σου είναι πολλοί. Να θυμάσαι όμως πως συνήθως το φταίξιμο βαραίνει κι αυτούς που εξαπατήθηκαν, γιατί πρώτα εκείνοι δε σεβάστηκαν τους εαυτούς τους, οπότε η έλλειψη σεβασμού κι απ’ τους άλλους είναι λογική, ανεξάρτητα απ’ το αν είναι θεμιτή ή όχι.

Τα «καλά παιδιά» έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν ψυχολογικές διαταραχές εξαιτίας των «όχι» που δεν τόλμησαν να ξεστομίσουν, των «θέλω» και των «έχω ανάγκη» που δεν ειπώθηκαν ποτέ, των υποχωρήσεων που έκαναν ενώ δεν ήθελαν. Μένουν όλα αυτά, βρίσκουν καταφύγιο μέσα τους κι εγκαθίστανται μέχρι να έρθει η κατάλληλη στιγμή. Η στιγμή που τα παραπάνω δημιουργούν εσωτερικά προβλήματα και το ξέσπασμα είναι αναπόφευκτο.

Δεν είναι τυχαίο που οι άνθρωποι αυτοί όσο κι αν προσπαθούν δεν πετυχαίνουν την επιδοκιμασία και την αποδοχή που τόσο έχουν ανάγκη. Οι περισσότεροι πιάνουμε τους εαυτούς μας να τους έχουμε εκμεταλλευτεί και σίγουρα όχι μόνο μια φορά. Η αλήθεια είναι πως ξέρουμε να τους αναγνωρίζουμε στο πλήθος και τους συμπαθούμε. Όμως δεν τους σεβόμαστε τόσο, όσο εκείνους που κρατούν μια ισορροπία στη ζωή τους και προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους ανάλογα με το ποιον έχουν απέναντί τους. Εκτιμούν εκείνοι τους εαυτούς τους κι έπειτα χαίρουν και της δικής μας εκτίμησης.

Δε λειτουργεί θετικά στη ζωή το να είσαι καλός με όλους ή να έχεις τέτοιους ανθρώπους δίπλα σου. Δεν είναι υγιείς οι σχέσεις που βασίζονται σε μονομερές κι υπερβολικό δόσιμο. Οδηγούν στην καταπάτηση των ανθρώπων. Δε θα φέρει λύση στα προβλήματα σου αυτή σου η στάση, ούτε θα κάνει πιο εύκολη τη ζωή σου, όταν για να το καταφέρεις πρέπει να δώσεις δευτερεύοντα ρόλο σ’ εσένα. Αυτή σου η συμπεριφορά σου προκαλεί θυμό, κι ας μην το καταλαβαίνεις, σε κάνει ευάλωτο, σε υποδουλώνει.

Να εκδηλώνεις την άρνησή σου ευγενικά, άλλωστε η ευγένειά σου δείχνει την παιδεία σου και πρέπει να συνοδεύει όλες σου τις πράξεις. Να μη δέχεσαι τα πάντα όμως, να κλείνεις και καμιά πόρτα πού και πού. Δεν είναι όλοι για να τους έχουμε στη ζωή μας ούτε είναι όλοι άξιοι της ίδιας μεταχείρισης.

Αλίμονο σε όποιον κατάλαβε ότι παρουσιάζουμε τους εγωιστές και τα κοινώς «παρτάκια» ως κατάλληλους για συναναστροφές. «Μέτρον άριστον» έλεγαν -κι όχι άστοχα- οι αρχαίοι.

Μίλα λοιπόν! Μη σε υποβιβάζεις και μη συμβιβάζεσαι! Δώσε προτεραιότητα στον εαυτό σου, γιατί αν δεν το κάνεις εσύ δε θα το κάνει κανείς. Θα δεις πως έτσι θα είσαι καλά πρώτα με εσένα, έπειτα μ’ αυτούς που αξίζουν να αντικρίζουν την καλή σου την πλευρά και βέβαια δε θα υπάρχει χώρος για κατάλοιπα στην ψυχή σου.

Η Αρχή της Βλάβης ή Αρχή της Ελευθερίας

Το 1776, η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ κατοχύρωσε το δόγμα «Ζωή, ελευθερία και επιδίωξη της ευτυχίας», μια τριάδα φυσικών και αναφαίρετων δικαιωμάτων κάθε λαού και κάθε ατόμου. «Δώστε μου ελευθερία ή θάνατο», είχε διακηρύξει έναν χρόνο νωρίτερα ο Αμερικανός επαναστάτης Πάτρικ Χένρι. Από τότε η ελευθερία ή/και η ανεξαρτησία θεωρείται το πιο σημαντικό ανθρώπινο δικαίωμα, ένα ιδανικό για το οποίο αξίζει να πολεμάμε και, αν χρειαστεί, να πεθάνουμε γι’ αυτό. Το γεγονός ότι οι άνθρωποι έχουν παλέψει σκληρά για να την αποκτήσουν αποδεικνύει την ανυπολόγιστη αξία της.

Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ότι η αξία της ελευθερίας/ανεξαρτησίας είναι τόσο ιερή ώστε δεν θα έπρεπε να θεωρείται ούτε εξειδικευμένη ούτε περιορισμένη. Εντούτοις δεν χρειάζεται παρά μόνο ένα λεπτό για να σκεφτούμε ότι τελικά η ελευθερία δεν μπορεί να είναι ούτε απεριόριστη ούτε απόλυτη. Όπως παρατήρησε ο Αγγλος ιστορικός Ρ. X. Τάουνι, «η ελευθερία κάποιων πρέπει να βασίζεται στη στέρηση της ελευθερίας κάποιων άλλων». Αν, δηλαδή, εγώ εξασκώ την ελευθερία μου τραγουδώντας δυνατά στο μπάνιο, με την πράξη μου σου στερώ την ελευθερία να περάσεις ένα ήσυχο βράδυ στο σπίτι σου. Κανένας, λοιπόν, δεν μπορεί να απολαμβάνει απεριόριστη ελευθερία χωρίς να περιορίζει κατά κάποιο τρόπο την ελευθερία των άλλων. Το ερώτημα, επομένως, είναι πώς και πού πρέπει να θέσουμε κάποια όρια.

Από μιας μορφής φιλελεύθερη άποψη, η τυπική απάντηση σε αυτή την ερώτηση μπορεί να δοθεί με αυτό που ονομάζουμε «αρχή της βλάβης» (ή αρχή της ελευθερίας) η οποία ορίζει ότι τα άτομα πρέπει να αφήνονται ελεύθερα από την κοινωνία να ενεργούν με οποιονδήποτε τρόπο, αρκεί οι πράξεις τους να μην υπονομεύουν τα συμφέροντα των άλλων. Αυτή η αρχή βρίσκεται στη «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη», μία από τις θεμελιώδεις διακηρύξεις η οποία καθόρισε με γενναιότητα τη «διατήρηση όλων των φυσικών και αναφαίρετων δικαιωμάτων του ανθρώπου» στο ξεκίνημα της Γαλλικής Επανάστασης το 1789:

«Η ελευθερία συνίσταται στο να μπορείς να κάνας κάτι το οποίο όμως δεν μπορεί να βλάψει κάποιον άλλον. Επομένως, η άσκηση των φυσικών δικαιωμάτων του κάθε ανθρώπου δεν έχει όρια εκτός από εκείνα που εξασφαλίζουν ότι τα άλλα μέλη της κοινωνίας θα μπορούν να απολαμβάνουν τα ίδια δικαιώματα. Άρθρο 4, Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη».

Αυτή η αρχή όμως είναι ευρύτερα γνωστή από το έργο Για την Ελευθερία (1859) του βικτωριανού φιλοσόφου Τζον Στιούαρτ Μιλ: «0 μόνος λόγος για τον οποίο θα μπορούσε να εξασκηθεί εξουσία δικαίως και νομίμως σε ένα μέλος μιας πολιτισμένης κοινότητας, αντίθετα με τη θέλησή του, είναι για να εμποδιστεί η βλάβη ή η ζημιά σε κάποιο άλλο άτομο. Το δικό του προσωπικό όφελος, είτε φυσικό είτε ηθικό, δεν είναι ικανοποιητική δικαιολογία».

Ο Μπερλίν και η αρνητική ελευθερία

Η αρχή της ανεξαρτησίας η οποία δημιουργήθηκε από την εφαρμογή της αρχής της βλάβης, είναι ένα είδος ελευθερίας που χαρακτηρίστηκε αργότερα από τον φιλόσοφο Αϊζάια Μπερλίν, στο περίφημο δοκίμιο Δύο Αντιλήψεις για την Ελευθερία (1958) «αρνητική ελευθερία». Μια τέτοια ελευθερία είναι αρνητική υπό την έννοια ότι καθορίζεται από κάτι που είναι απόν – από οποιαδήποτε μορφή εξωτερικού εξαναγκασμού ή περιορισμού. Με απλά λόγια, είστε ελεύθεροι να πράττετε οτιδήποτε επιθυμείτε, εφόσον δεν υπάρχει κάτι που να σας εμποδίζει να το κάνετε.

Σύμφωνα με την άποψη του Μπερλίν, θα έπρεπε να υπάρχει ένα πεδίο προσωπικής ελευθερίας απαραβίαστο και απρόσβλητο από οποιαδήποτε εξωτερική παρέμβαση και εξουσία, ένα πεδίο όπου ο άνθρωπος θα μπορεί να αφεθεί «να πράττει ή να είναι οτιδήποτε ικανός να κάνει ή να είναι». Και υπ’ αυτή την έννοια, τα άτομα θα έπρεπε να αφήνονται να ικανοποιούν τις προσωπικές τους επιθυμίες και τάσεις χωρίς εμπόδια και φραγμούς, υπό την προϋπόθεση ότι, ενεργώντας με αυτόν τον τρόπο, οι πράξεις τους δεν θα βλάπτουν τους άλλους ανθρώπους ή δεν θα τους εμποδίζουν να απολαμβάνουν παρόμοιες ελευθερίες. Συνεπώς, η «αρχή της βλάβης» είναι στενά συνδεδεμένη με έναν άλλο σπουδαίο πυλώνα της ελευθερίας/ανεξαρτησίας, αυτόν της ανεκτικότητας.

Από τον πατερναλισμό στην τυραννία

Οι άνθρωποι που κριτικάρουν την «αρχή της βλάβης» μπορεί να εστιάσουν στην πρακτική ανεπάρκεια της ανεξαρτησίας την οποία υποτίθεται ότι προστατεύουν. Είναι αλήθεια όλοι οι πολίτες των ΗΠΑ έχουν το δικαίωμα  να γίνουν Πρόεδροι. Δεν υπάρχει, δηλαδή, κανένα νομικό ή συνταγματικό κώλυμα στη διεκδίκηση του ανώτατου αυτού αξιώματος. Υπάρχει όμως πραγματικά η ευχέρεια να γίνει κάτι τέτοιο, αν η έλλειψη δεδομένων στοιχείων, όπως είναι οι απαραίτητοι πόροι από την άποψη των χρημάτων, της κοινωνικής θέσης, της μόρφωσης ή του χαρακτήρα, καθιστούν κάτι τέτοιο εντελώς αδύνατον; Σε τέτοιες περιπτώσεις, οι άνθρωποι φαίνεται να μην έχουν την ουσιώδη ελευθερία να εξασκήσουν τα δικαιώματα που έχουν τυπικά. Το τι δεν υπάρχει εδώ, είναι αυτό που ο Μπερλίν ονομάζει «θετική ή ρητή ελευθεριά», δηλαδή όχι απλώς ελευθερία από εξωτερικές παρεμβάσεις, αλλά ένα είδος «ενεργητικής» ελευθερίας που μας επιτρέπει να φτάσουμε σε συγκεκριμένους στόχους- ένα είδος δύναμης, η οποία επιτρέπει στα άτομα να ξεδιπλώσουν τις δυνατότητές τους, να εκπληρώσουν το όνειρά τους, να δρουν αυτόνομα και να ελέγχουν το πεπρωμένο τους.

Για εκείνους, συμπεριλαμβανομένου του Μπερλίν, οι οποίοι υποστηρίζουν την «αρχή της βλάβης», η θεωρία τους στηρίζεται στην παρατήρηση του τι μπορεί να συμβεί όταν η αρχή αυτή δεν εφαρμόζεται. Σε αυτή την περίπτωση, ίσως υπάρξει ένα είδος πατερναλισμού, κατά τον οποίο οι άνθρωποι θα αναλαμβάνουν από μόνοι τους να προωθήσουν (αυτό που θεωρούν ότι είναι) θετική ελευθερία στη ζωή των άλλων. Πολλές φορές, ξεκινώντας με τις καλύτερες προθέσεις, οι άνθρωποι φτάνουν σε γρήγορα συμπεράσματα, ότι υπάρχει πραγματικά ένα σωστό μονοπάτι, το οποίο οι άνθρωποι θα ήταν έτοιμοι να επιλέξουν εάν μόνο ήξεραν καλύτερα – αν, δηλαδή, η “καλύτερη πλευρά” τους κυριαρχούσε, ή ίσως αν η χειρότερη πλευρά τους καταπιεζόταν. Από εδώ, όπως παρατήρησε δυστυχώς και ο Μπερλίν, υπάρχει τελικά πολύ μικρή απόσταση για τους κατέχοντες την εξουσία να φτάσουν στο συμπέρασμα ότι έχουν το δικαίωμα να αγνοήσουν τις πραγματικές επιθυμίες των ανθρώπων ή των κοινωνιών και να εκφοβίσουν, να καταπιέσουν, να βασανίσουν εν ονόματι και από μέρους των “πραγματικών” εαυτών των ανθρώπων».

Σε πολύ ακραίες περιπτώσεις, ό,τι αρχίζει σαν κοινωνική μεταρρύθμιση μπορεί να μετατραπεί πολύ εύκολα σε φανατισμό, δικαιολογώντας, όπως τουλάχιστον φαίνεται, ένα είδος τυραννίας η οποία αυτό που ουσιαστικά διεκδικεί είναι η συμμόρφωση στην επιδίωξη των στόχων της κοινωνίας και αποκτηνώνει τους πολίτες στην πορεία της. Εμφανώς, η βαθύτερη δυσπιστία του Μπερλίν για τη θετική ελευθερία, τροφοδοτήθηκε κατά ένα πολύ μεγάλο μέρος από τις τερατωδίες του εικοστού αιώνα. Και συμπεραίνει ο Μπερλίν, «το να επιτίθεσαι, το να προσπαθείς να προσηλυτίσεις στις δικές σου απόψεις ενάντια στις απόψεις των άλλων, όλος αυτός ο έλεγχος και η υποχρεωτική αλλαγή σκέψης, είναι ένα είδος άρνησης αυτού που υπάρχει στους ανθρώπους και κάνει και αυτούς και τις αξίες τους θεμελιώδη».

Κοίτα πίσω σου και θυμήσου ότι είσαι μόνο ένας άνθρωπος

Μην ξεχνάς.

Από τις πιο εντυπωσιακές σκηνές της αρχαίας Ρώμης, ήταν η στιγμή που κάποιος στρατηγός, μετά από μια νίκη, έμπαινε θριαμβευτής στην πόλη.

Για να τον τιμήσει η πόλη με την πιο ένδοξη υποδοχή έπρεπε να πληρούνται δύο προϋποθέσεις: πρώτον, ο στρατηγός να είχε νικήσει σ’ έναν δίκαιο πόλεμο (bellum juctum) και, δεύτερον, στη μάχη να είχαν σκοτωθεί τουλάχιστον πέντε χιλιάδες εχθροί.

Η οργάνωση των στρατιωτών που θα συμμετείχαν στην παρέλαση γινόταν στο Πεδίον του Άρεως απ’ όπου, σε διάταξη παρέλασης, εισέρχονταν στη Ρώμη από την Αψίδα του Θριάμβου. Μέσω της Ιεράς Οδού, έφταναν στο Καπιτώλιο και απέτειναν φόρο τιμής στο Δία. Εκεί, στα πόδια του Καίσαρα, οι νικητές εναπόθεταν τους θησαυρούς και επιδείκνυαν στον κόσμο τον μεγάλο αριθμό αιχμαλώτων που είχαν φέρει από τις κατακτημένες χώρες.

Εκείνη την ημέρα, η Ρώμη πλημμύριζε από ζητωκραυγές και ευφορία.

Τα στεφάνια και τα λουλούδια δεν επαρκούσαν για να τιμήσουν τον νικηφόρο στρατό.

Πράγματι, η θριαμβευετική παρέλαση ήταν ένα βραβείο από μονή της, αφού στην καθημερινή ζωή δεν επιτρεπόταν στους στρατιωτικούς να περπατούν στην πόλη.

Στο επίκεντρο, όμως, των τιμητικών εκδηλώσεων βρισκόταν ο θριαμβευτής στρατηγός, που έφερε δάφνινο στεφάνι και χρυσοκέντητο χιτώνα. Τον υποδέχονταν σαν να ήταν θεός, μέχρι του σημείου, εκείνη την ημέρα, η δημοτικότητά του και η δύναμή του να επισκιάσουν την ισχύ και τη δημοτικότητα του ίδιου του αυτοκράτορα.

Αυτός ήταν σίγουρα ο λόγος που ο Ιούλιος Καίσαρας, φοβούμενος ίσως ότι κάποιος από τους ήρωες θα ήθελε να διεκδικήσει την εξουσία, και για να μην ξεχνάει ο ήρωας-στρατηγός ότι αυτό που ζούσε ήταν προσωρινό, είχε ορίσει, πίσω του, σχεδόν κολλητά στην πλάτη του, να παρελαύνει ένας δούλος, ο οποίος, κρατώντας πάνω από το κεφάλι του στρατηγού το στεφάνι του Καπιτωλίου Διός, του ψιθύριζε στ’ αφτί: Respice post te, hominem te esse memento (Κοίτα πίσω σου και θυμήσου ότι είσαι μόνο ένας άνθρωπος).

Δεν έχει σημασία ποιος θ’ αναλάβει να μας υπενθυμίζει ποιοι υπήρξαμε κάποτε και ποιοι είμαστε σήμερα. Άλλοτε μπορεί να είναι ένας φίλος, ένας προϊστάμενος ή ένας άγνωστος, άλλοτε οι συνάδελφοι ή ο σύντροφός μας, κι άλλοτε κάποιο κρυφό αλλά φωτεινό κομμάτι του εαυτού μας (μια πλευρά που εγώ αποκαλώ: «ο γελωτοποιός του βασιλείου»).

Το θέμα είναι ότι κάποιος πρέπει να μας βοηθήσει να αποκτήσουμε συνείδηση των ευθυνών και των περιορισμών μας, ακόμη —και κυρίως— όταν του ζητάμε να σιωπά κι επιλέγουμε να μην τον ακούμε. Καλό θα ήταν, επίσης, να μπορούσε να μας προειδοποιήσει ότι διατρέχουμε τον κίνδυνο —μαγεμένοι από κάποια γοητευτικά ψέματα—, να παρεκκλίνουμε της πορείας μας πιστεύοντας ότι, αφού βρισκόμαστε σ’ έναν δρόμο στον οποίον οι άλλοι δεν έχουν ακόμη πρόσβαση, είμαστε κάτι το εξαιρετικό, καλύτεροι ή ανώτεροι.

Τα πάντα συμβαίνουν λες και κάποιες πρωταρχικές αλήθειες βρίσκονται πέρα από τα δικά μας όρια. Αν γνωρίσουμε τις αλήθειες αυτές, αν τις αναγνωρίσουμε κι αν τις αντιμετωπίσουμε, τότε μπορεί και ν’ αρχίσουμε να προσεγγίζουμε ό,τι είναι αυθεντικό και αξίζει πραγματικά. Βέβαια, η διαδικασία αυτή μπορεί να μην είναι και πολύ ευχάριστη. Προφανώς, στην αρχή, πολλές φορές, μας φαίνεται πιο απλό να πούμε ψέματα ή να κοροϊδέψουμε τον εαυτό μας. Είναι λογικό: το ψέμα είναι μια απάτη που βολεύει κάποια σκοπιμότητα ή επιθυμία μας.

Όπως λέει ο Όσο, το ψέμα πάντοτε προσαρμόζεται τέλεια στην κατάσταση του καθενός: είναι πολύ φιλικό, δε σου ζητάει τίποτα, δε σε πιέζει ούτε σε υποχρεώνει να δεσμευτείς σε κάτι, είναι έτοιμο ανά πάσα στιγμή να σ’ εξυπηρετήσει, ενώ με την αλήθεια συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο: όχι μόνο είναι συνήθως αρκετά ενοχλητική, αλλά είμαστε πάντοτε εμείς εκείνοι που πρέπει να προσαρμοστούμε σ’ αυτήν. Σε όλη την αλήθεια. Κι αυτό γιατί, είτε μας αρέσει είτε όχι, η αλήθεια, σε αντίθεση με τον αντίποδά της, δε δέχεται περικοπές. Μισή αλήθεια δεν είναι ποτέ αξιόπιστη. Είτε είναι όλη η αλήθεια, είτε δεν είναι εντελώς αλήθεια.

SENECA: ΤΟ ΠΑΘΗΜΑ ΤΟΥ ΑΤΤΑΛΟΥ

Σενέκα, Επιστολές στον Λουκίλιο 108,12-16
Σε αυτό το απόσπασμα από τις Επιστολές στον Λουκίλιο, ο Σενέκας παραθέτει μία μαρτυρία της εκπαίδευσής του στον πρακτικό στωικισμό στη σχολή των Σεστίων, η οποία βασιζόταν στην ηθική αυστηρότητα και την αποφυγή της πολυτέλειας.

Δεν υπάρχει τίποτα πιο εύκολο από το να κατευθύνουμε τα νέα πνεύματα στην αγάπη της τιμιότητας και της δικαιοσύνης. Πειθήνιοι και χωρίς ακόμα να έχουν λερωθεί, αυτοί κατακτώνται από την αλήθεια, αν την εκπροσωπεί ένας άξιος δικηγόρος. Εγώ, τουλάχιστον, όταν άκουγα τον Άτταλο να καταφέρεται εναντίον των ελαττωμάτων, της ακράτειας, των κακών της ζωής, ένιωθα συχνά λύπηση για το ανθρώπινο είδος και θεωρούσα αυτόν τον δάσκαλο υψηλό, ανώτερο απ’ όλα όσα σπουδαία υπάρχουν στη γη.

Όταν έπλεκε το εγκώμιο της φτώχειας, για να δείξει ότι όλα όσα πυροδοτούν τις ανάγκες μας συνιστούν άχρηστο βάρος που είναι κουραστικό να φέρουμε, συχνά ήθελα να βγω φτωχός από τη σχολή. Όταν άρχιζε να επικρίνει με δριμύτητα τις απολαύσεις, να επαινεί την εγκράτεια, τη λιτότητα στα φαγητά, την καθαρότητα της ψυχής που απέχει όχι μόνο από τις αθέμιτες απολαύσεις, αλλά και από τις επιφανειακές, ήμουν έτοιμος να απαγορεύσω στον εαυτό μου κάθε κρίμα λαιμαργίας και φιληδονίας.

Από αυτά τα μαθήματα, Λουκίλιε, κάτι μου έχει μείνει. Ήμουν έτοιμος με μεγάλο ζήλο να πραγματοποιήσω όλο του το πρόγραμμα- μετά, όταν γύρισα στην καθημερινή μου ζωή, τήρησα λίγες από τις αρχικές καλές μου προθέσεις. Από εδώ προέρχεται η άρνησή μου σε όλη μου τη ζωή για τα στρείδια και τα μανιτάρια. Δεν είναι φαγητά, χρησιμεύουν μόνο στο να διεγείρει κανείς τον ουρανίσκο του ακόμα και όταν είναι χορτάτος. Από εδώ η άρνησή μου σε όλη μου τη ζωή να χρησιμοποιήσω αρώματα, γιατί η καλύτερη μυρωδιά ενός ανθρώπινου σώματος είναι να μην έχει καμία. Δεν πίνω πια κρασί, ούτε κάνω ζεστό μπάνιο: το να ξεμυαλίζουμε το σώμα και να το καταπονούμε με σκληρή δουλειά μού φαίνεται μια άχρηστη απόλαυση.

Η επιτάχυνση της σκοτεινής ύλης μπορεί να κάνει ευκολότερη την ανίχνευσή της

Τα περισσότερα πειράματα που σχετίζονται με την έρευνα για τη σκοτεινή ύλη αναζητούν στοιχεία σωματίων σκοτεινής ύλης από τις συγκρούσεις τους με ηλεκτρόνια ή πυρήνες σε έναν ανιχνευτή. Η μέθοδος αυτή προϋποθέτει ότι τα σωμάτια σκοτεινής ύλης μεταδίδουν σημαντική ενέργεια σε άλλα σωμάτια κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας. Όμως η ενέργεια ορισμένων υποτιθέμενων ειδών σκοτεινής ύλης, όπως η ανελαστική σκοτεινή ύλη και η ισχυρά αλληλεπιδρώσα σκοτεινή ύλη, είναι ανεπαρκής για αυτή τη μέθοδο ανίχνευσης. Πρόσφατα, ο Harikrishnan Ramani, από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, στο Berkeley και το Εθνικό Εργαστήριο Lawrence-Berkeley, και οι συνάδελφοί του πρότειναν έναν τρόπο για να ενισχύσουν τις ενέργειες των χαμηλής ενέργειας σωματίων σκοτεινής ύλης, δυνητικά επιτρέποντας έναν ανιχνευτή να τα εντοπίσει.

Η τεχνική εκμεταλλεύεται μακράς διάρκειας διεγερμένες καταστάσεις των ατομικών πυρήνων που ονομάζονται μετασταθή πυρηνικά ισομερή. Αν ένα χαμηλής ενέργειας σωμάτιο σκοτεινής ύλης συγκρούεται με ένα από αυτά τα ισομερή, ο Ramani και οι συνεργάτες του προβλέπουν ότι η σύγκρουση θα μπορούσε να επιταχύνει το σωμάτιο σκοτεινής ύλης σε μια υψηλότερη ενέργεια. Η σύγκρουση θα οδηγούσε επίσης το ισομερές να διασπαστεί και να παραχθούν φωτόνια που θα μπορούσαν να ανιχνευτούν. Επιπροσθέτως, αν το επιταχυνόμενο σωμάτιο σκοτεινής ύλης στη συνέχεια εισέλθει σε ένα ανιχνευτή σκοτεινής ύλης, ο ανιχνευτής μπορεί να είναι δυνατόν να το δει.

Τοποθετώντας έναν συμβατικό ανιχνευτή σκοτεινής ύλης κοντά σε ένα απόθεμα μετασταθών πυρηνικών ισομερών, ο Ramani και οι συνεργάτες του αναφέρουν ότι οι ερευνητές θα μπορούσαν αμέσως να χρησιμοποιήσουν την προτεινόμενη τεχνική τους. Η ομάδα υποστηρίζει τη χρήση μετασταθών ισομερών ταντάλιου, βάριου, λουτήτιου ή άφνιου ως «επιταχυντές σκοτεινής ύλης». Τα ισομερή αυτά έχουν χρόνους ημιζωής που κυμαίνονται από λίγα λεπτά μέχρι περισσότερο από την ηλικία του σύμπαντος. Ορισμένα βρίσκονται στην φύση και άλλα είναι υποπροϊόντα των πυρηνικών αντιδραστήρων, ιατρικών θεραπειών ή προηγουμένων επιστημονικών πειραμάτων.

Μικροσκόπιο στην περιοχή των Terahertz παράγει υψηλής ακρίβειας εικόνες «φαντάσματα»

Ένας νέος τύπος μικροσκοπίου που μπορεί να ανιχνεύσει ηλεκτρομαγνητικά κύματα της περιοχής terahertz (THz) με πρωτοφανή ακρίβεια που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να αναδομήσουν με λεπτομέρεια εικόνες που είναι απροσπέλαστες μέσω των τυπικών καθιερωμένων μεθόδων. Η συσκευή, η οποία αναπτύχθηκε από ερευνητές στο Πανεπιστήμιο του Sussex, στο ΗΒ, βασίζεται σε μια τεχνική που αποκαλείται μη-γραμμική φαντασματική απεικόνιση (nonlinear ghost imaging) και θα μπορούσε να βρει εφαρμογές σε περιοχές όπως οι επιστήμες ζωής, ο έλεγχος ποιότητας στη βιομηχανία και την ασφάλεια αεροδρομίων.

Η περιοχή των THz βρίσκεται μεταξύ των μικροκυμάτων και της υπέρυθρης ακτινοβολίας στο ηλεκτρομαγνητικό φάσμα. Όπως και οι ακτίνες-Χ, εύκολα διαπερνούν μέσω των υλικών που είναι αδιαφανή στο ορατό φως, όμως η χαμηλότερη ενέργειά τους σημαίνει αυτό συμβαίνει χωρίς βλάβη των ζωντανών ιστών. Είναι έτσι ασφαλείς για χρήση σε ακόμη και πιο ευαίσθητα δείγματα. Οι εικόνες που παράγονται με τη χρήση ακτινοβολίας THz είναι επίσης υπερφασματική, που σημαίνει ότι κάθε pixel στην εικόνα περιέχει την ηλεκτρομαγνητική υπογραφή της αντίστοιχης περιοχής του απεικονιζόμενου αντικειμένου. Η ιδιότητα αυτή επιτρέπει τους ερευνητές να «οπτικοποιούν» τη μοριακή σύνθεση των αντικειμένων και έτσι να εντοπίζουν τη διάκριση μεταξύ διαφορετικών υλικών.

Μέχρι τώρα, ωστόσο, μικροσκόπια ικανά να συλλαμβάνουν εικόνες που διατηρούν τις ιδιαίτερα λεπτές λεπτομέρειες που αποκαλύπτονται από τα κύματα THz, δεν θεωρούνται πιθανά. Αυτό, εξηγεί ο επικεφαλής του προγράμματος Marco Peccianti, συμβαίνει επειδή οι λεπτομέρειες που θέλετε να δείτε είναι τυπικά πολύ μικρότερες από το μήκος κύματος της περιοχής THz και όσο περισσότερο εστιάζεις σε αυτά, τόσο η ηλεκτρομαγνητική υπογραφή τους αλλάζει. «Η κύρια πρόκληση στις κάμερες THz σήμερα δεν είναι μόνο σχετική με το να συλλέξει μια εικόνα αλλά σχετική με την διατήρηση του φασματικού αποτυπώματος του αντικειμένου, που μπορεί εύκολα να καταστραφεί με τη τεχνική που χρησιμοποιείται», αναφέρει ο Peccianti, που ηγείται του εργαστηρίου EPic (Emergent Photonics) στο Sussex.

Εμπεδοκλής: Φιλότης και Νείκος

ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ: 495/4–435/434

Φιλότης και Νείκος: Πώς να σκεπτόμαστε τον ρυθμό του κόσμου;

§1

     Ο Εμπεδοκλής αποτελεί τεράστιο κεφάλαιο της προσωκρατικής σκέψης όχι μόνο για την εποχή του αλλά και διαχρονικά. Οι ιδέες του συνολικά έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στο να υπάρξει μια τέτοιας ποιότητας εκπληκτική άνθηση του ανθρώπινου πνεύματος στην απαρχή ή στην αυγή του δυτικού στοχασμού, που να μην έχει προηγούμενο. Και τούτο, όταν από τα σωζόμενα αποσπάσματα των Προσωκρατικών άλλα είναι πιο συγκροτημένα κι άλλα διάσπαρτα και γλίσχρα. Από τον Εμπεδοκλή έχουμε στη διάθεσή μας αποσπάσματα από τα δυο του έργα: 1. Περί φύσεως· 2. Καθαρμοί. Η έννοια της φιλίας είναι κεντρική σε όλο το φάσμα της αρχαίας ελληνικής σκέψης και συνυφαίνεται με ένα πλούσιο πλέγμα σχέσεων και αντίστοιχων σημασιών. Παρόμοια ισχύει και για την έννοια της έριδας.

Στους Προσωκρατικούς η φιλία έχει, κυρίως, το χαρακτήρα της κοσμολογικής αρχής και παραπέμπει σε ένα είδος ή τρόπο του Είναι ή της τάξης, που συνέχει τον κόσμο. Πιο ειδικά και συστηματικά στον Εμπεδοκλή συνιστά την αρχή και την αιτία του καλού. Ποιος ήταν ο Εμπεδοκλής; Ήταν ο ποιητής-φιλόσοφος της προσωκρατικής περιόδου –αρχή του πέμπτου αιώνα π.Χ.–, που με τον χυμώδη λόγο του και τη χαρισματική του ευστροφία επιχείρησε να κατανοήσει τα ανθρώπινα πράγματα με βάση μια οντολογικά προσδιορισμένη αρχή της ισότητας. Φαίνεται να έχει γράψει έργα σχετικά με την ιατρική, την πολιτική, ήτοι περί ισότητας, και φιλοσοφικής υφής. Η σκέψη του είναι εντυπωσιακή: αγκαλιάζει το σύνολο του κοσμικού συστήματος σε άρρηκτο δεσμό με πρωτοποριακές προτάσεις για ριζική και συμπαντική ανανέωση του –ανθρώπινου– κόσμου. Βασικό μοτίβο της εύτακτης οργάνωσης της σκέψης του ήταν η κατά το δυνατόν ολοκληρωμένη και αντικειμενική αιτιολόγηση της πραγματικής δομής του τρίπτυχου: ζωή/βίος – φύση – ύλη. Μια τέτοια αιτιολόγηση ορθωνόταν ως αποφασιστική άρνηση εκείνης της ανεξέλικτης αντίληψης, «ολιγαρχικής» εκδοχής, περί αδυνατότητας του ανθρώπινου πνεύματος να συνδυάσει θεωρία της φύσης και θεωρία της ζωής. Συναφώς, η διδασκαλία του αντλούσε τη γοητεία της από την οντολογική διεύρυνση του Παρμενίδειου κοσμολογικού φάσματος: Φάος και Νύξ. Ο κοσμολογικός πλουραλισμός τείνει τώρα να εξετάζεται σε αναλογικές αποχρώσεις ενός συγκεκριμένου ιστορικού πλαισίου, που υπαγορεύει μια πιο προσεκτική παρατήρηση του περιβάλλοντος κόσμου, του καθημερινού μας περίκοσμου.

§2

     Σε ένα από τα σωζόμενα αποσπάσματά του (DK31 B3), ο Εμπεδοκλής παρατηρεί ότι πρέπει να αξιοποιούμε σωστά τη μαρτυρία των αισθήσεων: να δεχόμαστε, με μια ισόρροπη αναλογία προς τον ορθό λόγο, την αξιοπιστία της. Καθοδηγητική δύναμη, όπως μας λέει, είναι η σαφής γλώσσα: μας διανοίγει στην οδό της γνώσης και μας φανερώνει το καθετί. Για χάρη μιας τέτοιας φανέρωσης, ο Εμπεδοκλής δομεί το λόγο του με συνεκτικό, ορθολογικό τρόπο, χωρίς να παραβλέπει την ορισμένως αναγκαία ανάλυση. Η υποκειμενικότητα έτσι αυτού του λόγου δεν περιστρέφεται απλώς γύρω από τη δική της σοφία, αλλά δοκιμάζει την αντικειμενικότητά της μέσα στην αμετάβλητη ύπαρξη των τεσσάρων στοιχείων –γη, ύδωρ, αέρας, πυρ. Πρόκειται για τα λεγόμενα ριζώματα: καθεαυτά είναι αμετάβλητα και συνθέτουν εκείνη την πλουραλιστική βάση, δυνάμει της οποίας όλα τα όντα υπόκεινται αναγκαία σε γένεση και φθορά και σε σχέσεις αναλογίας. Να γιατί, μας λέει αυτός ο κραταιός στοχαστής, δεν αρκεί να ακούμε με τα ίδια μας τα αυτιά τους δικούς του λόγους, όσο σοφοί κι αν είναι, αλλά να αναζητούμε την αλήθεια, ανασύροντας από αυτούς ή τέτοιους λόγους νοήματα που επιτρέπουν την κατανόηση της πραγματικότητας. Στο αβέβαιο σήμερα του δικού μας κόσμου, μια τέτοια κατανόηση παραμένει σε γενικές γραμμές αυτό που ζητά την πραγματοποίησή του.

§3

     Στο απόσπασμα Β2, ο Εμπεδοκλής τονίζει με νόημα ότι οι άνθρωποι, αν και έχουν εξοπλιστεί με εκπληκτική νόηση, παγιδεύονται μέσα στο καθημερινά τυχαίο ή συμπτωματικό –το απολύτως αβέβαιο– και πιστεύουν ότι έχουν ανακαλύψει ένα ολόκληρο σύμπαν. Έτσι όμως καθιστούν τον εαυτό τους αδέξιο να παρατηρεί προσεκτικά τον κόσμο, με αποτέλεσμα να χάνονται μέσα σε αυτό που έπρεπε να ελέγχουν. Η μαγική λέξη στο εν λόγω απόσπασμα είναι: Μήτις [=νους, σοφία, ευφυία, πανουργία, φρόνηση]. Αυτή ενσαρκώνει για τον άνθρωπο την τέχνη της βέβαιης, της σίγουρης πλοήγησης στη ζωή πάνω από εμπόδια, εξαπατήσεις και ψευδαισθήσεις. Όταν όμως λείπει, απελπισμένοι οι θνητοί σύρονται ως άβουλα όντα πέρα–δώθε. Αλλά ποιες δυνάμεις ρυθμίζουν την κίνηση του συμπαντικού και ανθρώπινου κόσμου; Το Νεῖκος και η Φιλότης. Η πρώτη λέξη σημαίνει την έχθρα, τη διαμάχη, την έριδα, τον αγώνα· στη θεολογικο-κοσμογονική της διάσταση πρωταγωνιστεί ως μια ισχυρή κοσμογονική θεότητα. Η δεύτερη παραπέμπει στη φιλία και την αγάπη· ως αρχέγονη δύναμη ταυτίζεται με το αρχέτυπο της θεάς Αφροδίτης. Στο απόσπασμα Β17, ο Εμπεδοκλής παρουσιάζει τις δυο αυτές δυνάμεις στην αυξομειωτική τους κίνηση ή στον εναλλασσόμενο κύκλο τους: φθορά, έχθρα, αμάχη, διαμάχη, αγώνας από τη μια· συμμετρία, εναρμόνιση, συμφιλίωση, αγάπη, έρως από την άλλη. Αυτή η κίνηση διέπει το πεπρωμένο των πάντων.

§4

     Η ενεργοποίηση της Φιλότητας εμφανίζεται να ενώνει, να «δένει» τα όντα με την αγάπη. Η ενεργοποίηση του Νείκους σηματοδοτεί τη διεργασία ή διαδικασία αποχωρισμού, αποσύνθεσης, πολυδιάσπασης: δεσπόζει ο αγώνας του διαχωρισμού. Συνήθως, η πρώτη κίνηση ερμηνεύεται από διάφορους μελετητές του Εμπεδοκλή ως η θεμελιώδης, δεσπόζουσα και τελική κατάσταση, η οποία κατορθώνει να επικρατήσει επί της έχθρας, ενώ η κίνηση της τελευταίας είναι μια ενδιάμεση κινητική διαφορετικότητα μέσα στο όλον της αρμονίας. Αυτή η ερμηνεία έχει βάση υπό τον όρο ότι η Φιλότητα δεν προορίζεται να εξαφανίσει, να εκμηδενίσει τον χωρισμό, τη διάσπαση που επιβάλλει το Νείκος παρά να αξιοποιήσει τη διαφορετικότητα των στοιχείων ή των όντων και μέσα από την ανάμιξή τους να δημιουργεί εκάστοτε νέες κατηγορίες όντων, νέες μορφές ζωής και κατ’ επέκταση σκέψης. Η αντίληψη, επομένως, ότι όλα τα πράγματα στο τέλος τα κυβερνά η αγάπη, η συμφιλίωση και παρόμοια, για ορισμένες επιπόλαιες αναγνώσεις, φαίνεται άκρως θεολογική και ανόητη. Πράγματι, στη στρεβλή της παράσταση, ως τέτοια απερίγραπτη ανοησία, αποτελεί και την («ηθική») σπίθα της εκάστοτε μηχανιστικής Λογικής, δηλ. της ανεστραμμένης Λογικής ατόμων και θεσμών να λυσσομανά χωρίς αιδώ και με περισσή κρυψίνοια να στέλνει μαζικά τους ανθρώπους στην απελπισία, στη φθορά, τη διαφθορά και τον θάνατο. Στην ουσιώδη της πρόσληψη, απεναντίας, πραγματώνει τη θεμελιώδη διαλεκτική αρχή του εσωτερικού δεσμού –με την αρχέγονη σημασία του όρου– και περαιτέρω της δημιουργίας, σε ενδοσυνάφεια με την καθορισμένη ενότητα του κόσμου.

§5

     Μια προσεκτική ανάγνωση, όπως μας επιτάσσει ο ίδιος ο ποιητικός λόγος του Εμπεδοκλή, συνηγορεί υπέρ ενός περιδινούμενου κύκλου Φιλότητας και Νείκους: αγάπης, ομορφιάς, αρμονίας και έριδας, αγώνα, χωρισμού, χωρίς αρχή και τέλος. Ο κοσμικός κύκλος, σύμφωνα με τον φιλόσοφο, δεν διέπεται από καμιά προοπτική να αρχίζει και να τελειώνει κάποτε: είτε αίσια [=αγαπητικά, φιλικά] είτε «απαίσια» [=εχθρικά, εριστικά, ταξικά]. Κυβερνιέται μόνο και εσαεί από την επικράτηση της κεραυνοβόλας κίνησης: Νείκους και Φιλότητας: ισορροπία αντίρροπων δυνάμεων και συγχρόνως ισορροπία τρόμου. Η ισορροπία τρόμου δεν είναι υποχρεωτικά αρνητική φορά των συμπαντικών στοιχείων. Οντο-λογικά ιδωμένη είναι η ισορροπία, η αρμονία αντίρροπων δυνάμεων εν κινήσει· είναι το πυκνό σκοτάδι –κατά Εμπεδοκλή– της Αρμονίας, που κάνει την ύπαρξη του κόσμου να αγάλλεται μέσα στη μοναχική-μοναδική-μονήρη ευδαιμονία της. Μια οποιαδήποτε παραγνώριση τούτης της κίνησης, μέσα ας πούμε από «ηθικο-πολιτικά» κηρύγματα περί κοινωνικής ειρήνης κ.λπ., επιτρέπει στους ακατέργαστους εκπροσώπους του πολιτικού ωφελιμισμού να αυτοπαρουσιάζονται ως οι επίγειοι εκπρόσωποι της «θεάς Πολιτικής» και έτσι ως οι περιούσιες δυνάμεις μιας δικής τους, με τις ευλογίες του «θείου», αδίστακτης, εκδικητικής κυριαρχίας. Τότε συμβαίνει να αντιστρέφονται οι όροι: το Νείκος να προχωρεί από την περιφέρεια στην ενδοχώρα του κόσμου και η Φιλότης να εκδιώκεται στο περιθώριο. Και τούτο ενάντια στη φύση των πραγμάτων. Κατά τη φύση των πραγμάτων έχουμε: αιώνια διαπάλη Φιλότητος και Νείκους, με τελικό νικητή την άμεμπτη Φιλότητα ως την ενότητα, ή την ενοποιημένη Σφαίρα μέσα στην τροχιά της άπαυτης κυκλικής διαδικασίας-διεργασίας.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1390a-1390b)

[XIV] Οἱ δ᾽ ἀκμάζοντες φανερὸν ὅτι μεταξὺ τούτων τὸ ἦθος ἔσονται ἑκατέρων, ἀφαιροῦντες τὴν ὑπερβολήν, καὶ οὔτε σφόδρα θαρροῦντες (θρασύτης γὰρ τὸ τοιοῦτον) οὔτε λίαν φοβούμενοι, καλῶς δὲ πρὸς ἄμφω ἔχοντες, οὔτε πᾶσι πιστεύοντες οὔτε πᾶσιν ἀπιστοῦντες, ἀλλὰ κατὰ τὸ ἀληθὲς κρίνοντες μᾶλλον, καὶ οὔτε πρὸς τὸ καλὸν ζῶντες μόνον οὔτε πρὸς τὸ συμφέρον

[1390b] ἀλλὰ πρὸς ἄμφω, καὶ οὔτε πρὸς φειδὼ οὔτε πρὸς ἀσωτίαν ἀλλὰ πρὸς τὸ ἁρμόττον, ὁμοίως δὲ καὶ πρὸς θυμὸν καὶ πρὸς ἐπιθυμίαν, καὶ σώφρονες μετ᾽ ἀνδρείας καὶ ἀνδρεῖοι μετὰ σωφροσύνης. ἐν γὰρ τοῖς νέοις καὶ τοῖς γέρουσι διῄρηται ταῦτα· εἰσὶν γὰρ οἱ μὲν νέοι ἀνδρεῖοι καὶ ἀκόλαστοι, οἱ δὲ πρεσβύτεροι σώφρονες καὶ δειλοί. ὡς δὲ καθόλου εἰπεῖν, ὅσα μὲν διῄρηνται ἡ νεότης καὶ τὸ γῆρας τῶν ὠφελίμων, ταῦτα ἄμφω ἔχουσιν, ὅσα δὲ ὑπερβάλλουσιν ἢ ἐλλείπουσιν, τούτων τὸ μέτριον καὶ τὸ ἁρμόττον. ἀκμάζει δὲ τὸ μὲν σῶμα ἀπὸ τῶν τριάκοντα ἐτῶν μέχρι τῶν πέντε καὶ τριάκοντα, ἡ δὲ ψυχὴ περὶ τὰ ἑνὸς δεῖν πεντήκοντα.

Περὶ μὲν οὖν νεότητος καὶ γήρως καὶ ἀκμῆς, ποίων ἠθῶν ἕκαστόν ἐστιν, εἰρήσθω τοσαῦτα.

***
[14] Είναι φανερό ότι οι άνθρωποι της ώριμης ηλικίας θα βρίσκονται, από την πλευρά του χαρακτήρα τους, ανάμεσα στις δύο άλλες κατηγορίες, απομακρύνοντας ό,τι είναι υπερβολικό στην καθεμιά τους. Άρα: ούτε υπερβολικά θαρραλέοι είναι (γιατί αυτό καταντάει αποκοτιά) ούτε υπερβολικά δειλοί, αλλά κρατούν μια σωστή στάση ανάμεσα στις δύο αυτές ιδιότητες· δεν δείχνουν εμπιστοσύνη σε όλους ούτε δυσπιστούν σε όλους, αλλά κρίνουν μάλλον με κριτήριο τα ίδια τα πράγματα· δεν ρυθμίζουν τη ζωή τους με βάση μόνο το ωραίο ούτε με βάση μόνο το συμφέρον,

[1390b] αλλά με βάση και τα δύο αυτά· δεν ζουν ούτε φειδωλά ούτε σπάταλα, αλλά ακολουθώντας το σωστό μέτρο· ίδια είναι η στάση τους και απέναντι στις παρορμήσεις και τις επιθυμίες· συνδυάζουν τη φρόνηση με το θάρρος και το θάρρος με τη φρόνηση — στους νέους και στους γέρους οι ιδιότητες αυτές παρουσιάζονται χωρισμένες: οι νέοι είναι θαρραλέοι και ασυγκράτητοι, οι γέροι συγκρατημένοι και δειλοί. Γενικά, όλες τις ωφέλιμες ιδιότητες που η νεανική και η γεροντική ηλικία τις έχουν μοιρασμένες μεταξύ τους, αυτές οι άνθρωποι της ώριμης ηλικίας τις έχουν ενωμένες στο πρόσωπό τους· σε όσες, πάλι, εκείνοι παρουσιάζουν υπερβολή ή έλλειψη, αυτοί τις έχουν στο σωστό μέτρο: σ᾽ αυτό που ταιριάζει στους ανθρώπους. Η ακμή του ανθρώπινου σώματος τοποθετείται από τα τριάντα ως τα τριανταπέντε χρόνια, ενώ της ψυχής γύρω στα σαρανταεννιά χρόνια.

Για τη νεανική λοιπόν ηλικία, για τη γεροντική και για την ώριμη, για το είδος του χαρακτήρα που προσιδιάζει στην καθεμιά τους, ας θεωρηθούν αρκετά αυτά που είπαμε.