ΑΙΣΩΠΟΣ - Μῦθοι (346.1)

Από τα «Προγυμνάσματα» του Νικηφόρου Βασιλάκη

346. ΠΟΙΜΗΝ ΚΑΙ ΛΥΚΟΣ
[346.1] ὁ ἐπείσακτος κόσμος ἐπικίνδυνος τοῖς χρωμένοις ἐστίν. ἔδοξέ ποτε τῷ λύκῳ τὴν φύσιν τῷ σχήματι μεταλλάξασθαι ὡς ἂν οὕτως ἀφθονίαν ἕξῃ τροφῆς· καὶ δορὰν οἰὸς περιβεβλημένος μετὰ τῆς ποίμνης ἐνέμετο τὸν ποιμένα φενακίσας τῷ μηχανήματι. νυκτὸς δὲ γενομένης συναπεκλείσθη καὶ ὁ θὴρ παρὰ τοῦ ποιμένος τῇ μάνδρᾳ καὶ φραγμὸς τῇ εἰσόδῳ περιετέθη καὶ ἀτεχνῶς ὁ περίβολος κατησφάλιστο. ὡς δὲ ὁ ποιμὴν ἠράσθη τροφῆς, μαχαίρᾳ τὸν λύκον ἀπέκτεινεν.
οὕτως ἄρα τὸν ἐπείσακτον κόσμον ὑποκριθεὶς τῆς ζωῆς πολλάκις ἐστέρηται καὶ τὴν σκηνὴν εὗρε παραιτίαν μεγάλου συμπτώματος.

***
346. Ο βοσκός και ο λύκος.
[346.1] Τα τεχνητά μασκαρέματα μπορεί να γίνουν επικίνδυνα για όσους τα χρησιμοποιούν. Απόδειξη: Μια φορά ο λύκος συνέλαβε την ιδέα να αλλάξει τη μορφή του μεταχειριζόμενος κάποια μεταμφίεση, έτσι ώστε να εξασφαλίσει άφθονη τροφή. Μια και δυο, λοιπόν, τύλιξε ολόγυρά του την προβιά ενός αρνιού και χώθηκε να βοσκήσει ανάμεσα στα υπόλοιπα πρόβατα του κοπαδιού. Με αυτό το τέχνασμα ξεγέλασε πράγματι εντελώς τον βοσκό. Έτσι, μόλις έπεσε η νύχτα, ο τσοπάνης έκλεισε και το θεριό μέσα στο μαντρί, μαζί με τα άλλα ζωντανά του· έβαλε και την αμπάρα στην είσοδο και ασφάλισε καλά-καλά την περίφραξη. Έλα όμως που τότε ακριβώς τον έπιασε τον βοσκό η πείνα. Και ξέρετε τί έκανε; Πήρε το μαχαίρι του και ανάμεσα από όλα τα αρνιά του διάλεξε και έσφαξε τον λύκο.
Έτσι παθαίνει πολλές φορές όποιος πάει να υποδυθεί κάποιον άλλον με ψεύτικη μεταμφίεση. Ακόμη και τη ζωή του μπορεί να χάσει. Αυτού του είδους το θέατρο προξένησε μεγάλες συμφορές.

Ο έρωτας κι ο θάνατος, θα είναι πάντα οι δυο άκρες της ζωής

Έρωτας ή θάνατος; Η ύπαρξη του ενός ακυρώνει την παρουσία του άλλου; Ο έρωτας είναι κίνηση, ο θάνατος είναι στάση. Ο έρωτας είναι φως στο σκοτάδι, ο θάνατος σκοτάδι στο φως.

Ο έρωτας και ο θάνατος είναι δύο στιγμές απόλυτα μοναδικές για τον καθένα μας. Ποτέ δε γίνεται να ζήσουν δύο άνθρωποι την ερωτική τους βίωση με όμοιο τρόπο. Αλλά με όμοιο τρόπο ποτέ δε γίνεται να ζήσουν και τη βίωση θανάτου. Μπορούν τα δύο αντίθετα να συνυπάρξουν;

Για να επιβιώσει ο έρωτας, απαιτείται ο θάνατος του εγώ. Αν κάποιος οδοιπορεί σε μια σχέση κουβαλώντας υπερτροφικά «εγώ», ο έρωτας δεν ριζώνει. Πρέπει να πεθάνουν όλοι οι μικροί εαυτοί που έχουμε φτιάξει μέσα μας και πρώτος ο εαυτός - ΕΓΩ.

Θα σκεφτεί κάποιος, γιατί να ερωτευτώ; Γιατί να βάλω τον εαυτό μου σε τέτοια διαδικασία; Γιατί, όπως δεν επιλέγεις τον θάνατο, έτσι δεν επιλέγεις και τον έρωτα.

Απ’ την άλλη η επίγνωση ότι τίποτα δεν μένει αιώνιο, μπορεί να αφυπνίσει το άτομο. Να το ωθήσει να αγαπήσει με όλη του την καρδιά. Να δοθεί στον άλλο τώρα που είναι στον ίδιο δρόμο μαζί του.

Να απολαύσει τη θέα τώρα που βρίσκεται μπροστά στα μάτια του. Να κάνει στην ουσία άλμα στη μουντή ζωή που διάγει.

Ο έρωτας, δεν καταργείται από τον θάνατο. Γιατί, αν ως θάνατο εννοήσουμε όχι το τέλος, αλλά την αρχή μιας καινούργιας αρχής, τότε ο έρωτας μετασχηματίζεται σε ένα αιώνιο δέσιμο.

Διαταραχή αυτιστικού φάσματος

O αυτισμός είναι μία νευροψυχιατρική διαταραχή που εμφανίζεται σε μικρή ηλικία. Επηρεάζει το άτομο γνωστικά, συναισθηματικά, συμπεριφορικά, και μπορεί να εμφανιστεί σε πολλές μορφές και με πολλές εκφάνσεις. Έτσι τείνουμε να αναφερόμαστε στο αυτιστικό φάσμα και όχι στον αυτισμό στον ενικό, υποδηλώνοντας την πολυπλοκότητα της πάθησης.

Διαγνωστικά αποτελείται από τρεις κατηγορίες συμπτωμάτων. Για την διάγνωση απαιτούνται τουλάχιστον έξι υποσυμπτώματα, τουλάχιστον δύο από την πρώτη κατηγορία και ένα από τις επόμενες.

Συμπτώματα:
Δυσκολία στην κοινωνική συναναστροφή, που φαίνεται μέσα από:

α. Σημαντικά προβλήματα στην μη λεκτική επικοινωνία (π.χ. βλεμματική επαφή, έκφραση προσώπου, στάση σώματος).

β. Αποτυχία στην δημιουργία φίλων και σχέσεων (ανάλογα με την ηλικία).

γ. Έλλειψη αυθόρμητης αναζήτησης χαράς και μοιράσματος αυτής.

δ. Έλλειψη συναισθηματικής και κοινωνικής εγγύτητας.

Δυσκολία στην επικοινωνία, που φαίνεται μέσα από:

α. Καθυστέρηση ή έλλειψη λεκτικής επικοινωνίας (χωρίς προσπάθεια για άλλου τύπου επικοινωνία).

β. Δυσκολία στο ξεκίνημα και την συνέχιση συζήτησης.

γ. Στερεοτυπική και επαναληπτική χρήση γλώσσας.

δ. Έλλειψη παιχνιδιού ή δυσκολία σε φανταστικά παιχνίδια (ανάλογα με την ηλικία).

Επαναλαμβανόμενες και στερεοτυπικές συμπεριφορές, ενδιαφέροντα και δραστηριότητες, που φαίνονται μέσα από:

α. Στερεοτυπικά μοτίβα ενδιαφερόντων.

β. Δυσκολία στην δράση έξω από την ρουτίνα (ή τις μαθημένες συμπεριφορές).

γ. Στερεοτυπικά και επαναληπτικά μοτίβα κίνησης.

δ. Επίμονη ενασχόληση με κομμάτια από αντικείμενα.

Όλα τα προηγούμενα συνοδεύονται από καθυστερημένη ανάπτυξη σε έναν ή περισσότερους τομείς (π.χ. γλώσσα) και δεν πρέπει να εξηγούνται καλύτερα από άλλες παθήσεις (όπως Rett Disorder). Συνολικά, τα συμπτώματα λειτουργούν συνδυαστικά, δίνοντας μία ιδιαίτερη εικόνα στο άτομο (και στο παιδί, καθώς όπως προαναφέρθηκε, εμφανίζεται από τα πρώτα χρόνια ζωής).

Τα συμπτώματα, όπως είναι διατυπωμένα σε διαγνωστικά εργαλεία (π.χ. DSM-IV), μπορούν να δώσουν μία αίσθηση του τι είναι αυτιστικό φάσμα, όμως η πραγματικότητα είναι αρκετά πιο περίπλοκη.

Τα συμπτώματα μπορούν να εμφανιστούν σε κάθε πιθανό συνδυασμό και σε διαφορετική ένταση σε κάθε άτομο.

Έτσι, ένας κεντρικός παράγοντας είναι η λειτουργικότητα: υπάρχουν άτομα στο φάσμα με υψηλή άλλα και με χαμηλή λειτουργικότητα. Αυτό καθορίζει τις παρεμβάσεις που θα χρειαστεί ο καθένας, αλλά και τους στόχους που μπορούν να τεθούν στην καθημερινότητα. Υπάρχουν πολλές διαθέσιμες παρεμβάσεις πλέον που αντιμετωπίζουν τα συμπτώματα του αυτισμού (π.χ. λογοθεραπεία, εργοθεραπεία, κλπ.) και που μπορούν να βοηθήσουν στην αύξηση της λειτουργικότητας του ατόμου και στην ομαλή ένταξή του σε κοινωνικό περίγυρο (οι λεπτομέρειες εξαρτώνται από την σοβαρότητα των συμπτωμάτων εξαρχής).

Επιπλέον υπάρχουν και φαρμακευτικές παρεμβάσεις που προτείνονται σε κάποιες περιπτώσεις, στοχεύοντας στον έλεγχο συγκεκριμένων πτυχών (π.χ. της OCD πλευράς) για την αύξηση της ευρύτερης λειτουργικότητας. Τα αίτια της εκδήλωσης αυτισμού είναι τόσο γενετικά όσο και περιβαλλοντικά, και η έκφανση αναφέρεται σε πολλές διαφορετικές πλευρές του εγκεφάλου· έτσι η ιδανική παρέμβαση συμπεριλαμβάνει διεπιστημονική ομάδα σε συνεργασία.

Το αυτιστικό φάσμα επηρεάζει έντονα την καθημερινότητα του ατόμου, αλλά πλέον οι παρεμβάσεις είναι ποικίλες και το κοινωνικό πλαίσιο πιο έτοιμο να αποδεχθεί. Έτσι τα άτομα στο φάσμα μπορούν να έχουν ποιότητα ζωής!

Τελικά τι και ποιος ορίζει την ευτυχία και την ευχαρίστηση του καθενός;

Πολλοί άνθρωποι ψάχνουν την ευτυχία στον πλούτο κάθε μορφής, στα υλικά αγαθά, στην συσσώρευση κάθε λογής...

Άλλοι πάλι θέλουν λίγα και καλά, θέλουν την ησυχία τους, να μην ξοδεύονται στα πολλά, στις πολλές συναναστροφές ΄΄την πολλή συνάφεια του κόσμου, τις πολλές κινήσεις κι ομιλίες΄΄.

Είναι όμως απαραίτητα κάτι καλύτερο και κάτι χειρότερο; Και το ΄΄καλό΄΄, το ΄΄σωστό΄΄, είναι το ίδιο για όλους;

Μοιάζει σαν μία διαμάχη, άλλοτε με πιο ήπια κι άλλοτε με πιο άγρια χαρακτηριστικά. Παρακολουθούμε σε ζωντανή σύνδεση -αιώνες τώρα- έναν αγώνα αγωνιώδη ανάμεσα στην ποιότητα και την ποσότητα. Έναν αγώνα, ένα μπρα ντε φερ, μια τιτανομαχία μεταξύ του ποιοτικού και του ποσοτικού...

Οι φίλαθλοι, άλλοτε μάζες, άθλιες, κρεμασμένες σαν τσαμπιά ο ένας πάνω στον άλλον κι άλλοτε σοβαρές, συμμορφωμένες, μ’ ένα ποτήρι λευκό κρασί στο χέρι, μάλλον δυσανάλογα μοιρασμένοι -αν και σαφώς περισσότεροι με την ποσότητα (κάποτε ήταν ΄΄κρυφοποιοτικοί΄΄, τώρα απελευθερώθηκαν, πέταξαν τις μάσκες -δεν τους αδικώ...)- φωνάζουν εκατέρωθεν τα συνθήματά τους:

- ''Ουκ εν τω πολλώ το ευ'', οι μεν -πιο φιλοσοφημένοι...

- ''Δώσε και μένα μπάρμπα'', οι δε -πιο λαϊκοί...

Το δικό μας ερώτημα ωστόσο είναι άλλο: Ως πότε θα εξακολουθούμε να τραβάμε ένα σχοινί από εδώ ή από εκεί, ρίχνοντας λάδι σε έναν κοινωνικό και ταυτόχρονα εσωτερικό, σε έναν προσωπικό ΄΄διχασμό΄΄;

Μήπως κι εδώ θα μπορούσε η λύση του όλου δράματος να είναι η σύνθεση, η συμπόρευση, η συνύπαρξη;

Αντί να είναι δηλαδή η λογική του ΄΄ή το ένα ή το άλλο΄΄, γιατί να μην είναι η λογική του ΄΄και το ένα και το άλλο΄΄;

Γιατί πρέπει συνεχώς να διαλέγουμε; Γιατί πρέπει να διχάζουμε εαυτόν και αλλήλους;

Γιατί να μην μπορούμε απενοχοποιημένα να χαρούμε και τη δόξα και το χρήμα, αλλά και την φτώχεια και την ΄΄ερημιά΄΄;

Τελικά τι και ποιος ορίζει την ευτυχία και την ευχαρίστηση του καθενός...;

H μαύρη παιδαγωγική της καταπίεσης, της βίας και πρόκλησης ψυχικής βλάβης στα παιδιά

«Μαύρη παιδαγωγική», ή αλλιώς, «δηλητηριώδης παιδαγωγική», ονομάζεται η παιδαγωγική της καταπίεσης, της βίας και πρόκλησης ψυχικής βλάβης στα παιδιά. Ο αρχικός όρος προέρχεται από τη Γερμανία, όπου η μαύρη παιδαγωγική ασκείται κυρίως σε μεγάλη έκταση από τα τέλη του 18ου αι. και κατά τον 19ο αιώνα. Μια τέτοια συμπεριφορά απέναντι στα παιδιά σχετιζόταν κυρίως με την αντίληψη ότι τα παιδιά έχουν φύση με διαβολικά στοιχεία που πρέπει να χειραγωγηθεί και να εξαλειφθούν.

Η μαύρη παιδαγωγική βασίζεται στη βία και είναι μία μέθοδος διαπαιδαγώγησης, μία στρατηγική, που περιλαμβάνει πολλές και διαφορετικές εφαρμογές.

 

Μία βασική εφαρμογή της είναι η σωματική κακοποίηση του παιδιού. Η σωματική κακοποίηση, το ξύλο, είναι μία πρακτική που μέχρι και πρόσφατα θεωρείτο αποδεκτή. Γι' αυτό και στις σχολικές τάξεις, ως τη δεκαετία του ’80, ήταν απαραίτητη η ύπαρξη του χάρακα-βέργας για τη σωματική τιμωρία των άτακτων ή αδιάβαστων μαθητών. “Το ξύλο που βγήκε από τον παράδεισο” είχε ως στόχο την εξάλειψη αυτού του δαιμονικού στοιχείου της παιδικής ηλικίας. Δυστυχώς, μόνο πρόσφατα από δουλειές ψυχολόγων, έγιναν αντιληπτές οι συνέπειες της σωματικής κακοποίησης των παιδιών στον ψυχισμό τους.

 

Η βασικότερη όλων είναι η ταπείνωση και το πλήγμα στο ναρκισσισμό του παιδιού που παραμένει ανεξίτηλο τραύμα στη ζωή του.

 

Μια άλλη εφαρμογή της είναι η ταπείνωση του παιδιού με τρομοκρατία. Ο γονιός εμφανίζεται στα μάτια του παιδιού του ως ένα τέρας που απειλεί τη σωματική και ψυχική ακεραιότητά του. Οι πολύ δυνατές φωνές πλήττουν εξίσου τον ψυχισμό του παιδιού. Ο καθένας μας μπορεί να αντέξει ένα ερέθισμα ως έναν βαθμό έντασης.  Από το σημείο αυτό και μετά, επιστρατεύονται πιο πρωτόγονοι μηχανισμοί άμυνας με στόχο την επιβίωση, όπως η αποσύνδεση, η σχάση και η διάσπαση που αδειάζουν την πράξη από το νόημά της. Τότε είναι πιθανή και η είσοδος στην ψύχωση.

 

Ταπείνωση, ακύρωση του παιδιού από το γονιό, μπορεί να γίνει και με άλλους τρόπους, όπως είναι η προσβολή μπροστά σε τρίτους.

 

Μία άλλη εφαρμογή μαύρης παιδαγωγικής είναι η χρήση μέσων. Τέτοιο είναι το παράδειγμα του “μπαμπούλα”, του “μεσημερά” και άλλων παρόμοιων φαντασιακών φιγούρων ή σεναρίων, που επιστρατεύονται με στόχο τη συμμόρφωση μέσω του φόβου.

 

Χαρακτηριστικό δείγμα τέτοιας διαμεσολάβησης είναι τα παραμύθια που επινόησε ο γιατρός Heinrich Hoffmann στα μέσα του 19ου αιώνα για να συμμορφώσει αρχικά τον γιο του.

 

Τα εικονογραφημένα παραμύθια του κυκλοφόρησαν στη Γερμανία υπό τον τίτλο: “Ο Struwwelpeter (=ο Πέτρος ο μαλλιάς) και άλλες αστείες ιστορίες”. Από τον κεντρικό ήρωα (ή καλύτερα αντι-ήρωα) δόθηκε η έμπνευση για την επινόηση του κινηματογραφικού “Ψαλιδοχέρη” που ενσάρκωσε ο Johnny Depp. Τα παραμύθια αυτά χαρακτηρίζονται από μικρά κείμενα και λίγες εικόνες. Είναι αυτοτελή και συμπυκνωμένα.

 

Τόσο οι εικόνες, όσο και το κείμενο έχουν ως στόχο τη συμμόρφωση του παιδιού στον λόγο του ενήλικα προκειμένου να γλυτώσει τον καταστροφικό θάνατο.

 

Όλα αυτά τα παραμύθια έχουν κακό τέλος. Η εικονογράφηση είναι πράγματι τρομακτική, καθώς μπορεί στην τελευταία εικόνα να βλέπουμε το παιδί στάχτη από κεραυνό, ή με κομμένα χέρια ή άλλα μέλη από φιγούρες εξωπραγματικές που εμφανίζονται μετά την αταξία για να επαναφέρουν την τάξη μέσα από την τιμωρία.

 

Ο στόχος της μαύρης παιδαγωγικής είναι η ενδοβολή του υπερεγώ στο παιδί και η τιθάσευση της ενόρμησης. Το υπερεγώ είναι το σύστημα απαγορεύσεων και κανόνων που διαθέτει ο ενήλικας, το σχολείο, Ωστόσο, αξίζει να σταθούμε και σε άλλη μία πτυχή αυτών των παραμυθιών. Πρόκειται για το ότι το παιδί εμφανίζεται πάντα μόνο του. Τη μητέρα, συνήθως, τη βλέπουμε στην πρώτη εικόνα να φεύγει και να λέει στο παιδί τι πρέπει να κάνει και τι δεν πρέπει. Το προειδοποιεί επίσης για το τι πρόκειται να του συμβεί αν παραβιάσει τον κανόνα.

 

Αυτό το μοτίβο που επαναλαμβάνεται, της απουσίας του ενήλικα, ίσως να καταδεικνύει και την σημασία που δίνεται στη γρήγορη αυτονόμηση του παιδιού μέσα από την βίαιη ενσωμάτωση του κανόνα, (υπερεγώ).

 

Η αυτονόμηση του παιδιού είναι σίγουρα ένα ζητούμενο από τον κάθε καλό γονιό. Όμως σε περιπτώσεις όπως αυτή που εξετάζουμε προκαλείται με βια-σύνη και έλλειψη υπομονής από τη μεριά των ενηλίκων.

 

Είναι άραγε τυχαίο ότι μετά από μία τέτοια παιδαγωγική εμφανίστηκαν δύο φρικαλέοι παγκόσμιοι πόλεμοι που ξεκίνησαν από τη Γερμανία; Το παράδοξο που εμφανίζεται στην ιστορία αυτής της χώρας είναι η πάλη ανάμεσα στο Ιδεώδες του Εγώ, όπως εμφανίζεται από το κίνημα του ρομαντισμού (με τον Γκαίτε, τον Σίλερ κλπ) με το Υπερεγώ, όπως εμφανίζεται μέσα από την υπερβολική αυστηρότητα και τη χρήση της τιμωρίας. Αυτή η αντίφαση είναι τόσο εμφανής από τους άλλους λαούς που οι Κινέζοι ονομάζουν τη Γερμανία (=η χώρα της ηθικής, αλλά ταυτόχρονα και η χώρα της καλοσύνης).

 

Ωστόσο, η μαύρη παιδαγωγική της τιμωρίας, του αποκλεισμού και της βίας απαντιέται παντού και δεν γνωρίζει σύνορα ή εθνότητες. Δυστυχώς, πολλοί σύγχρονοι γονείς, αλλά και εκπαιδευτικοί, την ασκούν στα παιδιά  δημιουργώντας τραυματισμένους ενήλικες.

 

Συνέπειες μιας τέτοιας αντιμετώπισης είναι ο τραυματισμένος ναρκισσισμός του παιδιού, η διαιώνιση της βίαιης συμπεριφοράς, καθώς το παιδί από θύμα μάλλον θα γίνει θύτης-ή θα συνεχίσει τον ρόλο του θύματος και ως ενήλικας, η εγκατάσταση της οργής και του μίσους είναι επόμενα να εγκατασταθούν στην παιδική και αργότερα στην ενήλικη ψυχή. Η μαύρη παιδαγωγική συνδέεται με όλες τις μορφές ψυχοπαθολογίας και οδηγεί στη δημιουργία δυστυχισμένων ανθρώπων καθώς στρέφεται ενάντια στις αρχές της ζωής.

 

Οι τραυματισμένοι ενήλικες μπορούν να απαλλαγούν από τα τραύματα του παρελθόντος μόνο εφόσον τα συνειδητοποιήσουν και θελήσουν να σπάσουν το φαύλο κύκλο της βίας μέσα από μία θεραπευτική διαδικασία που επιτρέπει την επεξεργασία και τη νοηματοδότηση. Μόνο τότε η επόμενη γενιά μπορεί να ελευθερωθεί από το κρίμα των προγόνων και να μπει τέλος στην επανάληψη του τραύματος.

Αν μένεις και ελπίζεις για πολύ καιρό, χάνεις τη ζωή που θα μπορούσες να ζεις

Έχω την αίσθηση ότι το να ελπίζει κανείς, φαίνεται σαν κάτι ιδιαίτερα θετικό στα ματιά του πολύ κόσμου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Πηνελόπη. Όλοι έχουν να πουν για τη πιστή και υπομονετική Πηνελόπη που δεν έχασε την ελπίδα της προσμένοντας τον Οδυσσέα. Αντιθέτως το όνομα της ωραίας Ελένης έχει γραφτεί με μελανά γράμματα ανά καιρούς… αυτή δεν υπόμεινε, έφυγε με την επιλογή της, δίχως να υπολογίσει τις συνέπειες.

Είναι αρετή η υπομονή, δε θα διαφωνήσω. Είναι χρήσιμο και να υπομένεις και να επιμένεις για αυτό που σου ‘λαχε να ζήσεις, διαφορετικά δεν θα μάθεις ποτέ το τέλος. Δεν θα δικαιωθείς, κατά κάποιο τρόπο, για το κόπο και την ακλόνητη πίστη που έδειξες στην ελπίδα να πραγματοποιηθούν τα όνειρά σου. Θα σου μείνουν ερωτηματικά, «τι θα μπορούσε να γίνει αν…», άσχημο πράγμα να τα έχεις συντροφιά σου.

Μα η ελπίδα είναι καταφύγιο που στεγάζει τους απελπισμένους, της γης τους πονεμένους, είναι από τις επιλογές, η τελευταία. Αυτός που δεν έχει, ελπίζει, αυτός που φοβάται να έχει, αυτός που δεν ρισκάρει για να έχει, καταλήγει να ελπίζει. Και ευτυχώς που ελπίζει, διαφορετικά χάνεται κάθε νόημα για ζωή, θα ήταν όλα ανούσια χωρίς την ελπίδα της αλλαγής.

Είναι πράγματι μία νότα αισιόδοξη η ελπίδα, μα και δίκοπο μαχαίρι. Αν για πολύ καιρό μένεις και ελπίζεις, χάνεις τη ζωή που θα μπορούσες να ζεις… μια ζωή αισιόδοξη, όχι επειδή ελπίζεις για τα όμορφα, αλλά επειδή τα όμορφα έχεις στο χέρι σου για να τα χαίρεσαι κάθε μέρα.

Οι φανατικοί εχθροί της μοναξιάς

Δεν βλέπω ωστόσο γιατί αυτή η ανάγκη συντροφιάς, αυτή η ισχυρή επιθυμία συναναστροφής, συγκαταλέγεται στα υπέρ μας και αναφέρεται ως ανθρώπινη αυταξία που δεν απαντά στα άλλα ζώα.

Διότι, για να είναι μια απόδειξη της φυσικής μας υπεροχής και της ύπαρξης στον άνθρωπο μιας γενναιόδωρης αγάπης που υπερβαίνει τον εαυτό του και αγκαλιάζει ολόκληρο το είδος του, η ανάγκη για συντροφιά (και, αντίστοιχα, η απέχθεια της μοναξιάς) θα έπρεπε να είναι εξόφθαλμη και ιδιαιτέρως ισχυρή στους καλύτερους του είδους μας, στους ανθρώπους με τη μεγαλύτερη ευφυΐα, τα μεγαλύτερα ταλέντα και τις περισσότερες αρετές.

Όμως τα πιο αδύναμα πνεύματα, τα λιγότερο ικανά να χαλιναγωγήσουν τα πάθη τους, οι ένοχες συνειδήσεις που τρέμουν στην ιδέα να μείνουν μόνες με τον εαυτό τους, καθώς και οι άνθρωποι δίχως αξία, οι οποίοι είναι ανίκανοι να παραγάγουν από μόνοι τους οτιδήποτε χρήσιμο, αυτοί είναι οι φανατικότεροι εχθροί της μοναξιάς – προτιμούν οποιαδήποτε συντροφιά παρά να μείνουν χωρίς συντροφιά.

Ενώ οι γνωστικοί και καλλιεργημένοι άνθρωποι, οι οποίοι στοχάζονται και μελετούν τα πράγματα και οι οποίοι δεν είναι έρμαιο των παθών τους, πρόθυμα και χωρίς πρόβλημα μπορούν να μείνουν μοναχοί. Θ’ αποφύγουν είκοσι, παρέες προκειμένου να μην υποστούν την κακοφωνία, τη βλακεία και την προπέτεια, και θα προτιμήσουν το γραφείο τους ή έναν κήπο προκειμένου να μη συναντήσουν τίποτε δυσάρεστο και προσβλητικό για το καλό τους γούστο – ή ακόμα και την έρημο για ν’ αποφύγουν τη συναναστροφή με ορισμένους ανθρώπους.

Ακμή και παρακμή των ελίτ

Ο Vilfredo Pareto (1848-1923) είναι ένας από τους κλασικούς στοχαστές της κοινωνιολογίας. Για την ακρίβεια, είναι ευρύτερα γνωστός για το κοινωνιολογικό του έργο, παρ’ ότι στην εποχή του (και όχι μόνο) απέκτησε φήμη κι έγινε ακαδημαϊκός δάσκαλος χάρη στις καινοτόμες αντιλήψεις του για την οικονομετρία.

Γόνος αριστοκρατικής οικογένειας ,μετά το πέρας των εγκύκλιων σπουδών ο Βιλφρέντο Παρέτο θα φοιτήσει στην πολυτεχνική σχολή μηχανικών του Τορίνο και θα εκπονήσει τη διδακτορική του με θέμα την ισορροπία των στερεών σωμάτων. Στη συνέχεια θα ασκήσει το επάγγελμα του μηχανικού στην εταιρεία σιδηροδρόμων της Φλωρεντίας, όπου και εγκαταστάθηκε το 1874.

Μεταξύ 1883 και 1892 δημοσιεύει σειρά άρθρων υπέρ του ελεύθερου εμπορίου, κατά της αυξημένης φορολογίας, των προνομίων των μονοπωλίων και των καρτέλ, μα και κατά της αύξησης των μισθών. Σ’ αυτά τα άρθρα καυτηριάζει την απληστία των ανώτερων τάξεων, χωρίς να επιφυλάξει καλύτερη μοίρα στις κατώτερες.

Το 1893,ο Παρέτο θα αναλάβει την έδρα της πολιτικής οικονομίας στο πανεπιστήμιο της Λωζάννης.
Στην Άνοδο και πτώση των ελίτ ο Παρέτο εκθέτει τη θεωρία του για τα κοινωνικά συστήματα. Η ανθρώπινη δράση, λέει ο Παρέτο, ως επί το πλείστον δεν στηρίζεται στον ορθό Λόγο μα στα αισθήματα. Ο άνθρωπος ωθείται σε δράση από μη λογικά κίνητρα, αλλά συνδέει τη δράση του με κάποιες λογικές αρχές, εκλογικεύει την προαίρεσή του. Ο Παρέτο ονομάζει κατάλοιπα την εκδήλωση των αισθημάτων. Τα κατάλοιπα είναι μια ανθρώπινη σταθερά, ένα μέρος της ανθρώπινης φύσης θα μπορούσε να πει κανείς, χωρίς όμως να ταυτίζονται ή να παραπέμπουν σε κάποια ψυχολογική θεώρηση της κοινωνίας. Από την άλλη πλευρά, η εκδήλωση των αισθημάτων δεν είναι ένα αμιγώς κοινωνιολογικό φαινόμενο εφ’ όσον εδράζεται στον ανθρώπινο ψυχισμό.

Ο Παρέτο θα χρησιμοποιήσει μια παρομοίωση με μακρά προϊστορία για να χαρακτηρίσει τις ελίτ που διακατέχονται από τα προαναφερθέντα κατάλοιπα: οι αντιπαλότητες αυτών των ελίτ, λέει, είναι μάχες ανάμεσα σε λέοντες και αλεπούδες. Λέοντες είναι οι κυρίαρχες ελίτ που μάχονται να διατηρήσουν και να διευρύνουν την καθεστηκυία τάξη. Η παρακμή των ελίτ που βρίσκονται στην εξουσία (των λεόντων) επέρχεται με την ελάττωση της ισχύος τους, όταν αυτές εκφυλίζονται από μια συνδρομή ανθρωπιστικών αισθημάτων και ακόρεστου πλουτισμού, μέσω της λεηλασίας και του εκμαυλισμού των υπόλοιπων τάξεων. Οι αναδυόμενες ελίτ (οι αλεπούδες) συμμαχούν με την καταπιεσμένη πλειονότητα, επικαλούμενες τα κοινά συμφέροντα, και ανέρχονται στην εξουσία, προβαίνοντας σε κάποιες δευτερεύουσες παραχωρήσεις στους συμμάχους τους από τις υπόλοιπες τάξεις.

Η εκλογίκευση της ανθρώπινης δράσης και της εκδήλωσης των αισθημάτων, των καταλοίπων, γίνεται μέσω των παραγώγων. Τα παράγωγα είναι ό,τι αποκαλούμε ιδεολογία, δηλαδή οι λόγοι που επικαλούνται οι άνθρωποι για να δικαιολογήσουν τη δράση τους, συνήθως εκ των υστέρων. Μύθοι, θρησκείες, μεταφυσικές θεωρίες, τεχνο-επιστημονικές ιδεολογίες είναι μορφές των παραγώγων.

Ο Βιλφρέντο Παρέτο έχει τύχει πολλαπλών αναγνώσεων και αποτιμήσεων. Το βέβαιο είναι ότι με τις εργώδεις θεωρητικές παρεμβάσεις του και τα συγγράμματά του θέλησε να διαφυλάξει και να διευρύνει την ελευθερία της πατρίδας του. Κοντολογίς, το σύνολο του έργου του μπορεί να ιδωθεί σαν μια προειδοποίηση, σαν ένα σήμα κινδύνου, για όσες εύκολες ή ευχάριστες πολιτικές και ιδεολογίες ωθούν ένα κοινωνικό σύστημα σε παρακμή κι έναν λαό στην ανελευθερία ή στη δουλεία.

Ο Τυφώνας επιτίθεται στο Δία

Δεν πρόλαβαν καλά καλά οι θεοί να διώξουν τους Τιτάνες από τον ουρανό και να τους στείλουν βαθιά μέσα στα Τάρταρα, να μείνουν κλεισμένοι για πάντα, και η Γαία αποφάσισε να ενωθεί με τον Τάρταρο, το άκρο αντίθετο του ουρανού, να γεννήσει ένα τελευταίο βλαστάρι.

Στην αρχή, όπως θυμόμαστε, υπήρξε το Χάος. Στη συνέχεια, η Γη. Η παμμήτειρα Γαία είναι εκ των πραγμάτων το αντίθετο του Χάους, με το οποίο όμως είναι στενά συνδεδεμένη όχι μόνο επειδή στα βάθη της υπάρχει ένα στοιχείο χαοτικό, τα Τάρταρα, το Έρεβος, αλλά και επειδή αναδύεται αμέσως το Χάος. Εκτός από αυτή λοιπόν, στο σύμπαν υπάρχει μόνο το Χάος. Το πλάσμα που θα φέρει στο φως και το οποίο θα αμφισβητήσει όχι μόνο το Δία αλλά και ολόκληρο το θεϊκό σύστημα των Ολυμπίων, είναι ένα πλάσμα χθόνιο, γήινο δηλαδή: Χθων είναι η γη στη σκοτεινή, νύκτια όψη της και όχι η γη ως μητέρα, ως βάθρο ασφαλές για όλα τα πλάσματα που περπατούν και στηρίζονται πάνω της. Το τερατώδες αυτό ον είναι γιγαντιαίων διαστάσεων, πρωτόγονο, ένα ιδιόμορφο γέννημα της Γαίας, σαν ένα τερατώδες ζώο, με ανθρώπινες και ζωώδεις πλευρές.

Τρομακτικά δυνατό, κατέχει τη δύναμη του Χάους, της πρωταρχικής κατάστασης, της αταξίας. Τα μέλη του έχουν τη δύναμη των Εκατόγχειρων. Οι βραχίονές του είναι κολλημένοι στους ώμους του, τρομερά ρωμαλέοι, ευλύγιστοι, δυνατοί. Τα πόδια του στηρίζονται γερά στο έδαφος, είναι ακούραστα και πάντα σε κίνηση. Είναι ένα πλάσμα της κίνησης, της κινητικότητας. Δεν είναι ένας βαρύς, ακίνητος όγκος, όπως τον συναντάμε σε ορισμένους μύθους της Εγγύς Ανατολής, ο οποίος κάποια συγκεκριμένη στιγμή μεγαλώνει και η δύναμή του λειτουργεί αποκλειστικά σε επίπεδο αντίδρασης, απειλεί να καταλάβει όλο το χώρο ανάμεσα στη γη και τον ουρανό. Αντιθέτως, ο Τυφώνας όλη την ώρα κινείται, καταφέρει χτυπήματα, τα χέρια και τα πόδια του δε σταματούν λεπτό. Έχει εκατό δρακοκεφαλές και από κάθε δρακοκεφαλή του πετάγεται έξω μια μαύρη γλώσσα.

Στο κάθε κεφάλι έχει ένα ζευγάρι μάτια που εξαπολύουν καυτή φλόγα, μια λάμψη που φωτίζει τις δρακοκεφαλές και την ίδια στιγμή κατακαίει όλα όσα ο Τυφώνας αγκαλιάζει με το βλέμμα του.
Και τι λέει το τρομερό αυτό τέρας; Χρησιμοποιεί πολλές και διάφορες φωνές: άλλες φορές μιλάει σαν τους θεούς και άλλες πάλι σαν τους ανθρώπους. Κάποιες άλλες στιγμές, οι κραυγές του θυμίζουν όλα τα άγρια ζώα του κόσμου: βρυχάται σαν λιοντάρι, μουγκανίζει σαν ταύρος. Όσο η όψη του είναι από πάνω ως κάτω τερατόμορφη, άλλο τόσο ο τρόπος που μιλάει, η φωνή του είναι πολύμορφη, πολύτροπη και πολυποίκιλη. Η ύπαρξή του δε συμβολίζει κάποια ιδιαίτερη οντότητα, είναι μάλλον ένα σύμφυρτο αμάλγαμα όλων των πραγμάτων, ένα πλάσμα που συνταιριάζει τις πιο αντίθετες πλευρές και τα πιο παράταιρα χαρακτηριστικά στο πρόσωπό του. Αν αυτό το χαοτικό στην όψη, τη φωνή, το βλέμμα, την κίνηση, τη δύναμη τερατούργημα υπερίσχυε, τότε η τάξη του Δία θα καταλυόταν.

Μετά τον πόλεμο των θεών και την ανάρρηση του Δία στο θρόνο, η γέννηση του Τυφωέα ή Τυφώνα αποτελεί έναν κίνδυνο για την τάξη των ολύμπιων θεών. Η νίκη του θα σηματοδοτούσε την επιστροφή του κόσμου στην πρωταρχική και χαοτική κατάσταση. Τι θα γινόταν; Η μακρόχρονη πάλη των θεών αναμεταξύ τους θα έσβηνε. Ο κόσμος θα επέστρεφε κατά κάποιο τρόπο στο χάος. Δε θα επέστρεφε φυσικά στο πρωταρχικό, αφετηριακό χάος, εφόσον από το χάος αυτό είχε αναδυθεί ένας κόσμος οργανωμένος, αλλά θα παραδινόταν σε ένα γενικευμένο χαλασμό.

Ο Τυφώνας επιτίθεται στο Δία. Η μάχη είναι τρομακτική. Όπως την εποχή της πάλης μεταξύ Τιτάνων και ολύμπιων θεών, ο Δίας κερδίζει τη νίκη με ένα σεισμό, όπως θα τον λέγαμε, με μια ανατροπή των στοιχείων του κόσμου. Τα κύματα ξεχύνονται στις στεριές, τα βουνά γκρεμίζονται την ώρα που ο Δίας βροντάει προσπαθώντας να τσακίσει, να δαμάσει με τον κεραυνό του το τέρας. Μέσα στην καρδιά του Άδη, στο βάραθρο των νεκρών και της νυκτός, τα πάντα ανακατεύονται, χάσματα ανοίγονται. Η πάλη του Τυφώνα και του Δία είναι η πάλη του τέρατος με τα εκατοντάδες φλεγόμενα μάτια ενάντια στο αστραποβόλημα του θεϊκού βλέμματος. Όπως είναι φυσικό, το κεραυνοβόλο βλέμμα του Δία, με το φως που εξαπολύει, θα καθυποτάξει τις φλόγες που εκτοξεύουν οι εκατό δρακοκεφαλές του τέρατος. Πλήθος μάτια εναντίον δύο ματιών. Νικητής βγαίνει ο Δίας.

Μια ιστορία λέει ότι ο Δίας έκανε το λάθος να χαλαρώσει την επαγρύπνησή του και να κοιμηθεί στο παλάτι του την ώρα που τα μάτια του έπρεπε να είναι μονίμως σε επιφυλακή· ο Τυφώνας πλησίασε, διέκρινε πού είχε ακουμπήσει ο Δίας τον κεραυνό του και ετοιμαζόταν να τον αρπάξει· ακριβώς εκείνη τη στιγμή όμως, που πήγαινε να αρπάξει το όπλο της νίκης, ο Δίας άνοιξε τα μάτια και κεραυνοβόλησε πάραυτα τον αντίπαλό του. Δυο δυνάμεις συγκρούονται: η χαοτική και η ολύμπια, ποια από τις δυο θα επικρατήσει με την επαγρύπνηση και το αστραποβόλημά της; Και σ’ αυτή την περίπτωση, τελικά ο Τυφώνας χάνει. Ο κεραυνός τσακίζει τα νεύρα των χεριών και των ποδιών του, ενσάρκωση της ζωτικής του δύναμης την ώρα της μάχης. Παράλυτος λοιπόν, σκεπασμένος με βράχους, οδηγείται πίσω στα νεφελώδη Τάρταρα από όπου έλκει την καταγωγή του.

Αναλύσεις των βαρυτικών κυμάτων, βοηθούν τους επιστήμονες να ρίξουν φως στην πυκνή πυρηνική ύλη

Αναλύσεις των βαρυτικών κυμάτων από την συγχώνευση των άστρων νετρονίων που παρατηρήθηκαν από τα LIGO και Virgo βελτιώνει τα μοντέλα που περιγράφουν την πυκνή πυρηνική ύλη στο εσωτερικό ενός άστρου νετρονίων.

Το 2017, η επιστημονική συνεργασία LIGO (Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory) μαζί με τη συνεργασία Virgo πραγματοποίησαν την πρώτη παρατήρηση των βαρυτικών κυμάτων που δημιουργήθηκαν από την συγχώνευση δυο άστρων νετρονίων. Η βαρυτική κυματομορφή παρείχε επίσης πληροφορίες για τις ιδιότητες κάθε άστρου, όπως η μάζα του και η «δυνατότητα παλιρροϊκής παραμόρφωσής» του – η δυσκαμψία ενός άστρου σε απόκριση στις τάσεις που προκαλούνται από το βαρυτικό πεδίο του συνοδού του. Δυο ανεξάρτητες μελέτες έχουν τώρα δείξει ότι αυτές οι ιδιότητες παράγωγα του βαρυτικού κύματος μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να αντλήσουν πληροφορίες για την κατάσταση της ύλης που συνθέτουν των πυρήνα ενός άστρου νετρονίων.

Οι πυρηνικοί φυσικοί έχουν από μακρού αναζητήσει να παραγάγουν μια «εξίσωση κατάστασης» (equation of state, στο εξής EoS) που περιγράφει την πυκνή πυρηνική ύλη, όπως αυτή που βρίσκεται στο εσωτερικό ενός άστρου νετρονίων. Μια τέτοια EoS, βασιζόμενη σε θεμελιώδεις παραμέτρους πυρηνικής φυσικής, θα μπορούσε να προβλέψει, μεταξύ άλλων πραγμάτων, τη σχέση αστρικής μάζας-ακτίνας και τη μέγιστη δυνατή μάζα του άστρου. Εξαιτίας της πολυπλοκότητας της πυκνής πυρηνικής μάζας και της έλλειψης πειραματικών στοιχείων, είναι δυνατές πολλές EoS και οι προβλέψεις τους για ορισμένες παραμέτρους μπορούν να διαφωνούν μέχρι πάνω από έναν παράγοντα του 10.

Οι μελέτες του Farrukh Fattoyev, στο Πανεπιστήμιο της Indiana στην πόλη Bloomington και των συνεργατών του, καθώς και του Aleksi Kurkela στο CERN και των συνεργατών του χρησιμοποίησαν την παλιρροϊκή παραμόρφωση που προσδιορίστηκε από τα LIGO και Virgo για να περιορίσουν σημαντικά την οικογένεια των μοντέλων EoS που επιτρέπονται. Οι δυο ομάδες παρήγαγαν παρόμοιους περιορισμούς. Έδειξαν, για παράδειγμα, ότι η σωστή EoS πρέπει να προβλέπει μια ακτίνα μικρότερη από περίπου 14 km για ένα άστρο με μάζα 1,4 ηλιακές μάζες. Ο Fattoyev και οι συνεργάτες του επίσης εξετάζουν μια βασική παράμετρο της EoS που ονομάζεται πυρηνική ενέργεια συμμετρίας – την αλλαγή της ενέργειας σύνδεσης ενός πυρήνα καθώς μεταβάλλεται ο λόγος πρωτονίου προς νετρόνιο. Η ομάδα θέτει νέα όρια στην εξάρτηση της πυρηνικής ενέργειας συμμετρίας από την πυκνότητα της πυρηνικής ύλης, η οποία δεν υπολογίστηκε καλά από τα πειράματα.

ΤΟ ΔΙΦΥΕΣ TOY ΑΠΟΛΛΩΝΑ: Ο ΒΙΟΣ ΚΑΙ Ο ΒΙΟΣ

Τα σημεία του απολλώνιου στην τραγωδία, η οποία ειδολογικά είναι ποίηση και θέατρο, πρέπει κανείς να τ’ αναζητήσει στην ιδιαιτερότητα ενός τέτοιου «τελετουργικού» και κάποτε στυλιστικού είδους, να τ’ αναζητήσει στην ιστορικότητα του, αλλά και στη μετα-ιστορική του λειτουργία.

Ο αρχαίος ελληνικός είναι ο πολιτισμός της αμφισημίας¹. Και πιο κοντά στο πνεύμα της αμφιλογίας βρίσκεται η τραγωδία. Εκεί με διπλοσήμαντα λόγια δομείται η απόκρυψη και η αποκάλυψη, η αμφιθυμία του τραγικού χαρακτήρα και ό,τι αποτελεί δομικό πυρήνα της τραγωδίας, η τραγική ειρωνεία. Τα διπολικά νοήματα² σκοπό έχουν να «παίξουν» με την παραστασιακή δυνατότητα του θεατή ένα διδακτικό παιχνί­δι, με απώτερο στόχο ηθικό, την κάθαρση. Καθώς ο θεατής υπόκειται σε μια περιπέτεια ή περιπλάνηση φαντασιακή, περιπίπτει κι αυτός και πλανάται από πάθος σε πάθος, λόγω συμπαθείας προς το ανθρωπολογικό του ομοίωμα, τον τραγικό ήρωα. Η πλάνη, θεμελιωμένη στην τέχνη των υπαινιγμών, του αφήνει περιθώρια εννοητικών «κινήσεων»· η υποβολή επιτυγχάνει όσα δεν επιτρέπει η αντικειμενι­κή καταγραφή. Η εσωτερική περιπλάνηση ανασυντάσσει εντός του τη ζωή και τον βίο, μέσα από μια αναθεώρηση του θανάτου [αυτό είναι το παράδοξο], αυστηρή και συγκεκριμένη. Η ζωή στην τραγωδία εμφανίζεται αποκύημα του θανάτου³ συμβολικό αντίστοιχο ο απολλώνιος βίος, στην αρχαία ελληνική, η χορδή της λύρας και του τόξου, της ζωής και του θανάτου. Αξιοσημείωτο είναι πως και η νεοελληνική γλώσσα με το κοινό όνομα χορδή χαρακτήρισε το συγκεκριμένο μέλος του τόξου και της λύρας, όπως και το δοξάρι διάφορων έγχορδων οργά­νων είναι η ίδια λέξη με το τοξάρι⁴.

Th. Adorno: Πώς η μαζική δημοκρατία εξοντώνει το άτομο;

Τέοντορ Αντόρνο: 1903-1969

MINIMA MORALIA

Πολιτικό σύστημα: Ο παραλογισμός και τα παράσιτά του

§1. Στο έργο του Minima Moralia [=Μικρά Ηθικά], που έγραψε στο τέλος του Β΄ παγκοσμίου πολέμου, ο Αντόρνο συμπυκνώνει στοχασμούς του για την εποχή του και την εποχή μας με τη μορφή Αφορισμών. Το φιλοσοφικό πνεύμα των εν λόγω Αφορισμών απηχεί τη φθαρμένη ζωή, που ξεδιπλώνεται από το αδύναμο προς ριζοσπαστική δράση υποκείμενο, από την πανταχού παρούσα πολιτιστική βιομηχανία του καπιταλιστικού κόσμου, από μια ολοκληρωτικά δομημένη κοινωνία, από τις αυταπάτες της μαζικής δημοκρατίας, από τις ηθικολογικές θεωρίες ή ιδεολογίες των φαινομενικά διαφοροποιημένων πολιτικών στρατοπέδων. Μέσα σε τούτη την κοινωνία, ο ατομικισμός έχει λεηλατήσει κάθε δυνατότητα ή διάθεση του ατόμου για κριτική αντιπαράθεση με τον παραλογισμό του συστήματος εξουσίας και για μια αληθινή απελευθέρωση της ύπαρξής του· η δυσαρμονία ανάμεσα στο επί μέρους, το ατομικό, και το καθολικό, το οικουμενικό, έχει παραλύσει κάθε είδους συμπαντική δραστηριότητα· ο απόλυτος φετιχισμός της οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας απονεκρώνει, χωρίς την παραμικρή αντί-σταση, κάθε ζωντανό κύτταρο των ενεργών ακόμα μορφών ζωής. Δεσπόζουσα είναι σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης δράσης η αρνητική ολότητα.

§2. Πώς μπορεί να διαπεραστεί, έστω και κατ’ ελάχιστο, μια τέτοια ολότητα; Με τον αλληγορικό ερμηνευτικό λόγο. Εάν λάβουμε υπόψη πως την εποχή, που ο Αντόρνο έγραφε το συγκεκριμένο φιλοσοφικό κείμενο, η σκέψη του Μαρξ ‒ό,τι αυθεντικό περιείχε‒ είχε υπονομευθεί, κυρίως εκ των έσω, από έναν στείρο οικονομισμό και από τον πιο βάναυσο, γραφειοκρατικό και χυδαίο υλισμό, με ορισμένες εξαιρέσεις βέβαια τον Λούκατς και άλλους διανοητές, όπως ο Ε. Μπλοχ, τότε ο ως άνω αλληγορικός ερμηνευτικός λόγος αποτελούσε μια εφικτή δυνατότητα, για να αποτυπώσει ο φιλόσοφος τις τραυματικές εμπειρίες του ατόμου της μαζικής δημοκρατίας· και τούτο σε σχέση πάντα με την ως άνω αρνητική ολότητα. Μια εικόνα της συντριβής της ελεύθερης ατομικότητας από την ανεξέλεγκτη δράση της πολιτικής και κοινωνικής βαρβαρότητας μας δίνει ο τρίτος Στοχασμός-Αφορισμός από τα Minima Moralia που μεταφράζεται και σχολιάζεται κατά τμηματική υπο-ενότητα στη συνέχεια.     

§3. Minima Moralia 3: Ψάρι στο νερό

[Ι]. «–Αφότου ο εκτεταμένος μηχανισμός διανομής της πάρα πολύ συγκεντρωμένης βιομηχανίας έχει αντικαταστήσει τη σφαίρα της κυκλοφορίας, η τελευταία τούτη αρχίζει μια πολύ περίεργη μετα-ύπαρξη. Ενώ η οικονομική βάση για τα μεσιτικά επαγγέλματα εξαφανίζεται, η ιδιωτική ζωή αναρίθμητων ανθρώπων μεταποιείται σε εκείνη των πρακτόρων και των μεσιτών, η σφαίρα του ιδιωτικού μάλιστα καταβροχθίζεται εξ ολοκλήρου από μια αινιγματώδη πολυπραγμοσύνη, που φέρει όλα τα γνωρίσματα του εμπορικού είδους, χωρίς στην πραγματικότητα να υπάρχει κάποια εμπορική κατάσταση».

Σχόλιο: Η σφαίρα της κυκλοφορίας από καθαρά οικονομική σφαίρα γίνεται μια σφαίρα πολυπράγμονος δραστηριότητας, όπου κυριαρχούν οι μηχανισμοί των πρακτόρων, μεταπρατών και μεσιτών. Εδώ μέσα συνθλίβεται κάθε ίχνος ιδιωτικής, προσωπικής ζωής, καθώς η τελευταία μαζοποιείται και φετιχοποιείται σε εμπόρευμα.

[ΙΙ]. «Οι καταπτοημένοι, από τον άνεργο ως τη διασημότητα, που ανά πάσα στιγμή μπορεί να επισύρει την οργή εκείνων, την επένδυση των οποίων αντιπροσωπεύει, πιστεύουν ότι μπορούν να κερδίσουν την εμπιστοσύνη της εκτελεστικής εξουσίας που φαντάζει ως πανταχού παρούσα μόνο με ευαισθησία, με ζήλο/αφοσίωση, με εκδούλευση, με πονηριές και κατεργαριές, δηλαδή με ιδιότητες των εμπόρων· και σε λίγο δεν θα υπάρχει καμιά σχέση πλέον, που δεν θα απέβλεπε σε σχέσεις, καμιά παρόρμηση που δεν θα βρισκόταν υπό την εξουσία προληπτικής λογοκρισίας, προκειμένου να μην παρεκκλίνει από το αποδεκτό/ το αρεστό [στην εκτελεστική εξουσία]. Η έννοια των σχέσεων, μια κατηγορία της μεσίτευσης και της κυκλοφορίας, ποτέ δεν ευδοκίμησε στην πραγματική σφαίρα της κυκλοφορίας, στην αγορά, αλλά σε κλειστές ιεραρχίες μονοπωλιακού είδους».

Σχόλιο: Τα άτομα, με την αντίστοιχη κοινωνική τους μοίρα [=άνεργοι] ή τον αντίστοιχο ρόλο [=διασημότητες] μετατρέπονται σε φοβισμένες, κατατρομαγμένες υπάρξεις, καθότι καθορίζονται από αδιόρατους και διεφθαρμένους μηχανισμούς, πρόθυμες πλέον να γίνουν φιλήσυχοι υπηρέτες αυτών των εξουσιαστικών μηχανισμών. Η διανθρώπινη σχέση τώρα έχει χάσει κάθε πρωταρχική της ζωτικότητα και εκφυλίζεται σε υπολογιστική σχέση. Στη βάση αυτών των υπολογιστικών σχέσεων οικοδομείται το κλειστό σύστημα των ιεραρχιών, ενισχυμένο και με ένα απροσπέλαστο ηθικό ψεύδος, που μονοπωλεί κάθε άλλη σχέση και δραστηριότητα.

[ΙΙΙ]. «Τώρα που ολόκληρη η κοινωνία γίνεται ιεραρχική, οι αδιαφανείς σχέσεις κολλούν παντού, ακόμη κι εκεί που εννοούσε να υπάρχει η επίφαση της ελευθερίας. Ο παραλογισμός του συστήματος δεν εκφράζεται λιγότερο στην παρασιτική ψυχολογία των επί μέρους ατόμων απ’ ό,τι στην οικονομική τους μοίρα. Παλιότερα, όταν εξακολουθούσε να υπάρχει κάτι σαν εκείνο τον δυσφημισμένο αστικό διαχωρισμό ανάμεσα στο επάγγελμα και την ιδιωτική ζωή, που διακαώς σχεδόν θα επιθυμούσε κανείς τώρα να αναπολήσει, όποιος επιδίωκε συγκεκριμένους σκοπούς στην ιδιωτική σφαίρα, τον περιεργάζονταν με καχυποψία σαν ένα άξεστο παρείσακτο. Σήμερα, όποιος ασχολείται με κάτι ιδιωτικό, χωρίς έναν ευδιάκριτο σκοπό, περνάει για αλαζόνας, ξένος και ανοίκειος. Όποιος δεν «θέλει» τίποτε, δηλ. δεν θέλει, δεν επιθυμεί να κάνει κάτι, είναι σχεδόν ύποπτος: κανένας δεν εμπιστεύεται κάποιον άλλο, πως θα μπορούσε να του παρασταθεί για να τα βγάλει πέρα, χωρίς να νομιμοποιείται με ανταπαιτήσεις».

Σχόλιο: Τα πάντα –συναισθήματα, ευαισθησίες, ελευθερία βούλησης και σκέψης, σχέσεις κ.λπ.– υποτάσσονται στο κλειστό και απρόσωπο σύστημα υπό το άγρυπνο βλέμμα της αδιαφάνειας και της μαζικής εθελοδουλείας. Ο παραλογισμός του δεν εντοπίζεται μόνο στο ότι επιφέρει οικονομικές ανισότητες με αντίστοιχες εξαθλιώσεις στα άτομα, αλλά και στο γεγονός ότι έχει μετατρέψει μυριάδες από αυτά σε παρασιτικά όντα, τα οποία με τη σειρά τους αναπαράγουν τον φαύλο κύκλο, ως λειτουργικά-πειθήνια όργανα μιας μυστικοποιημένης εξουσίας. Οι σχέσεις έχουν πια μεταποιηθεί σε ανταλλακτικές: ο καθένας σκέπτεται το ίδιον όφελος· κάθε μορφή συμπαράστασης, ενσυναίσθησης, αλληλεγγύης απαιτεί τα ανταλλάγματά της.

[ΙV]. «Αναρίθμητοι κάνουν επάγγελμά τους, [δηλαδή ρυθμίζουν τη διαβίωσή τους με βάση], μια κατάσταση, που προκύπτει από την κατάλυση του επαγγέλματος. Αυτοί είναι οι ευγενείς άνθρωποι, οι αρεστοί, που είναι φίλοι με όλους, οι δίκαιοι, που συγχωρούν κάθε είδους προστυχιά ως ανθρώπινη και αδέκαστα αποκλείουν από την κοινωνία, ως συναισθηματική, κάθε μη συμμορφωμένη προς τα πρότυπά της παρόρμηση. Είναι απαραίτητοι, χάρη στο ότι γνωρίζουν όλα τα κανάλια και τους μηχανισμούς της εξουσίας, μαντεύουν τις πιο μυστικές ετυμηγορίες της και ζουν από την επιδέξια διάδοσή τους».

Σχόλιο: Ο μαζικός χαρακτήρας της αστικής κοινωνίας, η μαζική δημοκρατία, δεν επιφυλάσσει κάποια σχετική αφύπνιση των μαζών. Απεναντίας φέρνει στο προσκήνιο, καθιστά κυριολεκτικά κυρίαρχες, ευρείες μάζες επιτήδειων ανθρώπων, που επανδρώνουν τους πολυπλόκαμους μηχανισμούς και φροντίζουν, με ένα κατ’ επίφαση ήθος και με κίβδηλους κώδικες ηθικής, για την αντι-ανθρώπινη λειτουργία των εν λόγω μηχανισμών. Δεν γνωρίζουν τίποτε άλλο πέρα από έναν, ταιριαστό στην κοινωνικο-πολιτική τους αυτο-υποδούλωση, βάναυσο καθωσπρεπισμό, που συνεπάγεται ευθέως την κατάπνιξη κάθε ατομικής αυτενέργειας. Έτσι εξελίσσονται σε αναπόσπαστο τμήμα κυρίαρχης τάξης πραγμάτων και μάλιστα πολύ «ικανό» για τη διάδοση της μαζικής κουλτούρας· για την εδραίωση επομένως της πιο απίστευτης βαρβαρότητας, που επιτίθεται με βίαιο μένος σε καθετί το πνευματικό, εξολοθρεύει τις δημιουργικές τάσεις των ενικών ατόμων και δεν τους αφήνει περιθώρια για αυτοστοχασμό και αυτενέργεια, ώστε να μην μπορέσει να αμφισβητηθεί ο φαύλος κόσμος της ως άνω κυρίαρχης πολιτικής και κοινωνικής τάξης. 

[V]. «Αυτούς τους συναντάμε σε όλα τα πολιτικά στρατόπεδα, ακόμη κι εκεί, όπου η απόρριψη του συστήματος λογίζεται αυτονόητη και γι’ αυτό έχει αναπτύξει έναν χαλαρό και πανούργο κομφορμισμό που τις ταιριάζει. Συχνά κερδίζουν τη συμπάθεια των ανθρώπων χάρη σε μια ορισμένη «καλοκαγαθία», μια συμπάσχουσα συμπαράσταση στη ζωή των άλλων: η ανιδιοτέλεια ως κερδοσκοπία. Είναι έξυπνοι, πνευματώδεις, ευαίσθητοι και ευέλικτοι: έχουν ξαναγυαλίσει το παλιό εμπορικό πνεύμα με τα επιτεύγματα της κάθε φορά προχθεσινής ψυχολογίας. Είναι ικανοί για όλα, ακόμη και για αγάπη, αλλά πάντοτε άπιστοι. Δεν απατούν από ενστικτώδη ορμή, αλλά από μια αρχή: ακόμη και την αξία του ίδιου του εαυτού τους την μετρούν ως κέρδος, το οποίο δεν επιθυμούν να μοιραστούν με κανέναν άλλο. Με το πνεύμα τούς συνδέει εκλεκτική συγγένεια και μίσος: για αυτούς που σκέπτονται είναι ένας πειρασμός, αλλά και οι χειρότεροι εχθροί τους. Γιατί είναι αυτοί που έξυπνα σφετερίζονται και ατιμάζουν και τις τελευταίες ακόμα εστίες της αντίστασης, τις ώρες που μένουν ακόμα ελεύθερες από τις αξιώσεις του μηχανισμού. Ο καθυστερημένος ατομικισμός τους δηλητηριάζει ό,τι ίσως ακόμα απομένει από το άτομο».

Σχόλιο: Διερωτάται ο Αντόρνο: σε ποιους πολιτικούς χώρους «ευδοκιμούν» τέτοια παρασιτικά όντα; Και απαντά: σε όλους, μηδέ εξαιρουμένων και εκείνων των πολιτικών χώρων που λεκτικά στρέφονται ενάντια στο σύστημα· ας πούμε των «δημοκρατικο-σοσιαλιστικών», των πιο ύπουλων και τυραννικών, ακόμη κι από τα καθαυτά αντιδημοκρατικά καθεστώτα. Σε τέτοιους χώρους συνήθως επωάζεται ο πιο δόλιος και μη αντιμετωπίσιμος δηλητηριασμός της μαζικής συνείδησης: αντικαθιστούν την αυθεντικά ριζοσπαστική δράση με αντικαπιταλιστική ρητορεία, ενώ στην πράξη εργάζονται με ζήλο για τη διατήρηση των ιεραρχικών δομών της καπιταλιστικής εξουσίας, αλλά υπό τη δική τους διαχείριση. Ο Αντόρνο εδώ έχει υπόψη του και τις ένοχες πολιτικές όλων των πολιτικών παρατάξεων της Γερμανίας, που με την ανοχή τους, αλλά και με μια έμμεση σύμπραξη, διευκόλυναν αντικειμενικά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, χωρίς βέβαια να φείδονται αντιφασιστικής και αντικαπιταλιστικής ρητορείας. Εν τέλει τα άτομα με την παρασιτική ψυχολογία δεν έχουν καμιά πατρίδα ιδεών και αρχών: προσφέρουν αναίσχυντα τις εκδουλεύσεις τους σε κάθε πολιτικό χώρο. Τέτοιες εμπειρίες που μας περιγράφει ο Αντόρνο αποτελούν το σήμα κατατεθέν στα πολιτικά στρατόπεδα της Ελλάδας· και μάλιστα σε εκείνα τα καθεστωτικο-αριστερά, που ανέξοδα ρητορεύουν αντικαπιταλιστικά, αλλά στην πράξη καθιστούν την αναρρίχησή τους στην εξουσία στιλπνό αντικείμενο αγοραπωλησίας: μόνο τους μέλημα η κατάληψη της εξουσίας για βόλεμα συγγενών και ερωμένων, κι η κοινωνία , όπως και η πολιτεία, ας καίγεται.