(Άρης Βελουχιώτης)
Ναπολέων Ζέρβας (Άρτα 1 Ιανουαρίου 1891 - Αθήνα 10 Δεκεμβρίου 1957) ήταν Έλληνας στρατιωτικός, ιδρυτής του Ε.Δ.Ε.Σ και πολιτικός. Γεννήθηκε τον Ιανουάριο του 1891 στην Άρτα, αλλά καταγόταν απ΄την ιστορική περιοχή του Σουλίου. Προερχόταν από την ιστορική φάρα των Ζερβαίων, που πρωτοστάτησε στους αγώνες του Σουλίου την εποχή του Αλη Πασά, αλλά και σαν οπλαρχηγοί στην επανάσταση του 1821. Πατέρας του, ο Νικόλαος Ζέρβας, είχε λάβει μέρος στον απελευθερωτικό αγώνα των Κρητών από τους Τούρκους, το 1897, όπου και τραυματίστηκε. Η μητέρα του, Ευανθία, πεθαίνει ενώ ήταν ακόμη παιδί και το μεγάλωμα του Ναπολέοντα Ζέρβα το αναλαμβάνει ένας θείος του από τα Γιάννενα...
Στρατιωτική Σταδιοδρομία
1907 - 1922
Το 1907 τελειώνει το γυμνάσιο και το 1910 κατατάσσεται σαν εθελοντής στο στρατό. Το 1909 ξεσπά το κίνημα του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» από ανώτερους αξιωματικούς του Ελληνικού στρατού, με στόχο την ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ώστε να ξεπλυθεί η ντροπή του ατυχούς πολέμου και να επέλθει μια πολιτική και στρατιωτική αλλαγή. Ο Ζέρβας μέσα σ΄αυτό το κλίμα εντάσσεται το 1910 σαν εθελοντής στο στράτευμα. Ήταν φανατικός Βενιζελικός και δημοκράτης.
Ως εκ τούτου αντιπαθούσε τον θεσμό της Βασιλείας για ιδεολογικούς λόγους αλλά και για λόγους προσωπικής αντιπάθειας με τον Κωνσταντίνο τον Α’. Συμμετέχει στους Βαλκανικούς πολέμους του 1912 - 13, όπου απελευθερώνεται μεταξύ άλλων και η πατρίδα του, η Ήπειρος. Διακρίνεται από την πρώτη στιγμή στο πεδίο της μάχης για το θάρρος και την τόλμη του και τραυματίζεται την 21η Ιουνίου 1913, στη μάχη του Κιλκίς, «διά πυροβόλου όπλου, υποστάς τραύμα διαμπερές...». Θα διακομισθεί για ένα περίπου μήνα στο Στρατιωτικό νοσοκομείο της Λάρισας και κατόπιν θα προαχθεί «επ’ ανδραγαθία» στο βαθμό του Ανθυπασπιστή.
Το 1916 ως ανθυπολοχαγός πλέον, συμμετέχει στο κίνημα της «Εθνικής Αμύνης» και διατελεί υπασπιστής της τριανδρίας Βενιζέλου - Κουντουριώτη - Δαγκλή στην Θεσσαλονίκη, για ένα διάστημα. Λαμβάνει μέρος στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, στο Μακεδονικό Μέτωπο, όπου διακρίνεται σε μάχες με Γερμανούς και Βούλγαρους, κατά την διάρκεια του οποίου έφτασε στον βαθμό του λοχαγού. Οι διακρίσεις του στα πεδία των μαχών είναι συνεχείς, για τον λόγο αυτό προαγόταν πάντοτε «επ΄ανδραγαθία».
Τον Φεβρουάριο του 1920 προήχθη σε ταγματάρχη που ήταν και η τελευταία προαγωγή του σε εκείνη την χρονική περίοδο. Το 1921 αρνείται μαζί με άλλους αξιωματικούς να τεθεί κάτω από τις διαταγές του βασιλιά Κωνσταντίνου και μεταβαίνει οικειοθελώς στην Κωνσταντινούπολη, όπου οι Βενιζελικοί αξιωματικοί ιδρύουν την «Εθνική Άμυνα Κωνσταντινουπόλεως». Μετά την Μικρασιατική καταστροφή και την επανάσταση των Πλαστήρα - Γονατά, ο Ζέρβας επανέρχεται στον Στρατό με τον βαθμό του ταγματάρχη το 1922.
1925 - 1936
Το 1925 στη δικτατορία Πάγκαλου διορίζεται Φρούραρχος της Αθήνας ενώ παράλληλα ορίζεται διοικητής του Α' Τάγματος Δημοκρατικής Φρουράς. Την επόμενη χρονιά ανατρέπεται ο Θεόδωρος Πάγκαλος, με συμβολή των διοικητών των δύο ταγμάτων Δημοκρατικής Φρουράς, Ζέρβα και Ντερτιλή και αναλαμβάνει ο Γεώργιος Κονδύλης. Ο ρόλος των Ταγμάτων Δημοκρατικής Φρουράς ουσιαστικά ήταν η προστασία του δικτατορικού καθεστώτος που είχε επιβάλει ο Πάγκαλος στο όνομα της... Δημοκρατίας. Ήταν απ΄τα πολλά περίεργα εκείνης της ταραγμένης εποχής.
Ο φρούραρχος Ζέρβας ως διοικητής του ενός εξ' αυτών είναι φυσικά πολύ ισχυρός. Αναφέρεται ότι κυνήγησε τον Πλαστήρα, συνέλλαβε τον εκδότη του "Ελεύθερου Βήματος" Δημήτρη Λαμπράκη, εισέβαλε στο Μέγαρο Διομήδη όπου και έκανε εκτεταμένο έλεγχο των χαρτοφακέλλων και λογαριασμών του διοικητή της Εθνικής Τράπεζας κτλ. Τον Αύγουστο του 1926 τα Τάγματα με την ενεργό συμμετοχή του Ζέρβα βεβαίως συμμετείχαν στο κίνημα του Κονδύλη που ανέτρεψε τον Πάγκαλο.
Παρόλα αυτά, ο Κονδύλης σαν Πρωθυπουργός θα απαιτήσει από τους Ζέρβα και Ντερτιλή την διάλυση των Ταγμάτων. Οι δύο διοικητές των Ταγμάτων δεν υπάκουσαν και κινήθηκαν με τις μονάδες τους για κατάληψη του Υπουργείου Στρατιωτικών. Μονάδες που ήταν πιστές στην κυβέρνηση Κονδύλη αντέδρασαν και έγινε σφοδρή συμπλοκή στην περιοχή Χίλτον.Η άρνησή τους θα οδηγήσει σε αιματηρές συγκρούσεις στο κέντρο της Αθήνας μεταξύ των δυνάμεων των δύο πλευρών, με αποτέλεσμα την ήττα των ταγμάτων Δημοκρατικής Φρουράς και τη σύλληψη των διοικητών τους.
Ο Ναπολέων Ζέρβας και ο Βασίλειος Ντερτιλής, μετά από δίκη στο Στρατοδικείο Αθηνών καταδικάστηκαν σε ισόβια δεσμά και έμειναν στη φυλακή μέχρι τον Οκτώβριο του 1928, όταν και αμνηστεύτηκαν από την κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου. Ακολούθως ο Ζέρβας αποστρατεύεται με τον βαθμό του Αντισυνταγματάρχη, και για περίπου μία δεκαετία αποσύρεται απ΄το προσκήνιο.
1936 - 1940 (Το Πραξικόπημα του Μεταξά και η Φυλάκιση του)
Το όνομά του ενεπλάκη μετά από λίγα χρόνια και στο κίνημα του Μαρτίου του 1935, που στόχευε στην εγκαθίδρυση
«Βενιζελικής Δικτατορίας», υπό την αιγίδα του Νικόλαου Πλαστήρα. Η αποτυχία του κινήματος ωστόσο δεν πτόησε τους πρωταγωνιστές του, ανάμεσά τους και τον Ζέρβα. Το 1936 ο Ιωάννης Μεταξάς επιβάλει το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Από τότε σκοπός του κινήματος ορίζεται η ανατροπή του Μεταξά. Αρχηγός του κινήματος ήταν ο Πλαστήρας, ο οποίος όμως ήταν αυτοεξόριστος στη Νίκαια της Γαλλίας από το 1933.
Συνδετικός κρίκος του στην Ελλάδα ήταν -μεταξύ άλλων- ο Ναπολέων Ζέρβας, αν και οι σχέσεις τους δεν ήταν οι καλύτερες. Ο πυρήνας αυτός αποτέλεσε την αρχή του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου (Ε.Δ.Ε.Σ) και στόχευε βεβαίως στην ανατροπή τόσο του Ιωάννη Μεταξά όσο και του Βασιλέως Γεωργίου Β΄. Είχε ετοιμάσει και μία προκήρυξη που στρεφόταν κατά του Μεταξά και του Γεώργιου Β', με την οποία απειλούσε με κίνημα του Λαού και του Στρατού κατά της κυβέρνησης.
Οι ενέργειες των μελών του Ε.Δ.Ε.Σ, αν και ήταν πολλές δεν κατάφεραν να πραγματοποιήσουν τους στόχους τους. Τα γεγονότα φαίνεται πως τους πρόλαβαν. Η έκρηξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου τον Οκτώβριο του '40 έκαναν απαγορευτική για εθνικούς λόγους το ούτως ή άλλως μικρό ενδεχόμενο εκδήλωσης Αντιμεταξικού κινήματος. Το ΟΧΙ του Μεταξά και ο Ελληνοιταλικός πόλεμος, έθεταν σαν προτεραιότητα την ενότητα όλων των Ελλήνων. Ο Ζέρβας θα επιδιώξει να επιστρέψει στο στράτευμα για να πολεμήσει στο μέτωπο. Η απάντηση του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου ήταν αρνητική.
Η αντίδραση του Ζέρβα, σύμφωνα με μαρτυρίες, ήταν να ξεσπάσει σε κλάματα. Τελικά, τον Απρίλιο του '41 συνελήφθη και οδηγήθηκε στις φυλακές Μακρυγιάννη, για δύο περίπου βδομάδες. Ο λόγος ήταν πως το καθεστώς φοβόταν τον ρόλο και τον σκοπό του Ζέρβα. Ήδη από τον Φεβρουάριο της ίδια χρονιάς, ο Ζέρβας είχε εκτεταμένες επαφές με τον Άντονυ Ήντεν και τον ναύαρχο Τέρλ στην Αθήνα ώστε να πείσει τους Βρετανούς για την διεξαγωγή ανταρτοπολέμου, ως πιο αποφασιστικού και χρήσιμου τρόπου διεξαγωγής πολέμου απέναντι στον πανίσχυρο Γερμανικό στρατό. Ήταν ως εκ τούτου, ο πρώτος που αντιλήφθηκε την σημασία του ανταρτοπολέμου.
Μάλιστα, παρέδωσε τον Μάρτη λίστα στους Βρετανούς, με ονόματα Γερμανόφιλων αξιωματικών, στα οποία συμπεριλαμβανόταν και αυτό του Γεωργίου Τσολάκογλου. Ο Ζέρβας βρισκόταν βέβαια στην λίστα των "υπόπτων" στρατιωτικών, λόγω του παρελθόντος του και της ιδιοσυγκρασίας του. Ο αρμόδιος επί τέτοιων θεμάτων υφυπουργός Ασφαλείας Μανιαδάκης γνώριζε πάνω - κάτω για τις κινήσεις του, αλλά αυτό δεν εμπόδιζε τον Ζέρβα να διατηρεί επιφανειακά καλές σχέσεις μαζί του όπως και με τον Διάκο σύμβουλο του Μεταξά, αλλά και τον γερμανόφιλο Αντιμεταξικό Λούβαρη.
Γενικότερα ο Ζέρβας είχε ένα ευρύ κύκλο γνωριμιών στους "υψηλούς" κύκλους της πρωτεύουσας, κάτι που σε συνδυασμό και με άλλες ενδείξεις είχε δημιουργήσει σε τρίτους την εντύπωση ότι ήταν Μασόνος. Οι καλές του σχέσεις με τον Μανιαδάκη (τις οποίες ο Ζέρβας χαρακτήριζε "λυκοφιλία" και μάλλον είχε δίκιο) δεν απέτρεψαν την σύλληψη και φυλάκισή του στα μέσα Απριλίου του '41 λίγο πριν την οριστική κατάληψη της χώρας απ΄τους Γερμανούς. Δύο εβδομάδες μετά κατάφερε να δραπετεύσει δωροδοκώντας έναν φύλακα.
Ξανασυλλαμβάνεται από την Ειδική Ασφάλεια, αλλά αποφυλακίζεται κατόπιν παρέμβασης του Λούβαρη στα τέλη Μαϊου του 1941. Ως τον Αύγουστο του 1941 συλλαμβάνεται και απελευθερώνεται άλλες δύο φορές, την μία με παρέμβαση πάλι του Λούβαρη και την άλλη με παρέμβαση ενός φίλου του επιχειρηματία που διατηρούσε σχέσεις με τους Ιταλούς.
Η Ίδρυση του Ε.Δ.Ε.Σ.
Οι λόγοι των απανωτών συλλήψεών του απ΄τις κατοχικές αρχές σε αυτήν την πρώτη περίοδο της Κατοχής πιθανότατα οφείλονταν -πέραν των άλλων- και στο ότι ήταν γνωστός Αγγλόφιλος με την έννοια ότι πίστευε στην επικράτηση των μεγάλων ναυτικών δυνάμεων. Εκτός των αντιλήψεών του συνεργαζόταν απ΄το 1940 με την Βρετανική πρεσβεία στην Αθήνα. Αυτή ήταν περιληπτικά η δράση του Ναπολέοντα Ζέρβα ως την στιγμή που ίδρυσε τον ΕΔΕΣ τον Σεπτέμβριο του 1941 και τον αντάρτικο αγώνα που ακολούθησε.
Αναμφίβολα ήταν μία έντονη προσωπικότητα, εξαιρετικά φιλόδοξος και πεισματάρης με τάση προς την περιπέτεια και τα πάσης φύσεως ανατρεπικά κινήματα. Οι ποικίλες συγκρούσεις στις οποίες είχε συμμετάσχει προπολεμικά είχαν κάνει μεγάλο μέρος του πολιτικού και στρατιωτικού κόσμου να τον βλέπει με καχυποψία ή ακόμα και με αντιπάθεια. Ιδιαίτερα η πρόθεσή του να ηγηθεί μέσω του Ε.Δ.Ε.Σ του δημοκρατικού χώρου που κυριαρχούσαν οι Βενιζελικοί και Πλαστηρικοί, προκάλεσε αντιδράσεις απ΄τους "ηγήτορες" του συγκεκριμένου πολιτικού χώρου (π.χ. Γονατάς, Σοφούλης κ.α.).
Αυτές τις αντιδράσεις ο Ζέρβας τις βρήκε μπροστά του αργότερα όταν λίγο καιρό μετά την αναχώρησή του για το βουνό τον Ιούλιο του 1942, ο τοπικός Ε.Δ.Ε.Σ Αθηνών άρχισε να ταλανίζεται από τις ραδιουργίες των αντιπάλων του οι οποίοι δεν παρέλειπαν να κατηγορούν και τον ίδιο. Ο Ε.Δ.Ε.Σ πλέον άλλαζε σκοπό. Από την ανατροπή του Βασιλιά και της 4ης Αυγούστου, έθετε πλέον ως στόχο την καταπολέμηση των κατοχικών δυνάμεων. Ο Ζέρβας ήταν ο ιθύνων νούς και ο οργανωτής της όλης προσπάθειας, καθώς ο επίτιμος αρχηγός της οργάνωσης, Νικόλαος Πλαστήρας δεν συμφωνούσε τόσο με την άμεση έναρξη αντάρτικου αγώνος.
Ο Ζέρβας όμως επέμεινε και βρήκε σύμμαχό του, τον απεσταλμένο του Πλαστήρα, Κομνηνό Πυρομάγλου. Το καταστατικό του ΕΔΕΣ είχε συνταχθεί ήδη από τον Ιούνιο του '41, από τον ίδιο τον Ζέρβα, αλλά αναλυτικά παρουσιάστηκε επίσημα την 9η Σεπτεμβρίου της ίδιας χρονιάς. Ο σκοπός της οργάνωσης ήταν πρωτίστως ο απελευθερωτικός αγώνας αλλά και οι μεταπελευθερωτικές πολιτικές εξελίξεις. Ως προς τις πολιτικές εξελίξεις, ήταν ένα ριζοσπαστικό πρόγραμμα που στόχευε
«να εγκαθιδρύση εις την Ελλάδαν το δημοκρατικόν πολίτευμα, σοσιαλιστικής μορφής...».
Με την εξαγγελία του καταστατικού, άρχισαν και οι πρώτες ενέργειες του Ε.Δ.Ε.Σ. Βεβαίως οι Ιταλοί και οι Γερμανοί ενημερώθηκαν για την οργάνωση και συνέλαβαν τον Ζέρβα, την περίοδο Σεπτεμβρίου '41 - Ιουλίου 1942, πέντε φορές. Την τελευταία ενημερώθηκε από αξιωματικό της Γκεστάπο, ότι γνώριζαν τις ενέργειές του και ότι με τα πρώτα στοιχεία που θα έβρισκαν θα τον εκτελούσαν. Ο λόγος αυτός σε συνδυασμό με την αινιγματική στάση του αμφιλεγόμενου πράκτορα των Βρετανών, Κουτσογιαννόπουλου, θα τον αναγκάσουν να επισπεύσει την άνοδό του στο βουνό.
Ξημερώματα της 23ης Ιουλίου του 1942, μαζί με τους Μυριδάκη, Κωτσάκη, Παπαδάκη και Πυρομάγλου αναχωρούν με προορισμό αρχικά τον Βάλτο και αργότερα την Ήπειρο. Οι πρώτες μέρες στο βουνό θα είναι δυσάρεστες. Αφενός οι Βρετανοί δεν τον ενισχύουν με ρίψεις, αφετέρου οι κάτοικοι του Βάλτου του δημιουργούν προβλήματα φοβούμενοι αντίποινα των Ιταλών. Παρά τις αντιξοότητες, ο Ζέρβας και οι πρώτοι αντάρτες του δίνουν την πρώτη μεγάλη νικηφόρα μάχη με τους Ιταλούς στα τέλη Οκτωβρίου.
Λίγες βδομάδες αργότερα, ο Ζέρβας συναντάται με την Βρετανική Συμμαχική Αποστολή, που πρόσφατα είχε φτάσει στην Ελλάδα, και δέχεται να συνεισφέρει στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου. Η ενέργεια αυτή του Ζέρβα θα αλλάξει την εικόνα που είχαν γι΄αυτόν οι Βρετανοί, ενώ παράλληλα θα παρασύρει στην επιχείρηση και τις δυνάμεις του Άρη Βελουχιώτη. Ξημερώματα της 25ης – 26ης Νοεμβρίου 1942, η γέφυρα ανατινάζεται και γράφεται στην Ιστορία μια μεγαλειώδης σελίδα του Ελληνικού αντάρτικου.
Ο Ναπολέων Ζέρβας, σαν αρχηγός της επιχείρησης, θα επικηρυχθεί λίγο αργότερα από τους Ιταλούς με 100.000.000 δραχμές. Παράλληλα, όμως με την επιτυχία αυτή ξεκινά αμέσως μετά τον Γοργοπόταμο, μια περίοδος ανταγωνισμού των δύο κυριότερων οργανώσεων, του Ε.Λ.Α.Σ και του Ε.Δ.Ε.Σ. Ο Ε.Λ.Α.Σ θέτει σε εφαρμογή σχέδιο προσάρτησης ή διάλυσης όσων οργανώσεων δεν συμφωνούσαν μαζί του. Η λογική της ηγεσίας του ήταν πως η εθνική ενότητα έπρεπε να εφαρμοσθεί μέσα από τις τάξεις του Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ.
1. Έτσι, ξεκινά μια περίοδος σταδιακής εφαρμογής του σχεδίου αυτού με πιο προσεκτικό τρόπο (Δεκέμβριος 1942 - Σεπτέμβριος 1943) απέναντι στον Ε.Δ.Ε.Σ, στην Ε.Κ.Κ.Α και σε άλλες οργανώσεις. Η στάση του Ζέρβα ήταν αναγκαστικά υποχωρητική, ελέω των συμβουλών του Έντυ Μάγιερς, ώστε να αποφευχθεί ο εμφύλιος.
2. Στο διάστημα αυτό, η Βρετανική πολιτική μέσω του Γουντχάουζ, εκμεταλλευόμενη την επιθετική στάση του Ε.Λ.Α.Σ, ουσιαστικά εξαναγκάζει τον Ζέρβα να στραφεί προς τον Βασιλιά και να αλλάξει εν μέρει τους μεταπελευθερωτικούς αρχικούς σκοπούς του Ε.Δ.Ε.Σ. Ωστόσο, αυτή η ενέργεια του Ζέρβα δεν σήμαινε ότι ουσιαστικά ο ίδιος και η οργάνωσή του αποκήρυταν τις δημοκρατικές απόψεις τους.
Δεν ήταν παρά μια κίνηση, μια υποχώρηση που κατά ανάγκη γινόταν, προκειμένου ο Ε.Δ.Ε.Σ. να ισχυροποιήσει τη θέση του έναντι του Ε.Α.Μ. Αν οι Βρετανοί του ζητούσαν να αναιρέσει αυτή του την ενέργεια, θα δεχόταν πολύ ευχάριστα τη συμβουλή τους. Το καλοκαίρι του '43, οι δυνάμεις του Ε.Δ.Ε.Σ. θα συμμετάσχουν στην επιχείρηση
«Ζώα» και θα προκαλέσουν μεγάλα προβλήματα στους Ιταλούς. Οι επιθετικές ενέργειες κατά πολύ μεγαλύτερων δυνάμεων του εχθρού, μαζί με τα σαμποτάζ στην περιοχή της Ηπείρου και του Αγρινίου θα προσφέρουν μεγάλες υπηρεσίες στη Συμμαχική Αποστολή.
Οι αναφορές των Βρετανών συνδέσμων για τη δράση των ανταρτών του Ζέρβα, θα προκαλέσουν τον θαυμασμό του Αρχιστράτηγου της Μέσης Ανατολής, Ουίλσον. Παρόλα αυτά, ο εμφύλιος φούντωσε τον Οκτώβριο του 1943, χωρίς να ευθύνεται για αυτό ο Ζέρβας. Οι επιθέσεις του Ε.Λ.Α.Σ πολλές φορές ήταν ταυτόχρονες μ’ αυτές των Γερμανών και λίγο έλειψαν να διαλύσουν τον Ε.Δ.Ε.Σ. Οι Γερμανοί έστρεψαν όλες τις δυνάμεις τους προς την περιοχή του Βουλγαρελίου, όπου έδρευε το αρχηγείο του Ζέρβα και επεδίωκαν την οριστική διάλυσή του. Την ίδια στιγμή, ο Ε.Λ.Α.Σ έθετε σαν προτεραιότητά του τον πόλεμο κατά του Ε.Δ.Ε.Σ και όχι κατά των Γερμανών.
Τελικά, οι δύο οργανώσεις από τα τέλη Νοεμβρίου του 1943 μέχρι τον Φεβρουάριο του '44, όπου υπεγράφη η συμφωνία της Πλάκας που τερμάτιζε τον εμφύλιο, αφοσιώθηκαν στο μεταξύ τους αγώνα ξεχνώντας ότι ο κατακτητής δεν είχε αποχωρήσει. Από τον Φλεβάρη του 1944 μέχρι τα τέλη Ιουνίου, η ανταρτική δραστηριότητα δεν ήταν έντονη κατά του κοινού εχθρού, λόγω ξεκάθαρης διαταγής του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής. Ο αρχηγός του Ε.Δ.Ε.Σ μάλιστα, στις αρχές του 1944, απευθύνθηκε στο Σ.Μ.Α, όπου ζητούσε να ξεκαθαρίσουν οι σύμμαχοι αν επιθυμούσαν επιθετική ή αμυντική στάση έναντι των Γερμανών.
Οι οδηγίες του Καΐρου έκαναν λόγο για αποκλειστικά αμυντική στάση. Έτσι, ο αρχηγός του Ε.Δ.Ε.Σ αρχίζει την ανασυγκρότηση των δυνάμεών του καθώς και την ίδρυση νέων Μεραρχιών, που αργότερα θα απελευθερώσουν πολλές πόλεις της Ηπείρου από τους Γερμανούς και τους συνεργάτες τους Τσάμηδες. Τα γερμανικά αρχεία της Υπηρεσίας Ψυχολογικού πολέμου των Γερμανών (I / C), παρουσιάζουν -την εποχή αυτή- τον Ζέρβα ως
«ουδέτερο έναντι των Γερμανικών δυνάμεων και απόλυτα φιλικό έναντι των Βρετανών».
Μάλιστα κάνουν λόγο για
«συμφωνία κυρίων», με τη λογική της αποχής από επιθετικές ενέργειες μεταξύ των. Μάλιστα, η Ε.Α.Μική πλευρά καθώς και η ιστοριογραφία αυτής, εκμεταλλευόμενες τις αναφορές αυτές των Γερμανικών εγγράφων, δεν δίστασαν να προπαγανδίσουν τη
«συνεργασία» αυτή. Οι κατηγορίες αυτές ωστόσο φαίνονται ότι περισσότερο αποτελούν
«κομμουνιστική προπαγάνδα» παρά ιστορική πραγματικότητα, τουλάχιστον με τον τρόπο που παρουσιάζονται. Ο Κρις Γουντχάουζ σε λόγο του για την Εθνική Αντίσταση, τον Οκτώβριο του 1984, στην Αθήνα για την ίδια περίοδο είχε επισημάνει:
«Ο Ζέρβας επέτρεψε στους Γερμανούς να υποθέσουν ότι δεν θα έπαιρνε την πρωτοβουλία να τους επιτεθεί, αλλά μόνο σε μια εποχή που είχε πάρει διαταγές από το στρατηγείο μας να μην αναλάβει επιθετικές επιχειρήσεις – με άλλους λόγους προτού αρχίσει η Επιχείρηση Κιβωτός του Νώε».
Τελικώς από την 25η Ιουνίου και μετά αρχίζουν επιθετικές επιχειρήσεις των δυνάμεων του Ε.Δ.Ε.Σ κατά των Γερμανοτσάμηδων. Οι εντολές για επιθετικές ενέργειες είχαν δοθεί από το Σ.Μ.Α προς όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις. Οι μάχες της Παραμυθιάς (26 Ιουνίου), της Πάργας (29 Ιουνίου), της Πρέβεζας (5 - 14 Ιουλίου) καθώς και της Μενίνας (17 - 18 Αυγούστου) αποτελούν τις κυριότερες του Ε.Δ.Ε.Σ.
Τα αποτελέσματά τους προκάλεσαν πολλά προβλήματα στους Γερμανούς, διέσωσαν την Ήπειρο από τις αυτονομιστικές βλέψεις των Τσάμηδων ενώ αποτέλεσαν σελίδες ένδοξης ιστορίας του Ε.Δ.Ε.Σ και ισχυροποίησαν ακόμα περισσότερο την αντιστασιακή αίγλη της οργάνωσης στον ελληνικό πληθυσμό. Κατά το φθινόπωρο του '44, την ώρα που οι Γερμανοί αποχωρούσαν ο Ζέρβας διέταξε τους άνδρες του
«... Κτυπάτε τους Γερμανούς ημέρα και νύκτα. Εκδικηθείτε τα δεινά της Πατρίδος και δοξάσατε τα Ελληνικά όπλα και πάλιν».
Αποτέλεσμα των έντονων επιχειρήσεων των δυνάμεων του Ε.Δ.Ε.Σ προς τους Γερμανούς ήταν το τηλεγράφημα του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής προς τον αρχηγό του Ε.Δ.Ε.Σ:
«Αι πρόσφατοι επιχειρήσεις σας κατεπόνησον τον εχθρόν και εμπόδισαν την υποχώρησή του. Συγχαρητήρια. Εξαίρετα. Εξακολουθείστε πίεσιν ακαταπαύστως μέχρι τελικής ήττης Γερμανών».
Η Δίωξη των Τσάμηδων
Κατά το τέλος της Κατοχής, ο Ζέρβας με το ΕΔΕΣ ήταν υπεύθυνοι για την απέλαση των Τσάμηδων της Θεσπρωτίας, που αριθμούσαν περίπου 20.000. Οι Τσάμηδες, Αλβανόφωνη Μουσουλμανική κοινότητα, ελάχιστα ενσωματωμένη στην Ελληνική κοινωνία, υποστήριξαν τον Αλβανικό αλυτρωτισμό και είχαν τη στήριξη της Ιταλικής φασιστικής προπαγάνδας. Ένα μεγάλο τμήμα των Τσάμηδων συνεργάστηκε με τις κατοχικές δυνάμεις του Άξονα και ήταν υπεύθυνο για εγκληματικές πράξεις κατά του τοπικού Ελληνικού πληθυσμού.
Ένα μικρό τμήμα μάλιστα συνεργάστηκε αργότερα με τον Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ, όμως παρ' όλα αυτά η πλειοψηφία προτίμησε τον δωσιλογισμό και τη συμμαχία με τις κατοχικές δυνάμεις. Στις 18 Ιουνίου 1944, ο Ε.Δ.Ε.Σ εξαπέλυσε επίθεση κατά της Παραμυθιάς στη Θεσπρωτία. Ύστερα από σύντομη συμπλοκή με τα συνασπισμένα τμήματα Γερμανών και Τσάμηδων, η πόλη απελευθερώθηκε.
Σύντομα ξεκίνησαν πράξεις αντεκδικήσεων κατά των Τσάμηδων. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού συνεχίστηκαν οι επιθέσεις και οι βίαιες πράξεις που είχαν ως επακόλουθο τη φυγή τους προς τα Αλβανικά σύνορα, από το φόβο γενίκευσης της βίας ως αποτέλεσμα της προηγούμενης συνεργασίας με τις κατοχικές δυνάμεις.
Πολιτική Σταδιοδρομία
Η απελευθέρωση της Ελλάδας τον Οκτώβριο του 1944 δυστυχώς δεν αποτέλεσε το τέλος του πολέμου. Με ευθύνη όλων των πλευρών και των παρατάξεων οδηγηθήκαμε στον αιματηρό Δεκέμβρη, όπου ο Ε.Λ.Α.Σ προσπάθησε μέσα από έναν ακόμη αιματηρό εμφύλιο να επιβάλει την δική του εξουσία. Ένας από τους λόγους που τελικά δεν το κατάφερε -και που μας ενδιαφέρει στην ανάρτηση αυτή- ήταν ότι στην Ήπειρο υπήρχε ο Ε.Δ.Ε.Σ. Έτσι, απεστάλη για την διάλυσή του ο Άρης Βελουχιώτης και ο Στέφανος Σαράφης μαζί με επίλεκτες και έμπειρες δυνάμεις του Ε.Λ.Α.Σ.
Οι δυνάμεις αυτές αν κατευθύνονταν προς την Αθήνα ίσως η εξέλιξη της ιστορίας να ήταν σήμερα διαφορετική. Εν τέλει, η ήττα του Ε.Λ.Α.Σ τον Δεκέμβρη οδήγησε στη Βάρκιζα. Τότε αποστρατεύθηκαν και οι δυνάμεις του Ε.Δ.Ε.Σ. Ο Ναπολέων Ζέρβας από το 1945 ασχολήθηκε με την πολιτική. Στις 15 Φεβρουαρίου του 1945 ο Ζέρβας θα πολιτευτεί και θα ιδρύσει το Εθνικόν Κόμμα Ελλάδος (Ε.Κ.Ε). Στις εκλογές της 31 Μαρτίου 1946 το Ε.Κ.Ε εξέλεξε 22 βουλευτές. Στις εκλογές της 5ης Μαρτίου 1950 το Ε.Κ.Ε πήρε το 3,65% κ εξέλεξε 7 βουλευτές.
Στις εκλογές του 1952, ενώ το Ε.Κ.Ε είχε ενσωματωθεί στο κόμμα των Φιλελευθέρων, ο Ζέρβας δεν κατόρθωσε να εκλεγεί βουλευτής. Διετέλεσε 4 φορές υπουργός, άνευ Χαρτοφυλακίου, Δημόσιας Τάξεως, Δημοσίων Έργων και Εμπορικής Ναυτιλίας. Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι ο Ναπολέων Ζέρβας ήταν μια έντονη και ενδιαφέρουσα προσωπικότητα. Εξαίρετος και έμπειρος στρατιωτικός, με πολλές διακρίσεις στα πεδία των μαχών. Απόγειο της προσωπικής του δόξας αποτέλεσε η εποποιία του Ε.Δ.Ε.Σ την περίοδο 1941 - 1944. Στην πολιτική δεν κατάφερε πολλά πράγματα.
Ίδρυσε το Εθνικό Κόμμα και στις εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946 εξελέγη βουλευτής Ιωαννίνων, ενώ το κόμμα του κέρδισε συνολικά 25 έδρες. Στην κυβέρνηση Μαξίμου ανέλαβε αρχικά Άνευ Χαρτοφυλακίου και στη συνέχεια το υπουργείο Δημοσίας Τάξεως (23 Φεβρουαρίου 1947), στο οποίο παρέμεινε μέχρι τις 29 Αυγούστου 1947. Αργότερα συγχώνευσε το κόμμα του με το Κόμμα των Φιλελευθέρων και ο ίδιος επανεξελέγη βουλευτής Ιωαννίνων. Στις 2 Σεπτεμβρίου 1950 ανέλαβε το υπουργείο Δημοσίων Έργων στην κυβέρνηση Σοφοκλή Βενιζέλου.
Στις επόμενες βουλευτικές εκλογές δεν κατόρθωσε να εκλεγεί βουλευτής και έκτοτε αποσύρθηκε από την ενεργό πολιτική. Πέθανε το 1957. Ο φίλος και στενός συνεργάτης του, Ηρακλής Πετιμεζάς, σε ένα άρθρο του στην εφημερίδα «Ακρόπολη» είχε σκιαγραφήσει την προσωπικότητα του στρατηγού:
«... Ο Ζέρβας ήταν άνθρωπος των δυσχερών ωρών και των ανωμάλων περιστάσεων. Όπως και οι περισσότεροι από τους τότε αντιστασιακούς που αναδείχτηκαν. Δεν ήταν άνθρωπος για τα συνηθισμένα έργα, για τα λημνάζοντα ύδατα της ρουτίνας και ομαλότητας. Μέσα στα μεγάλα κύματα των τρικυμισμένων εποχών βρισκόταν στο στοιχείο του. Ήταν ο δυναμικότερος στρατιωτικός του 1941 και ο ικανότερος για τις χαλεπές ημέρες που πλησίαζαν και στις οποίες διακρίθηκαν όλοι όσοι πραγματικά τότε κάτι άξιζαν. Αυτός ήταν ο Ζέρβας...»
ΟΙ ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΖΕΡΒΑ
Απόσπασμα από το Ημερολόγιό του
Στα Βουνά
30.9.1942:
Περάσαμε δύο μήνες στα βουνά, ακριβώς 70 ημέρες τώρα. Και πέρασαν όλες άγονες, εξ αιτίας της αισχράς προδοσίας του Ίσκου. Ο προδότης αυτός πρέπει να τιμωρηθή σκληρά και παραδειγματικά. Αν δεν ζω, αφήνω ρητή εντολή στους συναγωνιστάς μου και κάνω έκκληση στο ελεύθερο Έθνος να με αναπληρώσουν. Προδοσία τέτοιας μορφής, αν μείνη ατιμώρητος, θα πη πως δεν υπάρχει Εθνική Νέμεσις. Θα πη πως η φυλή μας θα πάη γρήγορα στην διάλυση.
Άλλα γεγονότα χαρακτηριστικά είναι η αισχρή διαγωγή των Βασιλικών του Βάλτου Στράτου, Παπαχρήστου, Σκαλτσή και Γιάννη Σκυλοδήμου, οι οποίοι από τα κοινά ελατήρια κινούμενοι με επρόδωσαν και έγιναν έτσι αφορμή να συλληφθούν η γυναίκα μου και ο αδελφός μου, υπεβοήθησαν δε την ενέργειαν του Ίσκου προς αντίδρασιν.
Νοέμβριος 1942:
Το εξαιρετικό γεγονός του μηνός είναι ότι με το τίποτε επέτυχα αφ'’ ενός μεν να σταματήσω τους Ιταλούς εις την Σκουλικαριάν, αφ'’ ετέρου δε να καταρτίσω ανταρτικήν ομάδα ικανή να διασχίση όλη σχεδόν την Στερεάν Ελλάδα, να συνοδεύση εκεί τον ταγματάρχη Χρήστου, Άγγλον, και μετά να αναλάβη την επιχείρησιν του Γοργοποτάμου και την οποίαν να φέρη σχεδόν αυτή μόνη εις πέρας. Είμαι πραγματικά ενθουσιασμένος από την επιτυχία αυτή, δεδομένου ότι μόλις ολίγας ημέρας πριν είχα μόνον 16 αντάρτας και μ'’ αυτούς ξεκίνησα να σταματήσω τους Ιταλούς.
Επίσης ένα άλλο εξαιρετικό γεγονός υπάρχει, ότι σχεδόν κατώρθωσα να επιβληθώ τουλάχιστον στρατιωτικώς εις την οργάνωσιν του Ε.Α.Μ. Να τους αναγκάσω να πειθαρχήσουν και να με υπακούσουν τυφλά. Αυτό μου δίδει την ελπίδα ότι τελικώς θα επιβληθώ, αν μη πολιτικώς τουλάχιστον στρατιωτικώς. Μένει το άλλο μεγάλο γεγονός, ότι έχω μαζύ μου όλους τους Άγγλους που υπάρχουν στην Ελλάδα.
Και έτσι εκεί που ευχόμουνα κάποτε να '’λθη ένας Άγγλος κοντά μου, έχω σήμερα το σύνολον των εις Ελλάδα ευρισκομένων Άγγλων, οι οποίοι έχουν πλήρη προς εμένα εμπιστοσύνην και ειλικρινή θαυμασμόν, προτείναντές με διά τον Πολεμικόν Σταυρόν. Μαζύ με αυτούς συνεχίζω την πορείαν μου προς Βάλτον - Ηπειρον για να επιτελέσω έναν μεγάλο άθλον, να κατορθώσω να τους στείλω πίσω στο Κάιρο. Έτσι με την πίστι μου στον Αγώνα και την επιμονήν μου κατώρθωσα σχεδόν να φθάσω εις την αρχή της πλήρους μου επιτυχίας.
31.10.1943:
Οι Γερμανοί αρχίζουν την 9ην ώρα να ανέρχωνται προς τον Προφήτη Ηλία. Διατάσσω τα τμήματα να βαστάξουν μέχρι τέλους. Βάλλουν με όλμους. Οι Εαμίτες πυροβολούν στο χωριό. Δύο φορές οι σφαίρες έπεσαν πλάι μου. Η μάχη με τους Εαμίτες συνεχίζεται σκληρά. Στέλλω τον λοχαγόν Κρίκαν με 15 άνδρες εις τον Προφήτην Ηλίαν. Δυστυχώς δεν φθάνει, στον δρόμο τού διαλύονται οι άνδρες. Την 10ην ώρα ο Τομ ζητεί να του πω πού θα πάμε. Του δίδω Μελισσουργούς. Δυστυχώς αυτός προτιμά να κρύβεται σε ένα δάσος πλησίον της Λαφίνας.
Διατάσσω την 10ην ώραν να αναχωρήσουν τα μεταγωγικά προς Μελισσουργούς. Την 11ην ώραν από τον Προφήτην Ηλίαν ειδοποιούν ότι οι Γερμανοί εξακολουθούν ανερχόμενοι και ότι τα φυσίγγια ετελείωσαν. Τότε διατάσσω αναχώρησιν. Τα πυρά των Εαμιτών καθίστανται ισχυρότερα. Οι πολυβολισμοί πυκνούνται, βάλλουν τους αναχωρούντας. Οι Γερμανοί εξακολουθούν βολήν όλμων προς Νεράιδαν.
31.12.1943:
Ο Νικολάου μου ανεκοίνωσε ό,τι του είπε προφορικώς ο Νικήτας, τουτέστιν ότι οι Κομμουνισταί θα κάμουν Κυβέρνησιν εις Σπερχειάδα με τον Σβώλον επικεφαλής, τον Γληνόν, τον Σαράφην, τον Καρτάλην, τον Τσιριμώκον, ήτις θα παρουσιασθή ως Κυβέρνησις της Ελευθέρας Ελλάδος. Δεν μπορώ να το πιστεύσω.
Απολογισμός 1943:
Το 1943 υπήρξε γεμάτο αγώνες και αγωνία, έτσι κατά το 1943 όχι μόνον υπήρξα ο στόχος των επιθέσεων των κατακτητών Ιταλών και Γερμανών αλλά και των Εαμιτών, Κομμουνιστών δηλαδή. Δυστυχώς και ο Δημοκρατικός κόσμος και ακόμα περισσότερον ο συγγενής κόσμος του Συνδέσμου, όστις περισσότερον όλου του άλλου κόσμου με έβλαψε και εκωλυσιέργησε. Χάρις στην βοήθεια του Θεού επετύχαμε να εξέλθωμεν ισχυρότεροι απ’ ό,τι ήμεθα. Μεγάλη αλήθεια ότι αξιωματικοί οι σπεύσαντες εις τας τάξεις μας έδειξαν επαίσχυντο διαγωγήν.
Ουδέποτε εφανταζόμεθα ότι ήταν δυνατόν να υπάρξη τόση παληανθρωπιά, μικρότης και δειλία. Είναι τέτοιο το κακό ώστε να μην είναι απίθανος η εκδοχή ότι ούτοι ήλθαν επάνω με προδιαγεγραμμένο σχέδιο την διάλυση των Εθνικών μας Ομάδων. Είναι βαρειά η υπόνοια, αλλά δεν μπορώ να βρω δικαιολογίαν διά την κλασσικήν ανικανότητα και εξωφρενικήν των δειλίαν...
30.11.1944:
Την 17.30΄ επεσκέφθην τον Σκόμπυ. Μου εδήλωσε ότι θα επιβάλη την Τάξιν μόνος του χωρίς να χρησιμοποιήση Ελληνας. Από αύριον ουδείς της Ε.Π. θα υπάρξη και ότι το Ε.Λ.Α.Σ. δεν θα κυκλοφορή ένοπλον, ουδεμία σύλληψις θα γίνη και όπου υπάρχουν και γίνονται χαρακώματα θα πηγαίνουν μόνοι των, ότι θα βγάλουν περιπολίας αρμάτων εις τας οδούς των Αθηνών και εις τα περίχωρα, ότι θα προσπαθήση να κάνη χρήσιν όσον το δυνατόν μικροτέρας Ελληνικής δυνάμεως.
Σημείωμα: Αθήναι
1) Η γνώμη μου εκ της εις Αθήναν επισκέψεως είναι ότι ο κόσμος έχει αγωνία και ανησυχίαν δικαιολογημένην και θεωρεί σχετικώς υπεύθυνον τον Παπανδρέου. Το τοιούτο πιστεύουν και οι Άγγλοι, ιδίως οι στρατιωτικοί, και εξ αυτού η απόφασις του Σκόμπυ επιβάλη οπωσδήποτε το Κράτος του Νόμου διά των ιδίων του δυνάμεων. Την αυτήν αγωνίαν και ανησυχίαν έχει και ο Πρωθυπουργός. Η δειλία και αβουλία του του δημιούργησαν την αμφιβολίαν και την υπερβολήν τού εκ των Κ.Κ.Ε. κινδύνου. Έπεσε θύμα της μπλόφας των.
2) Οι Βασιλικοί νομίζουν ότι ήλθεν η ώρα να εμφανίσουν Βασιλέα ως σωτήρα και προς τούτο έχουν στρέψει όλη των την προσοχήν σε μένα. Δεν έχουν νομίζω ακόμα σύμφωνον την επίσημον Αγγλικήν γνώμην. Δεν είναι απίθανον να εκδηλωθή και αύτη, είμαι βέβαιος ότι οι Κ.Κ.Ε. δεν θα τολμήσουν να κτυπήσουν τους Άγγλους, μα αν συμβή αυτό συντελεσθή ασφαλώς μέχρι της 15ης Δεκεμβρίου. Νομίζω ότι ο Σκόμπυ θα επιβάλη το Κράτος του Νόμου διά παντός τρόπου.
3) Ο Παπανδρέου δεν θα ήθελε να με δη επιβάλλοντας την τάξιν και την ησυχίαν και τούτο διότι νομίζει ότι θα αποκτήσω πρόσθετον κύρος εις βάρος του ιδικού του. Πιστεύει δυστυχώς ότι είμαι αντίπαλός του, το είπα και στον Ροζάκη και τον Γαρουφαλιά και τον Σγουρίτσα.
Ο ΖΕΡΒΑΣ ΚΑΙ Ο Ε.Δ.Ε.Σ.
O Ναπολέων Ζέρβας, ιδρυτής του Ε.Δ.Ε.Σ και, συνεπώς, ηγέτης της μεγαλύτερης
«εθνικόφρονος» αντιστασιακής οργάνωσης, ανήκει σήμερα στις πλέον αμφισβητούμενες φυσιογνωμίες της Νεοελληνικής Ιστορίας. Το 1941, όμως, η φήμη του ήταν αναμφισβήτητα κακή...Τούτο δεν οφειλόταν τόσο στα προσωπικά του ενδιαφέροντα -χαρτοπαίγνιο, γυναίκες, φαγοπότι- όσο σε κάποιο άλλο γνώρισμα του ομολογουμένως γενναίου αξιωματικού: στη συμμετοχή του, από το 1916 και μετά, σε πολλά πραξικοπήματα και συνωμοσίες.
Αν και η περιπετειώδης σταδιοδρομία του κίνδυνεψε αρκετές φορές να τον οδηγήσει στο εκτελεστικό απόσπασμα, ο Ζέρβας κατορθώνει να φθάσει στον βαθμό του συνταγματάρχη, αλλά προτιμάει να τον αποκαλούν
«στρατηγό» - βαθμό που δεν έλαβε εξαιτίας της αναγκαστικής του αποστρατείας. Το Μεταξικό καθεστώς τον φυλακίζει, επειδή τον υποπτεύεται ότι συνωμοτούσε με Γερμανόφιλους κύκλους, και ανακτά την ελευθερία του λίγο μετά τη Γερμανική εισβολή. Για το πολύστροφο μυαλό του η νέα κατάσταση φαίνεται ότι υπόσχεται πολλά.
Έτσι, σε διάστημα ενός μηνός, όταν, όπως αναφέρει,
«τα πεζοδρόμια των Αθηνών ήχουν υπό τον βαρύν γδούπον της γερμανικής μπότας, εγράψαμεν ιδιοχείρως ένα καταστατικόν Εθνικής Οργανώσεως». Η σύντομη παραμονή του σε Ιταλική φυλακή δεν τον πτοεί, και στις 9 Σεπτεμβρίου, μαζί με τους φίλους του, Λέων. Σπαή και Ηλ. Σταματόπουλο, ιδρύει τον ΕΔΕΣ και κυκλοφορεί το ελαφρώς αναθεωρημένο καταστατικό του. Στόχος του
«Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου» είναι:"
1) Να εγκαθίδρύση εις την Ελλάδα το δημοκρατικόν πολίτευμα, σοσιαλιστικής μορφής, οιαδήποτε και αν θα είναι η έκβασις του πολέμου.
2) Να αποκαλύψη διά παντός μέσου και κατά σαφή και αναμφισβήτητον τρόπον την προδοσίαν του τέως βασιλέως Γεωργίου του Β' και της περί αυτόν σπείρας της αυτοκληθείσης δικτατορίας της 4ης Αυγούστου, επιβάλη εις πάντας τους στυγνούς εγκληματίας βαρυτάτας κυρώσεις, δήμευση δ' άμα τας περιουσίας τόσον αυτών και των συγγενών των όσον και των μετ' αυτών οπωσδήποτε συναλλαγέντων κατά την διάρκειαν της επαράτου τυραννίας.
Επιπλέον, στοχεύει στη ριζική κάθαρση όλου του κρατικού μηχανισμού, του στρατού, των επαγγελματικών οργανώσεων κ.λπ.
«από οιονδήποτε μέλος το οποίον δεν θα έχη αποδεδειγμένως εθνικήν δημοκρατικήν σοσιαλιστικήν συνείδησιν πιστοποιουμένην διά πράξεων τοιούτων». Ο Σύνδεσμος, για να μπορέσει να πραγματοποιήσει όλα αυτά, και ορισμένα άλλα (κοινωνική δικαιοσύνη, εξάλειψη της πείνας κ.λπ.), πρέπει να έχει ηγέτη του τον στρατηγό Νικόλαο Πλαστήρα.
«Επί του ζητήματος τούτου ουδεμία συζήτησις επιτρέπεται».
Το αξιοσημείωτο στο σχεδόν άγνωστο, σήμερα, κείμενο είναι η αντιμοναρχική και
«σοσιαλιστική» του έξαρση, ενώ για κατακτητές και αντίσταση ούτε καν γίνεται μνεία. Και τα δύο αυτό σημεία έρχονται σε πλήρη αντίθεση με το ανάλογο ιδρυτικό του Ε.Α.Μ. Κατά τα άλλα, ο Ζέρβας τονίζει το δημοκρατικό πιστεύω της οργάνωσης του, παρόλο ότι το ίδιο το κείμενο προδίδει εντόνως αυταρχικές τάσεις, όπως στην περίπτωση που αναφέρει τα νέα μέλη πρέπει να ορκισθούν ότι θα εκτελούν "ασυζητητί" κάθε διαταγή.
Ο Ζέρβας πάντως φαίνεται να συνειδητοποίησε το όνομα του δεν αποτελεί πόλο έλξης, σε αντίθεση με εκείνο του Πλαστήρα, ο οποίος έχει πολλές συμπάθειες στους δημοκρατικούς, όχι μόνο για το αντιμοναρχικό του παρελθόν αλλά και για, την εξαιρετική του ανδρεία κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία, καθώς και για τη μετέπειτα
«τίμια και αδιάφθορη διοίκηση του», όπως παραδέχεται και αυτό το όχι και τόσο φιλικό Φόρεϊν Όφις. Βέβαια, ο Ζέρβας πίστευε ότι, κατά πάσα πιθανότητα, ο στρατηγός δεν θα εγκατέλειπε το Γαλλικό άσυλο στη διάρκεια του πολέμου, οπότε η μνεία του ονόματος του ήταν μια βολική και δημοφιλής ετικέτα, πίσω από την οποία θα μπορούσε να κινεί νήματα ως
«τοποτηρητής».
Αλλά την ημέρα ακριβώς που για πρώτη φορά κυκλοφορούσε στην Αθήνα το ιδρυτικό του Ε.Δ.Ε.Σ, ο ανίδεος διορισμένος
«αρχηγός» Πλαστήρας παρακινεί τον Κ. Πυρομάγλου, έμπιστο του φίλο και συνεξόριστο, να φύγει για την Ελλάδα. Ως σήμερα, η αποστολή του τελευταίου δεν έχει πλήρως διευκρινισθεί. Ήδη, από το 1937, η περί τον Πλαστήρα εξόριστη ομάδα είχε προετοιμάσει την ανατροπή του Μεταξικού καθεστώτος, στην οποία κάποιο μικρό ρόλο θα έπαιζε και ο Ζέρβας. Αλλά μετά την κατάληψη της Αλβανίας από τους Ιταλούς, τα σχέδια αναβάλλονται λόγω της εξωτερικής απειλής.
Στις 18-5-1941, ο Πυρομάγλου γράφει στον Βενιζελικό πολιτικό, Ι. Μοάτσο, που βρισκόταν στις Η.Π.Α, ότι ο Πλαστήρας και ο ίδιος σκόπευαν να μεταβούν στην Ελλάδα μέσω Αμερικής:
«Προς το παρόν, δεν τολμώ να αποκαλύψω τα σχέδια μου για την Ελλάδα. Είμαστε όμως αισιόδοξοι, μας περιμένει ένας μεγάλος αγώνας». Λίγες εβδομάδες αργότερα, ο Πλαστήρας ζητάει από τον Έλληνα πρεσβευτή στο Βισσύ, Π. Μεταξά, θεώρηση του διαβατηρίου του.
Ο Τσουδερός, όταν ερωτάται, παρέχει τη συγκατάθεση του, θέτοντας ταυτόχρονα τον όρο -έστω με τη μορφή
«θερμής παράκλησης»- να συμβάλει ο στρατηγός
«εις την ευόδωσιν της πολιτικής του, ήτις συνίσταται εις την διά συνενώσεως πάντων των Ελλήνων εν τω εξωτερικώ, ιδία περί την Α.Μ. τον βασιλέα και την κυβέρνησίν του, εξακολούθησιν του αγώνος προς ευρείαν ικανοποίησιν των εθνικών μας βλέψεων».
Εξοργισμένος από την
«ανήκουστον κουφότητα» της βασιλικής κυβέρνησης να θέλουν, δηλαδή εκείνον,
«αγωνιστήν δημοκρατικών αρχών επί 25ετίαν», να τον χρησιμοποιήσουν
«διά την ελεεινήν προπαγάνδα υπέρ ενός βασιλέως που σφετερίσθηκε τον θρόνο του και κατέστρεψε την χώρα του», ο στρατηγός απαντά, στις 16-7-1941, με ένα Φιλιππικό κατά του «απαίσιου» βασιλομεταξικού καθεστώτος, που
«τόσα κακά επεσώρευσεν επί του τραχήλου του ατυχούς Ελληνικού λαού» και που τελικά
«μετ' απερίγραπτου αφέλειας» τα έβαλε με «τας δύο μεγαλύτερας στρατιωτικάς δυνάμεις της Ευρώπης».
Προσθέτει πως ο ίδιος προσωπικά από τον Νοέμβριο του 1940 είχε πληροφορηθεί
«ότι υπήρχε έδαφος διευθετήσεως της Ιταλοελληνικής συρράξεως τη μεσολαβήσει της Γερμανίας» καί ότι από τότε προσπάθησε αδιάκοπα να παραστήσει στο καθεστώς των Αθηνών τον ελλοχεύοντα
«κίνδυνον και τας ελπίδας αποφυγής της καταστροφής διά μιας ... συμφωνίας». Αλλά οι συνεχείς προσπάθειες του να ωθήσει
«προς μίαν απευθείας συνεννόησιν της Γερμανίας μετά της ελληνικής κυβερνήσεως» τορπιλίσθηκαν συστηματικά από την Αθήνα. Και έτσι «το μοιραίον επήλθεν. Η Ελλάς ήχθη προς αυτοκτονίαν».
Τέλος, με τον τρόπο που είχαν εξελιχθεί τα πράγματα, θεωρεί αναγκαίο τον σχηματισμό
«Φιλογερμανικής κυβερνήσεως για να περιορίση ό,τι ήταν δυνατόν από τις καταστροφές που συνεσώρευσε η πολιτική της 4ης Αυγούστου...και να ασχοληθή -με την επιβίωσιν του Ελληνικού λαού».
Ο Πλαστήρας, που αργότερα κατηγορήθηκε για την επιστολή αυτή και μάλιστα όχι χωρίς συνέπειες, θα περιγράψει τις επίμαχες επαφές του με εκπροσώπους τού -τότε ακόμη ουδέτερου- Ράιχ ως εξής: Τον Δεκέμβριο του 1940, ο Αρχηγός των Ες Ες, εκτελώντας εντολή του Υπουργείου Εξωτερικών, τον παρακάλεσε να μεσολαβήσει σχετικά με την Ελληνοϊταλική σύρραξη στην Αλβανία. Μοναδικός Γερμανικός όρος ήταν η αποχώρηση των Άγγλων από την Ελλάδα.
Ο ίδιος όμως ο στρατηγός εξέφρασε τη λύπη του που δεν μπορούσε να εκπληρώσει την επιθυμία αυτή, αφού, ως εξόριστος, δεν είχε τις σχετικές δυνατότητες. Ωστόσο, στα Γερμανικά έγγραφα το ίδιο επεισόδιο περιγράφεται διαφορετικά. Σύμφωνα με την εκδοχή αυτή, ο στρατηγός με δική του πρωτοβουλία εστράφη προς τις Γερμανικές Αρχές και τις ενημέρωσε ότι στην Ελλάδα οι οπαδοί του ήταν πικραμένοι για τη στάση του Μεταξικού καθεστώτος. Ταυτόχρονα,
«εκφράζει πάλι την επιθυμία του να στείλει στην Ελλάδα με τη δική μας βοήθεια ένα μικρό αριθμό ανθρώπων.
Ο στρατηγός Πλαστήρας διαβεβαιώνει για τα φιλικά του αισθήματα προς τη Γερμανία και ξανατονίζει ότι η Ελλάδα, όταν επανέλθει ο ίδιος στην εξουσία -γεγονός που θεωρεί σίγουρο-, θα θελήσει να συνεργασθεί στενά με τη Γερμανία, στο πλαίσιο της επιδιωκόμενης από τον Φύρερ Νέας Τάξης στην Ευρώπη. Η Ελλάδα δεν επιθυμεί παρά τη διατήρηση της ελευθερίας της. Ο ίδιος πιστεύει ότι η παρέμβαση της Γερμανίας, υπό την έννοια του τερματισμού των εχθροπραξιών, ... θα ήταν επιτυχής και θα είχε πολιτικό όφελος για το Γερμανικό Ράιχ».
Δεν είναι γνωστό γιατί το Βερολίνο αγνόησε αυτή την πρόταση, η οποία ήταν βέβαια περιπλοκότερη, αλλά μακροπρόθεσμα υποσχόταν περισσότερα από την
«επιχείρηση Μαρίτα». Ίσως και ο ίδιος ο Πλαστήρας, την τελευταία στιγμή, να δίστασε να αναλάβει τέτοια δέσμευση. Πάντως, στις 16-7-1941, επιρρίπτει την ευθύνη για τη Γερμανική εισβολή στην
«ανήκουστη κουφότητα της βασιλικής κυβερνήσεως».
Ο Πυρομάγλου όμως αναφέρει, όχι απολύτως πειστικά, ότι, μετά την καθήλωση της Γερμανικής προέλασης στο Ανατολικό Μέτωπο, ο Πλαστήρας αναθεώρησε τις απαισιόδοξες προβλέψεις του όσον αφορά την έκβαση του πολέμου, και, συνεπώς, έκρινε αναγκαία την άμεση εμφάνιση του πολιτικού εκπροσώπου του στην πολιτική σκηνή της Αθήνας. Τελικά, μετά από τριήμερη συζήτηση με τον Πλαστήρα, ο Πυρομάγλου εγκαταλείπει τη Νίκαια στις 9-9-1941. Η αποστολή του συνίστατο, όπως ο ίδιος γράφει το 1947, να
«εργασθή με άλλα στελέχη της κινήσεως Πλαστήρα διά την ανάπτυξιν μιας οργανώσεως δημοκρατικής με σοσιαλιστικόν περιεχόμενον» στην Ελλάδα.
Ένδεκα χρόνια αργότερα, ο Πυρομάγλου συμπληρώνει σχετικά με την αποστολή του ότι η σχεδιαζόμενη
«κίνησις έπρεπε να διατήρηση την ανεξαρτησία της απέναντι και των δύο Ελληνικών κυβερνήσεων (Αθηνών και Καΐρου) και να είναι έτοιμη, σε δεδομένη στιγμή, να στραφή εναντίον του κατακτητού, να επιβάλη την τάξιν στην Ελλάδα μετά την αποχώρησιν ή την εκδίωξιν των στρατευμάτων του Άξονος, απαγορεύουσα ταυτοχρόνως την επάνοδον της μοναρχίας, μέχρι της στιγμής που ο ελληνικός λαός θα απεφάσιζεν ελεύθερα το πολίτευμα του».
Ο Πυρομάγλου, μετά την άφιξη του στην Αθήνα (23 / 9), έρχεται σε επαφή με τους παλαιούς συναγωνιστές του στρατηγού. Οι πάντες τον υποδέχονται με ενθουσιώδη συναίνεση.
«Για πραγματική δράση, όμως, η διάθεσις ήταν περιορισμένη». Έτσι, παρά τις προειδοποιήσεις του Πλαστήρα, τελικώς συναντάει τον Ζέρβα. Αυτός, ενθουσιασμένος, τον ενημερώνει σχετικά με τον νεοϊδρυμένο Ε.Δ.Ε.Σ και παρακαλεί να του δοθεί η
«ευκαιρία, κάτω από το όνομα του Πλαστήρα, να απόδειξη ότι δεν είναι έμπορος κινημάτων αλλά πραγματικός δημοκράτης».
Τον μήνα Οκτώβριο συμφωνούν να ηγηθεί του Ε.Δ.Ε.Σ πενταμελής Διοικούσα Επιτροπή, στην οποία ο Πυρομάγλου καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση ως γενικός γραμματέας, ενώ ο Ζέρβας,
«λόγω του παρελθόντος» του, αρκείται στην τελευταίο. Αλλά επειδή στο μεταξύ είχε κυκλοφορήσει το ιδρυτικό, ο Πυρομάγλου προσωρινά παραιτείται από την αξίωση για άμεση
«δημοκρατικοποίηση». Εξάλλου, ο Ζέρβας τον διαβεβαιώνει ότι αυτή θα περιληφθεί σε ένα μελλοντικό
«πλήρες και αναλυτικό πρόγραμμα». Η πραγμάτωση του, εντούτοις, καθυστερεί ως τον Μάρτιο του 1943.
Ο Ε.Δ.Ε.Σ του βουνού και ο Ε.Λ.Α.Σ
«Τον Ε.Δ.Ε.Σ του βουνού δεν μπορούμε να τον ταυτίσουμε με τον Ε.Δ.Ε.Σ της Αθήνας. Και η διαφορά δεν περιορίζεται μόνο στο σκηνικό...» (Κομνηνός Πυρομάγλου).
«Ο Ε.Δ.Ε.Σ ήταν εξαρχής και έμεινε ως το τέλος ένας στρατός εμφυλίου πολέμου» (Ριζοσπάστης, 28-11-1944).
Ο Ζέρβας τον Οκτώβριο του 1941 είχε δηλώσει στον μετέπειτα υπαρχηγό του, Κ. Πυρομάγλου, τα εξής:
«Προκειμένου κάποτε να αποδυθούμε σε αγώνα Αντιστάσεως, αυτός θα είναι προ παντός ένοπλος αγών στα βουνά της Ελλάδος, τα οποία προσφέρονται για ανταρτοπόλεμο όπως και επί Τουρκοκρατίας». Την ίδια άποψη εκφράζει ο «στρατηγός» και σε άλλους συνομιλητές του.
Έτσι, παρά τους σχετικούς δισταγμούς του Πυρομάγλου, τους οποίους οπωσδήποτε ενισχύει η απροκάλυπτη άρνηση κάθε μορφής αντίστασης από την πλευρά πολλών συναδέλφων και φίλων του, αρχίζουν ενωρίς οι επαφές που αποβλέπουν στο ξεκίνημα και στον συντονισμό του αντιστασιακού αγώνα. Προθυμότεροι εμφανίζονται οι εκπρόσωποι της Ε.Λ.Δ και κυρίως της Σ.Κ.Ε (ο ταγματάρχης Μ. Κλαδάκης), που συγκροτούν για τον σκοπό αυτό, μαζί με τον Ζέρβα, μια Συντονιστική Επιτροπή.
Διστακτικότεροι φέρονται ότι ήταν οι αντιπρόσωποι του Κ.Κ.Ε και ιδιαίτερα ο Θανάσης Χατζής, μέλος και αργότερα -μετά τη σύλληψη του διαλλακτικότερου Λ. Αποστόλου- γενικός γραμματέας της Κ.Ε του Ε.Α.Μ. Ο Χατζής θέτει ως προϋπόθεση την προσχώρηση του Ε.Δ.Ε.Σ στο Ε.Α.Μ, το οποίο θα κατηύθυνε τις εκκολαπτόμενες ανταρτοομάδες. Ο Ζέρβας απορρίπτει αυτή την πρόταση, παρόλον ότι του προσφέρεται η στρατιωτική ηγεσία αυτού του κοινού Αντάρτικου, και εμφανίζεται πρόθυμος να δεχθεί ένα κοινό επιτελείο.
Υπογραμμίζει, μάλιστα, ότι σχεδιάζει μελετημένη ένοπλη δράση
«εν συναρτήσει προς τους στρατηγικούς σκοπούς του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής», ενώ
«το Ε.Α.Μ απεναντίας ήτο υπέρ της μέχρις εσχάτων και διά παντός μέσου εθνικής αντιστάσεως». Βέβαια, ο έντονα Αγγλόφιλος προσανατολισμός του Ζέρβα δύσκολα συμβιβάζεται με την αρχική άρνηση του ιδίου να αποδεχθεί την Ε.Α.Μική αντίληψη για την «καθολικότητα του αγώνα», αποκλείοντας παράλληλα την προσχώρηση στον Ε.Δ.Ε.Σ των μοναρχικών, τους οποίους υποστήριζαν οι Βρετανοί.
Συνεπώς, μολονότι και οι δύο οργανώσεις αποφεύγουν την ανοιχτή ρήξη, οι διαπραγματεύσεις δεν έχουν συνέχεια. Κατά τον Πυρομάγλου, ο Ε.Δ.Ε.Σ δεν αποκλείει εντελώς μια μελλοντική συνεργασία με το Ε.Α.Μ, κυρίως όμως ενδιαφέρεται για τη σύσταση ενός αμιγούς
«δημοκρατικού» σώματος, ανεπηρέαστου από κομμουνιστές και βασιλικούς. Ενώ οι σχετικές επαφές με τον πολιτικό κόσμο μένουν άκαρπες, αντίθετα, οι διαβουλεύσεις με εξέχοντες δημοκρατικούς αξιωματικούς είναι γόνιμες, όπως με την περίπτωση του συνταγματάρχη Ψαρρού, από τους απόστρατους του '35.
Αυτός, μετά από τρία χρόνια εξορίας, είχε ζητήσει να υπηρετήσει ως εθελοντής στο Αλβανικό Μέτωπο, αλλά η κυβέρνηση Μεταξά απέρριψε την αίτηση του. Ακολούθως, τον Ιούλιο του 1941, είχε επιχειρήσει να συγκροτήσει ένοπλες ομάδες στην Κεντρική Μακεδονία, στο όνομα της νεοσύστατης οργάνωσης
«Ελευθερία» και σε συνεργασία με το Κ.Κ.Ε. Όμως, μετά από ελάχιστες επιτυχίες, εγκαταλείπει εσπευσμένα τη Μακεδονία το φθινόπωρο, όχι τόσο γιατί τον καταζητούσαν οι Γερμανοί όσο εξαιτίας των διαφορών του με την κομμουνιστική πτέρυγα της
«Ελευθερίας».
Μόλις επιστρέφει στην Αθήνα, αρχίζει να προετοιμάζει νέο ξεκίνημα, στηριζόμενος αυτή τη φορά περισσότερο σε παλαιούς συναγωνιστές, όπως στον ικανότατο Ευρ. Μπακιρτζή. Ο
«κόκκινος συνταγματάρχης», αντίθετα από τον απόλυτα ευθύ Ψαρρό, ανήκει στις αντιφατικές προσωπικότητες της περιόδου, καθώς άλλωστε μαρτυρούν και οι διάφοροι σταθμοί της εντυπωσιακής του σταδιοδρομίας. Στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο τιμάται με ανώτερο βρετανικό παράσημο (DSO), το 1922 είναι επιτελάρχης στην
«Επαναστατική Επιτροπή» του Πλαστήρα, αργότερα στρατιωτικός ακόλουθος στο Βουκουρέστι, όπου και καταφεύγει, όταν μετά το κίνημα του '35 καταδικάζεται ερήμην σε θάνατο.
Τον επόμενο χρόνο κυκλοφορεί η φήμη ότι είχε καταταγεί στις Διεθνείς Ταξιαρχίες, για να πολεμήσει στον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο. Ακόμα και όταν επιστρέφει στην Ελλάδα, κατόπιν αμνηστίας, αποφεύγει να διαλύσει με μια διάψευση την αίγλη του υποτιθέμενου εθελοντή - αγωνιστή ενάντια στον Ισπανικό και παγκόσμιο φασισμό. Το 1940 / 41 το Μεταξικό καθεστώς απορρίπτει την αίτηση του να καταταγεί ως εθελοντής στο Αλβανικό Μέτωπο, όπως το ίδιο είχε συμβεί και με πολλούς άλλους επιφανείς δημοκρατικούς αξιωματικούς, τον Ζέρβα, τον Σαράφη κ.λπ.
Στα μέσα Απριλίου του 1941, λίγο πριν από την ολοκλήρωση, της γερμανικής κατάληψης, ο Μπακιρτζής προθυμοποιείται, σε συνεργασία με αγγλικές υπηρεσίες, να συγκροτήσει μιαν οργάνωση κατασκοπείας και δολιοφθοράς. Η επιχείρηση δεν αργεί να εφοδιασθεί με δύο ασυρμάτους, εκρηκτικές ύλες και την κωδική ονομασία
«Προμηθεύς», αλλά ο συνταγματάρχης γρήγορα παύει να ενδιαφέρεται και εγκαταλείπει τους λιγοστούς συνεργάτες του, που συνεχίζουν τη δραστηριότητα τους με το όνομα
«Προμηθεύς Π». Από αυτούς κυρίως διακρίθηκαν οι απόστρατοι αξιωματικοί του Ναυτικού, Χ. Κουτσογιαννόπουλος και Δ. Μπαρδόπουλος.
Λίγο αργότερα, το Κ.Κ.Ε προσφέρει στον Μπακιρτζή την ηγεσία των εκκολαπτόμενων αντάρτικων ομάδων, που εκείνος ωστόσο αποποιείται, γιατί θεωρεί τον κλεφτοπόλεμο αναχρονιστικό και μάταιο τόλμημα σε εποχή ανάπτυξης του τεχνολογικού πολέμου. Ακολούθως, ο
«κόκκινος συνταγματάρχης» αποφασίζει να καλλιεργήσει προσωρινά σχέσεις με τους «σοσιαλδημοκράτες», δηλαδή με τον Ψαρρό και τον νεαρό πολιτικό Καρτάλη -πρώην βασιλόφρονα- καθώς και με την αριστερή πτέρυγα της λεγόμενης
«Πλαστηρικής Ομάδας».
Στις 3/3/1942, ένα Βρετανικό ραδιοτηλεγράφημα διατάσσει τον
«Προμηθέα ΙΙ» να προσφέρει προστασία στους πράκτορες που επρόκειτο να πέσουν με αλεξίπτωτο και να διασφαλίσει το υλικό δολιοφθοράς που θα έριχναν τα αεροπλάνα. Σύμφωνα με τη συμμαχική εντολή, ο
«Προμηθεύς Π» μπορούσε να στρατολογήσει
«οιονδήποτε αριθμόν ανδρών» έκρινε αναγκαίο, με εξασφαλισμένα τα «απαιτούμενα μέσα συντηρήσεως αυτών καθώς και των οικογενειών τους», δηλαδή συγκρότηση ένοπλων ομάδων.
Στις αρχές Απριλίου καταφθάνει στην Αθήνα ο πλέον δραστήριος σύνδεσμος των Βρετανικών υπηρεσιών κατά την πρώτη κατοχική περίοδο, ο Γεράσιμος Αλεξάτος.
«Επαγγελματίας λαθρέμπορος, άσος στο είδος του» και φυσικά με μεγάλη πείρα στα λαθραία ταξίδια στην Ανατολική Μεσόγειο. Αυτή όμως τη φορά είναι εφοδιασμένος με υλικό και οδηγίες για δολιοφθορά και ανταρτοπόλεμο, καθώς και με σημαντική ποσότητα Βρετανικών λιρών που στην Ελλάδα, λόγω της συνεχούς διολίσθησης της δραχμής, αποτελούν το πλέον ποθητό νόμισμα.
Με προτροπή του Αλεξάτου, ο πλοίαρχος Αλ. Λεβίδης, αρχηγός μιας μεγάλης οργάνωσης φυγαδεύσεων, προσκαλεί ορισμένους εξέχοντες αξιωματικούς, με στόχο να πεισθούν να αναλάβουν την ηγεσία των ανταρτοομάδων. Από τους παρευρεθέντες, ο παλαιός Πλαστηρικός Κ. Βεντήρης, εκπρόσωπος ενός κύκλου γύρω από τον στρατηγό Κ. Μανέτα, αρνείται κάθε σχετική πρωτοβουλία ως
«πρόωρη και βλαβερή», υποστηρίζοντας ότι και η ελαχίστη ωφέλεια που θα προέκυπτε θα ήταν δυσανάλογη σε σχέση με τα αντίποινα των κατακτητών.
Αντίθετα, ο Μπακιρτζής και ο Ψαρρός δείχνουν προθυμία και μάλιστα διαβεβαιώνουν ότι και οι απόντες, Σαράφης και Ζέρβας, είναι έτοιμοι να μοιραστούν μαζί τους την ηγεσία του Αντάρτικου στην Κεντρική Ελλάδα. Ταυτόχρονα, όμως, δηλώνουν κατηγορηματικά ότι κανένας τους δεν επρόκειτο να αναλάβει αποστολή σε περίπτωση που το Κάιρο τους ζητούσε συνεργασία με το Ε.Α.Μ ή έδινε παρόμοια εντολή στους κομμουνιστές. Έτσι, παρά τις αντιρρήσεις του Λεβίδη, απορρίπτεται η πρόταση του Αλ. Σεφεριάδη, να ηγηθούν δηλαδή των σχεδιαζόμενων ενόπλων τμημάτων του Ε.Α.Μ αξιωματικοί δημοκρατικής προέλευσης.
Λίγες ημέρες αργότερα, ο Αλεξάτος διοργανώνει νέα συνδιάσκεψη. Τη φορά αυτή συμμετέχουν και οι Ζέρβας, Πυρομάγλου και Κουτσογιαννόπουλος, αρχηγός του
«Προμηθέα Π», ενώ απουσιάζει ο Λεβίδης. Οι παριστάμενοι συμβιβάζονται με κάποια τροποποίηση ως προς την κατανομή των
«σφαιρών επιρροής». Ο Ζέρβας αναλαμβάνει τη συγκρότηση ανταρτοομάδων στην Ήπειρο και Δ. Στερεά Ελλάδα, ενώ ο Ψαρρός στην υπόλοιπη Ρούμελη. Όσο για τη Θεσσαλία, αγνοείται ο Σαράφης, που ήδη είχε αναχωρήσει για εκεί, χάρη των δύο συνταγματαρχών του Ε.Δ.Ε.Σ, Απ. Παπαγεωργίου και Λέων. Σπαή.
Ο Μπακιρτζής φιλοδοξεί να αναλάβει γενικός αρχηγός όλου του ένοπλου αγώνα, εγκαθιστώντας το -αρχικά κινητό- στρατηγείο του στην περιοχή Γκιώνας - Παρνασσού. Την ίδια ακριβώς εποχή, όπως είδαμε, οι Κεντρικές Επιτροπές του Κ.Κ.Ε, του Ε.Λ.Α.Σ και του Ε.Α.Μ δίνουν τελικά στον Άρη την άδεια να ξεκινήσει για το βουνό. Οι πληροφορίες για τα παράλληλα σχέδια θα πρέπει να είχαν διαρρεύσει στο Ε.Α.Μ μάλλον μέσω του Κουτσογιαννόπουλου ή του Σεφεριάδη. Έτσι,η πεντάδα των συνταγματαρχών είχε ήδη χάσει την πρώτη μάχη με τον Κλάρα. Αλλά σύντομα δέχονται και νέο πλήγμα.
Ο Αλεξάτος τους ειδοποιεί ότι το Κάιρο περιόρισε την εντολή στον Ε.Δ.Ε.Σ και τον Ε.Λ.Α.Σ στους οποίους διανέμει και τα κονδύλια. Όμως, ο Ζέρβας δεν είναι ικανοποιημένος από την προκαταβολή που έλαβε και υποπτεύεται ότι εξαπατήθηκε προς όφελος του Ε.Λ.Α.Σ. Ακολουθούν έντονες συζητήσεις με τον Αλεξάτο, ο οποίος, καθώς αρχίζει να φοβάται για τη ζωή του, ζητάει άσυλο στο Κ.Κ.Ε. Εκεί γίνεται ευπρόσδεκτος, πολύ περισσότερο αφού φέρνει μαζί του σαν «προίκα» έναν (ή δύο) ασυρμάτους και 7.100 λίρες. Όπως ήταν επόμενο, από τώρα και στο εξής τα μηνύματα του Αλεξάτου προς Κάιρο είναι απολύτως αρνητικά για τον Ζέρβα.
Είναι, άλλωστε, πιθανόν το Κάιρο να λαβαίνει προειδοποιήσεις και από άλλες πηγές όσον αφορά το διπλό παιγνίδι που μπορούσε να παίξει πάλι ο αρχηγός του Ε.Δ.Ε.Σ. Για παράδειγμα, οι σχέσεις με τον Ι. Βουλπιώτη, από τους πρωτεργάτες της Γερμανικής προπαγάνδας, καθώς και με τους Ιταλούς δημιουργούν υποψίες σε βάρος του. Συγκεκριμένα, στη διάρκεια μιας ανάκρισης, ο Ζέρβας είχε προσκομίσει το
«αθώο» (όσον αφορά αντιστασιακές προθέσεις) ιδρυτικό του Ε.Δ.Ε.Σ καθώς και την επιστολή Πλαστήρα προς Τσουδερό, για να αποδείξει ότι η οργάνωση του στρεφόταν μόνο κατά της μοναρχίας και άλλων Ελλήνων αντιπάλων και όχι εναντίον των κατακτητών.
Τα ίδια επιχειρήματα χρησιμοποιεί, λίγες εβδομάδες αργότερα, σε υπόμνημα του προς τον στρατιωτικό διοικητή Τζελόζο. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Ιταλοί πείθονται σε τέτοιο βαθμό, ώστε του προτείνουν να προσχωρήσει στην κυβέρνηση Τσολάκογλου. Εξαιτίας λοιπόν αυτών των συμβάντων, το Κάιρο δυσπιστεί όταν ο Ζέρβας ζητάει και νέα αναβολή, επικαλούμενος λόγους οργανωτικούς, μολονότι, με τη χρηματική ενίσχυση, είχε δεσμευθεί απέναντι στον
«Προμηθέα II» και τους Βρετανούς εντολοδότες του ότι στο τέλος Μαΐου θα ξεκινούσε για το βουνό.
Επιπλέον, το έντονο οικονομικό ενδιαφέρον του στρατηγού δεν συντελεί στη δημιουργία ευνοϊκών εντυπώσεων. Αν και τακτικός θαμώνας χαρτοπαικτικής λέσχης, δραστηριότητα την οποία ανέπτυσσε για να βοηθήσει στη χρηματοδότηση του
«Εθνικού Αγώνα» -όπως ο ίδιος μεταπολεμικά θα ισχυρισθεί- αξιώνει επιπροσθέτως 5.000 χρυσές λίρες. Έτσι, το Κάιρο δίνει εντολή στον
«Προμηθέα II» να διακόψει τις επαφές με τον
«επικίνδυνο Ζέρβα».
Αλλά ο Κουτσογιαννόπουλος που δεν θέλει να χαθούν όλες οι προετοιμασίες, σε βίαιη συζήτηση με τον αρχηγό του Ε.Δ.Ε.Σ, απαιτεί από εκείνον να εγκαταλείψει τάχιστα την Αθήνα, γιατί, διαφορετικά, θα τον κατήγγειλε δημόσια στο ΒΒC για προδοσία και κατάχρηση συμμαχικών χρημάτων - 12.000 χρυσές λίρες ως εκείνη τη στιγμή. Αυτό το τελευταίο επεισόδιο επιταχύνει την όλη διαδικασία. Στις 23/7/1942 ακολουθεί η έξοδος του Ναπολέοντα Ζέρβα στον ορεινό Βάλτο.
Τον συνοδεύουν ο Πυρομάγλου, ο ανθυπασπιστής του, Μιχ. Μυριδάκης, και δύο ακόμη έμπιστοι φίλοι του.
«Οπλισμένοι μόνο με ένα σουγιά», όταν φθάνουν στον προορισμό τους, διαπιστώνουν ότι ο εντολοδόχος τους είχε αμελήσει κάθε προεργασία και είχε δουλέψει μάλλον για την τσέπη του - επιπλέον ο διαθέσιμος ασύρματος δεν λειτουργούσε. Έτσι, ο Πυρομάγλου και ο Μπαρδόπουλος, που είχε φθάσει στο μεταξύ, αναγκάζονται να επιστρέψουν στην Αθήνα για να έλθουν σε επαφή με τις βρετανικές υπηρεσίες και να ενημερωθούν για τους άλλους επίδοξους ηγέτες.
Όμως,τα νέα δεν είναι ευχάριστα. Ο Σπαής έχει φυλακισθεί από τους Ιταλούς, ο Μπακιρτζής έχει εγκαταλείψει την Ελλάδα, χωρίς να είναι σαφής ο τόπος προορισμού του. Απλώς, είχε αναφέρει στους στενότερους συνεργάτες του ότι σκόπευε να έλθει σε απευθείας επαφή με το Κάιρο για να μεταπείσει τις βρετανικές Αρχές και κυρίως τη SOE (Βρετανική υπηρεσία αρμόδια για οργάνωση ανατρεπτικών ενεργειών), ώστε να αναθεωρήσουν την πολιτική τους, δηλαδή να του αναθέσουν «επισήμως και δι' επισήμων δηλώσεων την γενική ηγεσία του όλου ενόπλου αγώνος εις την Ελλάδα».
Ταυτόχρονα, όμως, δεν είχε οριστικά παραιτηθεί από την ιδέα να μεταβεί (προηγουμένως;) στην Κωνσταντινούπολη για να διερευνήσει στο εκεί προξενείο τις Σοβιετικές προθέσεις σχετικά με την Ελλάδα, και συγκεκριμένα κατά πόσον η
ΕΣΣΔ θα ήταν διατεθειμένη να ενισχύσει την «κίνηση Μπακιρτζή»... Ο Παπαγεωργίου, από την άλλη πλευρά, είχε ήδη χαρακτηρίσει
«χίμαιρα» κάθε σκέψη ένοπλης αντίστασης και είχε συσπειρώσει τους ομοϊδεάτες του στον Ε.Δ.Ε.Σ. Ήδη, διαφαίνεται η αρχή μιας διάσπασης, που τελικά θα οδηγήσει τη μία πτέρυγα στο στρατόπεδο του δοσιλογισμού.
Ο Ψαρρός, αντίθετα, είναι αποφασισμένος να οργανώσει Αντάρτικο στην περιοχή του, παρά την άρνηση του Καΐρου, αλλά θέλει πρώτα να περιμένει την επιστροφή του Μπακιρτζή. Επιπλέον, τον συγκρατεί ο γυναικάδελφος του, ταγματάρχης Ιω. Τσιγάντες, ο οποίος είχε φθάσει με μυστική αποστολή από τη Μέση Ανατολή. Πριν ο Πυρομάγλου επιστρέψει οριστικά στον Βάλτο, ο Ζέρβας δέχεται την πρώτη ρίψη υλικού από Αγγλικό αεροπλάνο (27/8/42), η οποία συνίσταται σε μερικά παλιά μακρύκανα Ιταλικά τουφέκια, οβίδες όλμου χωρίς όλμο, 22 αριστερές αρβύλες...
Αργότερα, πληροφορείται πως η SOE εξακολουθεί να μην τον εμπιστεύεται ιδιαίτερα. Παρά το πενιχρό υλικό όφελος, το ινκόγκνιτο του Ζέρβα καταρρέει -εμφανιζόταν στην περιοχή ως μαυραγορίτης- και αποκαλύπτεται η αληθινή του ταυτότητα και αποστολή. Αυτό έχει θετικές αλλά και αρνητικές συνέπειες. Από τη μία πλευρά, μια σύναξη τοπικών ευυπόληπτων πολιτών, με την παρουσία του μητροπολίτη Αιτωλοακαρνανίας, αποφασίζουν να παραδώσουν τον επίδοξο ταραξία στους Ιταλούς, αποδεικνύοντας έτσι τη νομιμοφροσύνη τους.
Ταυτόχρονα, μια επιτροπή χωρικών απαιτεί από τον Ζέρβα να απομακρυνθεί από την περιοχή για να μην προκληθούν αντίποινα. Από την άλλη όμως πλευρά, ο Ζέρβας επωφελείται από την προσάρτηση μικρών ανταρτοομάδων που προϋπήρχαν εκεί. Ακολουθεί η προσχώρηση και άλλων ατόμων που εκδήλωναν αντιστασιακές διαθέσεις, όπως, για παράδειγμα, του γιατρού Στ. Χούτα. Επίσης, ο Ζέρβας συνάπτει με το τοπικό Ε.Α.Μ ένα Συμφωνητικό Αμοιβαίας Βοηθείας (11/10), που όμως δεν αντέχει στην πρώτη δοκιμασία.
Στη διάρκεια μιας σύγκρουσης με ισχυρή Ιταλική φάλαγγα, μάλλον λόγω της αδράνειας των υπεύθυνων Ε.Α.Μικών στελεχών, οι Ιταλοί κατορθώνουν να διαφύγουν, αν και ταπεινωμένοι από τη μικρή δύναμη του Ζέρβα, ενώ καταφθάνει αιφνίδια στη διάρκεια της μάχης ο νεότατος Βρετανός ταγματάρχης, Κρις Γουντχάουζ. Την 1η Οκτωβρίου του 1942, οκτώ Βρετανοί καταδρομείς -μεταξύ των οποίων, εκτός από τον Γουντχάουζ, είναι και ο αρχηγός της ομάδας, συνταγματάρχης Έντυ Μάγιερς- πέφτουν με αλεξίπτωτα στην Γκιώνα.
Η ομάδα αυτή, με το κωδικό όνομα
«Harling», έχει ως αποστολή την ανατίναξη μιας από τις τρεις μεγάλες σιδηροδρομικές γέφυρες της κεντρικής Ελλάδας, του Γοργοποτάμου, του Ασωπού, της Παπαδιάς. Σκοπός της ενέργειας αυτής είναι να διακοπεί η σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης Αθήνας, η οποία βοηθούσε στον εφοδιασμό του Ρόμελ στην Αφρική. Οι Βρετανοί κομάντος δεν καταφέρνουν να έλθουν σε επαφή με τον Άρη.
Ως σήμερα δεν έχει τελείως διευκρινισθεί αν αυτή η καθυστέρηση οφειλόταν σε αντιβρετανικές ή αντικομμουνιστικές προκαταλήψεις της μιας ή της άλλης πλευράς, ή ήταν απόρροια της δυσκολίας ως προς την επικοινωνία με τον απομακρυσμένο και συνεχώς μετακινούμενο Αρχηγό του Ε.Λ.Α.Σ. Όπως και αν έγινε, ο Μάγιερς στέλνει τον μόλις εικοσιτριάχρονο Γουντχάουζ -δεινό ορειβάτη- να διασχίσει τον ορεινό όγκο της Πίνδου, για να συναντήσει τον Ζέρβα και να του ζητήσει μια ομάδα κρούσης που θα εξουδετέρωνε την Ιταλική φρουρά της γέφυρας.
Ο αρχηγός του Ε.Δ.Ε.Σ συγκατατίθεται αμέσως με ενθουσιασμό. Έτσι, αφήνοντας πίσω του λίγους μόνο άνδρες για να απασχολούν τους Ιταλούς και παίρνοντας τους υπόλοιπους, περίπου 60, αναχωρεί με τον
«Ευάγγελο», όπως αποκαλούσε τον Γουντχάουζ, ως αγγελιαφόρο χαρμόσυνου μηνύματος. Στον δρόμο συναντώνται τελικά στο χωριό Βίνιανη με τον μυστηριώδη ταγματάρχη Άρη, ο οποίος, είχε ήδη έλθει σε επαφή με μιαν άλλη τετραμελή ομάδα Βρετανών. Αυτή, για τεχνικούς λόγους, είχε πέσει στην Ελλάδα μόλις στο τέλος Οκτωβρίου και μάλιστα σχεδόν δίπλα στην Ιταλική φρουρά του Καρπενησίου, απ' όπου με τη βοήθεια χωρικών κατέφυγε στον Ε.Λ.Α.Σ.
Η συνάντηση της Βίνιανης χαρακτηρίζεται από αμοιβαίες αβρότητες, αν και αρχικά ο Άρης είναι μάλλον διστακτικός σχετικά με την επιχείρηση. Αλλά γρήγορα δέχεται να συμμετάσχει. Η επιχείρηση ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοπόταμου, στις 25/11, στέφεται με επιτυχίαν, παρόλο ότι οι Ιταλοί είχαν σαφείς υποδείξεις για τη σχεδιαζόμενη ενέργεια. Βέβαια, από εκείνη την ημέρα άρχισε έντονη διαμάχη για το ποιος θα στεφόταν με τις δάφνες της νίκης. Πάντως, βέβαιο είναι ότι ο Ε.Λ.Α.Σ συνεισέφερε σε άνδρες, οπλισμό και αγωνιστικότητα καθώς και ότι ο Άρης, διαδραμάτισε εξαίρετο ρόλο.
Πάντως οι σχέσεις ανάμεσα στις δύο οργανώσεις εξακολουθούν να είναι εγκάρδιες. Ο Άρης και ο Ζέρβας συμφωνούν να μην στρατολογεί αντάρτες ο ένας στην περιοχή του άλλου -με σύνορα τον Αχελώο- όπως επίσης η μία οργάνωση να μην δέχεται αποστάτες της άλλης. Είναι ακόμη νωπός ο γενικός ενθουσιασμός από την επιτυχημένη επιχείρηση, αφού τον Δεκέμβριο ακολουθούν τα ιταλικά αντίποινα, δηλαδή η εκτέλεση 22 συνολικά ομήρων.
Η πρώτη δυσαρέσκεια εκδηλώνεται όταν οι Βρετανοί κομάντος ετοιμάζονται να αναχωρήσουν δυτικά, από κοινού με την ομάδα του Ζέρβα. Ο Άρης παρακαλεί τον Μάγιερς να του αφήσει κάποιο σύνδεσμο, αλλά λαβαίνει αόριστη υπόσχεση για το μέλλον, με τη δικαιολογία ότι όλοι οι διαθέσιμοι αξιωματικοί επρόκειτο να επιστρέψουν στο Κάιρο με εξαίρεση τον Γουντχάουζ που είχε αποφασισθεί να παραμείνει στον Ε.Δ.Ε.Σ μαζί με τρεις βοηθούς, μεταξύ των οποίων και ο μόνος Έλληνας του «Harling», ο Θέμις Μαρίνος. Όπως ήταν φυσικό, ο Ε.Λ.Α.Σ άκουσε με μεγάλη δυσφορία αυτή την εξήγηση των Βρετανών...
Η λανθάνουσα κρίση μετατρέπεται σε αγανάκτηση όταν το ΒΒC εγκωμιάζει τις
«ηρωικές πράξεις του στρατηγού Ζέρβα», ενώ δεν κάνει ουδεμία μνεία για την κατεξοχήν αποφασιστική συμμετοχή των Ε.Λ.Α.Σιτών. Αλλά και το εχθρικό στρατόπεδο από την πλευρά του, σαν να υπήρχε μυστική συμφωνία, περιορίζει τη διαφήμιση στον στρατηγό ο οποίος συνειδητά είχε αφήσει σημείωμα με το όνομα του στον Γοργοπόταμο. Οι τοπικές εφημερίδες, με πηχυαίους τίτλους, αναγράφουν την επικήρυξη του Ζέρβα σε αστρονομικά (πληθωριστικά βέβαια) ποσά, πράγμα που ενθουσιάζει τον στρατηγό.
Ας σημειωθεί επίσης ότι ο υπεύθυνος του Κ.Κ.Ε για τη Στερεά, Ηλίας Μανιάτης, προσωπικός αντίπαλος του Άρη, δεν μεταβιβάζει ούτε το κοινό ανακοινωθέν στην Αθήνα, με αποτέλεσμα ο παράνομος Τύπος της πρωτεύουσας να βασίζεται προσωρινά στους διθυράμβους του Ζέρβα. Οι φήμες για άφθονες ρίψεις πολεμοφοδίων στον ΕΔΕΣ αυξάνουν τη δυσαρέσκεια στο αρχηγείο της Ρούμελης, η οποία γρήγορα μεταβάλλεται σε οργή όταν, μια νύχτα του Δεκεμβρίου, λιποτακτούν περίπου είκοσι πέντε Ε.Λ.Α.Σίτες, με άγνωστο προορισμό.
Υποκινητής της ανταρσίας είναι ο υπαξιωματικός Ν. Κωστορίζος, τον οποίο συχνά είχαν δει να συζητάει ζωηρά με στελέχη του Ε.Δ.Ε.Σ καθώς και με τον Θ. Μαρίνο. Συνεπώς, η ολομέλεια των ανταρτών αποφασίζει να μην χρονοτριβήσουν, αλλά να κατευθυνθούν αμέσως εκεί όπου πίστευαν πως οι λιποτάκτες θα είχαν βρει άσυλο, δηλαδή στον Ζέρβα, και να ξεκαθαρίσουν μαζί του εκτός από το συγκεκριμένο θέμα και όσα άλλα είχαν ενδιαμέσως προκύψει. Ο Άρης, στον δρόμο, λαβαίνει την απόφαση να διαλύσει δυναμικά τον Ε.Δ.Ε.Σ.
Όμως,οι προφυλακές του Ζέρβα αγρυπνούν, επιπλέον δε οι αναζητούμενοι λιποτάκτες δεν βρίσκονταν εκεί. Αργότερα, θα γίνει γνωστό ότι εκείνοι, για λόγους τακτικής, είχαν καταφύγει στην πλησιέστερη ανταρτοομάδα του ταγματάρχη Κωστόπουλου. Η απροσδόκητη αυτή εξέλιξη μεταβάλλει αμέσως τις διαθέσεις του Άρη, ενώ για την εξομάλυνση των σχέσεων μεσολαβούν η τοπική οργάνωση του Ε.Α.Μ και ο Γουντχάουζ. Ο νεαρός Άγγλος είναι επίσης παρών στη σύσκεψη την οποία πραγματοποίησαν ο Άρης και ο Ζέρβας με τους εκατέρωθεν πολιτικούς τους συμβούλους, Πυρομάγλου και Λευτεριά, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, στο μοναστήρι Ροβέλιστα, κοντά στην Άρτα.
Ενώ, λοιπόν, ο στρατηγός κερνάει τα δύο τελευταία μπουκάλια ουίσκυ «εκ Καΐρου», ο αρχηγός του Ε.Λ.Α.Σ αρνείται κάθε εχθρική πρόθεση από την πλευρά των τετρακοσίων ανταρτών του. Μάλιστα, προς αποφυγή μελλοντικών παρεξηγήσεων, συστήνει τη συγχώνευση των δύο οργανώσεων σε όλους τους τομείς, καθώς και τη συγκρότηση κοινού αρχηγείου, με τον Ζέρβα στρατιωτικό διοικητή, τον ίδιο «καπετάνιο» και με έναν «πολιτικό καθοδηγητή» κοινής εμπιστοσύνης.
Ο Ζέρβας δέχεται να συσταθεί η τελευταία αυτή θέση του
«κομισάριου», με τον όρο ότι θα την ανελάμβανε ο Γουντχάουζ. Ο Ε.Λ.Α.Σ θεωρεί την πρόταση αυτή ασυμβίβαστη με το εθνικό φιλότιμο και αντιπροτείνει να γίνει ο ίδιος ο Ζέρβας πολιτικός καθοδηγητής, εφόσον τόσο πολύ δυσπιστούσε προς τον θεσμό. Τελικά, οι δύο πλευρές συμφωνούν καταρχήν σε μια κοινή βάση -πράγμα που κυρίως οφείλεται στην ευελιξία του Άρη-, αλλά οι προτάσεις τους πρέπει να επικυρωθούν και να επεξεργασθούν στις λεπτομέρειες τους από τις εκατέρωθεν Κεντρικές Επιτροπές.
Ως σήμερα αμφισβητείται ο λόγος για τον οποίο δεν συνεχίστηκε αυτός ο διάλογος. Φαίνεται ότι καμία από τις ενδιαφερόμενες οργανώσεις δεν επέδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Είναι, άλλωστε, χαρακτηριστικό ότι η ηγεσία του Κ.Κ.Ε στην Αθήνα μένει άφωνη, όταν πληροφορείται το περιεχόμενο της προκαταρκτικής συμφωνίας. Κατά την άποψη του Χατζή, η αγανάκτηση του Κ.Κ.Ε δεν οφείλεται στο γεγονός της προσέγγισης με τον Ε.Δ.Ε.Σ, αλλά στην αυθαιρεσία του Λευτεριά και ιδιαίτερα του Άρη, που
«κάνανε του κεφαλιού τους».
Σύμφωνα με τη στενή γραφειοκρατική αντίληψη, πράγματι δεν είχαν καμιά αρμοδιότητα να διαπραγματευθούν την ενοποίηση του Αντάρτικου σε ευρεία κλίμακα, αφού η εξουσιοδότηση τους, τότε, περιοριζόταν στην περιοχή της Ρούμελης. Βέβαια, πρέπει να σημειωθεί ότι το Ε.Α.Μ αντιμετώπιζε με μεγαλύτερη προθυμία όλες τις σχετικές πρωτοβουλίες, γιατί, ως ισχυρότερος εταίρος, υπολόγιζε ότι σε ενδεχόμενο εναγκαλισμό μάλλον θα είχε όφελος.
Επομένως, η κύρια ευθύνη για τη μη ευόδωση αυτού του σχεδίου -οπωσδήποτε ενδιαφέροντος και ίσως σωτήριου- βαραίνει τον αρχηγό του Ε.Δ.Ε.Σ, ο οποίος, στη διάρκεια ακόμη των διαπραγματεύσεων, είχε αρχίσει να εφαρμόζει τακτική κωλυσιεργίας. Εξάλλου, πολλές ερμηνείες επιδέχονται όσα, λίγες ώρες μετά τη συνάντηση, σημειώνει ο Ζέρβας στο ημερολόγιο του:
«Οι Άγγλοι ελπίζω να αντελήφθησαν την ικανότητα μου, όπως και τας ειλικρινείς μου προθέσεις για το μέλλον... ».
Λίγες ημέρες μετά την αναχώρηση των Ε.Λ.Α.Σιτών, οι άνδρες του Μάγιερς επιστρέφουν στον Βάλτο κατάκοποι και απογοητευμένοι, αφού η απόπειρα φυγάδευσης τους με υποβρύχιο απέτυχε. Ήδη, τους υποδέχεται ένας αγγελιαφόρος από τη Μέση Ανατολή, ο λοχαγός Τζόρνταν, ο οποίος τους πληροφορεί ότι έπρεπε προσωρινά να παραμείνουν στην Ελλάδα ως
«Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή» (Β.Σ.Α). Τότε, ο Μάγιερς δεν επιλέγει ως έδρα του την περιοχή της μεγαλύτερης αντιστασιακής οργάνωσης, αλλά εγκαθίσταται δίπλα στο στρατηγείο του Ζέρβα.
ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ''Ε.Δ.Ε.Σ.''
Ε.Δ.Ε.Σ.
Όπως το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ, έτσι και η στρατιωτική οργάνωση του στρατηγού Ζέρβα είχε πολιτικές ρίζες στην Αθήνα. Οι ένοπλες δυνάμεις της κατέλαβαν θέσεις στη Βορειοδυτική Ελλάδα, το καλοκαίρι του 1942, η πολιτική τους οργάνωση ιδρύθηκε στην Αθήνα λίγο νωρίτερα. Δεν διακρίνονταν όμως με διαφορετικές επωνυμίες η πολιτική από τη στρατιωτική οργάνωση: και οι δύο ονομάστηκαν Ε.Δ.Ε.Σ, δηλαδή
«Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος».
Αυτή η ενοποίηση πολιτικής και στρατιωτικής δομής προξένησε, παράδοξα, έλλειψη συντονισμού μεταξύ πολιτικής και στρατιωτικής τακτικής, κι αυτό επειδή, αντί να κατευθύνονται από δύο παράλληλες ηγεσίες, όπως το Ε.Α.Μ και ο Ε.Λ.Α.Σ, είχαν μία μόνο ηγεσία, που δεν μπορούσε να βρίσκεται σε δύο γεωγραφικούς χώρους ταυτόχρονα. Η πολιτική δράση αναπτυσσόταν κυρίως στην Αθήνα, η στρατιωτική, κυρίως στα βουνά.
Ο επίτιμος αρχηγός του Ε.Δ.Ε.Σ, ο στρατηγός Πλαστήρας, δεν βρισκόταν ούτε στην Αθήνα ούτε στα βουνά, αλλά στη Νότια Γαλλία, στην Αθήνα τον υποκαθιστούσε μια επιτροπή και στα βουνά ο στρατηγός Ζέρβας, που έμεινε εκεί από τα μέσα του 1942 ως το δεύτερο μισό του 1944. Αφιέρωσε όλες του σχεδόν τις ενέργειες στη διοργάνωση του στρατού του, που στηριζόταν στην προσωπικότητα του μάλλον παρά στη συλλογική διοικητική ικανότητα που χαρακτήριζε τον Ε.Λ.Α.Σ, η συνέπεια ήταν να παραμείνει ένας μικρός στρατός και να είναι ανάγκη να προσφέρει περισσότερη εργασία ο ίδιος ο αρχηγός του.
Έμμεση μόνη ιδέα είχε η οργάνωση για τις πολιτικές δραστηριότητες του Ε.Δ.Ε.Σ στην Αθήνα, μερικές από τις οποίες ήταν πραγματικά πολύ παράξενες και ακολουθούσαν προσανατολισμούς πολύ διαφορετικούς από τη δράση του Ε.Δ.Ε.Σ στα βουνά. Ενώ η πρωταρχική επιδίωξη μας, προκειμένου για το Ε.Α.Μ στην Αθήνα και τον Ε.Λ.Α.Σ στα βουνά ήταν να καταδειχθεί ότι, αν και είχαν διαφορετικές επωνυμίες, δεν διέφεραν μεταξύ τους ουσιαστικά, πρωταρχική επιδίωξη μας προκειμένου για τον Ε.Δ.Ε.Σ στην Αθήνα και τον Ε.Δ.Ε.Σ στα βουνά είναι να καταδειχθεί ότι, αν και είχαν το ίδιο όνομα, ήταν στην πραγματικότητα διαφορετικές οργανώσεις.
Τη διαφορά τους την αποκρυστάλλωσε τελικά ο Ζέρβας, υιοθετώντας χωριστή ονομασία για τη στρατιωτική του δύναμη, τα αρχικά Ε.Ο.Ε.Α (Εθνικαί Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών). Παρόλο όμως ότι την επωνυμία αυτή την πρότειναν οι Βρετανικές Αρχές, δεν έπιασε και ούτε την χρησιμοποιούσαν πάντα κι οι ίδιοι οι αντάρτες του Ε.Δ.Ε.Σ. Έτσι, η σύγχυση γύρω από τον πολιτικό Ε.Δ.Ε.Σ της Αθήνας και τον στρατιωτικό Ε.Δ.Ε.Σ των βουνών συνεχίστηκε. Σημαντικός συνδετικός κρίκος ανάμεσα τους ήταν ένα πρόσωπο που ονομάζεται Πετμεζάς.
Επειδή οι μεταπελευθερωτικοί δεσμοί του τον έφεραν προς την Αριστερά, είναι εκπληκτικό το ότι ο στρατηγός Ζέρβας απομακρύνθηκε ακόμα περισσότερο προς τη Δεξιά. Αυτή η διάσταση είναι χαρακτηριστική στον Ε.Δ.Ε.Σ και άρχισε να γίνεται φανερή πριν ακόμα από το τέλος της Κατοχής. Το αποφασιστικής σημασίας ζήτημα που αποκαλύπτει είναι ότι δεν υπήρχε κανένας θετικός χαρακτήρας της οργάνωσης, που να διατηρεί τη συνοχή της.
Η λέξη που βαρύνει περισσότερο στην επωνυμία της είναι η λέξη
«δημοκρατικός» - στοιχείο που, χωρίς αυτό, δεν θα της ήταν δυνατό να επικαλεσθούν το όνομα του στρατηγού Πλαστήρα ούτε σαν επίτιμου αρχηγού, από την εξορία του στη Γαλλία. Η λέξη αυτή (που αποδίδεται στ' Αγγλικά, για την περίπτωση αυτή, με τον όρο «Republican» και όχι «Democratic») έχει και τις δύο έννοιες στα Ελληνικά- σημαίνει δηλαδή και «συνταγματικός» και «αντιμοναρχικός», κυρίως όμως τη δεύτερη και μ' αυτή χρησιμοποιείται στην επωνυμία του Ε.Δ.Ε.Σ.
Για να βεβαιωθεί κανείς γι' αυτό, θα ήταν αρκετό να διαβάσει μερικές παραγράφους του καταστατικού του ΕΔΕΣ, όπως ήταν διατυπωμένο το 1943, θα δει, τότε ότι ένας από τους πρώτους όρους ήταν ότι η οργάνωση έπρεπε να αντιταχθεί στην επάνοδο του Γεωργίου Β', ώσπου να εκφραστεί σχετικά η θέληση του λαού με δημοψήφισμα. Το παρελθόν του Ζέρβα, στο μεγαλύτερο μέρος του, τον συνταύτιζε μάλλον με την υπόθεση της (αβασίλευτης) δημοκρατίας.
Προσχώρησε στις ένοπλες δυνάμεις που συγκρότησε το 1917 ο Ελευθέριος Βενιζέλος για να μετάσχουν στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, αντίθετα με την πολιτική του Κωνσταντίνου, συγκρότησε τη
«Δημοκρατική Φρουρά», που υποστήριξε το 1926 τον φιλελεύθερο δικτάτορα στρατηγό Πάγκαλο και αργότερα αποστάτησε, για να υποστηρίξει τον αντίπαλο του Πάγκαλου, στρατηγό Κονδύλη (ο οποίος, αργότερα, σύντριψε τις δυνάμεις του Ζέρβα και αποκήρυξε τον φιλελευθερισμό του) τέλος, φυλακίστηκε κατά τη φιλομοναρχική δικτατορία του Μεταξά.
Όλες αυτές οι λεπτομέρειες της βιογραφίας του Ζέρβα είναι χωρίς σημασία τώρα, αφού το 1945 ο ίδιος μεταμελήθηκε, έγινε υποστηρικτής του βασιλιά και παραμένει ως τώρα, είχαν όμως μεγάλη σημασία το 1942, αφού ο χαρακτήρας της οργάνωσης και τα φρονήματα του αρχηγού της καθόριζαν τι είδους άνθρωποι προσχωρούσαν σ' αυτήν. Το 1942, λοιπόν, η σύνθεση του Ε.Δ.Ε.Σ, επάνω από την οριζόντια γραμμή, ήταν μάλλον αντιμοναρχική στις συμπάθειες της, οι κάτω από την οριζόντια γραμμή ήταν ό,τι και όλοι οι άλλοι Έλληνες κάτω από τη γραμμή αυτή.
Στην Ελλάδα, ο αντιμοναρχισμός δεν έχει μεγάλη δύναμη στη Δεξιά του Κέντρου, κατά συνέπεια, ανάλογες ήταν οι επιρροές που δεχόταν η πολιτική του Ε.Δ.Ε.Σ την εποχή εκείνη, όχι όμως στον ίδιο βαθμό με την επιρροή της Αριστεράς του Κέντρου στο Ε.Α,Μ - Ε.Λ.Α.Σ. Έτσι, τα πολιτικά φρονήματα του Πετιμεζά, στον Ε.Δ.Ε.Σ της Αθήνας, και του Πυρομάγλου, υπαρχηγού του Ε.Δ.Ε.Σ των βουνών, ήταν φυσικό όχι μόνο να συμπίπτουν σε μεγάλο βαθμό μεταξύ τους, αλλά και να πλησιάζουν πολύ τις αντιλήψεις, για παράδειγμα, του Τσιριμώκου ή του Δρακόπουλου στο Ε.Α.Μ.
Αυτό δεν σημαίνει, παρά ότι ήταν όλοι αντιμοναρχικοί δημοκράτες, όλοι προοδευτικοί, όλοι της Αριστεράς του Κέντρου. Ύστερα από την Κατοχή, όμως, άνθρωποι των αντιλήψεων αυτών προσέγγισαν ακόμα περισσότερο ο ένας τον άλλο, προσωρινά, αντιδρώντας στην επικράτηση της Δεξιάς. Το πεδίο ταλάντωσης επομένως αυτού του πυρήνα του Ε.Δ.Ε.Σ βρίσκεται αποκλειστικά στην Αριστερά του Κέντρου, παρόλο όμως ότι οι άνθρωποι αυτοί ενσάρκωναν τον αληθινό χαρακτήρα του Ε.Δ.Ε.Σ κατά την ίδρυση του, έγιναν πολύ γρήγορα μια μειοψηφία διαφωνούντων.
Η κρίση που προκάλεσε το χάσμα εκδηλώθηκε τον Μάρτιο του 1943. Το Βρετανικό Υπουργείο Πολέμου διευκρίνισε ότι η Βρετανική κυβέρνηση, υποστηρίζοντας τις στρατιωτικές επιχειρήσεις των διαφόρων αντάρτικων ομάδων, έδινε την προτίμηση της στις ομάδες εκείνες που θα ήταν πρόθυμες να υποστηρίξουν τον βασιλιά της Ελλάδας και την κυβέρνηση του. Η απόφαση αυτή ήταν συναρτημένη με τις πολεμικές ανάγκες, δεν σήμαινε ότι θα αποκλείονταν από κάθε βοήθεια οι αντιμοναρχικοί δημοκράτες.
Ήταν ευνόητο, όμως, ότι η Βρετανική υποστήριξη θα αποτελούσε όλο και πιο πολύτιμο παράγοντα στο αντιστασιακό κίνημα, όπου, την εποχή εκείνη, δεν υπήρχε ούτε μια αξιόλογη μάχιμη μονάδα που να συνδεόταν στενά με άλλες οργανώσεις εκτός από τις αντιμοναρχικές. Ήταν μάταιο να περίμενε κανείς μεταβολή αισθημάτων στο Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ και η απόφαση αυτή δεν άργησε να παραμερισθεί σιωπηρά και στις δύο περιπτώσεις και οι δύο πλευρές εξακολούθησαν να τονίζουν τον αδιάλλακτα δημοκρατικό τους χαρακτήρα και να αποσπούν Βρετανικά εφόδια, για λόγους που έκαμαν αναπότρεπτα τα γεγονότα.
Ο Ζέρβας, όμως, είχε φανεί πολλές φορές πρόθυμος να προσαρμοσθεί στην επιθυμία των Άγγλων, γεγονός που του στοίχισε πολλές από τις κατοπινές του ατυχίες. Πραγματοποιήθηκε λοιπόν μια επαφή μαζί του και του υποδείχθηκε ότι θα μπορούσε να έστελνε ένα ουδέτερο χαιρετιστήριο μήνυμα στον Γεώργιο Β', που δεν θα τον δέσμευε, με την ευκαιρία της εθνικής εορτής, στις 25 Μαρτίου 1943. Ο επιδιωκόμενος σκοπός ήταν να ξαναγίνει τουλάχιστον δυνατός ο διάλογος ανάμεσα σ' αυτόν και στην εξόριστη κυβέρνηση.
Ο Ζέρβας όμως προχώρησε πολύ περισσότερο από όσο θα περίμενε κανείς. Έστειλε δύο τηλεγραφήματα, ένα στον Έλληνα βασιλιά και ένα στη Βρετανική κυβέρνηση. Το πρώτο ήταν κάθε άλλο παρά ουδέτερο, αλλά εξυπηρέτησε παρ' όλα αυτά την έναρξη ενός κάποιου διαλόγου. Δεν παρέλειπε επίσης να διαμαρτυρηθεί για τη διαστρέβλωση της πραγματικότητας γύρω από το αντιστασιακό κίνημα και τη δραστηριότητα του Κ.Κ.Ε, αλλά ήταν τουλάχιστον ό,τι του είχε ζητηθεί, μέσα στα περιορισμένα πλαίσια μιας επιστολής που απευθυνόταν στον βασιλιά. Το δεύτερο τηλεγράφημα ήταν μεγάλης σημασίας.
Πληροφορούσε τη Βρετανική κυβέρνηση ότι ο Ζέρβας όχι μόνο θα ήταν ο πρώτος που θα καλωσόριζε τον βασιλιά, αν ο Ελληνικός λαός εκφραζόταν ευνοϊκά για την επάνοδο του, αλλά και ότι, αν η Βρετανική κυβέρνηση επιθυμούσε την παλιννόστηση του βασιλιά
«για γενικότερους λόγους και ακόμα χωρίς την έκφραση της θέλησης του λαού», αυτός δεν θα αντιτασσόταν. Για μια δήλωση όπως αυτή, υπάρχουν δύο χαρακτηρισμοί: ο ένας είναι «κυνικός οπορτουνισμός», ο άλλος, «τυφλή υπακοή». Ο Γεώργιος Β' έστειλε μια ευγενική απάντηση και η Βρετανική κυβέρνηση δεν έστειλε καμία.
Το ότι η χειρονομία του Ζέρβα δεν έγινε δεκτή με ενθουσιασμό οφειλόταν στο κλίμα που επικρατούσε στο Λονδίνο και στην Αίγυπτο, όπου οι Ελληνικές Αρχές τον θεωρούσαν όχι λιγότερο αναξιόπιστο από το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ. Ένα τηλεγράφημα και μόνο δεν ήταν γι' αυτούς αρκετός λόγος για να μετριάσουν την αποδοκιμασία τους· και η ασυγχώρητη αυτή πράξη καταστρέφει τον παραλληλισμό που έγινε ανάμεσα στον Ζέρβα (που η εξόριστη Ελληνική κυβέρνηση τον έβλεπε με ομόφωνη απέχθεια) και στον Μιχαήλοβιτς (που διατηρούσε υπουργικό αξίωμα στην εξόριστη Γιουγκοσλαβική κυβέρνηση).
Τίποτα δεν άλλαξε ουσιαστικά στις ως τότε σχέσεις στο
«status quo ante», το διάβημα αυτό του Μαρτίου, τουλάχιστον στον έξω από την Ελλάδα κόσμο. Ούτε η Βρετανική κυβέρνηση ούτε ο βασιλιάς της Ελλάδας ανέλαβαν κανενός είδους ευθύνη που να μην την είχαν διακηρύξει πριν δημόσια. Μόνο το Βρετανικό Υπουργείο Πολέμου επιβεβαίωνε με τη δήλωση του την υποστήριξη της Βρετανικής κυβέρνησης προς τον βασιλιά της Ελλάδας και την εξόριστη κυβέρνηση του, πράγμα που είχε ήδη δημόσια διακηρυχθεί στη Βουλή των Κοινοτήτων.
Ο βασιλιάς, στην απάντηση του προς τον Ζέρβα, επιβεβαίωνε την πρόθεση του να στηριχθεί στη θέληση του λαού μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, πράγμα που ήταν η δηλωμένη πολιτική του σε όλη τη διάρκεια της εξορίας του. Ενώ δεν άλλαξε όμως τίποτα στον έξω κόσμο, ο Ζέρβας είχε προκαλέσει κιόλας βίαιη αντίδραση στην κατεχόμενη Ελλάδα. Οι εχθροί του κατήγγειλαν τη συμπεριφορά του σαν συμπεριφορά Κουίσλινγκ· κατά το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ, η συνεργασία με τον βασιλιά ήταν εξίσου επαίσχυντη πράξη όσο και η συνεργασία με τους Γερμανούς.
Οι βασιλόφρονες όμως σε όλη την Ελλάδα άρχισαν για πρώτη φορά να τον παίρνουν στα σοβαρά. Αποτέλεσμα των αντιδράσεων αυτών και από τις δύο πλευρές, σε συνδυασμό, ήταν ότι ο Ζέρβας κατάντησε να θεωρείται άσυλο του καθενός και προπαντός των βασιλοφρόνων, που μισούσαν και φοβούνταν το Κ.Κ.Ε. Η ένοπλη δύναμη του Ζέρβα αναπτύχθηκε σε βαθμό να συναγωνίζεται τον Ε.Λ.Α.Σ στην Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα, τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία. Ακόμα και μερικοί οπαδοί του Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ έκαναν ό,τι μπορούσαν για να μεταπηδήσουν στον Ε.Δ.Ε.Σ, ώσπου το πράγμα έγινε επικίνδυνο για τη ζωή τους.
Αλλά το σπουδαίο είναι ότι ο Ζέρβας είχε αποφασίσει με δική του και μόνο πρωτοβουλία να αλλάξει τον χαρακτήρα του Ε.Δ.Ε.Σ. Μόνο αφού είχε πάρει αυτή την απόφαση ζήτησε να συμβουλευθεί την πολιτική επιτροπή του στην Αθήνα. Η μεγάλη απόσταση και οι δυσκολίες της επικοινωνίας μεταξύ Αθήνας και Βορειοδυτικής Ελλάδας έκαναν να αργοπορεί τόσο πολύ μια τέτοια επαφή, ώστε να είναι ουσιαστικά αδύνατη και να μην επιχειρείται παρά μόνο σπάνια.
Καθόλου παράξενο, λοιπόν, που η διαμόρφωση του Ε.Δ.Ε.Σ πήρε διαφορετική κατεύθυνση στην Αθήνα, που ο Ζέρβας ποτέ δεν την επισκέφθηκε πριν από το τέλος της Κατοχής, και διαφορετική στα βουνά, όπου ο Ζέρβας είχε την ευχέρεια να τον διαμορφώσει κατά τη θέληση του. Το πρώτο αποτέλεσμα της μεταστροφής του Ζέρβα ήταν ότι άρχισε να θεωρείται πράξη τιμητική η προσχώρηση στον Ε.Δ.Ε.Σ· το δεύτερο ήταν ότι προσχώρησε (ανάμεσα σε πολλούς άλλους) ένας αριθμός ατόμων χωρίς καμιά υπόληψη. Η μορφή που πήρε το δεύτερο αυτό αποτέλεσμα στην Αθήνα ήταν ακόμα χειρότερη από ό,τι στα βουνά.
Ο Ε.Δ.Ε.Σ διατηρούσε πάντα δεσμούς με έναν κύκλο από ανυπόληπτα πρόσωπα στην Αθήνα, που προερχόταν κυρίως από το τυχοδιωκτικό παρελθόν του Ζέρβα. Αυτός ο κύκλος άρχισε να συγκεντρώνει ένα ρεύμα οπαδών, που πήγαζε κυρίως από τον ανταγωνισμό προς το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ, που είχε πάρει μεγάλη έκταση. Η αρνητική φύση αυτών των δεσμών του έδωσε τη δυνατότητα να αγκαλιάσει μια μεγάλη ποικιλία ανθρώπων, που δεν άργησαν να αποτελέσουν το κυρίαρχο στοιχείο του Ε.Δ.Ε.Σ της Αθήνας και να τον θέσουν κάτω από τον έλεγχο τους.
Οι τάξεις των ανθρώπων αυτών άρχιζαν από φιλόδοξους καιροσκόπους, όπως ο στρατηγός Γονατάς, και έφθασαν ως αυτούς ακόμα τους ανοιχτούς συνεργάτες του κατακτητή, όπως ο Ταβουλάρης και ο Βουλπιώτης. Η αποστροφή κι ο πανικός που προξένησαν στα δημοκρατικά στοιχεία του Ε.Δ.Ε.Σ αυτές οι εξελίξεις οδήγησε σε μια λίγο πολύ ανοιχτή διάσπαση του. Λέγεται ότι σε μια μυστική σύσκεψη της παράνομης οργάνωσης στην Αθήνα, εμφανίσθηκαν δύο διαφορετικές ομάδες, που ισχυρίζονταν και οι δύο ότι εκπροσωπούσαν την Κεντρική Επιτροπή του Ε.Δ.Ε.Σ.
Δεν άργησε όμως να λείψει κάθε αμφιβολία, για το ποιοι επικρατούσαν. Θα ήταν σκληρό να εξετάσει κανείς για ποιους λόγους πολλά από τα μέλη της ομάδας που υποτάχθηκε, ανάμεσα στα οποία κι ο ίδιος ο Πετιμεζάς, πέρασαν τα τελευταία χρόνια της Κατοχής σε Γερμανικές φυλακές και, όταν ελευθερώθηκαν, είδαν έκπληκτοι ότι είχαν παραμερισθεί αμετάκλητα. Το τι σκεφτόταν ο Ζέρβας γι' αυτή την κατάσταση, από το ορεινό καταφύγιο του στη Βορειοδυτική Ελλάδα, είναι ένα ερώτημα που επιδέχεται δύο απαντήσεις: στην αρχή, αποδοκίμασε - στο τέλος, υποτάχθηκε. Είναι αβέβαιο πότε ακριβώς έκαμε αυτή τη στροφή.
Επειδή το ζήτημα ήταν πολιτικό και η Βρετανική υποστήριξη προσφερόταν στον Ζέρβα με τον όρο ότι ποτέ πια δεν θα ανακατευόταν στην πολιτική, δεν ήρθε καθόλου για συζήτηση ανάμεσα στον Ζέρβα και στις Βρετανικές Αρχές, παρά μόνο όταν οι αντίπαλοι του στο Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ ανάγκασαν και τις δύο πλευρές να το αντιμετωπίσουν. Στις αρχές του 1944, οι ηγέτες του Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ ανάγκασαν τον Ζέρβα να παραδεχθεί ότι είχε συμπεριλάβει συνεργάτες του κατακτητή στην οργάνωση του, πείθοντας τον να τους αποκηρύξει δημόσια και ονομαστικά, τρεις από αυτούς που κατονομάσθηκαν ήταν οι Γονατάς, Ταβουλάρης και Βουλπιώτης.
Πρέπει όμως να διευκρινισθούν δύο σημεία, σχετικά μ' αυτή τη φαινομενική αυτοκαταδίκη. Πρώτον, αυτοί που αποκηρύχθηκαν ανήκαν μόνο στον πολιτικό Ε.Δ.Ε.Σ, της Αθήνας· δεύτερον, κανένας από τους αξιωματικούς που υπηρετούσαν κάτω από τις άμεσες διαταγές του Ζέρβα δεν υπήρξε ποτέ ένοχος τέτοιας κατηγορίας. Η παραδοχή, επομένως, αντανακλά αντίστροφα στο πολιτικό κριτήριο του Ζέρβα και στην ικανότητα του να κρατά κάτω από τον έλεγχο του τους πολιτικούς οπαδούς του - δεν καταδικάζει ούτε αυτόν προσωπικά ούτε τις στρατιωτικές του δυνάμεις για συνεργασία με τους Γερμανούς.
Μια τέτοια κατηγορία την διαψεύδουν οι στρατιωτικές επιχειρήσεις του κατά των Γερμανών και η απόλυτη υπακοή του στις Βρετανικές διαταγές, όσο κι αν τις δεχόταν με δυσφορία. Μια και διατυπώθηκε όμως σε βάρος του η κατηγορία για συνεργασία με τον κατακτητή, όχι μόνο από τους εχθρούς του αλλά και από ορισμένα υπεύθυνα πρόσωπα των Βρετανικών Αρχών, πρέπει να λεχθούν λίγα ακόμα εδώ. Η διαφορά ανάμεσα στους Έλληνες και τους Βρετανικούς, που διατύπωσαν την κατηγορία αυτή, είναι ότι οι πρώτοι είχαν μακροχρόνια και άμεση γνωριμία με τον πολιτικό και τον στρατιωτικό Ε.Δ.Ε.Σ, ενώ οι δεύτεροι δεν είχαν καμιά γνωριμία ούτε με τον ένα ούτε με τον άλλο Ε.Δ.Ε.Σ.
Οι πρώτοι, λοιπόν, βρίσκονταν σε ευνοϊκή θέση, για να μπορέσουν να παρουσιάσουν έτσι τα πράγματα ώστε να εντυπωσιάσουν τους δεύτερους. Ένα από τα χαρακτηριστικά του Κ.Κ.Ε ήταν ότι, στην αδιάλλακτη επιμονή του να μονοπωλήσει την Αντίσταση, ήταν έτοιμο όχι μόνο να κατηγορήσει τους αντιπάλους του για συνεργασία με τον κατακτητή, αλλά και να τους φέρει σε μια θέση όπου θα ήταν αναγκασμένοι ή να συνεργασθούν με τον κατακτητή ή να υποταχθούν στο Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ ή να διαλυθούν. Η μέθοδο τους ήταν να τους επιτίθεται με μια δυσφημιστική καμπάνια, που την ακολουθούσε ένοπλη επίθεση, ώσπου να αναγκασθούν να κάμουν την εκλογή τους.
Όταν η μόνη της ελπίδα να επιζήσουν ήταν να προσχωρήσουν στο Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ ή να παραδοθούν στο έλεος των Γερμανών, έκαναν την εκλογή που ήταν να κάνουν. Ο Ζέρβας όμως ήταν πιο σκληρό καρύδι, αντιστάθηκε. Σε μια περίπτωση, τον Νοέμβριο του 1943, είχε σχεδόν βρεθεί στην ανάγκη για τη μοιραία εκλογή της συνεργασίας με τον κατακτητή.
Μερικοί από τους αξιωματικούς του, επίσης, σε τμήματα της Ελλάδας που βρίσκονταν μακριά από τον άμεσο έλεγχο του, αντιμετώπισαν το ίδιο δίλημμα και διάλεξαν τη συνεργασία με τον κατακτητή. Αυτοί ήταν που με τη συμπεριφορά τους πρόσφεραν έδαφος για να διατυπωθεί η κατηγορία, έτσι όπως την εμφάνισε το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ. Δεν είναι καθόλου βέβαιο για οποιονδήποτε από τους ανώτερους αξιωματικούς του Ζέρβα ότι προτίμησε να πάει με τους Γερμανούς, είναι όμως πολύ πιθανό ότι μερικοί πήγαν.
Η εκλογή τους δεν αποδείχνει κανενός είδους συμπάθεια προς τους Γερμανούς, δείχνει μόνο ότι θεωρούσαν τους Γερμανούς μικρότερο κακό από τον θάνατο ή το Ε.Α.Μ. Είναι επίσης πιθανό, αλλά όχι βεβαιωμένο, ότι μερικοί πολέμησαν κυριολεκτικά μέχρι θανάτου. Υπάρχει όμως μια βεβαιωμένη περίπτωση ενός από τους σπουδαιότερους αξιωματικούς του Ε.Δ.Ε.Σ, που έκαμε την τρίτη εκλογή και δέχτηκε, αναγκαστικά, να προσχωρήσει στον Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ, το όνομα του είναι αντισυνταγματάρχης Γκικόπουλος.
Οι περιστάσεις του προσηλυτισμού του παρουσιάζουν ενδιαφέρον, επειδή ήταν σχεδόν όμοιες με τον τρόπο με τον οποίο πήγε ο στρατηγός Σαράφης στον Ε.Λ.Α.Σ πριν από αυτόν, καθώς και άλλοι ανώτεροι και ανώτατοι αξιωματικοί που ακολούθησαν αργότερα. Κατηγορούσαν στην αρχή κάποιον για συνεργασία με τους Γερμανούς, ύστερα τον έπιαναν και τον κρατούσαν σε επιτήρηση με την απειλή του θανάτου πάνω από το κεφάλι του, του παρουσίαζαν πλαστές μαρτυρίες που επιβεβαίωναν την κατηγορία, τελικά, αφού περνούσε από ένα καθαρτήριο, έβγαινε από αυτό μέλος του Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ.
Το συμπέρασμα, σε οποιαδήποτε περίπτωση, πρέπει να είναι ή ότι οι μαρτυρίες ήταν πλαστές ή ότι το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ δεν είχε αντίρρηση να προσεταιρισθεί ένας συνεργάτη του κατακτητή, έφθανε να γινόταν δικός τους. Δεν απέχει από αυτό πολύ το συμπέρασμα ότι τις κατηγορίες του Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ κατά του Ζέρβα δεν χρειάζεται να τις πάρει κανείς στα σοβαρά ιδιαίτερα, μάλιστα, αφού είναι γνωστό ότι κατέβαλαν πολλές προσπάθειες να τον πείσουν να γίνει αρχηγός του δικού τους Γενικού Επιτελείου, αντί για τον Σαράφη.
Οι Βρετανοί όμως εκείνοι που υποστήριξαν την κατηγορία, προχώρησαν ακόμα πιο μακριά. Ισχυρίζονται ότι ο Ζέρβας ερχόταν σ' επαφή προσωπικά με τις Γερμανικές Αρχές, τόσο έμμεσα όσο και άμεσα. Οι άμεσες επαφές είναι αναμφισβήτητες, αφού ο Ζέρβας είχε ευρύτατους κύκλους γνωριμιών κάθε είδους και χωρίς να κάνει διάκριση. Όπως έκανε ο καθένας που ήταν σε θέση, αναμείχθηκε κι αυτός στην προστατευόμενη από τους Γερμανούς μαύρη αγορά. Βρισκόταν σε επικοινωνία με τον Γιουγκοσλάβο στρατηγό Μιχαήλοβιτς, που η συνεργασία του με τους Γερμανούς θεωρείται γενικά βέβαιη.
Είχε επαφές με τον επίσκοπο Ιωαννίνων, που είχε ο ίδιος προσωπικές επαφές με τη Γερμανική διοίκηση στην πόλη. Είχε επαφές με τους επικεφαλής ενός ένοπλου σώματος, στη Μακεδονία, που το είχαν εξοπλίσει οι Γερμανοί για να πολεμήσει τον Ε.Λ.Α,Σ. Είχε επικοινωνία με τον Ελληνικό και τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, στους οποίους είχε αναγνωριστεί γενικά ο ρόλος μεσολαβητών. Αυτοί ήταν οι κανονικοί τρόποι επικοινωνίας στον πόλεμο. Όλες αυτές οι περιπτώσεις που αναφέρθηκαν, εκτός από μία, εξακριβώθηκαν από τη S.O.E Καίρου, τη Βρετανική μυστική υπηρεσία, που ήταν υπεύθυνη για τις συμμαχικές επιχειρήσεις στην κατεχόμενη Ελλάδα.
Θα αναφερθούμε για παράδειγμα σε τρεις περιπτώσεις και οι οποίες
''υποτίθεται'' ότι αποδεικνύουν την ύπαρξη συνωμοσίας μεταξύ Ζέρβα και Γερμανών βασίζονται και οι τρεις στον τρόπο με τον οποίο διηύθυνε στην πραγματικότητα τις πολεμικές επιχειρήσεις του.
- Η πρώτη είναι μια ανακωχή που ''λέγεται'' ότι υπέγραψε με τον Γερμανό διοικητή Βορειοδυτικής Ελλάδος, τον Οκτώβριο του 1943.
- Η δεύτερη είναι η ''σχετική'' αδράνεια του απέναντι στους Γερμανούς, το καλοκαίρι του 1944.
- Η τρίτη είναι η μη επέμβαση των Γερμανών κατά τις εκφορτώσεις συμμαχικών εφοδίων για τον Ζέρβα, στη δυτική ακτή της περιοχής του, το ίδιο καλοκαίρι.
Οι κύριες πηγές των τριών αυτών καταγγελιών είναι με τη σειρά: για την πρώτη, το Γενικό Αρχηγείο του ΕΛΑΣ και ειδικότερα ο Άρης Βελουχιώτης για τη δεύτερη, διάφοροι ανώτεροι Βρετανοί αξιωματικοί της SOE Καΐρου και για την τρίτη, ένας Βρετανός σοσιαλιστής βουλευτής, που πήρε μέρος στις επιχειρήσεις αυτές.
Για την πρώτη κατηγορία, η μαρτυρία που παρουσίασε ο Άρης, για να αποδείξει ότι ο Ζέρβας είχε υπογράψει ανακωχή με τους Γερμανούς τον Οκτώβριο του 1943, ήταν ένα τηλεγράφημα από έναν αξιωματικό, διοικητή μεραρχίας του Ε.Λ.Α.Σ κοντά στην περιοχή του Ζέρβα. Αλλά ο Άρης είχε παρεξηγήσει την πληροφορία. Ο διοικητής της μεραρχίας ανέφερε τα εξής: Εκπρόσωποι του Ερυθρού Σταυρού τού είπαν ότι είχαν πείσει μόλις τον στρατηγό Ζέρβα να υπογράψει ανακωχή δεκατεσσάρων ημερών με τους Γερμανούς και ότι είχε συμφωνήσει να κάνει το ίδιο.
Το ότι ο Ζέρβας δεν το έκαμε, αποδείχνεται από δύο γεγονότα: πρώτον, ότι ένας Άγγλος αξιωματικός, που γνώριζε θαυμάσια τα Ελληνικά, ήταν παρών σε όλη τη διάρκεια της συνάντησης αυτής του Ζέρβα με τους εκπροσώπους του Ερυθρού Σταυρού δεύτερον, ότι, λίγες μέρες μετά τη συνάντηση αυτή, ακολούθησε μια από τις μεγαλύτερες σε διάρκεια και σκληρότερες μάχες που δόθηκαν μεταξύ Ζέρβα και Γερμανών. Κανένα από τα δύο αυτά γεγονότα, όμως, δεν εμπόδισε το Γενικό Αρχηγείο του Ε.Λ.Α.Σ να δώσει στη δημοσιότητα τη δική του εκδοχή.
Ούτε εμπόδισαν τον Άρη Βελουχιώτη να εξαπολύσει πλευρική επίθεση κατά του Ζέρβα, στο κορύφωμα της μάχης κατά των Γερμανών. Η μαρτυρία στην περίπτωση αυτή, επομένως, εκθέτει το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ, όχι πάντως τον Ζέρβα. Η δεύτερη κατηγορία παρουσιάζει ενδιαφέρον μόνο για έναν παράξενο και δευτερεύοντα λόγο. Το ότι ο Ζέρβας απέφυγε να ενοχλήσει τους Γερμανούς το καλοκαίρι του 1944 το ισχυρίστηκαν Βρετανοί αξιωματικοί της SOE Καΐρου. Αληθεύει γενικά, αν και αποσιωπά μία τουλάχιστον όχι ασήμαντη στρατιωτική επιχείρηση.
Αλλά, το καλοκαίρι του 1944, ο Ζέρβας είχε διαταγές να απόσχει προσωρινά από επιχειρήσεις κατά των Γερμανών, για να αποφύγει αντίποινα και να διατηρήσει άθικτες τις δυνάμεις του για την τελική επιχείρηση παρενόχλησης των Γερμανών κατά την αποχώρηση τους, τις διαταγές αυτές του τις είχε διαβιβάσει η SOE Καΐρου. Όταν τελικά πήρε διαταγή να επιτεθεί, τον Σεπτέμβριο, τα αποτελέσματα που πραγματοποίησαν τότε οι δυνάμεις του αξίζει να λεχθεί ότι ανταποκρίνονταν στις προσδοκίες των Συμμάχων, που ήταν μεγάλες. Ο Ζέρβας λοιπόν πειθάρχησε στις διαταγές ως το τέλος.
Το ότι και οι διαταγές και οι επικρίσεις είχαν την ίδια επίσημη πηγή αποτελεί ανεξήγητη παρεξήγηση. Η τρίτη κατηγορία παρουσιάζει το πρόσθετο ενδιαφέρον ότι έγινε από ένα μέλος της Βουλής των Κοινοτήτων. Είναι η βαρύτερη από τις τρεις και ο τρόπος με τον οποίο διατυπώθηκε είναι πειστικός. Το 1944, μονάδες του Βρετανικού ναυτικού επιφορτίστηκαν να μεταφέρουν πολεμοφόδια στις Δυτικές ακτές της Γιουγκοσλαβίας, Αλβανίας και Ελλάδας, για να χρησιμοποιηθούν από τις αντίστοιχες ανταρτικές δυνάμεις κατά των Γερμανών.
Οι αντάρτες στις δύο πρώτες από τις τρεις αυτές χώρες ανήκαν στα αριστερά αντιστασιακά κινήματα του Τίτο και του Εμβέρ Χότζα στην τρίτη, την Ελλάδα, ήταν οι αντάρτες του Ζέρβα. Στις δύο πρώτες περιπτώσεις, η δύσκολη επιχείρηση της εκφόρτωσης, στη διάρκεια της νύχτας, εμποδιζόταν συστηματικά από τους Γερμανούς, στην τρίτη περίπτωση, ποτέ δεν εμποδίστηκε. Κι όμως, ήταν γνωστές στους Γερμανούς οι επιχειρήσεις αυτές και στην τρίτη ακόμη περίπτωση τόσο καλά όσο και στις δύο πρώτες, σύμφωνα με σχετική μυστική έκθεση που έπεσε αργότερα στα χέρια των Συμμάχων και όπου περιέχεται αυτή η πληροφορία.
Το συμπέρασμα, στην ηπιότερη μορφή του, φαίνεται να είναι ότι οι Γερμανοί άφησαν ανεμπόδιστες τις επιχειρήσεις αυτές ανεφοδιασμού στην Ελλάδα, γνωρίζοντας ότι όπλα που παραδίνονταν στον Ζέρβα δεν θα στρέφονταν εναντίον τους, όπως εκείνα που παραδίνονταν στον Τίτο και στον Εμβέρ Χότζα. Είναι αυτονόητο ότι και άλλο πολύ λιγότερο ήπιο συμπέρασμα θα μπορούσε να συναχθεί. Τρεις απαντήσεις είναι ίσως δυνατές σ' αυτή την κατηγορία -ή, μάλλον, μία απάντηση (ότι είναι εσφαλμένη) μπορεί να διατυπωθεί με τρεις τρόπους.
Ο πρώτος είναι ότι το ασυμβίβαστο της επέμβασης των Γερμανών στη Γιουγκοσλαβία και στην Αλβανία και της μη επέμβασης τους στην Ελλάδα μπορεί εκ πρώτης όψεως να αποδοθεί στο ότι, στις Ελληνικές δυτικές ακτές, οι επιχειρήσεις ήταν καλύτερα οργανωμένες και έγιναν με μεγαλύτερη ασφάλεια. Αυτό θα σήμαινε ότι οι Γερμανοί δεν εμφανίσθηκαν, για τον απλό λόγο ότι δεν τις πληροφορήθηκαν έγκαιρα. Η πιο πάνω Γερμανική έκθεση των Μυστικών Υπηρεσιών, ως τον βαθμό που είναι έγκυρη στο σημείο αυτό η μαρτυρία της, ανέφερε μόνο τις επιχειρήσεις αφού είχαν πραγματοποιηθεί.
Αυτή η εκδοχή είναι δυνατή αλλά απίθανη και δεν πείθει εκείνους που έχουν προκατάληψη κατά του Ζέρβα και υπέρ του Τίτο και του Εμβέρ Χότζα. Η δεύτερη απάντηση είναι ότι, αν η μαρτυρία αυτή αποδείχνει αδιαφορία από την πλευρά των Γερμανών (για να μην πούμε τίποτα χειρότερο), για το αν θα έπαιρνε όπλα ο Ζέρβας ή όχι, αποδείχνει επίσης, με τα ίδια στοιχεία, και την αδιαφορία τους για το αν ο Ε.Λ.Α.Σ ή οποιοσδήποτε άλλος στην Ελλάδα θα έπαιρνε όπλα ή όχι.
Ένα μέρος των πολεμοφοδίων που αποστέλλονταν στις δυτικές ακτές της Ελλάδας δεν προορίζονταν για τον Ζέρβα, αλλά για τις περιοχές του Ε.Λ.Α.Σ, που απείχαν πολλών ημερών ταξίδι στο εσωτερικό προς τ' ανατολικά, όπου μεταφέρονταν (με τη βοήθεια του Ζέρβα) πάνω από ένα ορεινό τείχος με καραβάνια από μουλάρια. Κι αυτό επίσης έγινε γνωστό στους Γερμανούς, όταν τον Απρίλιο του 1944 αιφνιδίασαν ένα τέτοιο καραβάνι καθ' οδόν και πολλά από τα πολεμοφόδια, όπως και πολλοί από τους συνοδούς, Έλληνες και Άγγλοι, έπεσαν στα χέρια τους.
Θα μπορούσε με πρώτη ματιά να συμπεράνει κανείς από αυτό ότι οι Γερμανοί ενδιαφέρονταν να εμποδίσουν να φθάσουν αυτά τα εφόδια στον Ε.Λ.Α.Σ και γι' αυτό φρόντισαν να τα κατάσχουν μόνο αφού ο Ζέρβας είχε πάρει το μερίδιο του. Ένα τέτοιο συμπέρασμα είναι αστήρικτο, επειδή, πρώτα πρώτα, ήταν τόσο ασύγκριτα πιο δύσκολο να αιφνιδιασθεί η εφοδιοπομπή στο στάδιο αυτό παρά σε ένα γνωστό σημείο της ακτής, ώστε δεν μπορούσε να γίνει κανένας υπολογισμός αν θα ήταν δυνατό ή όχι κατά δεύτερο λόγο, η σύλληψη της εφοδιοπομπής, τον Απρίλιο του 1944, ήταν κάτι το εντελώς τυχαίο, που δεν είχε καμία επανάληψη αργότερα.
Κατά συνέπεια, το επιχείρημα αυτό θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί κατά του Ζέρβα, μόνο αν στραφεί και κατά του Ε.Λ.Α.Σ ταυτόχρονα. Αυτό είναι λογικό, αλλά απίθανο και επομένως άχρηστο για τους εχθρούς του Ζέρβα. Η τρίτη απάντηση είναι αποφασιστική. Η συνεργασία με τον εχθρό δεν είναι ζήτημα λόγων αλλά έργων. Είναι κατανοητό το να πίστευαν οι Γερμανοί ότι όπλα που παραδίνονταν στον Ζέρβα δεν θα στρέφονταν ποτέ εναντίον τους, αν όμως το πίστευαν πραγματικά, τότε, τους περίμενε μια έκπληξη.
Δεν ήταν δυνατό να γνώριζαν ότι η αδράνεια του Ζέρβα απέναντι τους το καλοκαίρι του 1944 οφειλόταν σε ρητές διαταγές των Βρετανικών Αρχών, είδαμε κιόλας πιο πάνω ότι αυτό δεν το γνώριζαν ακόμα και ορισμένοι Βρετανοί που ήταν υπεύθυνοι για την έκδοση αυτών των διαταγών. Μιλώντας για
«νομοταγή συμπεριφορά προς τα Γερμανικά στρατεύματα» από την πλευρά του Ζέρβα, η επίμαχη μυστική έκθεση βεβαιώνει όχι την απιστία του προς τους Συμμάχους, αλλά την υπακοή του στις διαταγές τους, όχι την επιτυχία των Γερμανών, αλλά τους ευσεβείς τους πόθους.
Όταν ο Ζέρβας πήρε διαταγή να επιτεθεί κατά των Γερμανών, με την αποχώρηση τους τον Σεπτέμβριο του 1944, το έκαμε. Αν λοιπόν οι Γερμανοί είχαν επιτρέψει να εκφορτωθούν πολεμοφόδια και να παραληφθούν από τον Ζέρβα ανεμπόδιστα όλο εκείνο το καλοκαίρι, αυτό αποδείχνει όχι ότι ήταν συνεργάτης τους, αλλά ότι εκείνοι εξαπατήθηκαν. Η προκείμενη κατηγορία είναι όχι ότι υπήρχε ρητή συμφωνία μεταξύ Ζέρβα και Γερμανών (πράγμα που θα σήμαινε αθέτηση της από την πλευρά του), αλλά ότι οι Γερμανοί έκλειναν απλώς τα μάτια στις επιχειρήσεις αυτές στη δυτική ακτή.
Για τέτοια ρητή συμφωνία δεν υπάρχει καμιά μαρτυρία ούτε και έχει γίνει κανένας σχετικός υπαινιγμός. Όσο για σιωπηρή ανοχή, υπόθεση μόνο μπορεί να γίνει ότι ήταν δυνατή, ότι θα χρειασθούν όμως γι' αυτό κι άλλες μαρτυρίες από τα γερμανικά αρχεία, ότι δεν ενοχοποιεί πάντως τον Ζέρβα και ότι θα αποτελούσε ένα σφάλμα των Γερμανών που τους στοίχισε ακριβά. Το μόνο που μένει από όλον αυτό τον θόρυβο είναι η λύπη για το ότι μια τέτοια κατηγορία υπάρχει, ώστε να χρειάζεται απάντηση.
Σε όλη την Κατοχή, η διαγωγή του Ζέρβα ήταν άμεμπτη.
Σαν στρατιωτικός, πειθαρχούσε σχολαστικά στις διαταγές που είχε και όχι (όπως ισχυρίζονται οι επικριτές του) επειδή ήξερε σε ποια πλευρά βρισκόταν το συμφέρον του· το ίδιο έκανε και πριν του προσφερθεί οτιδήποτε. Σχετικά με μια μεγάλης κλίμακας επιχείρηση, το καλοκαίρι του 1943, η διαταγή που έδωσε ήταν διατυπωμένη σε μία και μόνο φράση:
«Μεταξύ 20 Ιουνίου και 14 Ιουλίου, όλες οι μονάδες θα κάνουν ακριβώς ό,τι τους πουν οι αποσπασμένοι σ' αυτές Βρετανοί αξιωματικοί σύνδεσμοι».
Σαν πολιτικός, δεν είχε την ευκαιρία να γίνει συνεργάτης του κατακτητή προσωπικά, αφού ήταν καθηλωμένος στην απομόνωση των βουνών έδειχνε όμως πολύ μεγάλη ανοχή, προκειμένου να προσφέρει άσυλο σε κάθε αντίπαλο του Κ.Κ.Ε αδιάκριτα και, κατά συνέπεια, και σε μερικούς δήθεν μεταμελημένους συνεργάτες του κατακτητή. Τους ανθρώπους αυτούς τους αποκήρυξε τελικά, άσχετα με την ιδιαίτερη συμπάθεια του για τη θέση τους.
Όταν όμως η Κατοχή πλησίαζε προς το τέλος της και ο Ζέρβας άρχισε να προβλέπει τις μεταπελευθερωτικές πιθανές εξελίξεις, βρήκε ότι οι συμπάθειες του έκλιναν μάλλον προς τους ανθρώπους αυτού του είδους παρά προς τους παλιούς φιλελεύθερους συναδέλφους του. Είτε ήταν είτε όχι συνεργάτες του κατακτητή (και οι περισσότεροι δεν ήταν τίποτε περισσότερο από «αναμένοντες»), φαινόταν να τον ενδιαφέρει πολύ λιγότερο, αφού είχε πια τελειώσει ο αγώνας και ακόμα λιγότερο, όταν ο Δεκέμβριος του 1944 ενοχοποίησε τους κομμουνιστές για εγκλήματα το ίδιο τρομερά.
Με τέτοιους οπαδούς, το 1945, σχημάτισε ο Ζέρβας ένα νέο κόμμα, με τη νέα ονομασία Εθνικό Κόμμα Ελλάδας, κατά το παράδειγμα ενός αποτυχημένου συνασπισμού εμπνευσμένου από το Ε.Α.Μ, με τον τίτλο Ε.Μ.Ε (Εθνικό Μέτωπο Ελλάδας). Οι παλιοί του συνεργάτες τράβηξαν τον δικό τους δρόμο, προσεγγίζοντας σταθερά όλο και πιο πολύ το Ε.Α.Μ. Όταν ο στρατηγός Πλαστήρας γύρισε στην Ελλάδα από την αυτοεξορία του στη Γαλλία, στα τέλη του 1944, ήταν κιόλας αστείο να θεωρείται σαν αρχηγός του Ε.Δ.Ε.Σ. Ο Ε.Δ.Ε.Σ ήταν νεκρός, διασπασμένος, όπως είναι η μοίρα των οργανώσεων του είδους του, σε δύο ασυμβίβαστα άκρα.
Η στρατιωτική δύναμη του Ζέρβα διαλύθηκε λίγο αργότερα με τη βία. Υπήρξε ένα από τα θύματα του Ε.Λ.Α.Σ κατά τη Δεκεμβριανή Εξέγερση. Μολονότι με τα γεγονότα του τέλους του 1944, θεωρούμε σκόπιμο να αναφερθούμε λίγο εδώ, για την καταρράκωση του κύρους των βρετανικών Αρχών, που προξένησε η εκμηδένιση των δυνάμεων του Ζέρβα, επειδή τον είχαν υποστηρίξει, και για τον εξευτελισμό του ίδιου, επειδή υπέκυψε τόσο εύκολα. Για δύο λόγους δεν δικαιώνεται μια τέτοια ηθική επίπτωση.
Ο πρώτος είναι ότι η ήττα του Ζέρβα από τον Ε.Λ.Α.Σ, τον Δεκέμβριο του 1944, ήταν άσχετη με την αξία των δυνάμεων του και με τις προσωπικές του ικανότητες. Δεν αποδείχνει, όπως αρέσει στους εχθρούς του να ισχυρίζονται, ότι ο στρατός του δεν είχε ποτέ καμιά πολεμική αξία και ότι οι Βρετανοί φέρθηκαν ανόητα ή υποκριτικά υποστηρίζοντας τον. Αποδείχνει μόνο ότι ο στρατός του ήταν κατώτερος από τον Ε.Λ.Α.Σ στο να πολεμά εναντίον άλλων Ελλήνων πράγμα που είναι αναντίρρητο, και δεν χρειάζεται απόδειξη.
Αλλά δεν υπάρχει λογική σχέση ανάμεσα στην ικανότητα του να πολεμά τους Γερμανούς, που ήταν η αποστολή του, και στο να πολεμά Έλληνες, που δεν ήταν αποστολή του. Το γεγονός αυτό φωτίζει απλούστατα τη διαφορά μεταξύ των δυνάμεων του Ζέρβα και των δυνάμεων του Ε.Λ.Α.Σ: ότι, δηλαδή, οι δυνάμεις του πρώτου ήταν συγκροτημένες έτσι που να πολεμούν τους Γερμανούς και οι δυνάμεις του δεύτερου για να πολεμούν οποιονδήποτε, οποιασδήποτε εθνικότητας, που αντιδρούσε στους ιδεολογικούς σκοπούς του Ε.Α.Μ.
Αλλά και αν ακόμα οι δυνάμεις του Ζέρβα είχαν πολεμήσει τον Ε.Λ.Α.Σ με αμέριστο ενθουσιασμό, υπήρχε και ένας δεύτερος λόγος, που θα έκανε και πάλι να ηττηθούν. Προς το τέλος της Κατοχής, οι Βρετανοί παραχώρησαν στον Ζέρβα μια ζώνη εδάφους, που ήταν κατάλληλη για τους σκοπούς του, δηλαδή τον πόλεμο κατά των Γερμανών, αλλά τον άφηνε ακάλυπτο στις τρεις από τις τέσσερις πλευρές, απέναντι στις ανώτερες στρατηγικά θέσεις που κατέλαβε ο Ε.Λ.Α.Σ αμέσως μόλις έφυγαν οι Γερμανοί.
Οι διαταγές των Βρετανών ήταν δικαιολογημένες, με την έννοια ότι, ύστερα από την αποχώρηση των Γερμανών, κάθε αγώνας είχε τελειώσει κι αυτοί ακόμα, επομένως, προχώρησαν πιο μακριά από ό,τι έπρεπε. Ζήτησαν από τον Ζέρβα να ετοιμάσει τις δυνάμεις του για μετακίνηση, αυτή τη μετακίνηση ακριβώς πραγματοποιούσε, λίγες μέρες πριν του επιτεθεί ο Ε.Λ.Α.Σ και του ζήτησαν επίσης να παραδώσει το μικρό απόθεμα των πολεμοφοδίων του, αμέσως μόλις οι Γερμανοί θα εκκένωναν την περιοχή του.
Ο Ζέρβας βρήκε παράλογο το ότι οι παραλήπτες στους οποίους υποχρεωνόταν να παραδώσει τον οπλισμό ήταν ο Ε.Λ.Α.Σ, τη στιγμή που οι Γερμανοί είχαν εκκενώσει επίσης όλες τις περιοχές του Ε.Λ.Α.Σ. Και όμως, οι διαταγές αυτές εκτελέστηκαν σχολαστικά. Η κατάρρευση επομένως των δυνάμεων του πρέπει να αποδοθεί στην απροθυμία των ανδρών του να πολεμήσουν εναντίον άλλων Ελλήνων και στη δική του υπακοή στις διαταγές. Κανένας από τους δύο αυτούς λόγους δεν είναι υποτιμητικός, ούτε καταδικάζουν τη Βρετανική πολιτική για το ότι τον υποστήριξε κατά την Κατοχή.
Το ότι όμως αυτά τα πράγματα δεν δόθηκαν τότε στη δημοσιότητα, αποκαλύπτει ένα άλλο σημαντικό γεγονός σχετικά με τις Βρετανικές στρατιωτικές Αρχές στην Αίγυπτο: ότι η εκμηδένιση των δυνάμεων του Ζέρβα και η αποδοκιμασία του ίδιου ως αρχηγού δεν έγιναν δεκτές από όλους με δυσφορία. Το ΒΒC, μάλιστα, ανάγγειλε προκαταβολικά τη διάλυση τους. Στην πραγματικότητα η Βρετανική κοινή γνώμη ήταν αδιάλλακτα διχασμένη, και είναι ακόμα, αναφορικά με τον Ζέρβα. Τον Δεκέμβριο του 1944, τα πνεύματα είχαν μεταστραφεί υπέρ των εχθρών του.
Παρά τις εσωτερικές αυτές διχογνωμίες, είναι δίκαιο να πω, όπως κι οι περισσότεροι από τους επικριτές της Βρετανικής πολιτικής ότι, χωρίς Βρετανική υποστήριξη, ο στρατός του Ζέρβα δεν θα ήταν ποτέ δυνατό να υπάρξει. Δεν αληθεύει ότι ο Ζέρβας υποκινήθηκε στο να βγει στα βουνά σαν αντίβαρο του Ε.Λ.Α.Σ, ούτε ο Ε.Λ.Α.Σ ούτε καμιά άλλη αντάρτικη οργάνωση είχε ακουστεί, τότε που οι Βρετανοί πράκτορες έκαναν τις πρώτες προσπάθειες να πείσουν τον Ζέρβα να βγει στο βουνό.
Δεν αληθεύει ότι του πρόσφεραν υποστήριξη κατά προτίμηση, η υποστήριξη ήταν τελικά ίση περίπου, αναλογικά, ο Ε.Λ.Α.Σ είχε μεγαλύτερη απόδοση το 1943, ο Ζέρβας το 1944. Αληθεύει όμως ότι οι δυνάμεις του Ζέρβα θα εκμηδενίζονταν ακόμα ενωρίτερα, αν δεν είχαν τη Βρετανική υποστήριξη. Οι επικρίσεις προσθέτουν ότι θα ήταν καλύτερα να διακόπταμε την υποστήριξη στον Ζέρβα, όπως την διακόψαμε στην περίπτωση του Μιχαήλοβιτς. Το επιχείρημα αυτό στηρίζεται σε μια επιπόλαιη ταύτιση τους, που κι αυτή είναι μεταγενέστερη.
Στην πραγματικότητα, ο Ζέρβας ούτε είχε ακουσθεί ακόμα, όταν η κίνηση κατά του Μιχαήλοβιτς, τον Δεκέμβριο του 1942, έπαιρνε την τελική της μορφή, μια κίνηση που ήταν ένας αυθαίρετος συσχετισμός ανάμεσα στην «αντιδραστική» πολιτική της υποστήριξης προς τον Μιχαήλοβιτς και στην «αντιδραστική» πολιτική της υποστήριξης προς τον Γάλλο ναύαρχο Νταρλάν, στη Β. Αφρική. Η συμπεριφορά του Ζέρβα ήταν διαφορετική από τη συμπεριφορά του Μιχαήλοβιτς, αφού αυτός πειθαρχούσε πάντα στις διαταγές. Οι επικρίσεις όμως αυτές έχουν πολιτικό χαρακτήρα και πρέπει να αντιμετωπισθούν σαν πολιτικό ζήτημα.
Αν δεν είχε υποστηριχθεί ο Ζέρβας, ολόκληρη η Ελλάδα θα είχε περιέλθει στον έλεγχο του Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ, όταν έφυγαν οι Γερμανοί. Αυτό δεν είναι απλή υπόθεση, είναι αναμφισβήτητη αλήθεια, που αποδείχνεται από ό,τι έγινε σε όλη την υπόλοιπη Ελλάδα. Η άποψη των επικριτών είναι όχι ότι δεν θα συνέβαινε αυτό, αλλά ότι θα ήταν καλύτερα αν είχε συμβεί.
Δύο αλήθειες, που δεν επιδέχονται αντίρρηση, είναι ότι το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ ήταν και όργανο του Κ.Κ.Ε και ότι το Κ.Κ.Ε ήταν και είναι όργανο της Σοβιετικής κυβέρνησης. Η αλυσίδα των αιτίων που θα οδηγούσαν από την εγκατάλειψη του Ζέρβα στην επικράτηση της Σοβιετικής επιρροής στην Ελλάδα είναι κάτι το βέβαιο. Άλλο ζήτημα, αν αυτό θα ήταν καλό ή κακό. Όσοι επικρίνουν τη Βρετανική πολιτική στο ζήτημα αυτό, πρέπει να πουν καθαρά ότι επιθυμούν την τελική απορρόφηση της Ελλάδας από τη διαρκώς επεκτεινόμενη Σοβιετική ομοσπονδία. Μπορεί να είναι σωστή και λογική η κριτική τους, αλλά δεν συνηθίζουν να μιλούν καθαρά επάνω σ' αυτό.
Δεν αποτελούν θρήνο όλα αυτά για τον θάνατο του Ε.Δ.Ε.Σ. Η πολιτική οργάνωση με την επωνυμία αυτή είχε καταφέρει να προξενεί την αποστροφή και η στρατιωτική οργάνωση είχε εξυπηρετήσει τους σκοπούς της. Ήταν σωστό να πάψουν να υπάρχουν και οι δύο, μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας. Ακριβώς όπως θα ήταν σωστό να πάψει να υπάρχει και το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ την ίδια μέρα, αν ήταν αυτό που ισχυριζόταν. Το ότι είχαν διαφορετική τύχη οφείλεται ίσως στον χαρακτήρα τους, επειδή από τον Ε.Δ.Ε.Σ έλειπε τόσο η πολιτική συνοχή όσο και η επαναστατική φλόγα του αντιπάλου του.
Ο Ε.Δ.Ε.Σ όμως είχε ένα πράγμα που ούτε και αυτή η διάλυση μπορούσε να του το αφαιρέσει: τη δυναμική προσωπικότητα του ηγέτη του. Το ασύγκριτα σημαντικότερο μέρος από την όλη υπόσταση του Ε.Δ.Ε.Σ αποτελούσε πάντα ο αρχηγός του Ζέρβας σε τέτοιο βαθμό, που είχε γίνει συνήθεια να εννοεί κανείς αυτόν, μιλώντας για την οργάνωση, αντίθετα με ό,τι γινόταν για το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ, εξαιτίας του απρόσωπου χαρακτήρα του. Για τον Ζέρβα προσωπικά, μπορεί να λεχθούν συνοπτικά τα εξής: Αν τον δούμε σαν στρατιωτικό, καμιά από τις κατηγορίες σε βάρος του δεν μπορεί να σταθεί, αν τον δούμε σαν πολιτικό, οι κατηγορίες παρουσιάζονται πολύ πιο βάσιμες μετά την Κατοχή παρά πριν.
Ο διορισμός του στη θέση του υπουργού Δημοσίας Τάξεως, το 1947, μπορεί να θεωρήθηκε από τους οπαδούς του σαν επιστέγασμα στης σταδιοδρομίας του, στους αληθινούς του φίλους, όμως, πρέπει να φάνηκε σαν θλιβερή κατάπτωση. Η πολιτική συμπεριφορά του το 1945 - 47 φάνηκε να δικαιώνει εκ των υστέρων τις κατηγορίες που του απευθύνονταν το 1942 - 44. Οπωσδήποτε, όμως, δεν ευσταθούσαν το 1942 - 44, όταν δηλαδή υψώθηκε στην κορυφή ενός προσωπικού μεγαλείου που ούτε το παρελθόν του προφήτευε ούτε η κατοπινή σταδιοδρομία του διατήρησε.
Αν είχε πεθάνει μαζί με τον Ε.Δ.Ε.Σ, την ημέρα της Απελευθέρωσης, θα είχε πεθάνει σαν εθνικός ήρωας και δίκαια. Αν είχε τηρήσει τουλάχιστον την υπόσχεση που είχε δώσει τόσες φορές, να μείνει μακριά από την πολιτική, αφού θα εκδιώκονταν οι Γερμανοί, τότε κάθε σχεδόν κατηγορία εναντίον του θα έπεφτε στο κενό. Παρόλα όμως τα σφάλματα και τα ελαττώματα του, στέκεται δίπλα στον αντίπαλο του, τον Άρη Βελουχιώτη, αντάξια, αποτελώντας τη μία από τις δύο μεγάλες φυσιογνωμίες που γέννησε η Ελληνική Αντίσταση.
Η παρουσίαση των δύο μεγάλων στρατιών του αντιστασιακού κινήματος, πολιτικού και στρατιωτικού ολοκληρώνεται στο σημείο αυτό. Εκείνο που μένει, είναι μερικές μικρές αντιστασιακές οργανώσεις, που έχουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά. Το πρώτο κοινό χαρακτηριστικό τους είναι ότι όλες εμφανίσθηκαν πολύ αργά στη σκηνή. Το δεύτερο είναι ότι καμιά τους δεν επέζησε της Κατοχής. Το τρίτο, που ήταν αιτία του δεύτερου, είναι ότι το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ τις εχθρευόταν. Το τέταρτο, αιτία του τρίτου ότι χαρακτηρίζονταν από την ίδια γενική ευυποληψία στη σύνθεση τους.
Η σύσταση τους δεν ήταν ίδια αν ήταν, τότε θα είχαν αποτελέσει μία μόνο οργάνωση αντί για πολλές, είχε όμως πηγή της τις ίδιες κοινωνικές τάξεις, που η καλύτερη ονομασία τους είναι αστικές, με την πιο εχθρική έννοια που έχει ο όρος για τους κομμουνιστές. Η στρατιωτική τους ηγεσία προερχόταν από τον τακτικό στρατό, η πολιτική τους ηγεσία, ως τον βαθμό που είχαν, από συντηρητικούς δημοκράτες, οι οπαδοί τους προέρχονταν από το ίδιο ανθρώπινο υλικό κάτω από την οριζόντια γραμμή, όπως το περιγράψαμε. Μεταξύ τους είχαν ασήμαντες διαφορές, όχι σοβαρές, όσο το χάσμα που τις χώριζε όλες από το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ.
Τους έλειπε η επαναστατική φλόγα και η ηθική ακεραιότητα και αντοχή, που χρειαζόταν ένα αντιστασιακό κίνημα. Τους έλειπε η διορατικότητα που έκανε να ξεχωρίζει το Κ.Κ.Ε, το να διακρίνει δηλαδή σε άλλους Έλληνες έναν εχθρό το ίδιο άσπονδο όσο οι Γερμανοί. Ο αγώνας τους δεν ήταν ιδεολογικός αλλά πατριωτικός: δεν ήταν δυνατό, όπως ήταν τόσο εύκολο για το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ, να μετατραπεί μέσα σε μια στιγμή σε εμφύλιο πόλεμο. Σ' αυτό, κατά ένα μεγάλο μέρος, δεν διέφεραν από τον Ε.Δ.Ε.Σ, η διαφορά του Ε.Δ.Ε.Σ βρισκόταν στο ότι ήταν παλαιότερος, μεγαλύτερος αριθμητικά και ισχυρότερος.
ΤΟ ΙΔΡΥΤΙΚΟΝ ΤΟΥ Ε.Δ.Ε.Σ.
Το ιδρυτικό κείμενο της αντιστασιακής οργάνωσης "Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος", γνωστότερη με το ακρωνύμιο Ε.Δ.Ε.Σ, διατυπώθηκε από τους απόστρατους συνταγματάρχες Ναπολέοντα Ζέρβα και Λεωνίδα Σπαή και το δικηγόρο Ηλία Σταματόπουλο στις 9 Σεπτεμβρίου 1941 στο σπίτι του Ζέρβα στην Αθήνα.
Ὑπάρχει Ἐθνικὸς Δημοκρατικὸς Ἑλληνικὸς Σύνδεσμος, Ε.Δ.Ε.Σ., ὅστις ἔχει τὸν κάτωθι καθωρισμένον σκοπόν:
1. Νὰ ἐγκαθιδρύση εἰς τὴν Ἑλλάδα τὸ Δημοκρατικὸν πολίτευμα, σοσιαλιστικῆς μορφῆς, οἱανδήποτε καὶ ἂν θὰ εἶναι ἡ ἔκβασις τοῦ πολέμου.
2. Νὰ ἀποκαλύψη διὰ παντὸς μέσου καὶ κατὰ σαφῆ καὶ ἀναμφισβήτητον τρόπον τὴν προδοσίαν τοῦ τέως Βασιλέως Γεωργίου τοῦ Βʹ καὶ τῆς περὶ αὐτὸν σπείρας τῆς αὐτοκληθείσης Δικτατορία τῆς 4ης Αὐγούστου, ἐπιβάλη εἰς πάντας τοὺς στυγνοὺς ἐγκληματίας βαρυτάτας κυρώσεις, δημεύση δ' ἃμα τὰς περιουσίας των τόσον αὐτῶν καὶ τῶν συγγενῶν των ὅσον καὶ τῶν μετ' αὐτῶν ὁπωσδήποτε συναλλαγέντων κατὰ τὴν διάρκειαν τῆς ἐπαράτου τυραννίας.
3. Νὰ ἀποκαθάρη καὶ νὰ ἀνακαινίση ἐκ βάθρων τὴν κρατικὴν μηχανὴν εἰς τρόπον ὥστε στρατὸς ξηρᾶς, ἀέρος καὶ θαλάσσης, Χωροφυλακὴ καὶ Ἀστυνομία πόλεως, Δικαστικὴ ἐξουσία, διοικητικαὶ ὑπηρεσίαι πάσης φύσεως, τραπεζιτικὰ Ἱδρύματα καθὼς καὶ ποικίλοι ὀργανισμοὶ ἀπαλλαγῶσιν ἀπὸ οἱονδήποτε μέλος τὸ ὁποῖον δὲν θὰ ἔχη ἀποδεδειγμένως Ἐθνικὴν Δημοκρατικὴν σοσιαλιστικὴν συνείδησιν πιστοποιουμένην διὰ πράξεων τοιούτων ὥστε νὰ ὑπάρχη πλήρης καὶ σταθερὰ πρὸς αὐτὸ ἐμπιστοσύνη.
Ἡ κάθαρσις πρέπει νὰ φθάση μέχρι τοιούτου σημείου ὥστε, ἂν ἡ ἀνάγκη τὸ ἐπιβάλη, ὡς τοῦτο συμβαίνει μὲ τὰ ἐκτραπέντα ἀπολύτως τοῦ προορισμοῦ των Σώματα τῆς Χωροφυλακῆς καὶ τῆς Ἀστυνομίας Πόλεων, ἐν πολλοῖς δὲ καὶ μὲ τὴν Δικαστικὴν ἐξουσίαν, προβῆ εἰς τὴν πλήρη διάλυσιν αὐτῶν καὶ εἰς τὴν ἐκ νέου ἀνασυγκρότησίν των.
4. Ἡ Δημοκρατικὴ Σοσιαλιστικὴ Ἑλλὰς θὰ θεσπίση νόμους καὶ θὰ λάβη μέτρα τοιαῦτα, τὰ ὁποῖα θὰ δώσουν εἰς τὸν Ἑλληνικὸν Λαὸν Κοινωνικὴν Δικαιοσύνην, θὰ ἐξαλείψουν δὲ ἐντελῶς τὴν μαύρην ἀδικίαν καὶ ἐγκληματικὴν ἀνισότητα, ἡ ὁποία ἀπὸ τῆς εποχῆς τῆς ἀπελευθερώσεως τῆς πατρίδος μας, καὶ ἰδία κατὰ τὰ τελευταῖα πέντε ἔτη τῆς τυραννίας ἐμάστισε τὸ σύνολον τῶν Ἑλλήνων καὶ ἐξεμεταλλεύθη ἀναλγήτως τοὺς μόχθους του ἐπ' ὠφελεία μιᾶς ἐλαχιστοτάτης κακοήθους κεφαλαιοκρατικῆς μειονότητος καὶ ἥτις διὰ πάσης ἀθεμιτουργίας ἐκάθησεν ἑκάστοτε εἰς τὴν ράχην τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ. Εἰς τὴν Ἐθνικὴν Δημοκρατικὴν Σοσιαλιστικὴν Ἑλλάδα δὲν πρέπει νὰ ὑπάρχουν πεινῶντες καὶ δὲν θὰ ὑπάρξουν.
5. Μετὰ τὴν ὁλοσχερῆ ἐκπλήρωσιν τῶν σκοπῶν τοῦ Συνδέσμου θὰ γίνη προσφυγὴ εἰς τὸν Ἑλληνικὸν Λαόν, ἵνα καὶ διὰ τῆς ἐλευθέρως ἐκδηλωθησομένης γνώμης του κυρώση τὸ ἔργον τοῦ Συνδέσμου. Μετὰ τὴν κύρωσιν ταύτην θὰ παραχωρήση ὁ Σύνδεσμος τὴν ἀρχὴν εἰς τοὺς ἀντιπροσώπους τοῦ Λαοῦ, ἐκλεγησομένους κατὰ σύστημα, τὸ ὁποῖον θὰ καθορίση ἐν καιρῷ, καὶ θὰ ἀποχωρήση τῆς ἀρχής.
Διὰ νὰ ἐπιτευχθῆ ὁ σκοπὸς τοῦ Συνδέσμου καὶ διὰ νὰ ἐπιτελεσθῆ τὸ ἐπιδιωκόμενον ἔργον, ὁ Σύνδεσμος ὠργανώθη ὡς ἑξῆς:
1. Ἀρχηγὸς τοῦ Συνδέσμου εἶναι ὁ Στρατηγὸς Νικόλαος Πλαστήρας. Ἐπὶ τοῦ ζητήματος τούτου οὐδεμία συζήτησις ἐπιτρέπεται.
2. Συνεστήθη τριμελὴς Ἐπιτροπή, ἀποκληθεῖσα Κεντρικὴ Διοικοῦσα Ἐπιτροπή (Κ.Δ.Ε.), ἡ ὁποία διοικεῖ τὸν Σύνδεσμον.
3. Ἡ Κεντρικὴ Διοικοῦσα Ἐπιτροπὴ ἔχει τὸ δικαίωμα νὰ μυήση καὶ ὀνομάση μέλος τοῦ Συνδέσμου, ὅσους κρίνει ἔχοντας τὰ πρὸς τοῦτο διανοητικὰ καὶ ψυχικὰ καὶ ἰδεολογικὰ ἐφόδια καὶ σχηματήσει ἐκ τῶν μυουμένων τριμελεῖς ὑποεπιτροπάς, αἱ ὁποίαι ἐξουσιοδοτούμενοι εἰδικῶς ὑπὸ τῆς Κεντρικῆς Διοικούσης Ἐπιτροπῆς, θὰ ἔχουν τὸ δικαίωμα νὰ ἐπεκτείνουν τὰς μυήσεις.
4. Τὰ μέλη τοῦ Συνδέσμου ὀφείλουν νὰ τηροῦν ἀπόλυτον ἐχεμύθειαν, ἀπαραίτητον καὶ μοναδικὸν ὅρον διὰ τὴν εὐόδωσιν τῶν σκοπῶν του. Ἑπομένως τὰ μέλη του πρέπει νὰ ἐκλέγωνται μετὰ μεγίστης προσοχῆς καὶ ἐνδελεχοῦς παρακολουθήσεως καὶ νὰ διακρίνωνται διά τε τὴν ἐγκράτειαν τῆς γλώσσης καὶ τῶν πράξεων, ὡς καὶ διὰ τὴν ἀδειάσειστον πίστιν των πρὸς τὴν Σοσιαλιστικὴν Δημοκρατίαν. Ὁ Σύνδεσμος θὰ καταβάλη πᾶσαν προσπάθειαν τὸ μὲν νὰ συγκεντρώση ὑπὸ τὴν σημαίαν του ὃλα ἀνεξαιρέτως, τὰ ἁγνὰ δημοκρατικὰ στοιχεῖα τῆς χώρας, τὸ δὲ νὰ συνεργασθῆ καὶ μὲ πᾶσαν ἄλλην ὀργάνωσιν παρεμφερεῖς ἔχουσαν σκοπούς.
5. Ἡ μύησις γίνεται παρουσία τῶν μελῶν τῆς Κεντρικῆς Διοικούσης Επιτροπῆς, ἢ πρὸς τοῦτο ἐξουσιοδοτημένων τριμελῶν ὑποεπιτροπῶν. Ἐὰν ἡ παρουσία τῶν τριῶν μελῶν, εἶναι ἀδύνατος, τότε δύναται νὰ γίνη καὶ ὑπὸ δύο μόνο μελῶν, ἐν ἐσχάτῃ δὲ ἀνάγκη καὶ υπὸ ἑνὸς μόνον μέλους.
6. Πᾶν μέλος τοῦ Συνδέσμου, ὡς καὶ αὐτῆς τῆς Κεντρικῆς Διοικούσης Ἐπιτροπῆς, λαμβάνει ἕνα ἀριθμὸν καὶ διὰ τοῦ ἀριθμοῦ αὐτοῦ καὶ μόνον εἶναι γνωστό, ἀπαγορευμένης ἀπολύτως τῆς ἀνακοινώσεως τῶν ὀνοματεπωνύμων, ἐκτὸς ἐὰν συντρέχουν καὶ ἐπιβάλλουν τοῦτο ἐξαιρετικαὶ ἀνάγκαι ἐξ ὧν ἐξαρτάται ἡ ἀποτελεσματικωτέρα ἐξυπηρέτησις τοῦ σκοποῦ τοῦ Συνδέσμου.
7. Ὁ ὅρκος ὁ ὁποίος δίδεται ὑπό τῶν μυουμένων ἔχει ὡς ἑξῆς:
''Ὁρκίζομαι εἰς τὴν τιμὴν καὶ τὴν συνείδησίν μου ὅτι θὰ ἐργασθῶ μὲ ὅλας μου τὰς δυνάμεις καὶ διὰ παντὸς τρόπου πρὸς ἐπίτευξιν τοῦ σκοποῦ τοῦ Ἐθνικοῦ Δημοκρατικοῦ Ἑλληνικοῦ Συνδέσμου, ὅτι θὰ ἐκτελῶ ἀσυζητητὶ πᾶσαν διαταγὴν τῆς Κεντρικῆς Διοικούσης Ἐπιτροπῆς καὶ ὅτι θὰ φυλάξω μὲ ἱερότητα τὸ μυστικὸν τοῦ Συνδέσμου μέχρις οὗ ἑπιτευχθῆ ὁ σκοπός μας''.
8. Μετὰ τὴν ὁρκωμοσίαν ἡ ἀδέλφωσις εἶναι πλήρης καὶ τὸ νέον μέλος εὐθύνεται διὰ πάσαν ἐκτροπὴν ἀπὸ τοῦ σκοποῦ διὰ τὸν ὁποῖον ὡρκίσθη ὑποκείμενον καὶ εἰς κυρώσεις, τὸν βαθμὸν τῶν ὁποίων καθορίζει δι’ ἀποφάσεως λαμβανομένης ὁμοφώνως ἡ Κεντρικὴ Διοικοῦσα Ἐπιτροπή, εἰς περίπτωσην ἠθελημένης ἢ ἀθελήτου προδοσίας.
9. Οὐδὲν μέλος δύναται νὰ ἀποχωρήση αὐθαιρέτως καὶ μονομερῶς τοῦ Συνδέσμου. Τοιάυτη ἀποχώρησις θεωρεῖται προδοσία καὶ ἐπισύρει κυρώσεις τὸν βαθμὸν τῶν ὁποίων καθορίζει καὶ πάλιν δι’ ἀποφάσεως ὁμοφώνου ἡ Κ.Δ.Ε. Ἀποχώρησις δύναται νὰ γίνη μόνον δι’ ἀποχρῶντας λόγους τοὺς ὁποίους πρέπει νὰ ἐγκρίνη ἡ Κ.Δ.Ε.
10. Τέλος ὁ Σύνδεσμος Ε.Δ.Ε.Σ. ὑπόσχεται καὶ ἐγγυᾶται εἰς τὸν Ἑλληνικὸν Λαὸν ὅτι θὰ ἀποκατασταθῆ συντόμως εἰς τὰ πλήρη αὐτοῦ κυριαρχικὰ διακιώματα, εὐθὴς ὡς πραγματοποιηθῆ τὸ ἐπαναστατικὸν αὐτοῦ πρόγραμμα, τὸ ὁποῖον δηλοῦται διὰ μίαν ἀκόμη φορὰν καὶ κατὰ τὸν πλέον κατηγορηματικὸν καὶ σαφῆ τρόπο ὅτι θὰ κατατείνη εἰς τὴν ἐγκαθίδρυσιν καὶ ἐμπέδωσιν μίας πραγματικῆς Λαϊκῆς Σοσιαλιστικῆς Δημοκρατίας.
Ἐπίσης ὁ Ε.Δ.Ε.Σ. ὑπόσχεται καὶ ἐγγυᾶται εἰς τὸν Ἑλληνικὸν Λαὸν ὅτι καὶ αὐτὴ ἀκόμη ἡ ἐπαναστατικὴ περίοδος θὰ εἶναι ἐκδήλως δημοκρατικοῦ χαρακτῆρος καὶ ὅτι δὲν θὰ ἔχη σχέσιν μὲ κανενὸς εἴδους τυραννικὸν καθεστώς.
Ο ΑΓΩΝΑΣ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΟΥ Ε.Δ.Ε.Σ. ΣΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ
Η ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΤΟΥ ''Ε.Λ.Α.Σ'' ΚΑΙ Η ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΕΜΠΛΟΚΗ (1942 - 1944)
Ο Βρετανός Έντυ Μάγιερς ήταν ο διοικητής της Βρετανικής αποστολής στην Ελλάδα την κρίσιμη διετία 1942 - 1944, όταν στην ορεινή Ελλάδα οργανώθηκαν οι ανταρτικές ομάδες (Ε.Δ.Ε.Σ, Ε.Λ.Α.Σ, 5/42 σύνταγμα ευζώνων, ομάδες Σαράφη - Κωστόπουλου) και εξελίχθηκε μια θανάσιμη πάλη μεταξύ τους για τον έλεγχο της Ελληνικής υπαίθρου. Ο Μάγιερς κάποια χρόνια μετά έγραψε τις αναμνήσεις του από την θητεία του αυτή στο βιβλίο "Η Ελληνική περιπλοκή", αναμνήσεις που λόγω της σημαντικής θέσης του Μάγιερς έχουν πολύ μεγάλη σημασία.
Ο Μάγιερς έπεσε με μια μικρή επίλεκτη ομάδα Βρετανών σαμποτέρ με αλεξίπτωτο στην ορεινή Ρούμελη τον Σεπτέμβριο του 1942. Ανέπτυξε πολύ γρήγορα μεγάλη δραστηριότητα και χάρις την υποστήριξη του Ε.Δ.Ε.Σ (Ναπολέων Ζέρβας) και του Ε.Λ.Α.Σ (Άρης Βελουχιώτης) πέτυχε την ανατίναξη του Γοργοπόταμου, το σημαντικότερο σαμποτάζ της Ελληνικής Αντίστασης στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Αμέσως μετά την μεγάλη αυτή επιτυχία, η S.O.E Καΐρου αποφάσισε να ενισχύσει αποφασιστικά τους δύο αντάρτικους σχηματισμούς (Ε.Λ.Α.Σ, Ε.Δ.Ε.Σ) με όπλα, χρήματα και πολεμοφόδια, έτσι ώστε να γίνει αποτελεσματικότερη η παρενόχληση των δυνάμεων του Άξονα στην Ελλάδα. Πολύ σύντομα οι δύο σχηματισμοί είχαν διπλασιάσει την δύναμη τους, με τον Ζέρβα να ελέγχει μεγάλες περιοχές στην ορεινή Ήπειρο και τον Ε.Λ.Α.Σ να έχει υπό την κυριότητα του την ορεινή Στερεά Ελλάδα, την ορεινή Θεσσαλία και την Δυτική Μακεδονία.
Ο Μάγιερς πολύ σύντομα κατάλαβε πως ο ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ δεν ήταν απλοί απολίτικοι υπερκομματικοί αντιστασιακοί οργανισμοί όπως παρουσιάζονταν στον πολύ κόσμο, αλλά ελέγχονταν πλήρως από το Κ.Κ.Ε και χρησιμοποιούνταν ως προκάλυμμα της Αριστεράς για να πετύχει την μεγαλύτερη δυνατή διείσδυση της στον Ελληνικό πληθυσμό. Μέσα στο 1943 ο Ε.Λ.Α.Σ διέλυσε κάθε άλλο αντιστασιακό ανταρτικό σχηματισμό που βρισκόταν στις περιοχές που έλεγχε και δεν δεχόταν να προσχωρήσει στις τάξεις του, δείχνοντας καθαρά τις διαθέσεις του να επικρατήσει πλήρως στην Ελληνική ύπαιθρο.
Σύμφωνα με τον ίδιο τον Μάγιερς "Την άλλη μέρα, 12 Μαρτίου, επικοινώνησα πάλι με το Κάιρο. Τους τόνισα ότι οι ηγέτες του Ε.Α.Μ φαίνονταν να θεωρούν τα Εγγλέζικα όπλα σαν μέσα για την εξασφάλιση του ελέγχου τους στην Ελλάδα, κατά πρώτο λόγο, και μόνο δευτερευόντως σαν μέσα για την ενίσχυση της πολεμικής προσπάθειας. Το γεγονός ότι όλοι πολεμούσαμε τον Φασισμό που ήταν εχθρός τους, τύχαινε να τους συμφέρει.
Η μεγάλη πλειοψηφία των ανταρτών του Ε.Λ.Α.Σ δεν διέφερε από εκείνους του Ε.Δ.Ε.Σ, αλλά αγνοώντας τους σκοπούς των κομμουνιστών αρχηγών τους, υποδούλωναν στα τυφλά τον εαυτό τους να υπακούουν σε έναν όρκο που η παράβαση του σήμαινε θάνατο. Μέτα την απελευθέρωση της Ελλάδας, πίστευα ότι η πρόθεση των ηγετών του Ε.Α.Μ ήταν να σχηματίσουν κυβέρνηση από το Ε.Α.Μ".
Ο πρώτος που αψήφισε τις προειδοποιήσεις αυτές, ήταν ο ίδιος ο Μάγιερς, καθώς σε όλη την διετία άνδρωσης του Ε.Λ.Α.Σ και διάλυσης των υπολοίπων οργανώσεων, συνέχιζε να αποδέχεται τις δικαιολογίες των αξιωματούχων του Ε.Α.Μ, συνέχιζε να έχει σχέσεις μαζί τους και να ενισχύει το κίνημα τους με συμμαχικές ρίψεις πολεμοφοδίων, που πάντως ήταν αραιότερες από τις αντίστοιχες που ρίχνονταν στον Ζέρβα επειδή η δύναμη του Ε.Λ.Α.Σ ήταν μεγαλύτερη.
Στην πολιτική ανοχής προς τον Ε.Λ.Α.Σ συναίνεσε και η S.O.E Καΐρου, που δεν ενδιαφερόταν για τις τυχόν πολιτικές επιπλοκές στην Ελλάδα μεταπολεμικά, αλλά νοιαζόταν κυρίως για την μεγαλύτερη δυνατή παρενόχληση του εχθρού. Όταν ο Μάγιερς έφτασε στο Κάιρο το 1944 έμαθε έκπληκτος πως η SO..E Καΐρου δεν είχε ενημερώσει το Foreign Office και τον υπουργό εξωτερικών της Αγγλίας για τα σήματα του που έστελνε από την Ελλάδα και εμπεριείχαν τις ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα.
Μάλιστα το κενό πληροφόρησης ήταν τόσο σοβαρό που διατάχθηκε δικαστική έρευνα από το Foreign Office για να ανακαλυφθεί ο λόγος γιατί τα σήματα αυτά δεν είχαν προωθηθεί. Την έρευνα αυτή επέβαλλε ο Βρετανός πρέσβης sir Reginald Leeper, ο οποίος ήταν σκληρός πολέμιος της αύξησης της κομμουνιστικής επιρροής στην Ελλάδα.
ΤΑ ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗΣ ΤΟΥ Ε.Α.Μ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ
Μετά το καλοκαίρι του 1943 η αντιστασιακή οργάνωση Ε.Α.Μ και ο στρατιωτικός της βραχίωνας ο Ε.Λ.Α.Σ, κατάφεραν να ελέγχουν και να διοικούν μεγάλα -ορεινά κυρίως- τμήματα της Ελληνικής υπαίθρου. Η "Εαμοκρατία", όπως και οποιοδήποτε άλλο καθεστώς, διήρκεσε για ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα και αποτέλεσε, λόγω των έκτακτων συνθηκών αλλά και της ηγεμονεύουσας αριστερής ιδεολογίας, έναν εντελώς διαφορετικό και εναλλακτικό τρόπο άσκησης εξουσίας. Ο Ιστορικός Mark Mazower συμπυκνώνει τις αρνητικές πτυχές της εμπειρίας αυτής για τους ορεινούς πληθυσμούς που την επέστησαν.
"Το καλοκαίρι του 1943, όταν ήταν να επιταχθούν τρόφιμα και ζώα, συχνά επιλέγονταν μέλη του Ε.Δ.Ε.Σ και αν αρνούνταν να αφήσουν τον Ε.Δ.Ε.Σ για το Ε.Α.Μ, πολλές φορές έχαναν την ιδιοκτησία τους, προτού ακόμη δεχθούν πιο άμεσες απειλές. Οι αξιωματικοί παρακολουθούνταν στενά, αν δεν προσχωρούσαν στον Ε.Α.Μ. Ο Ευάγγελος Μπέλτζιος, ένας 24χρονος πιλότος που είχε απολυθεί από το στρατόπεδο συγκέντρωσης της Λάρισας το 1943, θεωρήθηκε αντιδραστικός από τον τοπικό αντιπρόσωπο του Ε.Α.Μ όταν επέστρεψε στο χωριό του και τέθηκε υπό επιτήρηση, απλά και μόνο γιατί είχε ακολουθήσει τον Βασιλιά Γεώργιο Β΄ στην Κρήτη το 1941.
Στις αρχές Σεπτεμβρίου μετά από μήνες εκφοβισμών, άκουσε ότι συγκροτούνταν μια ομάδα του Ε.Δ.Ε.Σ στην Καρδίτσα και προσχώρησε σε αυτήν αμέσως. Έτσι ήδη προτού ξεσπάσει η σύρραξη ανάμεσα στον Ε.Δ.Ε.Σ και στον Ε.Λ.Α.Σ, η πολιτική που είχε το Ε.Α.Μ να εξαλείφει κάθε εναλλακτική πολιτική οντότητα συνέβαλλε στο να ενταθεί η ατμόσφαιρα στα χωριά που ήλεγχε. Οι περισσότεροι υποστηρικτές του Ε.Δ.Ε.Σ γνώριζαν τι κίνδυνο διέτρεχαν αν έπεφταν σε λάθος χέρια.
Η φραστική υποστήριξη στους Βρετανούς ήταν αρκετή για να επισύρει την προειδοποίηση ότι πιο ενεργός ανάμιξη μπορούσε να οδηγήσει στο θάνατο σε περιοχές όπου η εξουσία του Ε.Α.Μ ήταν ιδιαίτερα σκληρή όπως στην περιοχή των Δελφών όπου κυριαρχούσε ο Άρης Βελουχιώτης, η σε ορισμένες περιφέρειες της Πελοποννήσου. Ένας Βρετανός αξιωματικός σύνδεσμος ανέφερε ότι ένας βοσκός που είχε αγοράσει λίγο σιτάρι γι΄αυτόν, είχε κατηγορηθεί ότι βοηθούσε τους Εγγλέζους και είχε ξυλοκοπηθεί μέχρι θανάτου.
Η Πολιτοφυλακή απένειμε σκληρή δικαιοσύνη, πολλές φορές με τρόπο ιδιαίτερα ωμό. Οι ξένοι κινδύνευαν να φυλακιστούν αν υπήρχαν οι παραμικροί λόγοι υποψίας, ιδίως αν ήταν κάτοικοι της πόλης. Οι πολιτικοί αντίπαλοι μπορούσαν να περιμένουν ένα άσχημο τέλος. Οι έξι δοσίλογοι που δικάστηκαν σε Λαϊκό Δικαστήριο σε χωριό της Θεσσαλίας πήραν απαλλαγή υπό όρους και στάλθηκαν σπίτια τους. Όμως οι κάτοικοι του χωριού έστησαν ενέδρα και τους σκότωσαν, επεισόδιο που ήταν σαφώς προσχεδιασμένο.
Επρόκειτο για μια τυπική περίπτωση, όπου ο "ιδεολογικός ενθουσιασμός" είχε υποδαυλιστεί για φονικούς σκοπούς. "Αυτοί εδώ έχουν δικό τους καπετανάτο, δικούς τους νόμους" έγραφε ένας σαστισμένος και φοβισμένος νεαρός Αθηναίος που ήταν και αυτός κρατούμενος του Ε.Α.Μ. "Είναι δικτατορία...απόλυτη δικτατορία της υπαίθρου..." Στο Βάλτο, ο επιλεγόμενος "Ροβεσπιέρος", ο κομμουνιστής αρχηγός της Πολιτοφυλακής, τρομοκρατούσε τους ντόπιους χωρικούς.
Οι συχνές συλλήψεις από τον Ε.Λ.Α.Σ και την Πολιτοφυλακή είχαν ρίξει ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού της Λιβαδειάς σε συνεχές άγχος σχετικά με τους απώτερους στόχους του Ε.Α.Μ. Σύμφωνα με το Λοχαγό ενός αποσπάσματος της Πολιτοφυλακής, η ισχνή μειοψηφία των "εγκληματιών πολέμου" μπορούσαν να αναγνωριστούν από την Αγγλόφιλη στάση τους και από το γεγονός ότι ήταν αμόρφωτοι. Αν τα θύματα του αργούσαν πολύ να το μάθουν, δεν συνέβαινε το ίδιο με τον πληθυσμό, κι έτσι στα μέσα του 1944, οι χωρικοί φοβόνταν πολύ το Ε.Α.Μ για να κάνουν κάτι εναντίον του.
Η ένταση της καταστολής κυμαινόταν στην χώρα. Οι περιοχές που υπέφεραν περισσότερο ήταν εκείνες όπου υπήρχε η είχε υπάρξει μια πραγματική απειλή για το μονοπώλιο εξουσίας του Ε.Α.Μ. Όταν ο Ζέρβας αποφάσισε τον Ιούλιο του 1943 να κάνει στρατολόγηση στην δυτική Θεσσαλία, πυροδότησε ένα κύμα συλλήψεων, κατηγοριών και δολοφονιών των υποστηρικτών του από μέρους του Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ.
Η παρουσία του συνταγματάρχη Ψαρού με την ομάδα του, την Ε.Κ.Κ.Α, στην Ρούμελη, έκανε την εξουσία του Ε.Α.Μ νότια από το Καρπενήσι ιδιαίτερα βάναυση. Το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ. είχε αργήσει να αποκτήσει τον έλεγχο της Πελοποννήσου και η έντονα Βασιλόφρονη στάση της κοινής γνώμης σε πολλές περιοχές της, ανάγκασε το Ε.Α.Μ να αγωνιστεί σκληρά ώστε να ετοιμάσει τους χωρικούς για την Λαοκρατία..."
ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΕΝΑΡΞΗΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ Ε.Δ.Ε.Σ.
Ο Ναπολέων Ζέρβας ανεχώρησε στις 23/07/1942 απ’την Αθήνα με κατεύθυνση την επαρχία Βάλτου στην βόρεια Αιτωλοακαρνανία με σκοπό να ξεκινήσει τον αντάρτικο αγώνα του. Λόγω του ότι ο Ε.Δ.Ε.Σ αναπτύχθηκε και έδρασε κυρίως στην Ήπειρο έχει δημιουργηθεί η λανθασμένη εντύπωση ότι ξεκίνησε από εκεί. Η πραγματικότητα όμως είναι ότι η επαρχία Βάλτου ήταν η πρώτη του τοπική επιλογή για το ξεκίνημα του αντάρτικου.Τους λόγους της επιλογής του Βάλτου τους αναφέρει ο ίδιος σε άρθρο του στην εφημερίδα Ακρόπολη στις 22/11/1949.
Η απαρχή του εθνικού αγώνα του Ε.Δ.Ε.Σ του Ζέρβα λοιπόν έγινε στην επαρχία Βάλτου, όπου είχε ήδη ιδρυθεί η φιλοβασιλική Ανεξάρτητη Εθνική Οργάνωση Βάλτου, της οποίας αρχηγός ήταν ο γιατρός Στυλιανός Χούτας. Η επαρχία Βάλτου ήταν μία φτωχή ορεινή περιοχή, όπου όμως είχαν εγκαταλειφθεί πολλά όπλα απ'τον υποχωρούντα Ελληνικό στρατό το 1941. Αργότερα, αυτό βοήθησε σημαντικά την ανάπτυξη του εθνικού αντιστασιακού κινήματος στην περιοχή. Οι Βαλτινοί είχαν οργανωθεί απ' τις αρχές του 1942 στην προαναφερόμενη οργάνωση η οποία βέβαια αντιμετώπιζε σημαντικές δυσκολίες.
Π.χ. τον Απρίλιο του 1942 συνελήφθη απ' τους Ιταλούς ο Χούτας προτού τελικά αφεθεί ελεύθερος, ενώ η έλλειψη οικονομικών πόρων ήταν ανασταλτικός παράγοντας για την περαιτέρω ανάπτυξη. Τέλος Ιουλίου του 1942 φθάνει με άκρα μυστικότητα στον Βάλτο ο Ζέρβας συνοδευόμενος από 4 συντρόφους του (Μυριδάκης, Παπαδάκης, Πυρομάγλου, Κωτσάκης), και έρχεται σε επαφή με τον φίλο του Δημήτρη Ίσκο στο χωριό Δούνιστα. Ο Ζέρβας κυκλοφορούσε με το ψευδώνυμο "Νίκος Σουλιώτης". Ο Ίσκος όμως αποδεικνύεται λανθασμένη επιλογή.
Έστειλε τον Ζέρβα και τους συντρόφους του να διαμένουν σε στάνες στα ορεινά του Βάλτου, με σκοπό να τον προστατέψει όπως έλεγε. Στην πραγματικότητα εκμεταλλευόταν την περίσταση και απομυζούσε τις λίρες που είχε πάνω του ο Ζέρβας για οργάνωση αντάρτικου, για να του δίνει τρόφιμα. Είχε βγάλει επίσης την φήμη ότι αυτοί που κρύβονταν στις στάνες ήταν μαυραγορίτες. Παράλληλα χανόταν το μεγαλύτερο μέρος του υλικού που έστελνε στο βουνό η οργάνωση του Ε.Δ.Ε.Σ για την ανάπτυξη του αντάρτικου, ενώ το ίδιο συνέβη και με το υλικό από μία συμμαχική ρίψη που έγινε στις 27/08/1942.
Ο Ζέρβας ήταν ουσιαστικά σε απομόνωση με μόνο σύνδεσμο στην περιοχή τον αναξιόπιστο Ίσκο. Επειδή όμως ο Ζέρβας καταγόταν απ΄την γειτονική Άρτα, και φυσικά ο κόσμος είναι μικρός, είχε αρχίσει να κυκλοφορεί η φήμη ότι δεν επρόκειτο περί μαυραγοριτών, όπως έλεγε ο Ίσκος, αλλά περί του Ζέρβα. Το μαθαίνει ο ενωμοτάρχης της Χωροφυλακής Γεωρ.Κοσσυβάκης, μέλος της οργάνωσης του Βάλτου, και ενημερώνει τον Χούτα. Στις 08/09/1942 συναντιέται ο Ζέρβας με τον Χούτα, και ο πρώτος του εξηγεί τον λόγο που ήρθε στον Βάλτο. Ο Χούτας συμφωνεί και ξεκινάει η συνεργασία των Βαλτινών με τον Ε.Δ.Ε.Σ.
Κάποιες ενστάσεις του Χούτα σχετικά με το πολιτειακό ζήτημα (το καταστατικό του Ε.Δ.Ε.Σ ήταν αναφανδόν κατά του θεσμού της Βασιλείας) πέρασαν σε δεύτερη μοίρα χάριν του κοινού αγώνα. Ο Ζέρβας όμως δεν μπορούσε να μείνει άλλο στην περιοχή. Όπως προαναφέρθηκε, η είδηση της παρουσίας του είχε ήδη διαρρεύσει και φυσικά οι σχετικές φήμες είχαν φτάσει στα αυτιά των Ιταλών κατακτητών. Παράλληλα είχε δημιουργηθεί και μία κίνηση κατοίκων της πόλης της Αμφιλοχίας που δεν επιθυμούσαν την παρουσία του Ζέρβα στα μέρη τους, πιθανώς για τον φόβο των Ιταλικών αντιποίνων.
Έτσι ο Ζέρβας συνοδευόμενος απ'το απόσπασμα του Κοσσυβάκη πηγαίνει στις 21/09/1942 στην Μεγαλόχαρη της Άρτας, επειδή εκεί ήταν το σόι του τελευταίου, όπου εγκαθίσταται και ξεκινάει την οργάνωση του αντάρτικου του Ε.Δ.Ε.Σ. Η συμφωνία του Ζέρβα με τον Χούτα έδωσε νέα ώθηση στην οργάνωση του Βάλτου. Μοιράζονται προκηρύξεις προς τους πάντες ανεξαρτήτως πολιτικής τοποθέτησης, προβάλλεται κατάλληλα η συμφωνία με τον Ζέρβα και τα αποτελέσματα είναι άμεσα.
Ως τα μέσα Οκτωβρίου του 1942 είχαν συγκροτηθεί σχεδόν σε όλα τα χωριά του ορεινού Βάλτου ένοπλες και εφεδρικές ομάδες της οργάνωσης, ενώ και η Χωροφυλακή του Βάλτου συμμετέχει στην κοινή εθνική προσπάθεια. Η αρχική αντίδραση κατά του Ζέρβα που είχε αναπτυχθεί στην Αμφιλοχία δεν είχε ιδιαίτερη συνέχεια καθώς οι πρωτεργάτες της έφυγαν στην Αθήνα.
Ο λαός του Βάλτου αγκάλιασε με λιγότερη επιφυλακτικότητα την αντιστασιακή προσπάθεια, προφανώς λόγω του ότι ήταν πλέον επικεφαλής ένας μόνιμος ανώτερος αξιωματικός. Αυτό ήταν πολύ σημαντικό λόγω του κύρους που έχαιραν τότε οι εμπειροπόλεμοι βαθμοφόροι των ενόπλων δυνάμεων.
Η ΑΝΑΤΙΝΑΞΗ ΤΗΣ ΓΕΦΥΡΑΣ ΤΟΥ ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΥ (26 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1942)
O Γοργοπόταμος πηγάζει από την Οίτη και ρέει μέσα από μια βαθιά χαράδρα για να ενωθεί με το Σπερχειό, νότια της Λαμίας. Πάνω από τη χαράδρα του ποταμού υπάρχει γέφυρα από την οποία διέρχεται η σιδηροδρομική γραμμή που συνδέει Αθήνα - Θεσσαλονίκη με το εξωτερικό. Tο όνομά του συνδέθηκε με μία από τις ηρωικότερες στιγμές της Αντίστασης εναντίον των κατακτητών.
Η ανατίναξη της γέφυρας, πραγματοποιήθηκε στις 26 Νοεμβρίου 1942, από τις ενωμένες αντιστασιακές δυνάμεις του E.Λ.A.Σ (Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός) και του Ε.Δ.Ε.Σ (Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος), και με τη συνδρομή Άγγλων σαμποτέρ. O Ε.Δ.Ε.Σ ιδρύθηκε στην Αθήνα τον Οκτώβριο του 1941 από τον Κομνηνό Πυρομάγλου κατ' εντολή του Νικολάου Πλαστήρα, που βρισκόταν αυτοεξόριστος στο Παρίσι, μετά το αποτυχόν κίνημα του 1935.
Επικεφαλής του στρατιωτικού του σκέλους ήταν ο απόστρατος Βενιζελικός συνταγματάρχης Ναπολέων Ζέρβας. O E.Λ.A.Σ, στρατιωτικό σκέλος του E.A.M, ιδρύθηκε τον Απρίλιο του 1942, με επικεφαλής τον Στέφανο Σαράφη απότακτο συνταγματάρχη του 1935 και τον γεωπόνο Αθανάσιο Κλάρα, γνωστό ως Άρη Βελουχιώτη. Μέχρι το φθινόπωρο του 1942 οι Σύμμαχοι δεν είχαν καθόλου ενδιαφερθεί για τα Ελληνικά πράγματα, παρά μόνο για να διοργανώσουν δίκτυο πληροφοριών και δίκτυο απόδρασης Βρετανών που τους έκρυβαν Έλληνες πολίτες.
Tο φθινόπωρο, εν όψει της συμμαχικής επίθεσης στη Βόρεια Αφρική, αποφάσισαν να έλθουν σε επαφή με τους πρώτους αντάρτες και να ζητήσουν τη συνδρομή τους για να σαμποτάρουν τη σιδηροδρομική γραμμή που ένωνε, μέσω Θεσσαλονίκης, τη Γερμανία με το λιμάνι του Πειραιά. Ένα μεγάλο μέρος των προμηθειών του «Africa Corps» του Ρόμελ έφθανε με τη γραμμή αυτή στην Αθήνα και φορτωνόταν σε μεγάλα αεροπλάνα ή και σε πλοία για να μεταφερθούν στην Αφρική.
Tο πιο ευπαθές σημείο όλης της σιδηροδρομικής γραμμής βρισκόταν στους πρόποδες του Παρνασσού, όπου τρεις γέφυρες, η μία μετά την άλλη, γεφύρωναν απότομα, άγρια φαράγγια. Και οι τρεις γέφυρες εφρουρούντο από ισχυρά Ιταλικά τμήματα. H Ανωτάτη Διοίκηση των Συμμάχων στη Μέση Ανατολή αποφάσισε να ανατινάξει τη μακρύτερη απ' αυτές, τη γέφυρα του Γοργοπόταμου. Tον Οκτώβριο του 1942 μία ομάδα Βρετανών και Νεοζηλανδών αξιωματικών, υπό τον συνταγματάρχη E. Μάιερς, έπεσαν με αλεξίπτωτα στην περιοχή των Τριών γεφυρών και συναντήθηκαν με τους αντάρτες του E.Λ.A.Σ.
Μολονότι οι Βρετανοί τους αποκάλυψαν το σκοπό για τον οποίο είχαν έλθει, δεν μπορούσαν να βρουν κανένα υπεύθυνο για να συζητήσουν τον τρόπο εκτέλεσης της επιχείρησης. O αρχηγός τους, ο Άρης, προσωπικά δεν έβλεπε με καλό μάτι την όλη επιχείρηση, αλλά είχε και αρνητικές εντολές από την Αθήνα. O ίδιος δεν ήθελε τους ιμπεριαλιστές στην περιοχή του. Μετά παρέλευση ενός μηνός και έπειτα από μάταιες αναζητήσεις οι Βρετανοί έστειλαν επειγόντως τον ταγματάρχη Κρις Γουντχάουζ στον Ζέρβα, που βρισκόταν στη δυτική πλευρά της Πίνδου.
Tο Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής έβλεπε ότι η επιχείρηση καθυστερούσε επικίνδυνα ή μπορεί και να μη γινόταν. O Γουντχάουζ μετά από πορεία 150 χιλιομέτρων σε στενά ορεινά μονοπάτια, βρήκε τελικά τον Ζέρβα, ο οποίος, αφού άκουσε τον Βρετανό ταγματάρχη, αναχώρησε αμέσως μαζί με τους καλύτερούς του άνδρες, για την περιοχή των τριών γεφυρών. Τότε ο Άρης απέδειξε ότι είχε τη στόφα του ηγέτη. Παρά τις περί του αντιθέτου εντολές της Κεντρικής Επιτροπής, έσπευσε κι αυτός στην περιοχή, με δύναμη μεγαλύτερη εκείνης του Ζέρβα.
H επιχείρηση του Γοργοπόταμου, ανεξάρτητα εάν θα πετύχαινε ή όχι, δεν έπρεπε να γίνει από τους Βρετανούς σαμποτέρ και τον Ε.Δ.Ε.Σ, γιατί θα δυσφημούσε το E.A.M - E.Λ.A.Σ σε όλη την Ελλάδα. H πρώτη συνάντηση των δύο αρχηγών έγινε το βράδυ της 13ης / 14ης Νοεμβρίου, στο χωριό Βίνιανη της Παρνασσίδας, παρουσία των 14 Βρετανών σαμποτέρ, όπου αποφασίστηκε η από κοινού επιχείρηση. Στις 18 Νοεμβρίου συγκεντρώθηκαν στο χωριό Μαύρο Λιθάρι της ίδιας περιοχής οι δυνάμεις των δύο ανταρτικών ομάδων.
Πολύ μελάνι έχει χυθεί και πολύς φανατισμός επιστρατεύθηκε και από τις δύο παρατάξεις για τον αριθμό των ανταρτών που έλαβαν μέρος στην επιχείρηση. Mία αντικειμενική άποψη καταλήγει σε 150 άνδρες του Ζέρβα και 200 - 225 του Βελουχιώτη. H φρουρά της γέφυρας αποτελείτο από 100 Ιταλούς και 3 - 4 Γερμανούς, οι οποίοι διέθεταν βαριά πολυβόλα και οπλοπολυβόλα και η εξουδετέρωσή τους απαιτούσε κεραυνοβόλα ενέργεια. Εκεί ο Ζέρβας, ως αρχηγός της όλης επιχείρησης λόγω του βαθμού του στρατηγού, παρουσίασε το σχέδιο δράσης που προέβλεπε:
- Την εξουδετέρωση των δύο Ιταλικών φυλακίων στο νότιο και βόρειο άκρο της γέφυρας. Tο βόρειο άκρο ανέλαβαν άνδρες του Ζέρβα υπό τους ανθυπολοχαγούς Παπαχρήστου και Πετρουλάκη. Tο νότιο άκρο, που υπήρχαν πληροφορίες ότι προστατευόταν καλύτερα, ανέλαβε μία ομάδα του Άρη με περισσότερους άνδρες, υπό τον Κωστούλα. Επικεφαλής των ανταρτικών ομάδων κατά των δύο φυλακίων ήταν ο λοχαγός πυροβολικού Μυριδάκης του Ε.Δ.Ε.Σ.
- Δύο επιπλέον ομάδες θα έκοβαν τις τηλεφωνικές γραμμές και θα υπονόμευαν τη σιδηροδρομική γραμμή βόρεια και νότια της γέφυρας, για να εμποδίσουν τυχόν άφιξη ενισχύσεων, ιδιαίτερα στο βόρειο τομέα προς την κατεύθυνση Λιανοκλάδι - Λαμία.
- O Τομ Μπαρνς με μία μικρή ομάδα ενόπλων του Ζέρβα και του Άρη μαζί με Βρετανούς σαμποτέρ, θα ανατίναζαν δύο από τους πέντε συνολικά πυλώνες της γέφυρας.
- O Μάιερς που είχε κάνει τη σχεδίαση, προέβλεπε ότι θα απαιτούνταν 4 ώρες για την όλη επιχείρηση. Δύο για την εξουδετέρωση των φρουρών και δύο για τις ανατινάξεις. Ώρα μηδέν ορίστηκε η 23.00 και ημερομηνία η νύχτα 25 / 26 Νοεμβρίου.
Πρωί της 24ης Νοεμβρίου, ώρα 09:40, οι Μάιερς, Γουντχάουζ, Ζέρβας και Άρης μαζί με 4 αξιωματικούς του Ε.Δ.Ε.Σ (Μυριδάκη, Κωτσάκη, Πετρουλάκη, Παπαχρήστου) και 4 ομαδάρχες του E.Λ.A.Σ, ξεκινούν για τη γέφυρα για τελική αναγνώριση του εδάφους. Μέσα σε πυκνή ομίχλη με ελάχιστη ορατότητα η ομάδα κατεβαίνει και περί το βράδυ φθάνει σε απόσταση δύο ωρών από τη γέφυρα, όπου διανυκτερεύει σε δύο στρούγκες. Tο χιόνι, γύρω στις πλαγιές, φθάνει τους 30 πόντους. Στις 10 τη νύχτα οι επικεφαλείς ξεκινούν μέσα στο σκοτάδι για να προσπαθήσουν να αναγνωρίσουν τα σημεία που θα επιτεθούν.
Tο άλλο πρωί, 25 Νοεμβρίου, ο καιρός έχει βελτιωθεί κάπως, η ομίχλη υποχωρεί και το ηγετικό κλιμάκιο καταφέρνει να φθάσει σε απόσταση 1.000 μέτρων, περίπου, από τη γέφυρα. Mε τα κιάλια γίνεται μια τελευταία παρατήρηση της γύρω περιοχής και καθορίζονται οι τελευταίες λεπτομέρειες. O Ζέρβας με τον Άρη επιλέγουν να διευθύνουν τη μάχη από την πλευρά της Οίτης. Kοντά τους παρέμεινε μία εφεδρεία, κάπου 30 άνδρες, με τον Δημήτρη Δημητρίου ή Νικηφόρο, ο οποίος δυσφορεί για το ρόλο αυτό.
Γύρω στις 4 το απόγευμα μέσα από τα σύννεφα που σκεπάζουν τις πλαγιές της Οίτης, σαν απόκοσμα φαντάσματα που έρχονται από το πουθενά, κάνουν την εμφάνισή τους οι αντάρτες. Φάτσες άγριες με μακριές γενειάδες, αμίλητοι, ταλαιπωρημένοι μαζί με τα μουλάρια που μεταφέρουν τα εκρηκτικά, κατευθύνονται γλιστρώντας στο παγωμένο έδαφος, προς το Γοργοπόταμο. Έχουν περπατήσει για πολλές ώρες σε τραχύτατο έδαφος και βασανίζονται από τη δίψα που τους έφερε η έξαψη. Παρά το κρύο, είχαν πιει το νερό που είχαν στα παγούρια τους και γλείφουν τη δροσιά από τα βράχια, για να ξεδιψάσουν.
Στις 11:00 το βράδυ, με μικροκαθυστερήσεις, όλοι είναι στις θέσεις τους και περιμένουν τη φωτοβολίδα που θα δώσει το σύνθημα της έναρξης της επίθεσης. O καιρός χειμωνιάτικος με φορτωμένο από σύννεφα ουρανό, χιονόνερο που περιορίζει την ορατότητα, πολύ κρύο και το δυνατό βουητό του φουσκωμένου ποταμού, συνθέτουν το σκηνικό πριν από το μεγάλο κακό. Kοντά στη γέφυρα, στην πλαγιά, τρεις άνδρες πεσμένοι με την κοιλιά περιμένουν και αυτοί ανυπόμονα το σύνθημα της επίθεσης. Είναι ο Μάιερς, ο Ζέρβας και ο Άρης.
Ως ώρα μηδέν είχε οριστεί η 11:00 τη νύχτα. Έχουν περάσει, ήδη, δέκα λεπτά και δεν έχει γίνει τίποτα. Ξαφνικά στις 11:14 ορυμαγδός από πυρά ακούγεται από το βόρειο άκρο και σχεδόν συγχρόνως και από το νότιο. H αγωνία των τριών ανδρών είχε λήξει. H μάχη άρχιζε. Tο εξασκημένο αυτί του Μάιερς ξεχωρίζει αμέσως μέσα από τα πυρά που ακούγονταν από το βόρειο φυλάκιο, το κροτάλισμα 4 - 5 οπλοπολυβόλων που σημαίνει ότι ο εχθρός διέθετε μεγαλύτερο όγκο πυρός απ' ό,τι είχαν εκτιμήσει. H ομάδα του E.Δ.E.Σ που είχε εμπλακεί εκεί διέθετε μόνο δύο οπλοπολυβόλα.
Tην ανησυχία του Μάιερς απαλύνουν σε λίγο οι αλαλαγμοί του Μυριδάκη από το νότιο φυλάκιο ο οποίος με την κραυγή «Αέρα, Αέρα» και με ένα Τόμσον στο χέρι, παρακινεί τους άνδρες του στην επίθεση. Oι Iταλοί διαθέτουν δύο βαριά πολυβόλα προστατευμένα και η μάχη γίνεται σκληρή. O Mυριδάκης όμως δεν πτοείται. Συνεχίζει με απαράμιλλο θάρρος την έφοδο, έχοντας δίπλα του τον Καραλίβανο του E.Λ.A.Σ που πολεμά σαν θηρίο για να ξεγράψει μια ποινή που τον περίμενε από τον Άρη, εκτός εάν πολεμούσε γενναία.
Mαζί με τον Μάιερς ανησυχεί και ο Ζέρβας για το βόρειο φυλάκιο όπου πολεμούν άνδρες του E.Δ.E.Σ, γιατί φοβάται μήπως η μάχη κρατήσει πολύ και εξαντληθούν τα πυρομαχικά τους. Τελικά ο Μάιερς παίρνει τη μόνη απόφαση που έχει. Pίχνει την εφεδρεία του στο βόρειο φυλάκιο. Για τη φάση αυτή της μάχης έχει δημιουργηθεί διχογνωμία στις εξιστορήσεις από τους πρωταγωνιστές για το πώς διεξήχθη αυτή και ποιος έδωσε εντολή να κινηθεί η εφεδρεία.
H πιθανότερη, ίσως, εκδοχή είναι ότι η ομάδα του E.Δ.E.Σ που έκανε την αρχική επίθεση αιφνιδιάστηκε από τον όγκο πυρός, που ήταν μεγαλύτερος απ' ότι είχαν εκτιμήσει στη σχεδίαση, και συμπτύχθηκε, προς μεγάλη μάλιστα οργή του Ζέρβα. Μετά όμως την άφιξη των ενισχύσεων του Νικηφόρου μαζί με τον Παντελή Κωτσάκη που είχε εντολή να προστατεύει προσωπικά τον Ζέρβα, αντεπιτέθηκε και μισή ώρα μετά τα μεσάνυχτα κατάφερε να εξουδετερώσει την ιταλική φρουρά. Στην αντεπίθεση τραυματίστηκε ο ανθυπολοχαγός Παπαχρήστου.
Περί τη 01:30, καθώς από το νότιο φυλάκιο ακούγονταν οι νικητήριοι αλαλαγμοί των ανδρών του Μυριδάκη, οι οποίοι πριν από μία ώρα είχαν καταβάλει την Ιταλική φρουρά, ο Τομ Μπάρν υπεύθυνος για την ανατίναξη ειδοποιούσε με μια σφυρίχτρα ότι «θα έπαιζε τα φουρνέλα». Βρετανοί και Έλληνες σκύβουν τα κεφάλια και βουλώνουν τα αυτιά. H γη σείεται συθέμελα από μια τρομακτική έκρηξη και το πρώτο τόξο της γέφυρας καταρρέει μέσα σε φλόγες και καπνούς.
Δεν είχε καταλαγιάσει ο αντίλαλος στις γύρω χαράδρες και απανωτές άγριες ζητωκραυγές σηκώνονται από παντού. Ήταν η μία και μοναδική φορά στην ιστορία της Εθνικής Αντίστασης που οι Έλληνες πανηγύριζαν μονοιασμένοι. O Μάιερς τρελός από τη χαρά του, κατεβαίνει τη χαράδρα και μπαίνει στο νερό όπου διαπιστώνει ότι για να αχρηστευτεί η γέφυρα χρειάζεται να καταστραφεί και άλλος ένας πυλώνας. O Ζέρβας φέρνει αντιρρήσεις. H ώρα έχει περάσει και όπου να είναι θα φθάσουν Ιταλικές ενισχύσεις. O Γουντχάουζ πείθει τον Ζέρβα να περιμένουν ακόμη 20 λεπτά και ο Μπάρνς συνεχίζει το έργο του με τα εκρηκτικά.
Oι ανησυχίες του Ζέρβα επιβεβαιώνονται όταν από το βόρειο άκρο ακούγονται ξανά ριπές αυτομάτων. Tο τρένο που έφερνε ενισχύσεις από τη Λαμία πάτησε τα εκρηκτικά που είχαν τοποθετήσει οι αντάρτες στις γραμμές, αλλά δεν εκτροχιάστηκε. Oι Ιταλοί πηδούν από το τρένο και συμπλέκονται με την ομάδα του Θέμη Μαρίνου του E.Λ.A.Σ. Oι αντάρτες, φοβούμενοι να μην κυκλωθούν, συμπτύσσονται και μέσα στο σκοτάδι ο ίδιος ο Μαρίνος μόλις που προλαβαίνει να σωθεί.
Την ίδια, περίπου, ώρα η σφυρίχτρα του Μπάρνς ακούγεται για δεύτερη φορά και ο τόπος σείεται και πάλι. Ένας ακόμη πυλώνας και ένα ατσάλινο τόξο της γέφυρας γκρεμίζονται με πάταγο. H ώρα είναι 02:21. Mία πράσινη φωτοβολίδα που καταυγάζει τις πλαγιές της Οίτης δίνει το σύνθημα της αποχώρησης περί τις 03:20 της 26ης Νοεμβρίου. H όλη επιχείρηση κράτησε 4 ώρες και 6 λεπτά. Απώλειες: 30 Ιταλοί νεκροί και 2 Έλληνες τραυματίες. H επιχείρηση «Χάρλινγκ» είχε λήξει και ο Γοργοπόταμος γινόταν ορόσημο.
Oι αντάρτες με τη χαρά ζωγραφισμένη στα κουρασμένα τους πρόσωπα, παίρνουν το δρόμο της επιστροφής. Στις 27 Νοεμβρίου γιορτάζουν τα επινίκια μέσα σε πανηγυρική ατμόσφαιρα στο Μαύρο λιθάρι. O Μάιερς δηλώνει στον Ζέρβα και στον Άρη, ότι θα προταθούν για παράσημο και δίνει στον καθένα από 250 λίρες χρυσές, για τις ανάγκες των ανδρών τους. H επιχείρηση του Γοργοπόταμου προκάλεσε το θαυμασμό της κατεχόμενης Ευρώπης και χαρακτηρίστηκε από τον Τσώρτσιλ ως η σπουδαιότερη μέχρι τότε δολιοφθορά του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου.
Υπήρξε βαρύτατο πλήγμα για τον Άξονα, γιατί διέκοψε τον ανεφοδιασμό του «Africa Corps» για 6 εβδομάδες από πολεμικό υλικό που διακινείτο μέσω του Ελληνικού χώρου, έστω και αν έγινε μετά την ήττα του Ρόμμελ στο Eλ Αλαμέιν (23 Οκτωβρίου 1942). Σε αντίποινα, λίγες ημέρες αργότερα, στο χώρο της κατεστραμμένης γέφυρας, εκτελέστηκαν 19 Έλληνες πατριώτες και 3 στα Καστέλια της Γραβιάς. H επιχείρηση δεν έγινε αμέσως ευρύτατα γνωστή και δεν έγινε εκμετάλλευση της δυναμικής της, σε πολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο. H κάθε εμπλεκόμενη πλευρά είχε τους λόγους της.
Oι Άγγλοι για να μειώσουν τη συμβολή των αντιστασιακών οργανώσεων και περισσότερο του E.Λ.A.Σ, του οποίου έβλεπαν με καχυποψία τις μεταπολεμικές του προθέσεις. H ηγεσία του K.K.E κράτησε χαμηλούς τόνους για να μην προβληθεί ο Βελουχιώτης. Tέλος η εξόριστη Ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου διότι είχε λίγες πληροφορίες, κυρίως από Αγγλική πλευρά, ακόμη και μετά που άρχισε να γιορτάζεται ως η κορυφαία εκδήλωση της Εθνικής Αντίστασης, συχνά διαιρούσε τους Έλληνες, αντί να τους ενώνει.
Μονόπλευρα, δόθηκε κατά καιρούς έμφαση στο ότι ο E.Λ.A.Σ διέθεσε περισσότερους άνδρες για την επιχείρηση από τον E.Δ.E.Σ. Αυτό ήταν φυσικό, εφόσον ο E.Λ.A.Σ ήταν πολυαριθμότερος από τον E.Δ.E.Σ και η επιχείρηση γινόταν στην περιοχή του. O Ζέρβας διέθεσε το μεγαλύτερο μέρος της τότε δύναμής του, ήλθε από μακριά και είχε αφήσει και μία ομάδα στη Βίνιανη. Ως επίμετρο για την επιχείρηση του Γοργοπόταμου μπορεί να λεχθεί επιγραμματικά αυτό που έχει ακουστεί πολλές φορές.
«Aν δεν ήταν ο Ζέρβας δεν θα γινόταν η επιχείρηση.
Και αν δεν ήταν ο Άρης δεν θα πετύχαινε!».
ΕΠΕΙΣΟΔΙΑ ΤΩΝ Ε.Λ.Α.Σ & Ε.Δ.Ε.Σ ΣΤΗΝ ΚΑΤΕΧΟΜΕΝΗ ΕΛΛΑΔΑ (ΙΟΥΝΙΟΣ 1943)
Ο αντισυνταγματάρχης Έντυ Μάγιερς ήταν αρχηγός της Βρετανικής στρατιωτικής αποστολής στην ορεινή Ελλάδα την διετία 1942 - 1943. Χάρις την υψηλή αυτή θέση που κατείχε, γνώριζε από πρώτο χέρι την στρατιωτική και πολιτική κατάσταση που παρουσίαζε η Ελληνική ύπαιθρος σε όλη αυτή την περίοδο. Είχε γνωρίσει προσωπικά όλους τους βασικούς πρωταγωνιστές (Βελουχιώτης, Ζέρβας, Τζίμας, Σαράφης, Ψαρρός), ενώ ο ίδιος καθόριζε σε πολύ μεγάλο βαθμό την Αγγλική πολιτική στην περιοχή.
Γενικώς ο Μάγιερς τήρησε μια στάση που θα την χαρακτηρίζαμε ως "μη εχθρική" απέναντι στον Ε.Λ.Α.Σ. Παρά το γεγονός ότι σύντομα κατάλαβε πως το Κ.Κ.Ε βρισκόταν πίσω από την οργάνωση αυτή, ο Μάγιερς αναγνώρισε επίσημα τον Ε.Λ.Α.Σ, τον χρησιμοποίησε στην ανατίναξη του Γοργοποτάμου, τον εξόπλισε και τον χρηματοδότησε γενναία με σκοπό να ενταθεί η αντίσταση κατά του Άξονα στην Ελλάδα. Πάντως είναι σίγουρο πως ο Μάγιερς ήταν αντικομμουνιστής και στις σχετικές αναφορές του στην υπηρεσία του στο Λονδίνο ανέφερε λεπτομέρειες για τον βαθύτερο πολιτικό χαρακτήρα του Ε.Λ.Α.Σ.
Οι εν λόγω αναφορές όμως φαίνεται πως παρακρατούνταν από στρατιωτικούς και δεν προωθούνταν στους πολιτικούς τους προϊσταμένους, γεγονός που όταν ανακαλύφθηκε οδήγησε σε σχετική δικαστική έρευνα. Όταν ξεκίνησαν οι προστριβές μεταξύ των ανταρτικών ομάδων Ε.Λ.Α.Σ - E.Δ.E.Σ στην ορεινή Ελλάδα, ο Μάγιερς προσπάθησε και πέτυχε την υπογραφή μιας "Στρατιωτικής Συμφωνίας" που υποτίθεται πως υπέτασσε όλες τις ομάδες ανταρτών σε ένα κοινό στρατηγείο με έδρα το ορεινό Περτούλι. Στο κοινό στρατηγείο θα συμμετείχαν και Άγγλοι σύνδεσμοι με το Συμμαχικό στρατηγείο της Μέσης Ανατολής.
Η υπογραφή του "συμφώνου" αυτού έγινε τον Ιούλιο του 1943, επέφερε μια προσωρινή εκεχερεία μεταξύ των δύο οργανώσεων, άλλα οι όροι του ίσχυσαν για 2 - 3 μήνες το πολύ. Όπως γίνεται φανερό είναι πολύ δύσκολο να αποτιμηθεί ποιος πρώτος ξεκίνησε την διένεξη. Είναι πάντως γεγονός ότι τις δύο οργανώσεις τις χώριζε η ακραία πολιτική αντίθεση αλλά και ένα αβυσσαλέο μίσος που είχε και προσωπικά - τοπικά χαρακτηριστικά. Ο ίδιος ο Μάγιερς μας δίνει μια γλαφυρή περιγραφή για την κατάσταση που επικρατούσε στην Ελληνική ύπαιθρο την εποχή εκείνη.
"Την εποχή που υπογράφτηκε η "Στρατιωτική Συμφωνία", ο Ε.Λ.Α.Σ είχε ουσιαστικά στον έλεγχό του τα τέσσερα πέμπτα της ορεινής περιοχής της στεριάς. Η κυριαρχία του Ζέρβα περιοριζόταν στην Ήπειρο και την Ευρυτανία και όπου οι ομάδες του γειτόνευαν με τις ομάδες του Ε.Λ.Α.Σ, υπήρχαν πάντα προστριβές. Από το χειμώνα, ο Ζέρβας έκανε προσπάθειες να επεκτείνει τη σχετικά μικρή του περιοχή. Στα βόρεια όπου οι ομάδες του είχαν πάρει μέρος μαζί με τις ομάδες του Ε.Λ.Α.Σ στην καταστροφή του δρόμου της Καλαμπάκας, μόλις τελείωσαν οι επιχειρήσεις άρχισαν πάλι οι συγκρούσεις.
Προς τα Δυτικά, κοντά στις Φιλιάτες, είχα ήδη αναγκαστεί να στείλω τον Κρίς (εννοεί φυσικά τον Γουντχάουζ) με αντιπροσώπους του Ε.Λ.Α.Σ και του E.Δ.E.Σ για να αποκαταστήσει την τάξη και να αποτρέψει την απειλή μιας ευρύτερης αιματοχυσίας. Στην Ανατολική άκρη της περιοχής του Ζέρβα, το ποτάμι του Αχελώου σχημάτιζε ένα φυσικό σύνορο που εμπόδιζε σε μεγάλο βαθμό τις διεισδύσεις των ανταγωνιζόμενων ομάδων. Στο νότο όμως, που ο Παπαϊωάννου είχε αφοπλιστεί ήδη μια φορά, και στην Ρούμελη όπου οι ομάδες του Ψαρού είχαν υποστεί την ίδια τύχη, γίνονταν πάντα φασαρίες.
Λίγες μέρες πριν την υπογραφή της συμφωνίας από τον Ε.Λ.Α.Σ, είχα μάθει πως μερικά εφόδια που είχε ρίξει το Κάιρο ειδικά για τις ομάδες του Παπαϊωάννου , τα είχε αρπάξει ο Ε.Λ.Α.Σ της περιοχής. Είχα διατάξει τον Τζίμα να καλέσει τον αρχηγό αυτής στο Στρατηγείο μας για να περάσει από στρατοδικείο. Γενικά το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ όταν είχε την ευκαιρία να επιτεθεί σε μια άλλη οργάνωση χωρίς να γίνει αντιληπτό από κάποιο Βρετανό αξιωματικό, προτιμούσε να κάνει αυτό από το να επιτεθεί στον εχθρό.
Από την άλλη μεριά, ωστόσο, για να είμαστε δίκαιοι με το Ε.Α.Μ, θα πρέπει να προσθέσουμε ότι μόλις οι Βρετανοί αξιωματικοί γύριζαν την ράχη τους, μερικά κατώτερα στελέχη του E.Δ.E.Σ, ξέροντας ότι μπορούσαν να υπολογίζουν στην ηθική συμπαράσταση, δεν παρέλειπαν να επιτίθενται στον Ε.Λ.Α.Σ. Οι Βρετανοί αξιωματικοί στην ορεινή Ελλάδα ήταν τόσο λίγοι, ώστε αναγκάζονταν να τρέχουν δεξιά και αριστερά στην Ελλάδα, για να διατηρούν την ειρήνη".
Η ΕΠΙΘΕΣΗ ΤΟΥ Ε.Λ.Α.Σ ΚΑΤΑ ΤΟΥ Ε.Δ.Ε.Σ (10/10/43)
Το πρωί της 9 Οκτωβρίου, ξαφνικά και χωρίς να προηγηθεί σχετική ειδοποίηση προς το Κ.Γ.Σ έφυγε από το Περτούλι έφιππος ο Άρης, επί κεφαλής της προσωπικής του φρουράς των "μαυροσκούφηδων", εφίππων επίσης. Τους ακολούθησε, πεζή, και η Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών του Ε.Λ.Α.Σ μ' επικεφαλής το Διοικητή της, Αντισυνταγματάρχη Μηχανικού Καραγιάννη. Κατευθύνονταν προς τα δυτικά. Το ξεκίνημα όλων αυτών, έγινε με όλους τους κανόνες και τα παραγγέλματα, που δίνονται στον τακτικό Στρατό όταν πρόκειται να λάβουν μέρος σε παρέλαση.
Το θέαμα ήταν τραγικά μεγαλειώδες και επιβλητικό. Οι Μονάδες αυτές, δυστυχώς, δεν επρόκειτο να παρελάσουν αλλά πήγαιναν να επιτεθούν κατά του Ε.Δ.Ε.Σ. Την ίδια μέρα, στο Περτούλι, συνελήφθησαν από όργανα του Ε.Λ.Α.Σ όλοι οι Αξιωματικοί και οι αντάρτες που αποτελούσαν την αντιπροσωπεία του Ε.Δ.Ε.Σ στο Κ.Γ.Σ, πλην του Συνταγματάρχη Ραυτόπουλου και του Επιλάρχου Κανελλάκη, που είχαν αναχωρήσει προ τριημέρου από το Περτούλι για το Σταθμό Διοικήσεως του Ζέρβα.
Τους συλληφθέντες τους συγκέντρωσαν σε φάλαγγα κατά τριάδες και τους οδήγησαν προς άγνωστη διεύθυνση μ' επικεφαλής τον Ταγματάρχη Γκικόπουλο και τη γυναίκα του. Τον άρρωστο Ανθυπολοχαγό Πυροβολικού Παπά του Ε.Δ.Ε.Σ, από το γειτονικό χωριό Τύρνα τον φυλάκισαν. Όλες οι ενέργειες, στις οποίες προέβη ο Παπαθανασίου, για να μεταφερθεί σε Νοσοκομείο ο Αξιωματικός αυτός, ακόμη και προς τον Σαράφη δεν τελεσφόρησαν. Η αντιπροσωπεία της Π.Α.Ο εξαφανίστηκε, πηγαίνοντας προς τη Θεσσαλονίκη.
Οι δε συνεχείς παραστάσεις του Παπαθανασίου προς τη Βρετανική απoστoλή, προς το Μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ, που είχε προσχωρήσει στον Ε.Λ.Α.Σ και ήταν ο θρησκευτικός Αρχηγός του Ε.Α.Μ, και προς τον Σαράφη -ο Σαμαρινιώτης είχε αναχωρήσει για τη Γιουγκοσλαβία- για ν' αποφευχθεί η κατά του Ε.Δ.Ε.Σ επίθεση δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα αφού η απόφαση του Ε.Λ.Α.Σ να διαλύσει τον Ε.Δ.Ε.Σ ήταν αμετάκλητη. Τα πάντα στo Περτούλι είχαν μουδιάσει. Το μέλλον διαγραφόταν σκοτεινό.
Από το πρωί της επομένης, 10 Οκτωβρίου, στην απελευθερωμένη περιοχή της Ηπειρωτικής Ελλάδας ξέσπασε πόλεμος Ελλήνων εναντίον Ελλήνων. Η Ήπειρος, η Θεσσαλία, και η Στερεά έγιναν το πεδίο ενόπλου αναμετρήσεως μεταξύ Ε.Λ.Α.Σ και Ε.Δ.Ε.Σ, εν όψει συμμαχικής αποβάσεως, που εθεωρείτο επικείμενη. Σ' εποχή μάλιστα κατά την οποία ο κύριος όγκος του Ε.Δ.Ε.Σ ήταν απασχολημένος με επιχειρήσεις εναντίον των Γερμανών στις οδικές αρτηρίες Ιωάννινα - Άρτα - Αμφιλοχία, Ιωάννινα - Μέτσοβο και Ιωάννινα - Ηγουμενίτσα.
Η εξαπόλυση της επιθέσεως αυτής ξάφνιασε και εξέπληξε το Ζέρβα και τους επιτελείς του, οι οποίοι, λίγες μέρες νωρίτερα, είχαν στείλει ειδικό αγγελιοφόρο στoν Άρη και τον καλούσαν να συναντηθεί με το Ζέρβα, προκειμένου αυτός, παρουσία του Άρη, να εκδηλωθεί δημοσίως κατά της επιστρoφής του Βασιλέως, χωρίς δημοψήφισμα. Ομοίως είχε προγραμματισθεί από τον Ε.Δ.Ε.Σ να γίνει, στις 15 Οκτωβρίου, στη Χώστεψη των Τζουμέρκων, όπου είχε την έδρα του το Σύνταγμα του Ε.Λ.Α.Σ, συνέδριο πολιτικών και στρατιωτικών στελεxών του, στo οποίο θα παρευρίσκοντο, ως παρατηρητές, και αντιπρόσωποι του Ε.Λ.Α.Σ.
Τέσσερις, σχεδόν, μήνες διήρκεσε ο εμφύλιος αυτός πόλεμος των Βουνών, που προκάλεσε μεγάλη αναταραχή και στoυς συμμαχικούς κύκλους. Πρέπει δε να τoνιστεί ότι οι Γερμανοί επωφελήθηκαν από την αδελφοκτόνο αυτή σύγκρουση επιτιθέμενοι πότε στoν έναν και πότε στoν άλλο, τακτική που τους απέδωσε σημαντικά κέρδη. Όχι τόσο για τις πρόσθετες απώλειες που επέφεραν στoυς αντιμαχόμενους όσο κυρίως γιατί πέτυχαν να διευρύνουν το χάσμα και τη καχυποψία μεταξύ των δύο οργανώσεων.
Συνέβαινε πράγματι, αλλού μεν τμήματα του Ε.Δ.Ε.Σ να δέχονται επιθέσεις από τον Ε.Λ.Α.Σ αλλά και από Χιτλερικούς αλλού δε το αντίστρoφo, δηλαδή ο Ε.Λ.Α.Σ ν' αντιμετωπίζει συγχρόνως Γερμανούς και Ε.Δ.Ε.Σ. Δεν χρειαζόταν τίποτα περισσότερο για ν' αλληλοκατηγορηθούν οι δύο οργανώσεις για συνεργασία με τον κατακτητή. Παρά τα πλήγματα που υπέστη ο Ε.Δ.Ε.Σ, κυρίως από τον Ε.Λ.Α.Σ λόγω της συντριπτικής του υπεροχής σε άνδρες και ισχύ πυρός (από τον οπλισμό της Μεραρχίας Πινερόλο) και λιγότερο από τους Γερμανούς, εν τούτοις άντεξε και διατήρησε, με σημαντική πάντως φθορά το αξιόμαχο και τη συνοχή του.
Περιορίστηκε όμως μόνο στην Ήπειρο. Ο εμφύλιος αυτός πόλεμος κατέπαυσε τα μεσάνυχτα 3 προς 4/2/44 ύστερα από διαπραγματεύσεις που έγιναν μεταξύ τους μέσω Καΐρου. Επακολούθησε η διάσκεψη Μυροφύλλου - Πλάκας.
Η Στάση της Ε.Κ.Κ.Α έναντι της διαμάχες Ε.Λ.Α.Σ - Ε.Δ.Ε.Σ.
Αμέσως μετά την επίθεση του Ε.Λ.Α.Σ εναντίον του Ε.Δ.Ε.Σ, η ηγεσία του Ε.Α.Μ ζήτησε από την ηγεσία της Ε.Κ.Κ.Α να λάβει θέση απέναντι στη σύγκρουση. Η Ε.Κ.Κ.Α βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση. Αντιλαμβανόταν ότι ο ισχυρός της γείτονας -ο Ε.Λ.Α.Σ- είχε αποφασίσει να εκκαθαρίσει την ύπαιθρο. Δεν θα της φειδόταν παρά αν έδινε αποδείξεις πως δεν ήταν εναντίον του.
Γι' αυτό και η ηγεσία της Ε.Κ.Κ.Α, μηδέ του Μπακιρτζή εξαιρουμένου υιοθέτησε τη λύση της ευμενούς ουδετερότητας. Στο κλιμάκιο της αντιπροσωπείας της Ε.Κ.Κ.Α στο Κ.Γ.Σ, στο Περτούλι, δεν ασκήθηκε καμιά πίεση. Στο κλιμάκιο, όμως, της Ε.Κ.Κ.Α στο Στρατηγείο Ρούμελης, στο Καρπενήσι, έλαβαν χώρα πολλά γεγονότα.
Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΜΕΝΙΝΑΣ (17 – 18 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1944)
Τους θερινούς μήνες του 1944 διεξήχθησαν επιχειρήσεις από τη (Χ) Μεραρχία των Εθνικών Ομάδων Ελλήνων Ανταρτών (Ε.Ο.Ε.Α.) και Ε.Δ.Ε.Σ στη περιοχή Παραμυθίας - Μαργαριτίου - Μαζαρακιάς, για την απελευθέρωση της περιοχής από τους Αλβανούς και τους Γερμανούς. Η μάχη της Μενίνας, την 17 και 18 Αυγούστου 1944 εντάσσεται στο πλαίσιο των επιχειρήσεων αυτών. Τη νύχτα της 16 προς 17 Ιουνίου 1944, το ΙΙ/16 Τάγμα ανταρτών, με διοικητή το Λοχαγό Κ. Ζιώγα, κινήθηκε με διαταγή της (Χ) Μεραρχίας για κατάληψη της πόλης Παραμυθιάς.
Ο διοικητής της Μεραρχίας Συνταγματάρχης Β. Καμάρας, που επιθυμούσε την αποφυγή αντιποίνων κατά των Αλβανών που συνέπρατταν με τους Γερμανούς, διέταξε τους Λόχους ανταρτών Ποπόβου και Ελευθεροχωρίου (οπλαρχηγός ο δικηγόρος Στρουγγάρης Ελευθ. από την Παραμυθιά, που είχε αδελφό εκτελεσθέντα μετά των 49 προκρίτων της πόλης από τους Γερμανοτσάμηδες), του υπό τον καθηγητή γυμναστικής Αντ. Σούζη, επίσης από τη Παραμυθιά, Ι ανεξάρτητου Τάγματος, να μη λάβουν μέρος στις επιχειρήσεις για τη κατάληψη της πόλης.
Αλλά αυτοί από τις νυχτερινές ώρες της προτεραίας είχαν πλησιάσει τη Παραμυθιά, και αφού αντήλλαξαν μερικούς πυροβολισμούς με όσους από τους Αλβανούς προέβαλαν αντίσταση, κατέλαβαν τη πόλη. Τη πρωία εισέρχεται στη Παραμυθιά το ΙΙ/16 Τάγμα, την 28η Ιουνίου αφίχθηκε ο Διοικητής του Συντάγματος Ταγματάρχης Κρανιάς Αρ. και την 30η Ιουνίου ο Διοικητής της Χ Μεραρχίας Συνταγματάρχης Β. Καμάρας. Στις 30 Ιουνίου οι δυνάμεις των Ε.Ο.Ε.Α. ( ΙΙ/16 Τάγμα ) πέτυχαν περιφανή νίκη κατά των Γερμανών και Αλβανών στη μάχη των Αγίων Θεοδώρων, έξω από τη Παραμυθιά.
Ακολούθησαν από 4 μέχρι 11 Αυγούστου επιχειρήσεις εκκαθάρισης της περιοχής από το ίδιο ανωτέρω Τάγμα, οι αντάρτες του οποίου, όπως και του Συντάγματος, κατήγοντο όλοι από την περιοχή, και έπνεαν μένεα κατά των μυσαρών τούτων σφαγέων του Ελληνισμού. Αντικειμενικός σκοπός των επιχειρήσεων ήταν ο έλεγχος της αμαξιτής οδού Ηγουμενίτσας - Ιωαννίνων, που επετεύχθη με την κατάληψη των υψωμάτων εκατέρωθεν του χωρίου Κορύτιανης, παρά τις λυσσώδεις αντεπιθέσεις των εξορμούντων από τα χωρία Δράμεση και Ρύζιανη Τουρκαλβανών.
Επετεύχθη επίσης η περίσχεση του οδικού κόμβου της Μενίνας, που αποτελούσε την βάση για τις επιχειρήσεις των Γερμανοτσάμηδων. Την 6η Αυγούστου 1944 αφίχθη στη Παραμυθιά το 3/40 Σύνταγμα, με διοικητή τον Αντισυνταγματάρχη Αγόρο Γ., και τέθηκε υπό διοίκηση της (Χ) Μεραρχίας. Παρά τη (Χ) Μεραρχία είχε αφιχθεί στη Παραμυθιά, μετά τη Μάχη των Αγ. Θεοδώρων, μόνιμη αντιπροσωπεία της συμμαχικής αποστολής, από τους Αμερικανούς λοχαγούς Άντερσον και Ρότζερς, τον Άγγλο λοχαγό Τζών, και τον Άγγλο υπολοχαγό Ντέϊβ.
Από την 10 Αυγ 1944 οι Τουρκαλβανοί άρχισαν να συμπτύσσονται στη περιοχή Φιλιατών και Ελληνοαλβανικών συνόρων, τμήματα δε αυτών είχαν παραμείνει στην Ηγουμενίτσα και Μενίνα, με τις Γερμανικές δυνάμεις της περιοχής. Το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής (Σ.Μ.Α.) διέταξε τη κατάληψη του οδικού κόμβου της Μενίνας, τον οποίο υπερασπίζετο Γερμανικό Τάγμα και αριθμός Τουρκαλβανών. Το χωρίο Μενίνα είχε άρτια αμυντική οργάνωση,με δύο πυροβόλα και αρκετό αριθμό πολυβόλων θέσεως. Υπήρχαν επίσης στο χωρίο αυτό προωθημένες αποθήκες τροφίμων και πυρομαχικών, και πολλά μεταφορικά αυτοκίνητα.
Η Μενίνα αποτελούσε προωθημένη μικρή βάση εφοδιασμού για τις επιχειρήσεις των Γερμανοτσάμηδων στη περιοχή Παραμυθιάς - Σουλίου - Φαναρίου - Μαζαρακιάς. Καταλαμβανόμενης της Μενίνας απεκλείοντο οι Γερμανοί στην Ηγουμενίτσα και τις Φιλιάτες, και καμία κίνηση προς την Παραμυθιά και την Πρέβεζα δεν θα ήταν δυνατή. Ήταν λοιπόν ζωτική θέση για τους Γερμανούς.
Την επίθεση κατά της Μενίνας διηύθυνε η (Χ) Μεραρχία των Ε.Ο.Ε.Α. υπό τον Συνταγματάρχη Β. Καμάρα, που διέθετε το 3/40 Σύνταγμα του Αντισυνταγματάρχου Αγόρου Γ. δυνάμεως 750 ανδρών και το 16 Σύνταγμα του Αντισυνταγματάρχου Κρανιά Αρ. δυνάμεως 350 περίπου ανδρών. Το 3/40 Σύνταγμα κατά τη μάχη της Μενίνας περιελάμβανε :
Διοίκηση με διοικητή τον Αντισυνταγματάρχη Αγόρο Γ. και υποδιοικητή τον Επίλαρχο Γεωργιάδη Δημ., το Ι Τάγμα (διοικητής Ταγ/χης Οικονομόπουλος, διοικητές Λόχων Υπολοχαγός Χονδρός, Υπολοχαγός Φωτάκης), το ΙΙ Τάγμα (διοικητής Επίλαρχος Μπασακάρος, διοικητές Λόχων Υπίλαρχος Μητρόπουλος, Υπίλαρχος Φραντζέσκαρος), το ΙΙΙ Τάγμα (διοικητής Επίλαρχος Κατσαδήμας, διοικητές Λόχων ίλαρχος Χαρβαλάκης, Λοχαγός Ρωμανάς), και το Τάγμα Οπλομηχανημάτων ( διοικητής Ταγματάρχης Παπαζώης, διοικητές Λόχου πολυβόλων υπίλαρχος Περεπές, Λόχου όλμων Υπολοχαγός Μώρος).
Η μάχη άρχισε την 05:00 ώρα της 17 Αυγούστου και ο αγώνας ήταν σκληρός, καθ' όσον οι Γερμανοί αμύνονται από τις πλέον οχυρές θέσεις τους. Προσπάθειες Γερμανικών ενισχύσεων από την οδό Ιωαννίνων - Ηγουμενίτσας και Ηγουμενίτσας - Ιωαννίνων αποτυγχάνουν, διότι φράσσονται από Λόχους των ιλάρχων Μητρόπουλου και Φρατζέσκαρου. Τις απογευματινές ώρες ο αγώνας είναι κρίσιμος. Το Ι Τάγμα του 3/40 Συντάγματος καθηλώνεται στη πεδινή περιοχή της Μενίνας, 100 μέτρα από τις οχυρές θέσεις των Γερμανών.
Οι απώλειες του Τάγματος είναι σοβαρές, αλλά οι διοικητές των Λόχων πρώτης γραμμής υπολοχαγός Χονδρος και υπολοχαγός Φωτάκης επιδεικνύουν απαράμιλλο ηρωισμό και ελέγχουν τη κατάσταση. Ο υπολοχαγός Χονδρος τραυματίζεται σοβαρά, φέρων πέντε τραύματα από θραύσματα όλμων, αλλά δεν δέχεται να αποσυρθεί της θέσεως του. Το 16 Σύνταγμα ομοίως έχει καθηλωθεί. Με την επέλευση του σκότους η κατάσταση εξακολουθεί κρίσιμη. Οι Άγγλοι αξιωματικοί, που παρακολουθούν τα επιτιθέμενα τμήματα, θεωρούν τη μάχη απολεσθείσα.
Τη πρώτη μέρα συνελήφθησαν περί τους 50 Γερμανοί αιχμάλωτοι. Τη πρωία της ημέρας αυτής έπεσε επί του πεδίου της μάχης ο Ταγματάρχης Ουάλας, μαχόμενος μεταξύ των ακροβολιστών. Την επόμενη ημέρα, 18 Αυγούστου, το ΙΙΙ Τάγμα του 3/40 Συντάγματος (Επίλαρχος Κατσαδήμας) έλαβε διαταγή και κινήθηκε κατά του οχυρού συγκροτήματος οικημάτων, όπου αμύνοντο σθεναρά οι Γερμανοί. Το Τάγμα επετέθη με τους Λόχους κατά βάθος, λόγω του στενού μετώπου, και με επικεφαλής τον Ιερό Λόχο του Συντάγματος υπό τον Ίλαρχο Χαρβαλάκη, με διμοιρίτες τον Υπίλαρχο Σούτσο και τον ανθ/γό Τρίμπο
Την 10:00 ώρα οι αντάρτες ευρίσκοντο 50 μέτρα από των οχυρών των Γερμανών, και λόγω των δραστικών πυρών των τελευταίων η περαιτέρω κίνηση καθίστατο αδύνατη. Στο μεταξύ πίπτει νεκρός ο διμοιρίτης ανθ/γός Τρίμπος και τραυματίζεται ο υπολοχαγός Σούτσος. Την ιδία ώρα 7 Γερμανικά αυτοκίνητα κατόρθωσαν να διέλθουν την οδό που κατείχετο από Λόχο του Συντάγματος, και κινούνται την πλέον κρίσιμη στιγμή προς Μενίνα.
Την 11:00 ώρα προωθείται το μοναδικό αντιαρματικό πυροβόλο (Γερμανικό λάφυρο) σε κατάλληλη θέση για να βάλει κατά των οχυρών των Γερμανών από μικράς αποστάσεως, λόγω της εγγύτητας των ημετέρων τμημάτων. Ο αγώνας συνεχίζεται με αμείωτη ένταση μέχρι την 15:00 ώρα, οπότε 47 Γερμανοί εξήλθαν των οχυρών και παρεδίδοντο, αφού όλοι ήταν τραυματισμένοι. Την ίδια ώρα ο Ιερός Λόχος γίνεται κύριος της οχυρής αυτής θέσεως. Από τότε παύει πάσα αντίσταση των Γερμανών, οι οποίοι και τις δύο μέρες πολέμησαν γενναιότατα.
Η μάχη της Μενίνας είναι για τη πατρίδα μας μια από τις πιο λαμπρές σελίδες δόξας και ηρωισμού. Οι απώλειες των Γερμανών ανήλθαν σε: 101 αιχμαλώτους, 112 νεκρούς Γερμανούς και 35 νεκρούς Τσάμηδες. Οι δικές μας απώλειες ανήλθαν σε : 18 νεκρούς αξιωματικούς και οπλίτες του 3/40 Συντάγματος, 27 τραυματίες αξιωματικούς και οπλίτες του 3/40 Συντάγματος, 15 εκτός μάχης του 16 Συντάγματος, και 1 Άγγλος (Ταγ/χης Ουάλας) νεκρός.
Δελτίον Στρατιωτικής Καταστάσεως 17 - 8 - 1944
Στις 17 Αυγούστου ο Ναπολέων Ζέρβας εκδίδει "Δελτίον Στρατιωτικής Καταστάσεως 17-8-44", με αριθμό πρωτοκόλλου 12.601, στο οποίο αναφέρει:
1) Σήμερον και περί ώραν 5.30 ήρξατο επίθεσις κατά ΜΕΝΙΝΑΣ και περιοχής της. - Μενίνα και περιοχή της οχυρωμένη με έργα εκστρατείας εις σημεία στηρίγματος, με σημαντικόν αριθμόν πολυβόλων και αυτομάτων. - Εις ταύτην έλαβον μέρος τμήματα της Χ Μεραρχίας (2 Τάγματα του 16ου Συντ/τος, 1 Τάγμα του 23ου Συντ/τος) και τμήματα του Γεν. Αρχηγείου (3/40 Συν/μα). Η μάχη διήρκεσεν καθ΄όλην την ημέραν μέχρι νυκτός. Καθ΄όλην την ημέραν ο αγών διεξήχθη σκληρός, των διαφόρων σημείων στηριγμάτων καταλαμβανομένων και ανακαταλαμβανομένων.
Οι Γερμανοί ημύνθησαν απεγνωσμένως. Τέλος τα διάφορα σημεία κατελήφθησαν κατόπιν αγώνος εκ του συστάδην. Τας εσπερινάς ώρας ο εχθρός περιωρίσθη μόνον εις έν σημείον αποτελλούμενον από συγκρότημα οικιών. Κατά τον αγώνα της ημέρας ταύτης περιήλθον εις χείρας των τμημάτων μας 2 αυτοκίνητα αναγνωρίσεως, 1 φορτηγόν και 12 ίπποι έλξεως. - Απώλειαι του εχθρού 27 αιχμάλωτοι. Νεκροί και τραυματίαι δεν εξηκριβώθησαν. Απώλειαι ημετέρων: 25 νεκροί και τραυματίαι Αξ/κοί και οπλίται.
2) Μονάδες της VIII Μεραρχίας καλύπτουσι τα διεξάγοντα τον αγώνα τμήματα.
Δελτίον Στρατιωτικής Καταστάσεως 18 - 8 - 1944
Την επομένη εξεδίδεται νέο δελτίο από τον αρχηγό του Ε.Δ.Ε.Σ, στο οποίο αναφέρεται η επιτυχή έκβαση της μάχης που προκάλεσε βαρύτατες απώλειες στους Γερμανούς:
1) Σήμερον και ώραν 10:00 ενηργήθη νέα επίθεσις των τμημάτων μας προς κατάληψιν του υπολειφθέντος σημείου στηρίγματος (συγκρότημα οικιών) ΜΕΝΙΝΑΣ. - Η μάχη συνεχίσθη με σφοδρότητα μέχρι της 14:30 ώρας των Γερμανών αμυνομένων μετά πείσματος εντός των οικιών. - Την 14:30 ώραν συνεπληρώθη η κατάληψις ΜΕΝΙΝΑΣ και περιοχής αυτής. - Συνολικαί απώλειαι Γερμανών κατά την πρώτην και δευτέραν ημέραν της επιθέσεως, γνωσθείσαι μέχρι της στιγμής: - 80 νεκροί και τραυματίαι. - 45 αιχμάλωτοι.
Περιήλθεν εις χείρας μας αρκετόν πολεμικόν υλικόν πλήν των αυτοκινήτων και ίππων. Ακριβή αριθμόν αιχμαλώτων και απωλειών του εχθρού ανακοινώσωμεν μεταγενεστέρως. Απώλειαι ημετέρων: Γνωστείσαι μέχρι της στιγμής. 2 Αξ/κοί νεκροί και 5 τραυματίαι. - 2 αντάρται νεκροί και 28 τραυματίαι.
2) Σήμερον Γερμανική φάλαγξ αυτοκινήτων εξ ων δύο τεθωρακισμένα προερχόμενα από Ηγουμενίτσης προς Ιωάννινα προσεβλήθη υπό τμημάτων της Χ Μεραρχίας εις το ύψος του χωρίου ΒΡΑΤΙΛΙΑ 3 χιλ. Δυτ. ΜΕΝΙΝΑΣ και καθηλώθη. Απώλειαι της φάλαγγος ταύτης 6 αυτοκίνητα καταστράφησαν, 10 Γερμανοί εφονεύθησαν και ετραυματίσθησαν και συνελήφθησαν αιχμάλωτοι έτεροι 8.
3) Από μεταμεσημβρίνας ώρας της σήμερον Γερμανικόν Πυροβολικόν έβαλλεν θέσεις μας ΜΕΝΙΝΑ από κατευθύνσεως ΦΙΛΙΑΤΩΝ.
Η Έκθεση της Μάχης από τον Αντισυνταγματάρχη Γεώργιο Αγόρο
Μετά τη μάχη της Μενίνας, συντάχθηκε αναλυτική έκθεση "Επί της διεξαχθείσης επιχειρήσεως δια την κατάληψιν της Μενίνας" από τον Αντισυνταγματάρχη Γεώργιο Αγόρο, στο τέλος της οποίας αναφέρει:
"Αποτελέσματα της μάχης:
Περιήλθον εις χείρας μας αιχμάλωτοι (101), εξακριβωθέντες νεκροί 75-80 άπαντες Γερμανοί. Συνελήφθησαν ομοίως 9 Τούρκοι. Υλικόν: Περιήλθον εις χείρας μας εν πυροβόλον ορειβατικόν των 75 χιλ. με 250 βλήματα εις καλήν κατάστασιν 5 αυτοκίνητα (3 φορτηγά, 2 επιβατικά).
Ίπποι Γερμανικοί άνω των 150, εκ των οποίων οι 50 και μόνον εις τα οργανικά τμήματα τα δε υπόλοιπα εις τους κατοίκους της περιοχής. Περί τα δέκα εισέτι αυτοκίνητα υπήρχον μη επιτευχθείσης της μετακινήσεως των διότι ή ήσαν κατεστραμμένα ή αφηρέθησαν τα ελαστικά των υπό των κατοίκων της περιοχής. Απώλειαι ημετέρων: 3/40 Σύνταγμα Νεκροί 3 Αξ/κοί, 14 Υπαξ/κοί και αντάρται. Τραυματίαι 6 Αξ/κοί, 19 Υπαξ/κοί και αντάρται. Σύνολον εκτός μάχης (42)".
Η ΑΔΕΛΦΟΚΤΟΝΟΣ ΕΠΙΘΕΣΗ ΤΟΥ ΕΛΑΣ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ Ε.Δ.Ε.Σ. (21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1944)
Όταν ξέσπασαν τα "Δεκεμβριανά" το 1944, ως γνωστόν, η Ελληνική Κυβέρνηση δεν είχε υπό τον άμεσο έλεγχο της κανένα τμήμα της Ελληνικής Επικράτειας πλην κάποιων οικοδομικών τετραγώνων γύρω από το ιστορικό ξενοδοχείο "Μεγάλη Βρετάνια". Ο Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ είχε επικρατήσει σε όλη την ύπαιθρο, ενώ τα λίγα Βρετανικά στρατεύματα στην Πάτρα και στην Θεσσαλονίκη είχαν κυκλωθεί από υπέρτερες δυνάμεις του Ε.Λ.Α.Σ (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός), που όμως τηρούσαν στάση αναμονής περιμένοντας το αποτέλεσμα της μάχης των Αθηνών.
Στις 1/1/1945 βέβαια, υπάρχουν 2 ραδιοτηλεγραφήματα που στέλνονται από την ηγεσία του Κ.Κ.Ε - Ε.Α.Μ στην Αθήνα και καλούν τα εκεί στρατεύματα να επιτεθούν αμέσως κατά των Άγγλων (Κ.Κ.Ε επίσημα κείμενα τόμος πέμπτος) τα οποία όμως δεν υλοποιήθηκαν. Η μοναδική περιοχή της Ελλάδας εκείνη την κρίσιμη στιγμή, που βρισκόταν εκτός κομμουνιστικού ελέγχου, ήταν η Ήπειρος. Η περιοχή αυτή βρισκόταν υπό τον έλεγχο των δυνάμεων της αντιστασιακής οργάνωσης Ε.Δ.Ε.Σ του στρατηγού Ναπολέοντος Ζέρβα.
Ο Ζέρβας είχε υπό τις διαταγές του γύρω στους 9.000 καλά οργανωμένους αντάρτες και είχε υπό τον έλεγχο του την Πρέβεζα, την Φιλιππιάδα, την Ηγουμενίτσα, όλο τον ορεινό όγκο του Σουλίου και φυσικά τα Ιωάννινα που λίγους μήνες πριν είχε απελευθερώσει. Ο Ε.Δ.Ε.Σ (η αλλιώς Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών) βρισκόταν σε διαδικασία αφοπλισμού και αποστράτευσης, ακολουθώντας τις οδηγίες της Ελληνικής Κυβέρνησης που είχε υπογράψει νόμο που προέβλεπε την αποστράτευση όλων των αντιστασιακών ομάδων.
Λίγες μέρες αφού ξεκίνησε η ένοπλη αναμέτρηση του Δεκέμβρη στην Αθήνα, ο Ε.Λ.Α.Σ άρχισε να συγκεντρώνει δυνάμεις από την Θεσσαλία και την Στερεά Ελλάδα στις παρυφές των μονάδων του Ε.Δ.Ε.Σ, για να επιτεθεί. Η απόφαση για επίθεση κατά του Ζέρβα πάρθηκε στις 4/12/1944 με την ολοφάνερα πλαστή δικαιολογία ότι πρόθεση της αδελφοκτόνου αυτής επίθεσης ήταν να εμποδίσει τον Ζέρβα να μεταφέρει τις δυνάμεις του στην Αθήνα.
Το σχέδιο που εκπόνησε η ηγεσία του Ε.Λ.Α.Σ προέβλεπε την κίνηση τριών "μεραρχιών" και μιας "ταξιαρχίας" (εννοείται πως τα ονόματα των μονάδων δεν είχαν καμία σχέση με το μέγεθος τους λ.χ. μια "μεραρχία" του Ε.Λ.Α.Σ δεν είχε πάνω από 4.000 άνδρες) εν είδει λαβίδας προς δύο κατευθύνσεις ανάμεσα στους ορεινούς όγκους που κατείχαν οι οπλοφόροι του Ε.Δ.Ε.Σ. Αρχηγοί της επίθεσης ορίστηκαν ο Στέφανος Σαράφης και ο Άρης Βελουχιώτης.
Χωρίς να μπορεί να υπολογιστεί με ακρίβεια ο αριθμός των επιτιθεμένων, είναι σίγουρο πως ο Ε.Λ.Α.Σ είχε την αριθμητική υπεροπλία στην αναμέτρηση, ενώ χρησιμοποίησε τις πλέον καλύτερα εξοπλισμένες και εμπειροπόλεμες μονάδες του. Ο Ζέρβας πληροφορήθηκε αμέσως την συγκέντρωση των τμημάτων του Ε.Λ.Α.Σ και ζήτησε με επείγον σήμα του από τον επικεφαλής των Κυβερνητικών στρατευμάτων στρατηγό Σκόμπυ, να τον ανεφοδιάσει για να επιτεθεί πρώτος και έτσι να αποκτήσει την πρωτοβουλία των κινήσεων καθώς το μέτωπο που όφειλε να υπερασπιστεί ήταν τόσο εκτεταμένο (300 χλμ) που ήταν αδύνατο να κρατηθεί.
Ο Σκόμπυ αρνήθηκε και διέταξε τον Ζέρβα να αμυνθεί στις τοποθεσίες που κατείχε, χωρίς να εκδηλώσει καμία επιθετική ενέργεια. Η αναμενόμενη επίθεση του Ε.Λ.Α.Σ εκτοξεύθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 1944. Στον τομέα της Άρτας και της Φιλιππιάδας οι δυνάμεις του Ε.Δ.Ε.Σ άντεξαν με δυσκολία τις επιθέσεις των κομμουνιστών Στον τομέα των Ιωαννίνων όμως, οι οπλοφόροι του Ε.Λ.Α.Σ που επιτέθηκαν προς τα βόρεια, διέσπασαν γρήγορα τις ανίσχυρες αμυντικές γραμμές του Ε.Δ.Ε.Σ και βάδισαν προς Ιωάννινα.
Ο κίνδυνος αιχμαλωσίας του Ζέρβα και της πλειοψηφίας των ανδρών του, υπήρξε ορατός. έτσι το απόγευμα της 22ης Δεκεμβρίου, το γενικό αρχηγείο του Ε.Δ.Ε.Σ εξέδωσε διαταγή γενικής συμπτήξεως με κατεύθυνση την Πρέβεζα. Μέχρι της 28 Δεκεμβρίου, όλα τα μάχιμα τμήματα του Ε.Δ.Ε.Σ είχαν περιοριστεί σε μια στενή λωρίδα γης γύρω από την Πρέβεζα. Στις 28 και 29 Δεκεμβρίου ο Βρετανικός στόλος εκκένωσε την Ηγουμενίτσα και την Πρέβεζα από τα στρατεύματα του Ε.Δ.Ε.Σ τα οποία μετέφερε στην Κέρκυρα. Στις 30 Δεκεμβρίου η Ήπειρος βρισκόταν υπό τον πλήρη έλεγχο του Ε.Λ.Α.Σ.
Τα αποτελέσματα της δεκαήμερης αυτής εμφύλιας αναμέτρησης ήταν 170 νεκροί και 347 τραυματίες από την πλευρά του Ε.Δ.Ε.Σ, ενώ ο στρατηγός Σαράφης στα απομνημονεύματα του αναφέρει πως ο Ε.Λ.Α.Σ στις μάχες αυτές είχε συνολικά 680 νεκρούς και τραυματίες. Σύμφωνα με τον Χρήστο Παπαδάτο, ανώτατο αξιωματικό του Ε.Δ.Ε.Σ τότε, οι Ελασίτες εκτέλεσαν πολλούς εθνικόφρονες στην περιοχή Λάκκας Σουλίου μετά την κατάληψη της, καθώς η περιοχή αυτή στήριζε έντονα με στρατιώτες και υλικό τον Ε.Δ.Ε.Σ.
Συμπεράσματα της Εμφύλιας Διαμάχης
Η σύντομη αυτή εμφύλια διαμάχη που περιγράψαμε μπορεί να μας οδηγήσει σε μια σειρά από σημαντικά συμπεράσματα. Το πρώτο και σημαντικότερο, κατά την άποψη μας, είναι ότι η κομμουνιστική απόπειρα για κατάληψη της εξουσίας τον Δεκέμβριο, δεν ήταν μια αυθόρμητη λαϊκή εξέγερση κατά του "Κυβερνητικού αυταρχισμού του συλλαλητηρίου της 3ης Δεκεμβρίου" όπως την παρουσίασαν οι ηγέτες του Κ.Κ.Ε και οι ασχολούμενοι με την Ιστορία που κινούνται στον ιδεολογικό αυτό χώρο.
Ήταν μια συνειδητή και προσεκτικά σχεδιασμένη στάση του Κ.Κ.Ε και των σχηματισμών που επηρέαζε, που έλαβε μια πανελλήνια χροιά και που δεν περιορίστηκε μόνο στην Αθήνα. Το δεύτερο συμπέρασμα είναι, ότι η κομμουνιστική εξέγερση του Δεκεμβρίου απέτυχε χάρις τα παιδαριώδη λάθη της ηγεσίας του (πολιτικής και στρατιωτικής). Είναι πραγματικά απορίας άξιο για ποιο λόγο η κομμουνιστική ηγεσία επέλεξε να εγκλωβίσει τις καλύτερές της δυνάμεις στην απομονωμένη Ήπειρο κατά του αδύναμου, εκείνη την εποχή, Ζέρβα, αντί να τις μεταφέρει στην Αθήνα, όπου θα εξελισσόταν η κύρια αναμέτρηση.
Πολλοί ιστορικοί υποστηρίζουν βάσιμα, πως η μεταφορά των δυνάμεων αυτών στην Αθήνα θα έγερνε την πλάστιγγα υπέρ των κομμουνιστών. Η σκέψη που αποδίδεται στην τότε κομμουνιστική ηγεσία ότι ο Ζέρβας δήθεν θα ενίσχυε.....τον Σκόμπυ, είναι μάλλον προϊόν τολμηρής φαντασίας. Ο Ζέρβας εκείνη την χρονική στιγμή , όπως αποδείχθηκε άλλωστε, δεν μπορούσε να βοηθήσει ούτε τον ίδιο τον εαυτό του. Το τρίτο συμπέρασμα που βγάζουμε είναι πως, το Κ.Κ.Ε και οι οργανώσεις του είχαν την εμπλοκή σε εμφύλιο πόλεμο ως μια ευκταία τελική εκκαθαριστική λύση, στην οποία δεν είχαν ιδιαίτερους δισταγμούς να καταφύγουν.
Στο κλίμα αυτό κινούνται και πολλοί νεότεροι "ιστορικοί" που σχεδόν πανηγυρίζουν για το αποτέλεσμα της εμφύλιας σύρραξης που περιγράψαμε, υποστηρίζοντας ότι οι κομμουνιστές πολεμούσαν καλύτερα", "ήταν γενναιότεροι" κτλ. Σύμφωνα πάντως με τον Κρις Γούντχάουζ, "Οι ομάδες ανταρτών του Ε.Δ.Ε.Σ είχαν συγκροτηθεί με νοοτροπία να πολεμούν αποτελεσματικότερα τους Γερμανούς, ενώ του Ε.Λ.Α.Σ για να πολεμούν όσους αντιδρούν στους ιδεολογικούς σκοπούς του Κ.Κ.Ε".
Η ΑΝΑΚΩΧΗ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ Ε.Λ.Α.Σ – Ε.Δ.Ε.Σ.
Συνδιασκέψεις στο Μυρόφυλλο και την Πλάκα (15 / 2 / 1944 μέχρι 28 / 2 / 1944)
Η επίθεση του Ε.Λ.Α.Σ εναντίον του Ε.Δ.Ε.Σ, με σκοπό τη διάλυση του δευτέρου και την πλήρη επικράτηση του πρώτου σ' όλο τον Ελλαδικό χώρο, ύστερα από λυσσώδεις συγκρούσεις τεσσάρων περίπου μηνών στην περιοχή Ηπείρου, είχε αποτύχει. Υπενθυμίζεται, ότι, κατά την ίδια περίοδο της εμφυλίου συγκρούσεως, δύο Ορεινές Γερμανικές Μεραρχίες επιχειρούν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις εναντίον και των δύο οργανώσεων.
Τα Γερμανικά στρατεύματα δεν αποβλέπουν μόνον στη διάλυση ή την εξουδετέρωση των ανταρτικών τμημάτων, πυρπολούν, συγχρόνως, χωριά και περιοχές, εκτελούν πληθυσμούς, με σκοπό να καταστήσουν αδύνατη τη διαβίωση στις ορεινές περιοχές, εν όψει, μάλιστα, και του χειμώνος.
Με την επέμβαση της Βρετανικής συμμαχικής αποστολής, της Ελληνικής Κυβερνήσεως Καΐρου, του Ελληνικού Γενικού Επιτελείου και του Σ.Μ.Α, επιτυγχάνεται η κατάπαυση των εχθροπραξιών μεταξύ Ε.Λ.Α.Σ και Ε.Δ.Ε.Σ, επιπροσθέτως δε αποφασίζεται, να πραγματοποιηθεί κοινή διάσκεψη μεταξύ των οργανώσεων αυτών, με τη συμμετοχή της Ε.Κ.Κ.Α, της Ελληνικής Κυβερνήσεως Καΐρου και των παραπάνω υπηρεσιών, στο Μυρόφυλλο.
Η διάσκεψη αυτή άρχισε στις 15 Φεβρουαρίου και έλαβαν μέρος:
1. Εκ μέρους του Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ: Οι Σαράφης και Πέτρος Ρούσος (Νικόλας) με Γραμματέα τον Μπάμπη Κλάρα, αδελφό του Άρη.
2. Εκ μέρους του Ε.Δ.Ε.Σ: Οι Κομνηνός Πυρομάγλου και Πέτρος Νικολόπουλος, με Γραμματέα το Ν. Βεργωτή.
3. Εκ μέρους της Ε.Κ.Κ.Α: Οι Ψαρρός και Καρτάλης με Γραμματέα τον Λοχαγό Στέφ. Δούκα.
4. Εκ μέρους της Ελληνικής Στρατιωτικής Διοίκησης Καΐρου: Ο Κρίς
5. Εκ μέρους του Σ.Μ.Α: Ο Κρις και ο Αμερικανός Ταγματάρχης Ουάϊνες.
Προ της ενάρξεως της συσκέψεως έγιναν επαφές μεταξύ των διαφόρων παραγόντων και των οργανώσεων. Έτσι, ο Ψαρρός και ο Καρτάλης, προτού φθάσουν στο Μυρόφυλλο, συναντήθηκαν στη Βίνιανη Ευρυτανίας, όπου η έδρα του Γενικού Στρατηγείου του Ε.Α.Μ, με τον Σιάντο, που μόλις είχε επιστρέψει από την Αθήνα. Ο Σιάντος έδειχνε υπεραισιόδοξος. Πίστευε ότι όλα θα πάνε καλά και σύμφωνα με το πνεύμα των αποφάσεων της ολομέλειας του Κ.Κ.Ε, ότι η ενοποίηση των ανταρτικών δυνάμεων θα ήταν ευχερής και άμεσος, όπως άμεσος θα ήταν ο σχηματισμός Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητας, με κλιμάκιο στα βουνά.
Πίστευε ακόμη ότι δεν θα υπήρχαν αντιρρήσεις στα σχέδιά του ούτε και από τον Ζέρβα, στον οποίο διέθετε την επέκταση της δικαιοδοσίας του στον ενοποιημένο στρατό σ' ολόκληρη την Ήπειρο και τη Δυτική Στερεά. Την αισιοδοξία του αυτή, ο Σιάντος, την στήριξε, ίσως, στις ιδιαίτερες επαφές που είχε τακτικά το Ε.Α.Μ, δι' ασυρμάτου, απ' ευθείας με το Σ.Μ.Α. Ακόμα στις επαφές του με τους Αρχηγούς των πολιτικών κομμάτων στην Αθήνα. Και τέλος, στις διαθέσεις της Ελληνικής Κυβερνήσεως Καΐρου, που είχε στείλει στην Αθήνα, σαν αντιπρόσωπό της, τον Συνταγματάρχη Επιμελητείας Εμμανουήλ Φραδέλλο.
Ακόμη ο Ψαρρός και ο Καρτάλης συναντήθηκαν με τον Πυρομάγλου, του Ε.Δ.Ε.Σ. Ο τελευταίος τους διαβεβαίωσε ότι η ηγεσία του Ε.Δ.Ε.Σ επεδίωκε μια τίμια και αμφοτεροβαρή συνεννόηση με το Ε.Α.Μ γιατί θεωρούσε καταστρεπτική την εμφύλιο σύρραξη για την Ελληνική υπόθεση εν γένει και γιατί η ενότητα της αντιστάσεως θα δημιουργούσε ευνοϊκές συνθήκες, εθνικές και πολιτικές, για τον Ελληνικό λαό, προ και μετά την απελευθέρωση. Θα επιζητούσε ακόμη, κατά την συνδιάσκεψη, να εξευρεθεί τρόπος και μορφή αξιοπρεπούς συνεννοήσεως, με το Ε.Α.Μ επιπλέον δε να διαπιστώσει την ειλικρινή εκ μέρους του διάθεση συνεργασίας και τηρήσεως του συμφωνητικού.
Εάν, όμως, από την εξέλιξη, και το περιεχόμενο των συζητήσεων διέβλεπε ότι το Ε.Α.Μ δεν επρόκειτο να συγκατατεθεί για την επίτευξη, των ανωτέρω, τότε, ο Πυρομάγλου θα προσπαθούσε να παρατείνει τις συζητήσεις για όσο το δυνατόν περισσότερο χρόνο, ώστε ο Ζέρβας να έχει τον καιρό ν' αναδιοργανώσει και ν' αναδιαρθρώσει τα ένοπλα τμήματα του Ε.Δ.Ε.Σ. Στη γνώμη αυτή δεν συνεφώνησε απολύτως ο Καρτάλης, ο οποίος εζήτησε από τον συνομιλητή του ν' αποφύγει ο Ε.Δ.Ε.Σ κάθε προστριβή με τον Ε.Λ.Α.Σ, έστω και αν προκληθεί.
Ο Καρτάλης, πάντως, είχε πολλές επιφυλάξεις για την πλήρη επιτυχία της διασκέψεως και εξέφραζε φόβους για την όλη Εθνική και πολιτική εξέλιξη στην Ελλάδα. Ο Ψαρρός ήλθε για να μετάσχει στις πρώτες συνεδριάσεις των διασκέψεων. Ήθελε να επιστρέψει το συντομότερο στην περιοχή της Ε.Κ.Κ.Α, γιατί, τελευταίως, είχαν εμφανισθεί και εσωτερικές δυσκολίες στην Οργάνωση, ακόμη και περιφερειακές. Ο Ψαρρός ένιωθε τις δυσκολίες που θα συναντούσε στο να κρατήσει τη λεπτή ισορροπία στη συνεργασία με το Ε.Α.Μ και με τον Ε.Λ.Α.Σ.
Πάντως, από τις προσυνεδριακές συζητήσεις, διαπιστώθηκε πως η σύσκεψη Μυροφύλλου επραγματοποιείτο υπό συνθήκες περισσότερο δυσμενείς από εκείνες που προκάλεσαν την αποτυχία της αποστολής των Αντιπροσώπων των Οργανώσεων στο Κάιρο τον Αύγουστο 1943. Πρόεδρος της συνδιασκέψεως για όλη τη διάρκειά της εξελέγη, παμψηφεί, ο Καρτάλης. Ομοίως φρούραρχος του κοινού φρουραρχείου, ο Λοχαγός Στέφανος Δούκας της Ε.Κ.Κ.Α. Η παμψηφεί, εκλογή του Καρτάλη, ως Προέδρου, ήταν πολύ τιμητική για την Ε.Κ.Κ.Α και τον ίδιο.
%2B%CE%B1%CF%80%CF%8C%2B637937_Zervas_photo_2a-8.jpg)
Η διεύθυνση, των εργασιών μιας συσκέψεως, όπως η του Μυροφύλλου, δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Οι αντάρτες του Ε.Λ.Α.Σ και του Ε.Δ.Ε.Σ, των οποίων οι αντιπρόσωποι συνήρχοντο για να καταλήξουν σε συμφωνία, αντάλλασαν προ ολίγων, ακόμη, ημερών φονικές σφαίρες. Και ναι μεν οι συγκρούσεις είχαν ανασταλεί, τα πνεύματα όμως ήσαν ακόμα εξημμένα, η ατμόσφαιρα βαρειά και ηλεκτρισμένη, ενώ η ηρεμία και η εμπιστοσύνη δεν είχαν επανέλθει στο νου και στις καρδιές των. Το έργο συνεπώς, που επωμίζετο ο Καρτάλης σαν Πρόεδρος της Συνδιασκέψεως ήταν επίπονο και δύσκολο.
Εχρειάζετο μεγάλη ευστροφία και ικανότης, ακόμη και γνώσεις νομικές και συνταγματικές ώστε η αμερόληπτη διεύθυνση, με ανώτερο πνεύμα ενότητος, να μη δίδει λαβή σε παρεξηγήσεις από τη μια ή την άλλη αντιπροσωπεία. Ο Καρτάλης απεδείχθη ικανότατος στο χειρισμό όλων των προβλημάτων που προέκυψαν. Έπραξε το παν για να άρει τις υφιστάμενες διχογνωμίες και να φέρει σε αίσιο πέρας το έργο που του ανετέθη, παρ' ότι, ενίοτε, οι δυσχέρειες ήσαν ανώτερες των προσπαθειών του. Γι' αυτό οι συνεδριάσεις έφθασαν στο τέλος των με πλήρη ηρεμία, έστω και αν τ' αποτελέσματά των ήσαν πενιχρά.
Ο πρόεδρος Καρτάλης, αισθάνθηκε ότι είχε υποχρέωση και καθήκον, να συμβάλλει αποτελεσματικώς έστω και σε μια "ελάσσονα", συμφωνία αν μία "γενικότερη" καθίστατο, από τα πράγματα, αδύνατος. Και όλη του η ενεργητικότητα και η δραστηριότητα καταναλώθηκε πολύ περισσότερο στις εξωσυνεδριακές επαφές και συνομιλίες, με τη μια ή την άλλη αντιπροσωπεία, με τον ένα ή τον άλλο αντιπρόσωπο, παρά στη διεύθυνση και μόνον των επισήμων συνεδριάσεων.
Την ελάσσονα, αυτή, συμφωνία την επεδίωξε με όλη τη δύναμη της ψυχής του για την καλύτερη τύχη και ανακούφιση του Ελληνικού λαού, για το γόητρο και το κύρος ολοκλήρου της Εθνικής Αντιστάσεως και για την ενότητα και συνεργασία του κόσμου εκείνου που, καθ' οιονδήποτε τρόπο, μετέσχε στον αγώνα εναντίον του κατακτητή. Και από τον οποίο θα προήρχετο, μετά την απελευθέρωση, η αναγέννηση της Ελλάδος.
Η Πρώτη Απόφαση στη Συνδιάσκεψη του Μυρόφυλλου
Πρώτη απόφαση, η οποία ενεκρίθη παμψηφεί και υπεγράφη από όλους τους αντιπροσώπους ήταν η αποκήρυξη της Κυβερνήσεως Ράλλη, των Αθηνών, και των ταγμάτων Ασφαλείας. Το κείμενο της αποκηρύξεως συνετάγη από τον Καρτάλη και έχει ως εξής:
Η Απόφασις για τα Τάγματα Ασφαλείας
Αι υπογεγραμμέναι οργανώσεις Ε.Α.Μ - Ε.Μ.Σ, του Ε.Δ.Ε.Σ, της Ε.Κ.Κ.Α, η Ελληνική Στρατιωτική Διοίκησις Αιγύπτου, η Συμμαχική αποστολή εν Ελλάδι, δια των εντεταλμένων αντιπροσώπων των, δηλούν και διακηρύσσουν τα κάτωθι:
1. Θεωρούν την Κυβέρνησιν Ράλλη και όλους όσους την απαρτίζουν, ως όργανα εξυπηρετήσεως των κατακτητών της Ελλάδος, υποβοηθούντα εις την παντοειδή κατατυράννησιν και εξόντωσιν του Ελληνικού λαού και καταπολέμησιν του Εθνικού Αγώνος, ως και του αγώνος των συμμάχων Εθνών.
2. Θεωρούν όλους όσοι κατετάγησαν εις τα οργανωθέντα υπό της κυβερνήσεως Ράλλη, εξoπλισθέντα και καθοδηγούμενα υπό των κατακτητών σώματα ειδικής ασφαλείας, τάγματα Ευζώνων και Χωροφυλακήν και παν άλλο παρόμοιον δημιούργημα των κατακτητών και του Ράλλη ως εχθρούς του έθνους, εγκληματίας πολέμου, υπολόγους εις αυτό δια πράξεις προδοσίας.
3. Καλούν τους ανήκοντας εις τα ως άνω Σώματα να αποχωρήσουν αμέσως από αυτά. Ουδεμία δικαιολογία οιασδήποτε φύσεως μετά την παρούσαν ειδοποίησιν ισχύει.
Σ. Σαράφης, Π. Ρούσος, Κ. Πυρομάγλου, Π. Νικολόπουλος, Γ. Καρτάλης, Δ. Ψαρρός, Συνταγματάρχης Κρις.
Συζητήσεις που Επηκολούθησαν
Κατά τις συζητήσεις που επηκολούθησαν, εξητάσθησαν το πολιτικό ζήτημα αλλά και το στρατιωτικό. Οι συζητήσεις όμως έφθασαν σε αδιέξοδο την 22 Φεβρουαρίου οπότε ετέθη θέμα να γίνουν διμερείς συζητήσεις μεταξύ Ε.Α.Μ και Ε.Δ.Ε.Σ. Τελικά αποφασίστηκε να συνεχισθεί η διάσκεψη σε τόπο κατάλληλο για να συμμετάσχει στη συζήτηση και ο Ζέρβας. Σας τόπος της νέας διασκέψεως ορίσθηκε η Πλάκα, χωριό κοντά στην ομώνυμη γέφυρα επί του Αράχθου. Η διάσκεψη επανελήφθη στις 27, 28 και 29 Φεβρουαρίου με κατάληξη την υπογραφή πρωτοκόλλου συμφωνίας περί οριστικής καταπαύσεως των εχροπραξιών μεταξύ Ε.Λ.Α.Σ και Ε.Δ.Ε.Σ.
Στην επανάληψη της διασκέψεως, εκτός της τελευταίας ημέρας, έλαβε μέρος και ο Ζέρβας, ενώ ο Ψαρρός ανεχώρησε για την Μονάδα του πριν από το τέλος της διασκέψεως στο Μυρόφυλλο. Τον αντικατέστησε ο Λοχαγός Δούκας με την ιδιότητα του Στρατιωτικού Συμβούλου της Ε.Κ.Κ.Α. Το υπογραφέν πρωτόκολλο συμφωνίας ήταν, βέβαια, μια "έλασσων" συμφωνία, αλλά πάντως ήταν επιτυχία. Στο σημείο αυτό αξίζει να καταχωρισθεί η προσλαλιά του Καρτάλη προς τα μέλη της συνδιασκέψεως επί τη λήξει των εργασιών της στη Πλάκα, που έχει ως εξής:
''Ή σύσκεψη τελειώνει τας εργασίες της. Δεν νομίζω ότι τα αποτελέσματα υπήρξαν πενιχρά. Διεπιστώθη μία σημαντική προσέγγισις των γνωμών και των Τριών αντιπροσωπειών. Νομίζω ότι αι προτάσεις της ΕΚΚΑ υπήρξαν σε όλα τα σημεία η βασική γραμμή προσεγγίσεως και των τριών οργανώσεων. Εάν ευρίσκετο τρόπος ρυθμίσεως της στρατιωτικής Δοιηκήσεως Ηπείρου και εκ τούτου, τρόπος εξαφανίσεως του φόβου επαναλήψεως των εχθροπραξιών, είμαι βέβαιος ότι και τα υπόλοιπα ζητήματα θα ερρυθμίζοντο κατ' αρχήν.
Η πρότασις της Ανηπροσωπείας του Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ, περί Οριστικής καταπαύσεως των εχθροπραξιών, νομίζω ότι πρέπη να θεωρηθεί ως το σημαντικότερον γεγονός της συνδιασκέψεως. Νομίζω ότι, ως άτομα και ως Ανηπρόσωποι οργανώσεων και εκ μέρους της συνδιασκέψεως εν τω συνόλω της, δύναμαι να εκφράσω προς την Αντιπροσωπείαν του Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ, την πλήρη ικανοποίησίν μου διά την πρότασιν αυτήν.
Είμαι βέβαιος, ότι, εντός ελαχίστου χρονικού διαστήματος, κατόπιν της καταπαύσεως των εχθροπραξιών, η εσωτερική μας κατάστασις θα επιτρέψει εκ νέου την έναρξιν των αποτελεσματικών, αυτήν την φοράν, διαπραγματεύσεων. Με αυτό το πνεύμα κηρύσσω την λήξιν των εργασιών της συσκέψεως".
Η ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΜΥΡΟΦΥΛΛΟΥ – ΠΛΑΚΑΣ (29 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1944)
Τον Οκτώβριο του 1943 ξεκίνησε ο πρώτος γύρος του Ελληνικού εμφυλίου με την ολομέτωπη επίθεση του Ε.Λ.Α.Σ εναντίον του Ε.Δ.Ε.Σ. Η διαταγή της επίθεσης προήλθε από τον ίδιο τον Γιώργη Σιάντο και είχε σαν αφορμή την σύλληψη στελεχών του Ε.Α.Μ από τον Ζέρβα στην περιοχή της Ηπείρου, οι πραγματικές αιτίες του είναι βαθύτερες αλλά η διερεύνηση τους εκφεύγει του σκοπού του άρθρου. Ο εμφύλιος μεταξύ των 2 αντιστασιακών οργανώσεων διήρκεσε για τέσσερις μήνες και είχε αμφίρροπη εξέλιξη.
Ξεκίνησε με την αρχική απρόσμενα εύκολη επιτυχία του Ε.Λ.Α.Σ να περάσει τον Άραχθο ποταμό, τοποθεσία που ευνοούσε τον αμυνόμενο, συνεχίστηκε με μάχες στην καρδιά της Ηπείρου, αλλά σύντομα οι τύχες του πολέμου άλλαξαν με την επέμβαση των Γερμανικών στρατευμάτων κατοχής που χτύπησαν κι τις δύο αντιστασιακές οργανώσεις με μεγάλη αποφασιστικότητα. Ουσιαστικά η επίθεση του Ε.Λ.Α.Σ είχε αποτύχει ήδη από τις αρχές του 1944, καθώς ο Ε.Δ.Ε.Σ δεν συνετρίβη, ενώ και ο Ε.Λ.Α.Σ αντιμετώπιζε προβλήματα συντονισμού και έλλειψης πυρομαχικών, αφού οι Βρετανοί είχαν σταματήσει τις ρίψεις πολεμικού υλικού.
Η εμφύλια διένεξη μεταξύ των οργανώσεων είχε ξεσηκώσει την κατακραυγή των Άγγλων, που εντάθηκε μετά την δολοφονία ενός Άγγλου συνδέσμου από στρατιώτες του Ε.Λ.Α.Σ σε σημείο ο Winston Churchil να αναφερθεί στο γεγονός στην Αγγλική βουλή των κοινοτήτων χαρακτηρίζοντας τον Ε.Λ.Α.Σ ως "ληστρική συμμορία". Ο Ε.Λ.Α.Σ αμφισβήτησε ότι ο Άγγλος σύνδεσμος δολοφονήθηκε εσκεμμένα αναφέροντας ότι αυτός ήταν μεθυσμένος, ενώ πυροβόλησε πρώτος εναντίον ανταρτών του Ε.Λ.Α.Σ.
Σε κάθε περίπτωση το Διεθνές κλίμα είχε σταδιακά μεταστραφεί εναντίον του Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ, αλλαγή που είχε γίνει αντιληπτή από την ανώτατη ηγεσία του. Ήδη από τις 19 Δεκεμβρίου του 1943 η ηγεσία του Ε.Λ.Α.Σ επιζητώντας κάποιο είδους συμβιβασμό με τον Ζέρβα, ζήτησε από τη διασυμμαχική αποστολή που βρισκόταν στην περιοχή τους υπό τον Chris Woodhouse να αναλάβει μεσολαβητικό ρόλο. Στις 21 Δεκεμβρίου ο πρωθυπουργός Εμμανουήλ Τσουδερός έκανε έκκληση από το ραδιόφωνο του Καΐρου για άμεση ειρήνευση μεταξύ των δύο αντιμαχόμενων.
Ακολούθησε δεύτερο ραδιοφωνικό μήνυμα του Τσουδερού, αλλά και επίσημη δήλωση της Σοβιετικής κυβέρνησης από την Μόσχα με την οποία παρότρυνε τους εμπλεκόμενους να συμπτύξουν ενιαίο μέτωπο κατά του Άξονα. Μέσα στον Ιανουάριο του 1944 ο Ζέρβας εκμεταλλευόμενος τις συζητήσεις για την ανακωχή εξαπέλυσε αιφνιδιαστική επίθεση εναντίον του Ε.Λ.Α.Σ προς ανάκτηση του χαμένου εδάφους με σχετική επιτυχία. Ο Ε.Λ.Α.Σ αντεπιτέθηκε στα τέλη Ιανουαρίου με σφοδρότητα ανατρέποντας εκ νέου τις δυνάμεις του Ζέρβα και ουσιαστικά υπαγορεύοντας από θέση ισχύος τους όρους της ανακωχής.
Οι όροι αυτοί προέβλεπαν ότι οι δύο οργανώσεις θα διατηρούσαν τα εδάφη που είχαν υπό την κατοχή τους ως εκείνη τη στιγμή, ο Ζέρβας όφειλε να αποκηρύξει δημοσίως όλα τα μέλη του Ε.Δ.Ε.Σ Αθηνών που είχαν συνεργαστεί με τους Γερμανούς, ενώ οι διαπραγματεύσεις θα αφορούσαν την ενοποίηση - συγχώνευση των δύο οργανώσεων υπό κοινή ηγεσία. Είναι φανερό πως οι όροι ήταν δυσμενείς για τον Ζέρβα καθώς το πλαίσιο των συζητήσεων φάνταζε ασφυκτικό, αλλά αναγκάστηκε να τους αποδεχθεί καθώς και στρατιωτικά βρισκόταν σε δύσκολη θέση, ενώ και οι Άγγλοι τον πίεζαν να συμβιβαστεί.
Η ανακωχή υπογράφτηκε στις 4 Φεβρουαρίου 1944 και αποτέλεσε την εκκίνηση των διαπραγματεύσεων μεταξύ των δύο οργανώσεων αρχικώς στο χωριό Μυρόφυλλο Τρικάλων και εν συνεχεία στο χωριό Πλάκα του Αράχθου, όπου υπογράφτηκε και η τελική συμφωνία. Στις διαπραγματεύσεις συμμετείχαν:
Από την πλευρά του Ε.Δ.Ε.Σ o Πέτρος Νικολόπουλος, και ο Κομνηνός Πυρομάγλου (στην Πλάκα θα παραβρεθεί και ο ίδιος ο Ζέρβας), από το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ συμμετείχαν οι Στέφανος Σαράφης και οι πολιτικοί σύμβουλοι Πέτρος Ρούσος (Νικόλας) και Κ. Δεσποτόπουλος, ενώ από την πλευρά της Ε.Κ.Κ.Α ο Δημήτριος Ψαρρός και ο Γεώργιος Καρτάλης που είχε και την προεδρία των διασκέψεων. Από την πλευρά των συμμάχων συμμετείχε ο Chris Woodhouse, ο οποίος είχε και την ευθύνη πολλών λεπτών χειρισμών κατά την διάρκεια των διαπραγματεύσεων.
Η διάσκεψη ξεκίνησε στις 15 Φεβρουαρίου και από τις πρώτες της στιγμές φάνηκαν οι διαφορετικές επιδιώξεις όσων συμμετείχαν. Η πρόθεση του Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ ήταν να απορροφήσει τις άλλες δύο οργανώσεις και να συμμετάσχει με αυξημένη πολιτική ισχύ σε μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας. Του Ε.Δ.Ε.Σ να διατηρήσει την δύναμη του και τα εδάφη που κατείχε επιβιώνοντας έναντι ενός πανίσχυρου αντιπάλου και των Άγγλων να ενοποιήσουν τις δύο οργανώσεις και να τις θέσουν υπό τον απόλυτο έλεγχο τους και αν όχι αυτό τουλάχιστο να αποφύγουν την περαιτέρω ενίσχυση του Ε.Α.Μ.
Οι αντιπρόσωποι της Ε.Κ.Κ.Α από την άλλη βρίσκονταν στην δυσχερέστερη θέση από όλους όσους έλαβαν μέρος στις διαπραγματεύσεις. Στρατιωτικά ήταν η πιο ασθενής οργάνωση ενώ ήταν περικυκλωμένη από τις δυνάμεις του Ε.Λ.Α.Σ που είχαν συντριπτική υπεροχή πυρός. Έτσι, αρχικώς η αντιπροσωπεία της Ε.Κ.Κ.Α είχε αποφασίσει να τηρήσει κοινή στάση με το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ ώστε να διασφαλίσει την επιβίωση της. Η στάση αυτή μεταβλήθηκε κατά την διάρκεια των διαπραγματεύσεων χάρις την επέμβαση του Woodhouse, και προσέγγισε τις θέσεις του Ε.Δ.Ε.Σ απομονώνοντάς το Ε.Α.Μ.
Η διαπραγμάτευση έγινε σε 14 συνεδριάσεις οι οποίες στην εξέλιξη τους ανέδειξαν το πλήρες αδιέξοδο. Στις πρώτες συνεδριάσεις υπήρχε ένταση μεταξύ των αντιπροσώπων σε μια σειρά από ζητήματα όπως για το ποιος επιτέθηκε πρώτος και ξεκίνησε ο εμφύλιος, αν ο Ε.Δ.Ε.Σ έχει αποκηρύξει σε ικανοποιητικό βαθμό μέλη του στην Αθήνα που ήρθαν σε επαφή με την κατοχική κυβέρνηση, πως θα πραγματοποιούταν η ενοποίηση των ανταρτικών σχηματισμών, ποιος θα ήταν ο αρχηγός του νέου ενιαίου σχηματισμού κτλ.
Γρήγορα πάντως η αντιπροσωπεία του Ε.Δ.Ε.Σ δήλωσε πως δεν μπορούσε να αναλάβει καμία πρωτοβουλία χωρίς την έγκριση του αρχηγού της, του Ν. Ζέρβα. Και επειδή εκείνος δεν δεχόταν να προσέλθει μέσα στα εδάφη του Ε.Α.Μ επειδή φοβόταν πιθανή αιχμαλωσία του, αποφασίστηκε η διάσκεψη να μεταφερθεί στο χωριό Πλάκα στον Άραχθο ποταμό, περιοχή κοντινή στα εδάφη που ήλεγχε ο Ε.Δ.Ε.Σ όπου ο αρχηγός του ήταν διατεθειμένος να εμφανιστεί. Για να γίνει αντιληπτό το κλίμα καχυποψίας, υπήρξε έντονη λεκτική αντιπαράθεση μεταξύ των αντιπροσώπων ακόμη και για την επιλογή του χωριού που θα συνεχίζονταν οι διαπραγματεύσεις.
Είναι χαρακτηριστικό πως ο Ζέρβας κατέφθασε στην Πλάκα για την ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων με τη συνοδεία 100 βαρέως οπλισμένων ανταρτών. Στην συνέχεια των διαπραγματεύσεων, ουσιαστικά οι περισσότερες προτάσεις προέρχονταν από την πλευρά του Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ και αφορούσαν μια πιθανή πολιτική συμφωνία που θα οδηγούσε σε κυβέρνηση εθνικής ενότητας, ενοποίηση των αντιστασιακών οργανώσεων υπό έναν αρχηγό (προτάθηκαν από το Ε.Λ.Α.Σ ο Ευριπίδης Μπακιρτζής, ο Σαράφης, ο Μάντακας και ο Αλέξανδρος Οθωναίος) κτλ.
Και οι τέσσερις αξιωματικοί (όπως και οι Ζέρβας, Ψαρρός) είχαν πρωταγωνιστήσει στα μεσοπολεμικά στρατιωτικά κινήματα συντασσόμενοι με τους Βενιζελικούς. Ειδικά για τον στρατηγό Οθωναίο οφείλουμε να αναφέρουμε πως είχε προσχωρήσει πολιτικά στο Ε.Α.Μ και συμπορεύτηκε με την αριστερά τουλάχιστον μέχρι το 1945, σύμφωνα με μαρτυρίες στελεχών του Κ.Κ.Ε. Σε όλα αυτές τις προτάσεις ο Ε.Δ.Ε.Σ τήρησε μια αυστηρή αταλάντευτη απορριπτική στάση χωρίς να αφήνει το παραμικρό έδαφος για συζήτηση, ενώ ως πιθανούς αρχηγούς πρότεινε τους Ψαρρό και τον Ζέρβα που φυσικά απέρριψε ο Ε.Λ.Α.Σ.
Επίσης οι αντιπρόσωποι του Ε.Λ.Α.Σ απαίτησαν να έχουν την απόλυτη πλειοψηφία στο νέο κοινό στρατηγείο που θα προέκυπτε, κάτι που αρνήθηκε επίμονα ο Ζέρβας. Ουσιαστικά η συζήτηση για την ενοποίηση των τριών οργανώσεων δεν είχε καμία πιθανότητα να καταλήξει σε αποτέλεσμα λόγω του αγεφύρωτου χάσματος μεταξύ των συμμετεχόντων, κάτι που καταλαβαίνει εύκολα κανείς διαβάζοντας τα πρακτικά των συνεδριάσεων. Οι τελικές δύο συνεδριάσεις στις 28 και 29 Φεβρουαρίου ήταν και οι πλέον κρίσιμες.
Στην προτελευταία συνεδρίαση ο Ζέρβας ζητούσε επίμονα να εξαιρεθεί η Ήπειρος από την νέα κοινή διοίκηση ώστε να εξασφαλιστεί ο Ε.Δ.Ε.Σ. Οι τόνοι ανέβηκαν περαιτέρω όταν ο Πυρομάγλου κατηγόρησε τον Ε.Λ.Α.Σ ότι ξεκίνησε τον εμφύλιο αρκετά νωρίτερα από τον Οκτώβριο του 1943 σε όλη την Ελληνική ύπαιθρο εναντίον όλων των υπολοίπων αντιστασιακών οργανώσεων. Οι δύο πλευρές ενέμεναν στις απόψεις τους με αποτέλεσμα να υπάρχει έξαψη των πνευμάτων και να απειλείται μέχρι και ένοπλη σύρραξη.
Στην δύσκολη εκείνη στιγμή παρενέβη παρασκηνιακά ο Chris Woodhouse στην πλευρά του Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ και τελικώς το απόγευμα της 29ης Φεβρουαρίου υπογράφτηκε το πρωτόκολλο της συμφωνίας Μυροφύλλου - Πλάκας. Η συμφωνία αυτή συνοπτικά προέβλεπε τα εξής:
- Κατάπαυση εχθροπραξιών Ε.Λ.Α.Σ - Ε.Δ.Ε.Σ
- Διατήρηση των εδαφών που κατείχαν κατά την ημέρα της συμφωνίας
- Κοινή τους δράση εναντίον του κατακτητή
- Μικτή επιτροπή που θα επέβλεπε την εφαρμογή της συμφωνίας
- Απελευθέρωση κρατουμένων και ομήρων
- Ανεφοδιασμό για όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις
- Καταδίκη των ταγμάτων ασφαλείας και της κατοχικής κυβέρνησης Ράλλη
Στην συμφωνία υπήρχε και ένας μυστικός όρος ο οποίος προέβλεπε ότι όλες οι αντιστασιακές οργανώσεις όφειλαν να συνδράμουν στο περίφημο συμμαχικό σχέδιο "Κιβωτός του Νώε", που αφορούσε όλες εκείνες τις στρατιωτικές ενέργειες που θα επέτρεπαν στην εξόριστη Ελληνική κυβέρνηση να επιστρέψει αναίμακτα στην Αθήνα μετά την -διαφαινόμενη εκείνη την εποχή- αποχώρηση των Γερμανών.
Αναμφίβολα ο αρχιτέκτων της συμφωνίας ήταν ο Chris Woodhouse, αρχηγός της Συμμαχικής αποστολής στην Ελλάδα που χειρίστηκε με έξυπνο τρόπο τους φόβους και της ανασφάλειες όσων συμμετείχαν στην διάσκεψη, καθοδηγώντας τους αντιπροσώπους του Ε.Δ.Ε.Σ και της Ε.Κ.Κ.Α σε κοινό μέτωπο κατά του Ε.Α.Μ.
Επίσης πολύ σημαντική ήταν η παρουσία του Καρτάλη που κατάφερε με ευστροφία και κατάλληλους χειρισμούς να μην αναλωθεί η συνδιάσκεψη με άσκοπες συζητήσεις για το παρελθόν, αλλά να επικεντρωθεί στα ζητήματα που θα έχτιζαν μια πιθανή συμφωνία. Επίσης η μη συμμετοχή του Άρη Βελουχιώτη στην συνδιάσκεψη πρέπει να θεωρηθεί μάλλον ως χειρονομία του Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ για να βρεθεί συμβιβαστική λύση.
Αποτίμηση της Συμφωνίας
Η συμφωνία Μυροφύλλου - Πλάκας μπορεί φαινομενικά να μοιάζει ασήμαντη μπροστά στα όσα ακολούθησαν με την βίαιη διάλυση της Ε.Κ.Κ.Α, την δολοφονία του Ψαρρού και την ίδρυση της Π.Ε.Ε.Α, όμως κατά την γνώμη μας αυτό δεν ισχύει. Αντιθέτως υπήρξε σημαντική γιατί ουσιαστικά διέσωσε τον Ε.Δ.Ε.Σ από μια πλήρη εξόντωση του από τον ισχυρότερο Ε.Λ.Α.Σ, παγίδευσε τον Ε.Λ.Α.Σ εξαναγκάζοντας τον σε συμμετοχή στην "Κιβωτό του Νώε", ενώ αποτέλεσε μια γέφυρα για την συνδιάσκεψη του Λιβάνου που ακολούθησε.
Η συμφωνία ευνοούσε τον Ε.Δ.Ε.Σ καθώς δεν συγχώνευε τις αντιστασιακές οργανώσεις υπό κοινή ηγεσία όπως επιθυμούσε η ηγεσία του Ε.Λ.Α.Σ για να απορροφήσει τις άλλες δύο οργανώσεις. Σύμφωνα με τον Chris Woodhouse η συμφωνία Μυροφύλλου - Πλάκας αποτελεί τον πρώτο κρίκο στην αλυσίδα των πολύ σημαντικών συμφωνιών του Λιβάνου και της Καζέρτας που οδήγησαν το Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ στον τελικό συμβιβασμό.
Σύμφωνα με τον Ευάγγελο Αβέρωφ η συμφωνία αυτή αποτέλεσε την βάση όλων των συμφωνιών που ακολούθησαν και που επέτρεψαν στην εξόριστη κυβέρνηση να επιστρέψει αναίμακτα στην Ελλάδα. Ο Πυρομάγλου θεωρεί την συμφωνία εθνικής σημασίας καθώς έδωσε την ευκαιρία στις δύο μεγάλες αντιστασιακές οργανώσεις να αφοσιωθούν στον αγώνα κατά των Γερμανών με σημαντικά θετικά αποτελέσματα για την συμμαχική προσπάθεια, ενώ έστω υπό αντίξοες συνθήκες η Ελληνική Εθνική αντίσταση παρουσιάστηκε ενωμένη ενώπιον της Ελληνικής και διεθνούς κοινής γνώμης.
Κατά την γνώμη μας, η προσέγγιση του Πυρομάγλου δεν είναι ρεαλιστική, αλλά υπαγορεύτηκε από την πολιτική συγκυρία που έγραψε τις αναμνήσεις του (κάπου στο 1960) και από την προσπάθεια του να αναδείξει την ενωμένη Εθνική αντίσταση ως εναλλακτική πρόταση στην κομματική φαυλοκρατία που -κατά την γνώμη του- επικράτησε στα μεταπολεμικά χρόνια. Τονίζοντας την σημασία της συμφωνίας προφανώς αναβιβάζει πολιτικά και τον εαυτό του, καθώς υπήρξε από τους αρχιτέκτονες της.
Από την πλευρά της αριστεράς, ο Βλαντάς στις αναμνήσεις του θεωρεί την συμφωνία ως τον "προθάλαμο της ήττας του επαναστατικού κινήματος της Εθνικής αντίστασης". Την συμφωνία αποδοκίμασε και ο Άρης Βελουχιώτης θεωρώντας την ως προοίμιο της Αγγλικής επικράτησης στην Ελλάδα, συμμορφώθηκε όμως με το γράμμα της χωρίς αντιρρήσεις προς την ηγεσία του Κ.Κ.Ε που φάνηκε να επιδιώκει έναν συμβιβασμό.
ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ ΣΥΣΚΕΨΕΩΣ ΠΛΑΚΑΣ
Δια την ολοκληρωτικήν και απερίσπαστον διεξαγωγήν του Εθνικού Αγώνος εναντίον των κατακτητών και των οργάνων των, την συμβολήν εις την επιτυχίαν του Συμμαχικού αγώνος, την απελευθέρωσιν της Ελλάδος και την κατοχύρωσιν των λαϊκών ελευθεριών, τέλος, δια την δημιουργίαν όρων διευκολυνόντων την προσπάθειαν ενοποιήσεως του ανταρτικού στρατού της Ελλάδος, οι κάτωθι εντεταλμένοι αντιπρόσωποι εις τας διαπραγματεύσεις δια την Ελληνικήν ενότητα αποφασίζουν:
- Δέχονται την πρότασιν του Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ περί τελειωτικής καταπαύσεως των εχθροπραξιών μεταξύ των δυνάμεων Ε.Λ.Α.Σ - Ε.Δ.Ε.Σ.
- Τα τμήματα Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ και Ε.Δ.Ε.Σ θα διατηρήσουν τας σήμερον κατεχομένας θέσεις.
- Αι Οργανώσεις Ε.Α.Μ - Ε.Λ.Α.Σ και Ε.Δ.Ε.Σ αναλαμβάνουν την υποχρέωσιν να δράσουν δι' όλων των δυνάμεών των εναντίον των κατακτητών και των συνεργαζομένων με αυτούς είτε αυτοτελώς εκάστη εν τη περιοχή της, είτε από κοινού κατόπιν προηγουμένης συνεννοήσεως.
- Δια την καλλιτέραν αντιμετώπισιν του κατακτητού αι ανώτεραι Διοικήσεις των εν Ηπείρω δυνάμεων των δύο Οργανώσεων (Ε.Α.Μ και Ε.Δ.Ε.Σ) θέλουν το ταχύτερον εκπονήσει κοινόν σχέδιον ενεργείας επιθετικής ή αμυντικής, καθορίζον και τον τρόπον ενδεχομένου ελιγμού των Μονάδων εκάστης Οργανώσεως υφισταμένης πίεσιν του εχθρού εις την περιοχήν της ετέρας, εφ' όσον τούτο επιβάλλεται υπό λόγων στρατιωτικής ανάγκης.
- Εάν τμήματα μιας Οργανώσεως αποσυρθούν εκ θέσεών τινων, λόγω εισβολής των Γερμανών ή των συμπραττόντων με αυτούς, ταύτα θέλουσιν επανέλθει εις τας θέσεις των άμα τη εκδιώξει ή αποχωρήσει τούτων.
- Μικτή στρατιωτική Επιτροπή εξ αντιπροσώπων του Ε.Λ.Α.Σ, του Ε.Δ.Ε.Σ και της Ε.Κ.Κ.Α θέλει εποπτεύει την τήρησιν της παρούσης συμφωνίας και λύει τας τυχόν αναφυομένας διαφοράς. Η Επιτροπή θα λειτουργήση με τα δύο μέλη της μέχρι της αφίξεως αντιπροσώπου της Ε.Κ.Κ.Α.
- Η Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή παρακαλείται να μεριμνήση όπως το Στρατηγείον Μέσης Ανατολής εξασφαλίση τον μεγαλύτερον δυνατόν εφοδιασμόν των εν Ελλάδι δυνάμεων όλων των Οργανώσεων, βάσει της συμμετοχής των εις τας επιχειρήσεις κατά των Γερμανών και αναλόγως των πραγματικών αναγκών του πολέμου.
- Εκφράζεται η ευχή όπως οι παθόντες τόσον εκ της εισβολής των Γερμανών, όσον και εκ της συγκρούσεως των Οργανώσεων, τύχουν της αμερίστου ενισχύσεως όλων των Οργανώσεων. Ιδιαιτέρως παρακαλείται το Συμμαχικόν Στρατηγείον όπως έλθη εις άμεσον επικουρίαν προς αυτούς.
- Από της υπογραφής του παρόντος αφίενται ελεύθεροι αμοιβαίως όλοι οι κρατούμενοι ως αιχμάλωτοι ή όμηροι δια λόγους πολιτικών διαφορών, διευκολυνόμενοι να μεταβούν εις τον τόπον της προτιμήσεώς των. Εξαιρούνται οι βαρυνόμενοι με πράξεις Εθνικής προδοσίας ή βαρείας πράξεις κοινού δικαίου, οίτινες και θα κατονομασθούν εις την ενδιαφερομένην οργάνωσιν θα δικασθούν δε υπό των υφισταμένων στρατοδικείων εις α θα μετέχη και αντιπρόσωπος της ενδιαφερόμενης οργανώσεως. Εκφράζεται η ευχή όπως αι υποθέσεις εκδικάσεως περατωθούν το ταχύτερον. Η απόλυσις των ομήρων και αιχμαλώτων θα γίνη το βραδύτερον εντός δεκαπενθημέρου.
- Η ισχύς του παρόντος άρχεται αμέσως.
Κάπου εις την Ελλάδα 29/2/1944.
Η ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΕΑΜ-ΕΛΑΣ: Στέφ. Σαράφης στρατηγός, Νικόλας.
Η ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΕΔΕΣ: Κομν. Πυρομάγλου, Π. Νικολόπούλος (αντ/ρχης).
Η ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΕΚΚΑ: Γ. Καρτάλης.
Η ΣΥΜΜΑΧΙΚΗ ΣΤΡΑΤ. ΑΠΟΣΤΟΛΗ: Κρις συν/ρχης Βρετανός, Wines ταγ/ρχης Ην. Πολ. Αμερικής.
Η ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤ/ΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ ΚΑΪΡΟΥ: Κρις συνταγματάρχης.
ΧΑΡΤΕΣ
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
(Κάντε κλικ στις φωτογραφίες για μεγέθυνση)
ΕΡ. τί σεμνομυθεῖς κεἰς ἀγῶν᾽ ἔρχῃ λόγων,
+%CE%B1%CF%80%CF%8C+637924_Zervas_photo_1-8.jpg)
.jpg)
.jpg)
