Τα Λογικά και Επιστημονικά σφάλματα του Ρατσισμού

Ο Δαρβίνος (1809 – 1882), γεννήθηκε στην Αγγλία, σπούδασε Ιατρική στο Εδιμβούργο και Θεολογία στο Cambridge. To 1831 -1836 στο μνημειώδες ταξίδι του με το πλοίο Beagle, στα νησιά Γκαλάπαγκος, παρατηρεί ζώα, φυτά και γεωλογικούς σχηματισμούς. Από το 1837 έως το 1844 γράφει χωρίς να δημοσιεύσει τις παρατηρήσεις του για την Εξέλιξη των Ειδών. Το 1859 δημοσιεύει το μνημειώδες έργο του «Η Καταγωγή των Ειδών» και το 1871 την «Καταγωγή του Ανθρώπου».

Ο Δαρβίνος στο έργο του, ξεκαθαρίζει ότι ακόμα και τα άτομα του ίδιου Είδους, έχουν πολύ σημαντικές διαφορές μεταξύ τους και ότι τα Είδη εξελίσσονται: Προκύπτουν νέα και άλλα εξαφανίζονται. Δεν υπάρχουν δύο απολύτως βιολογικά όμοιοι άνθρωποι, μεταξύ τους, κι έτσι η υπάρχουσα ποικιλομορφία, ως κληρονομούμενη μεταβλητότητα, αποτελεί το υλικό της Εξέλιξης / διαφοροποίησης του Είδους.

Αυτό δείχνει ότι απαιτείται να αντιμετωπίζουμε τις βιολογικές οντότητες με πολύ διαφορετικό τρόπο απ’ ότι τις ομάδες ανόργανων οντοτήτων. Πολλοί, στην εποχή του Δαρβίνου, πίστευαν ότι μπορούν στατιστικά να υπολογίσουν τα χαρακτηριστικά του «Μέσου Ανθρώπου» ή λόγου χάρη του «Μέσου Γερμανού» ή «Μέσου Αφρικανού» παρασυρόμενοι από την απλοϊκή αναλογία με τις ανόργανες οντότητες. Έψαχναν δηλαδή, την «Ουσία» κάθε πληθυσμιακής ομάδας, σε αντίθεση με την Πληθυσμιακή Σκέψη του Δαρβίνου, που αναγνώριζε τον γενετικό και βιολογικό πλουραλισμό εντός των ατόμων του ίδιου Είδους.

Το σκεπτικό αυτό περί «Ουσίας», δεν ήταν καινούργιο. Η Ουσιοκρατία, υπήρχε στην σκέψη του Πλάτωνα και επηρέαζε και επηρεάζει την φιλοσοφική διανόηση. Στην πραγματικότητα, κάθε άτομο είναι βιολογικά μοναδικό, δεν υπάρχουν «τυπικοί Γερμανοί» ούτε «τυπικοί Αφρικανοί» και οι Μέσες τιμές δεν είναι παρά αφαιρετικές διαδικασίες, όπως τις περιέγραψε ο Αριστοτέλης. Επιπλέον, είναι σήμερα σαφές, ότι η μοναδικότητα του κάθε ανθρώπου, δεν διαμορφώνεται μόνο βιολογικά, αλλά κυρίως κοινωνικά, ενώ επιπλέον, είναι σαφές ότι η Ιατρική Επιστήμη έχει τεράστιες δυνατότητες επηρεασμού της ανθρώπινης βιολογίας. Η Ουσιοκρατία στα ανθρώπινα όντα, είναι ένα σόφισμα χωρίς επιστημονική τεκμηρίωση, ως προς τις ρατσιστικές και ευγονικές της προεκτάσεις. Όπως παρατήρησε ο εξελικτικός βιολόγος Ernst Mayr, ο Δαρβίνος εισήγαγε την πληθυσμιακή σκέψη (population thinking) ως αντιπαράδειγμα στην τυπολογική σκέψη (typological thinking). Ενώ η τυπολογική σκέψη αναζητά «τον μέσο άνθρωπο» ή «τον τυπικό Αφρικανό», η πληθυσμιακή σκέψη αναγνωρίζει ότι κάθε άτομο είναι μοναδικό και ότι αυτή η μεταβλητότητα είναι το υλικό της εξέλιξης.

Αυτή η Ουσιοκρατία και τυπολογική σκέψη, αποτέλεσε την φιλοσοφική βάση του επιστημονικού Ρατσισμού και της ψευδο-επιστήμης της Ευγονικής, αφού θεωρούσε ότι μέσω παρεμβάσεων π.χ στειρώσεων, μπορούσε να βελτιώσει την γενετική δεξαμενή κάθε Έθνους. Ο όρος “ευγονική” (eugenics) επινοήθηκε από τον Francis Galton (1822–1911), εξάδελφο του Δαρβίνου, ο οποίος εσφαλμένα πίστεψε ότι μπορεί να «βελτιωθεί» το ανθρώπινο είδος μέσω ελεγχόμενης αναπαραγωγής. Η θεωρία του, στηριγμένη σε ad hoc στατιστικές συσχετίσεις, όχι σε αιτιώδεις μηχανισμούς, αποτέλεσε τη βάση για ένα πλήθος κοινωνικών εγκλημάτων: εξαναγκαστικές στειρώσεις (ΗΠΑ, Σουηδία, Γερμανία), νόμοι αποκλεισμού μεταναστών (Immigration Act, 1924),και, φυσικά, οι ναζιστικές γενοκτονίες με στόχο τη «φυλετική καθαρότητα».

Με τους ναζί, τα πράγματα έφτασαν στα άκρα, αφού εξοντώθηκαν μαζικά εκατομμύρια άνθρωποι δήθεν «κατώτερων φυλών» με σκοπό την επικράτηση της γερμανικής άρειας φυλής. Όμως, οι δήθεν «Άρειοι» και τον πόλεμο έχασαν και την χώρα τους κατέστρεψαν και την ανθρωπότητα αιματοκύλισαν, αφού οι θεωρίες τους ήταν καθαρές ανοησίες. Επιπλέον, η Ουσιοκρατία, ως «στατικό» φιλοσοφικό σχήμα, αδυνατεί πλέον να προσαρμοστεί στις σύγχρονες φιλοσοφικές εξελίξεις, όπου όπως περιέγραψαν ο Foucault και ο Bourdieu, οι διαχωρισμοί με βάση την φυλή, είναι κατασκευασμένα εξουσιαστικά σχήματα, μη αντιστοιχούντα σε φυσικές ή βιολογικές διαδικασίες. Επιπλέον, ο Kant ανέδειξε ορθολογικά τον Άνθρωπο ως Σκοπό και όχι ως Μέσον για την επίτευξη στόχων, κατεδαφίζοντας φιλοσοφικά την ρατσιστική αντικειμενοποίηση ανθρώπινων όντων.

Οι Ευγονιστές διέπραξαν πολλαπλά λογικά σφάλματα — το σφάλμα του γενετικού ντετερμινισμού, της ψευδούς αναλογίας, της φυσιοκρατίας και της μέσης τιμής — θεμελιώνοντας μια ιδεολογία που συγχέει βιολογία με ηθική και στατιστική με αξία.

Τα θεωρητικά θεμέλια του Ρατσισμού, της Ευγονικής και του Σπενσερισμού, στηρίζονται σε απολύτως εσφαλμένες θεωρίες και λογικά σφάλματα. Ιδού, μερικά εξ’ αυτών:

1. Ο κάθε άνθρωπος είναι βιολογικά μοναδικός και επιπλέον, η εξέλιξή του δεν προέρχεται αποκλειστικά από το γενετικό του υλικό αλλά κυρίως από τις περιβαλλοντικές επιδράσεις. Το Σφάλμα του Γενετικού Ντετερμινισμού, δηλαδή, που απλοικά και αστήρικτα, θεωρεί τον κάθε άνθρωπο ως ντετερμινιστικό αποτέλεσμα της γενετικής του σύστασης.
2. Τα θεωρητικά μοντέλα του «Μέσου Γερμανού», «Μέσου Ανθρώπου» ή «Μέσου Αφρικανού», είναι στατιστικές κατασκευές που δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα. Συνεπώς, η θεωρητική κατασκευή του Ρατσισμού και της Ευγονικής στηρίχτηκε σε ανύπαρκτα ή σαθρά θεμέλια, διαπράττοντας το σφάλμα της «Κατηγοριακής Σύγχυσης».
3. Ο Δαρβίνος, στην «Εξέλιξη των Ειδών» ανέπτυξε την θεωρία του για τα Είδη και όχι για μεμονωμένους ανθρώπους, φυλές ή εθνικότητες ανθρώπων. Οι λεγόμενοι «Κοινωνικοί Δαρβινιστές» και «Σπενσεριστές», έσφαλαν, χρησιμοποιώντας την θεωρητική κατασκευή του Δαρβίνου σε πεδία που δεν έχει νόημα. Το σφάλμα, ονομάζεται «Σφάλμα Κατηγορίας». Ακόμα και στην «Καταγωγή του Ανθρώπου», ο Δαρβίνος δεν εκφράζει ρατσιστικές ή ουσιοκρατικές απόψεις. Αντίθετα, η θεωρία του για την κοινή καταγωγή των ανθρώπων και την ποικιλομορφία των ατόμων αντιτίθεται σε τέτοιες ιδέες.
4. Παρομοίασαν Κοινωνίες, με Οργανισμούς και άτομα με Είδη διαπράττοντας ακόμα ένα επιστημολογικό σφάλμα, αυτό του Σφάλματος Μεταφοράς /Αναλογίας (False Analogy).
5. Ακόμα ένα επιστημολογικό σφάλμα τους είναι το «Σφάλμα Φυσιοκρατίας», κατά το οποίο θεωρούν εσφαλμένα ότι στις ανθρώπινες κοινωνίες πρέπει να συμβαίνει ότι και στην φύση: Naturalistic Fallacy. Αυτή είναι μια προφανέστατα εσφαλμένη θεώρηση, αφού το σύνολο της ανθρώπινης ιστορίας και κυρίως της Ιατρικής, είναι μια συνεχής μάχη ενάντια στα στοιχεία της Φύσης. Συχνά δε, ακόμα και σήμερα, γίνεται το λογικό σφάλμα της «Επίκλησης στη Φύση»
6. Σφάλμα επίκλησης στην Μέση Τιμή: Είναι προφανές, ότι οι πληθυσμοί των ανθρώπων δεν εκπροσωπούνται από μέσους όρους, αφού διακρίνονται για την πολυπλοκότητα, την ανάδυση νέων ιδιοτήτων, την πολυμορφία αλλά και την αλλαγή των χαρακτηριστικών τους ακόμα και σε σύντομα χρονικά διαστήματα. Όπως αναφέρθηκε, ο «Μέσος Άνθρωπος», απλώς δεν υφίσταται και τα υποτιθέμενα χαρακτηριστικά του, είναι παραπλανητικά και δεν εκπροσωπούν κανέναν.
7. Κυκλική Επιχειρηματολογία: Οι Ευγονιστές, έλεγαν ότι ένα παιδί από φτωχή οικογένεια, έχει χαμηλό νοητικό επίπεδο και η φτώχεια προέρχεται από τις χαμηλές νοητικές ικανόητες. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτό συμβαίνει διότι μεγαλώνει χρονίως σε ένα περιβάλλον με λιγότερες ευκαιρίες, λιγότερα ερεθίσματα και πολύ περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξει τις δυνατότητές του. Σήμερα, μάλιστα, διαπιστώνουμε ότι οι υπερβολικά και προκλητικά πλούσιοι πάσχουν από διαταραχές προσωπικότητας και αντικοινωνικές συμπεριφορές που συνάδουν με χαμηλή ευφυία μη ικανότητας εκτίμησης του πόνου, της φτώχειας και των στερήσεων που προκαλεί η αδίστακτη συμπεριφορά τους.
8. Οι Ρατσιστές και Ευγονιστές, συνηθέστατα, χρησιμοποιούσαν ανούσια επιδερμικά και ανθρωπομετρικά χαρακτηριστικά, όπως το χρώμα του δέρματος ή οι αναλογίες του προσώπου, για να συνάγουν πολύπλοκα κοινωνικά ή νοητικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων. Προφανέστατα, διέπραξαν άλλο ένα Σφάλμα Γενίκευσης, Επιφανειακής Αναλογίας και Ουσιοκρατίας.
9. Μηχανιστική θεώρηση των γονιδίων : Το γενετικό υλικό δεν λειτουργεί μηχανιστικά. Τα γονίδια ενεργοποιούνται ή απενεργοποιούνται ανάλογα με τις περιβαλλοντικές, διατροφικές και κοινωνικές συνθήκες. Η ανάπτυξη, η νοημοσύνη και η προσωπικότητα είναι αναδυόμενα φαινόμενα που εξαρτώνται από την αλληλεπίδραση φύσης και περιβάλλοντος (nature + nurture). Κατά συνέπεια, η ιδέα «ανώτερων» και «κατώτερων» γονιδίων είναι επιστημονικά παράλογη.
10. Δεν υπάρχουν διαφορές στον εγκέφαλο που να αντιστοιχούν σε φυλετικές διακρίσεις
11. Σύγχρονες Κοινωνιολογικές μελέτες αναδεικνύουν ως εξελικτικό πλεονέκτημα του Ανθρώπινου Είδους, την Συνεργασία, την Συμπόνοια, την υποστήριξη στον αδύναμο και αδύνατο, συμπεριφορές που ενισχύουν τους κοινωνικούς δεσμούς και αυξάνουν την συνοχή των ανθρώπινων κοινωνιών, αφού κινητοποιούν περισσότερες δυνάμεις μέσω ενίσχυσης της ποικιλομορφίας

Παρά την θεωρητική αλλά και πρακτική κατάρριψη της ψευδο-επιστήμης της Ευγονικής, παρά την ηθική και κοινωνική της καταδίκη, παρά τα δεινά που έφερε στην Ανθρωπότητα, οι ρατσιστικές και αστήρικτες θέσεις της επιβιώνουν μέχρι και σήμερα. Ας σημειωθεί εδώ, ότι ο οργανισμός Genome.gov χαρακτηρίζει την Ευγονική ως «ανακριβή θεωρία» που συνδέεται με τον ρατσισμό και την αποικιοκρατία, ενώ σε έγκυρο άρθρο των Brosius και Kreitman στο Nature Genetics, χαρακτηρίζεται ως «Εξελικτική Ανοησία».

Η σύγχρονη Επιστήμη, έχει καταρρίψει και τις θεωρητικές αστήρικτες κατασκευές του Ρατσισμού, της Ευγονικής και του Σπενσερισμού, που είχαν την βάση τους στην Ουσιοκρατία, αδυνατώντας να κατανοήσει την πολυπλοκότητα, την γοητεία και την μοναδικότητα του κάθε Ανθρώπου, αλλά και της κοινωνικής συμβίωσης. Χαρακτηριστικά, ο R. Lewontin έδειξε ότι μόνο το 6% της γενετικής διακύμανσης στους ανθρώπους, σχετίζεται με φυλετικές ομάδες.

Η επανάκαμψη αυτών των θεωρητικών κατασκευασμάτων, πέραν της απλοϊκότητας και ενίοτε της φαιδρότητάς της, είναι ιστορικά προφανές ότι ενέχει και πολύ μεγάλη επικινδυνότητα. Η Ευγονική αγνοούσε την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης γενετικής και τις επιδράσεις του περιβάλλοντος και δικαίως έχει καταταγεί στις ψευδο-επιστήμες. Έτσι, η σύγχρονη αναβίωσή της , αποτελεί όχι αποτέλεσμα εξελίξεων στον χώρο της επιστήμης, αλλά οπισθοδρόμηση σε θέσεις και υποθέσεις που έχουν καταρριφθεί προ πολλού. Η σύγχρονη Βιολογία λειτουργεί με βάση την εξελιγκτική Βιολογία που δεν στηρίζεται στην Ουσιοκρατία, αλλά είναι Πληθυσμιακή, δηλαδή αναγνωρίζει την τεράστια γενετική και βιολογική ποικιλομορφία εντός του πληθυσμού του ίδιου Είδους.

Παρά ταύτα, αναδύονται καθημερινά και σύγχρονες μορφές Ρατσισμού, συνήθως υπό το πρίσμα πολιτιστικών και πολιτισμικών διαφορών, ή υπό την αλγοριθμική ανάγκη της Τεχνολογίας. Ο Claude Lévi-Strauss, στο έργο του Race et Histoire (1952), κατέρριψε φιλοσοφικά και ανθρωπολογικά την ιδέα των «ανώτερων» και «κατώτερων» πολιτισμών. Υποστήριξε ότι η ποικιλία των πολιτισμών δεν είναι εμπόδιο αλλά αναγκαία συνθήκη της ανθρώπινης εξέλιξης, καθώς η πολιτισμική διαφοροποίηση λειτουργεί όπως η βιολογική μεταβλητότητα στη φύση: αποτελεί τον μηχανισμό και την εγγύηση της προσαρμοστικότητας και της δημιουργικότητας του ανθρώπινου είδους. Ο Lévi-Strauss εισάγει τη θεμελιώδη διάκριση ανάμεσα στη διαφορά και στην ιεραρχία: η διαφορά είναι γεγονός, η ιεράρχηση είναι ιδεολογική κατασκευή.

Ο ρατσισμός, συνεπώς, δεν γεννιέται από τη διαφορά, αλλά από τη νοηματοδότηση της διαφοράς ως ανωτερότητας ή κατωτερότητας. Πρόκειται για ένα πολιτισμικό σφάλμα, αντίστοιχο με τα επιστημονικά σφάλματα του βιολογικού ρατσισμού: η αυθαίρετη ουσιοκρατική γενίκευση μετατρέπεται σε ιεραρχική δομή. Στον σύγχρονο κόσμο, ο πολιτισμικός ρατσισμός έχει αντικαταστήσει τον βιολογικό. Δεν επικαλείται πλέον «γονίδια» ή «κρανιομετρίες», αλλά «πολιτισμικές ασυμβατότητες» ή «προβλήματα ενσωμάτωσης». Στην πραγματικότητα, όμως, η ίδια λογική του αποκλεισμού παραμένει: η ιδέα ότι ορισμένες ομάδες είναι «μη εκσυγχρονίσιμες», «ανίκανες να συμμετάσχουν» ή «φορείς απειλής» αποτελεί την πολιτισμική συνέχεια του βιολογικού ρατσισμού. Ο Pierre-André Taguieff (1987) χαρακτήρισε αυτή τη μετατόπιση «νεορατσισμό»: μια μορφή που δεν βασίζεται στο αίμα αλλά στην κουλτούρα.

Η είσοδος της Τεχνολογίας και των Αλγορίθμων στην κοινωνική ζωή γέννησε έναν νέο τύπο ρατσισμού: τον Αλγοριθμικό Ρατσισμό (algorithmic racism), μια μορφή τεχνολογικού ρατσισμού που εδράζεται όχι σε ρητές προκαταλήψεις, αλλά σε δομικές μεροληψίες των ίδιων των συστημάτων Τεχνητής Νοημοσύνης. Οι έρευνες της Safiya Noble (Algorithms of Oppression, 2018) και της Ruha Benjamin (Race After Technology, 2019) δείχνουν ότι τα υπολογιστικά συστήματα, εκπαιδευμένα σε δεδομένα που αντικατοπτρίζουν κοινωνικές ανισότητες, αναπαράγουν και ενισχύουν αυτές τις προκαταλήψεις.

Πρόκειται για την τεχνολογική επανεμφάνιση του Σπενσερικού και ευγονικού φαντάσματος, όπου η στατιστική και η υπολογιστική κανονικότητα υποκαθιστούν την παλαιά «φυσιοκρατία». Ο «μέσος άνθρωπος» επιστρέφει υπό τη μορφή του προφίλ του μέσου χρήστη, μιας νέας στατιστικής φαντασίωσης που αποκλείει όποιον παρεκκλίνει από το πρότυπο.

Η Κοινωνιολογία της Επιστήμης και της Τεχνολογίας (STS – Science and Technology Studies) έχει αναλύσει εκτενώς αυτή τη νέα μορφή τεχνολογικής μεροληψίας. Ερευνητές όπως η Donna Haraway, ο Bruno Latour και η Ruha Benjamin υπογραμμίζουν ότι τα τεχνολογικά συστήματα δεν είναι ουδέτερα· ενσωματώνουν κοινωνικές σχέσεις εξουσίας, ιστορικά πρότυπα αποκλεισμού και πολιτισμικά σχήματα κανονικότητας. Έτσι, η «ουδετερότητα» του αλγορίθμου είναι ένας νέος μύθος ουσιοκρατίας – μια ουσιοκρατία της πληροφορίας.

Στο πλαίσιο αυτό, η τεχνολογική ουσιοκρατία αντικαθιστά τη βιολογική: οι άνθρωποι δεν αξιολογούνται πια από τη «φυλή» ή το «DNA» τους, αλλά από την αλγοριθμική τους ταυτότητα — τα δεδομένα, τα patterns, τις «βαθμολογίες εμπιστοσύνης» ή την «πιθανότητα εγκληματικής συμπεριφοράς». Ο τεχνολογικός ρατσισμός εκφράζεται μέσω των biases στα συστήματα facial recognition, στις προσλήψεις, στα predictive policing συστήματα και στις τραπεζικές πιστοδοτήσεις. Πρόκειται για τη μετάβαση από τον ρατσισμό του αίματος στον ρατσισμό των δεδομένων (data racism).

Εδώ, η Επιστήμη των Υπολογιστών συναντά την Ηθική και τη Φιλοσοφία της Επιστήμης: η σύγχρονη εκδοχή του «Μέσου Ανθρώπου» είναι ένα στατιστικό μοντέλο, μια μέση τιμή εκπαίδευσης ενός αλγορίθμου, που διαπράττει τα ίδια σφάλματα με εκείνα των ευγονιστών — το Σφάλμα της Μέσης Τιμής, το Σφάλμα της Ψευδούς Αναλογίας και το Σφάλμα του Γενετικού Ντετερμινισμού, μεταφερμένα στο επίπεδο του ψηφιακού ντετερμινισμού, ως Σφάλμα Αναβίωσης.

Η διαφορά είναι ότι σήμερα, ο ρατσισμός δεν εκφράζεται μέσω ιδεολογιών, αλλά μέσω κώδικα· δεν χρειάζεται να διακηρυχθεί για να λειτουργήσει — λειτουργεί σιωπηρά μέσα στα δεδομένα, τα μοντέλα και τα συστήματα. Όπως επισημαίνει η Benjamin, «η αδικία έχει γίνει αυτοματοποιημένη».

Η σύνδεση με τον Lévi-Strauss επανέρχεται εδώ ως θεμελιώδης: ο αλγοριθμικός ρατσισμός, όπως και ο πολιτισμικός, αποτελεί μορφή πολιτισμικού εθνοκεντρισμού, αυτή τη φορά μεταμφιεσμένου σε τεχνολογική αναγκαιότητα. Το πρόβλημα δεν είναι η τεχνολογία καθαυτή, αλλά η πολιτισμική και επιστημονική ουσιοκρατία που προβάλλει τη δική της μεροληψία ως «αντικειμενικότητα».

Η αποδόμηση του ρατσισμού στις σύγχρονες κοινωνίες, επομένως, απαιτεί μια νέα σύνθεση επιστημονικής, φιλοσοφικής και τεχνολογικής κριτικής. Από τη δαρβινική πληθυσμιακή σκέψη ως την STS ανάλυση της τεχνολογικής μεροληψίας, η κατεύθυνση είναι κοινή: η αναγνώριση της ποικιλίας, της μοναδικότητας και της κοινωνικής συν-διαμόρφωσης της ανθρώπινης εμπειρίας ως θεμελιωδών αξιών της επιστημονικής και κοινωνικής προόδου.

Ο Ρατσισμός, λοιπόν, δεν καταρρίπτεται μόνο ως απάνθρωπη, χονδροειδής και χυδαία θεωρία, περιβαλλόμενη πλέον από ηθική απαξία, αλλά καταρρίπτεται με βάση ορθολογικά επιχειρήματα της σύγχρονης επιστήμης. Είναι ένα ανορθολογικό «απολίθωμα» της εποχής που η Βιολογία και η Στατιστική υπηρετούσαν την αποικιοκρατία αν και καταφέρνει να αναπαράγεται με ταξινομικές μορφές που αναδύονται από σύγχρονες μορφές κοινωνικής οργάνωσης και τεχνολογικών εφαρμογών.