Πλάτωνος ΠΟΛΙΤΕΙΑ: Ο μύθος του Ηρός

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Η Πολιτεία του Πλάτωνα τελειώνει με ένα συμπέρασμα που αφορά τη δικαιοσύνη: οι δίκαιοι επιβραβεύονται, είτε σ' αυτόν είτε στον άλλο κόσμο, και, αντίστροφα, οι άδικοι τιμωρούνται. Παράδειγμα χειροπιαστό για την τιμωρία των αδίκων αυτό του Αρδιαίου και των ομοίων του.

Πρέπει σ' αυτό το σημείο να επισημάνουμε, ασφαλώς, ότι η απόδειξη του Πλάτωνα για την τιμωρία των αδίκων μπορεί μεν, σύμφωνα με την Τυπική Λογική, να ευσταθεί, δεν παύει, όμως, να στηρίζεται σ' ένα μύθο. Συγκεκριμένα: ο Πλάτων, μέ­σω της επαγωγικής μεθόδου, μέσα δηλαδή από μια σειρά παραδειγμάτων, της τιμωρίας του Αρδιαίου και των ομοίων του, καταλήγει σ' ένα γενικό συμπέρασμα σωστό. Όμως, η απόδειξή του είναι συζητήσιμη, αφού δε στηρίζεται στην εμπειρία. Αυτό, ασφαλώς, δε συμβαίνει για πρώτη φορά· και σε άλλες περιπτώσεις ο Πλάτων χρησιμοποιεί το μύθο ως απο­δεικτικό εργαλείο.

Ο διαμεσολαβητικός ρόλος του Ηρός: Ο Ηρ, γιος του Αρμένιου από την Παμφυλία, ήταν ένας γενναίος πολεμιστής, ο οποίος σκοτώθηκε σε μια μάχη. Εκεί παρέμεινε άταφος επί δέκα ημέρες, μαζί με τους άλλους νεκρούς συντρόφους του. Τη δωδέκατη ημέρα, όταν οι δικοί του τον μετέφεραν για να τον τοποθετήσουν στην νεκρική πυρά για αποτέφρωση, η ψυχή του πήρε σάρκα και οστά, και άρχισε να διηγείται στους θνητούς την ιστορία που έζησε το διάστημα που ήταν νεκρός.

Σύμφωνα με τη διήγηση του Ηρός, οι ψυχές των νεκρών είχαν μεταβεί εἰς τόπον τινά δαιμόνιον, προκειμένου να κριθούν. Στο σημείο εκείνο υπήρχαν δύο χάσματα πάνω στη γη, και δύο ακριβώς απέναντι στον ουρανό. Ανάμεσα σ' αυτά τα χάσματα του ουρανού και της γης δικαστές απένειμαν δικαιοσύνη στους νεκρούς. Όσες ψυχές ερχόντουσαν από τον ουρανό, για να κριθούν, ήσαν κατευχαριστημένες, ενώ όσες ερχόντουσαν από τη γη γεμάτες δυστυχία, αφού η υποχθόνια πορεία τους είχε διαρκέσει χίλια χρόνια. Ο Ηρ δεν πέρασε από τη διαδικασία της κρίσεως, αλλά του ανατέθηκε η «αποστολή» να παρακολουθήσει με λεπτομέρεια όλα όσα συνέβαιναν εκεί, προκειμένου να τα μεταφέρει στους θνητούς.

Η περίπτωση του Αρδιαίου: Τον Αρδιαίο, τύραννο της Παμ­φυλίας, ο οποίος είχε διαπράξει σειρά ανόσιων εγκλημάτων, οι τιμωροί του κάτω κόσμου, αφού τον έδεσαν χειροπόδαρα και τον έσυραν πάνω στους ασπαλάθους, τελικά τον πέταξαν , μαζί με άλλους, στον Τάρταρο. (Οι ποινές και οι ανταμοιβές ήσαν δεκαπλάσιες των όσων ο καθένας είχε διαπράξει, αλλά οι ποινές για ασέβεια έναντι των θεών και των γονιών, ή για φυσική αυ­τουργία σε φόνο ήσαν πολύ μεγαλύτερες).

Η πορεία των ψυχών μέχρι την τελική επιλογή: Οι ψυχές, ύστερα από παραμονή εφτά ημερών στο Λειμώνα, τον πρώτο τόπο συγκέντρωσης, την όγδοη ημέρα πορεύτηκαν προς ένα άλλο τόπο. Εκεί συνάντησαν ένα φως που έμοιαζε με της ίριδας (του ουράνιου τόξου), αλλά πολύ λαμπρότερο και καθαρότερο. Το φως αυτό, το οποίο, ξεκινώντας από πάνω, διαπερνούσε τον ουρανό και τη γη, έμοιαζε με κολόνα. (Βρισκόταν, κατά κάποιο τρόπο, στο κέντρο του σύμπαντος). Από τις άκρες των δεσμών του φωτός αυτού, που ήταν τεντωμένες από τον ουρανό, κρεμόταν ο άτρακτος (το αδράχτι) της Ανάγκης, ο οποίος ρύθμιζε ό­λες τις περιστροφές των ουράνιων σωμάτων.

Ο σφόνδυλος του ατράκτου ήταν κούφιος εσωτερικά και μέσα του υπήρχαν άλλοι επτά σφόνδυλοι. (Ο εξωτερικός σφόνδυλος ήταν το ουράνιο στερέωμα και οι άλλοι επτά οι σφαίρες των πλανητών). Στους κύκλους που σχημάτιζαν τα επάνω χείλη των σφονδύλων ήταν καθισμένες Σειρήνες (οκτώ τον αριθμό), εκ των οποίων η κάθε μια εξέπεμπε μια νότα, παράγοντας έτσι όλες μαζί μια μουσική αρμονία. Την κυκλική κίνηση των σφονδύλων, πάνω στα γόνατα της Ανάγκης, παρακολουθούσαν καθισμένες σε θρόνο οι τρεις κόρες της: η Λάχεση, η Κλωθώ και η Άτροπος.

Η τελική επιλογή: Φτάνοντας οι ψυχές εκεί, έπρεπε να διαλέξουν από ένα «πρότυπο» ζωής. Στις συγκεντρωμένες ψυχές απευθύνθηκε ένας προφήτης, ως εκπρόσωπος της Λάχεσης, και τους πρότεινε να τραβήξουν από έναν κλήρο, για να καθοριστεί η σειρά με την οποία θα επέλεγαν τη ζωή που ήθελαν.

Από τις ψυχές οι πιο αφιλοσόφητες επέλεξαν βίους ενδόξους, χωρίς να υπολογίσουν την τραγικότητα που κρύβουν μέσα τους. Άλλες, όμως, που είχαν δοκιμαστεί στην προηγούμενη ζωή και είχαν υποστεί ταλαιπωρίες, ήσαν πιο σεμνές. Για παρά­δειγμα, ο Οδυσσέας διάλεξε τη ζωή ενός άσημου ανθρώπου.

Αξιολόγηση του ,μύθου του Ηρός: Ο εσχατολογικός αυτός μύθος του Πλάτωνα, που έχει δηλαδή σχέση μ' αυτό που σήμερα λέμε «δευτέρα παρουσία», εμπεριέχει αφενός μεν αντιλήψεις για το πλανητικό στερέωμα, αφετέρου δε δοξα­σίες για τη μετέπειτα ζωή. Στο μύθο έντονες είναι οι επιδράσεις όχι μόνο της λαϊκής παράδοσης, αλλά και των Ορφικών και των Πυθαγορείων, σχετικά με τη μετεμψύχωση. Επίσης, εμφανή είναι τα στοιχεία από τις τελετουργίες των Ελευσινίων μυστη­ρίων.

Σημείωση: Ο μύθος του Ηρός φαίνεται ότι αποτέλεσε ένα από τα πρότυπα των Καταβάσεων. Κατάβαση έχουμε και στον Όμηρο, Οδύσσεια, λ (Νέκυια). Επίσης, στις καταβάσεις ανήκουν οι «Νεκρικοί διάλογοι» του Λουκιανού. (Οι καταβάσεις είναι λογοτεχνικά κείμενα που έχουν ως θέμα την κάθοδο στον «κάτω κόσμο»).

Η κρίση και η εκλογή. Η ελευθερία, η τύχη και η ανάγκη

Στον μύθο αυτόν έχουμε λοιπόν την εικόνα μιας μεταθανά­τιας κρίσης και εκλογής, που είναι η άλλη διάσταση αυτού που γίνεται καθημερινά στον επίγειο βίο. Η κρίση, η τιμωρία ή η αμοιβή κι ο δρόμος προς τα κάτω, ο σπηλαιώδης και μοχθηρός, ή ο δρόμος προς τα άνω, ο φωτεινός κι ευδαιμονικός, αφού συμπληρώσει τον κύκλο του, μας θέτει και πάλι μπροστά στην εκλογή του βίου μας. Κρίση και εκλογή είναι οι αλληλένδετοι αρμοί που συγκροτούν τη ζωή μας, την αιώνια και την εφήμερη. Ο καθένας είναι ελεύθερος να εκλέξει, η σειρά όμως εκλογής ορίζε­ται από τον κλήρο, και η εκλογή, όταν γίνει, είναι αμετάκλητη. Συμπλέκεται λοιπόν μέσα στην ανθρώπινη ζωή ιδωμένη από τη σκοπιά του έσχατου η ελευθερία, η τύχη και η ανάγκη. Και είναι αυτός ο συγκερασμός των φυσικών χαρισμάτων (τύχη), των ανα­γκαίων συνεπειών (ανάγκη) και κυρίως της δικής μας ευθύνης (εγρήγορση και παιδεία) που διαμορφώνει τον βίο μας.

Η έσχατη λοιπόν δοκιμασία, που βρίσκεται μέσα στις προκο­σμικές ή μετακοσμικές ρίζες της ύπαρξής μας, μας φανερώνει το τραγικό και το κωμικό του ανθρώπινου βίου (620a), γιατί οι μετα­πτώσεις στην εκλογή είναι απροσδόκητες, ώστε η θέα τους να είναι «ελεεινή καί γελοία καί θαυμασία».

Και όπως η στήλη του φωτός συνδέει τον ουρανό και συγκρα­τεί τις περιστροφές του, στερεώνοντας επάνω του το αδράχτι της Ανάγκης, που συμπλέκει το παρελθόν (Λάχεσις), το παρόν (Κλωθώ) και το μέλλον (Άτροπος) σε μιαν αρμονική ανακύκληση, σ' έναν αιώνιο ρυθμικό χορό, είναι μια άλλη εικόνα της ιδέας του αγαθού, που γεννά και τρέφει και φωτίζει τον νοητό κόσμο, στον οποίο μετέχει και ο αισθητός, αφού έκγονος του αγαθού είναι και ο ήλιος και το αποκαλυπτικό του φως, έτσι και το υπόγειο χάσμα, μέσα στο οποίο βουλιάζει ο τύραννος Αρδιαίος, καθώς έλκεται «έπ' άσπαλάθων» για να πεταχθεί στον Τάρταρο, είναι η μεταθα­νάτια έκφραση της άθλιας κατάστασης των δεσμωτών του σπη­λαίου, που θανατώνουν εκείνους που ζητούν να τους ελευθερώ­σουν και βυθίζονται μέσα στην αδικία πληρώνοντας γι' αυτήν.

Ο μύθος τον Ηρός: το πρόβλημα της ελευθερίας και της ευθύνης

Από την αλληγορία του σπηλαίον στο μύθο του Ηρός

Η συναγωγή τελικών συμπερασμάτων και η αναφορά στο «δαχτυλίδι του Γύγη»

Μετά το τέλος της αλληγορίας του σπηλαίου η συζήτηση επανέρχεται στην παιδεία των φυλάκων και στις προϋποθέσεις της προώθησης τους στην κατηγορία των αρχόντων, που ως φιλόσοφοι θα αναλάβουν τη διακυβέρνηση της πόλης. Ενώ όμως η άσκηση της εξουσίας από τους φιλοσόφους αντιπρο­σωπεύει την ιδανική λύση του πολιτικού προβλήματος, η παθολογία της δη­μόσιας ζωής περιλαμβάνει έναν αριθμό παρεκβατικών πολιτευμάτων (κατά σειρά: τιμοκρατία, ολιγαρχία, δημοκρατία, τυραννία), το καθένα από τα ο­ποία παραχωρεί τη θέση του στο αμέσως επόμενο, δηλαδή σε μια περαιτέρω επιδείνωση της ηθικής παρακμής και του πολιτικού αδιεξόδου.

Η τραγικότερη μορφή κατάπτωσης σημειώνεται με την τυραννία, ένα πο­λίτευμα που μετατρέπει την αγριότητα και την αδικία σε θεσμό και περιάγει τους πολίτες σε έσχατη δυστυχία. Έτσι ανοίγει ο δρόμος για τη διατύπωση των συμπερασμάτων, με τα οποία η αφήγηση του Σωκράτη θα επανέλθει κρι­τικά στις αρχικές εκείνες θέσεις, που είχαν αποτελέσει το έναυσμα για τη δρο­μολόγηση της μακράς συζήτησης. Και τα αδιαφιλονίκητα συμπεράσματα εί­ναι πως η επιχειρηματολογία του Θρασυμαχου και του Γλαυκωνα, σύμφωνα με την οποία ο δίκαιος είναι ανόητος και δυστυχής, ενώ ο άδικος είναι έξυ­πνος και ευτυχής, αποδεικνύεται έωλη και ανυπόστατη.

Εκείνο που πρέπει να προσεχτεί ιδιαίτερα είναι ότι την ώρα της συναγω­γής των συμπερασμάτων ο Σωκράτης ξαναθυμάται το δαχτυλίδι του Γύγη, α­ποδεικνύοντας ότι ο λιτός και παραστατικός εκείνος μύθος ήταν σιωπηρά πανταχού παρών στις μακρές συζητήσεις του διαλόγου. Αυτός, μεταξύ άλ­λων, κέντρισε το ενδιαφέρον για την αναζήτηση του «μεγίστου μαθήματος» που αποδόθηκε παραστατικά με την αλληγορία του σπηλαίου και σε συσχε­τισμό με αυτόν θα διατυπωθούν οι τελικές διαπιστώσεις στο δέκατο βιβλίο της Πολιτείας.

Ποιες είναι οι διαπιστώσεις αυτές;

1. Είτε φοράει είτε δε φοράει κανείς το δαχτυλίδι του Γύγη, η δικαιοσύνη έχει ανεκτίμητη αξία για την ψυχή. Άλλωστε, οι θεοί γνωρίζουν πολύ καλά ποιος είναι δίκαιος και ποιος είναι άδικος. Ενώ λοιπόν ο πρώτος είναι «θεο­φιλής», ο δεύτερος είναι «θεομισής». Για το «θεοφιλή» άνθρωπο τα πάντα θα αποδειχτούν ευνοϊκά. Ακόμη και αν ζει μέσα στη φτώχεια ή ταλαιπωρείται από αρρώστιες, στο τέλος αυτά όλα θα του βγουν σε καλό. Τα εντελώς αντί­θετα θα συμβούν στον άδικο.

2. Όλα τα πλεονεκτήματα που ο Γλαυκών είχε αποδώσει στους αδίκους α­ποδίδονται τώρα στους δικαίους. Αντίθετα, οι άδικοι έστω και αν στην αρχή διαφύγουν την προσοχή, στο τέλος γίνονται καταγέλαστοι και προπηλακίζο­νται. Και το πιο σημαντικό: οι αμοιβές και η ευδαιμονία του δικαίου, καθώς και οι ποινές και τα μαρτύρια του αδίκου σε αυτήν εδώ τη ζωή δεν έχουν κα­μιά σύγκριση σε σχέση με τις απολαύσεις ή τα βάσανα που περιμένουν τον καθένα, ανάλογα με τον τρόπο της διαβίωσης του, μετά τον τερματισμό της ζωής του.

Έτσι ανοίγει ο δρόμος για τον εσχατολογικό μύθο που αναφέρεται στην τύχη των ψυχών μετά τον τερματισμό της επίγειας ζωής των ανθρώπων.

Εσχατολογία και κοσμολογία

Ο Ηρ ο Πάμφυλος είχε σκοτωθεί σε μάχη και παρέμεινε άταφος επί δέκα ημέρες. Όταν τη δωδέκατη ημέρα επιχείρησαν να τον κάψουν στη νεκρική πυρά, σηκώθηκε και αφηγήθηκε στους παριστάμενους τα φοβερά πράγματα που είχε δει κατά τη διάρκεια του θανάτου του και που οι δικαστές τού ανέθεσαν να τα εξιστορήσει στους ζωντανούς.

Η εμπειρία που έζησε συνδέεται με την κρίση των ψυχών ανάλογα με τα έργα τους, η οποία γίνεται από δικαστές, και ταυτόχρονα με την επάνοδο άλλων ψυχών από το χώρο της αμοιβής ή της τιμωρίας τους ενόψει της νέας ζωής που πρόκειται να επιλέξουν.

Από το ένα, λοιπόν, μέρος υπήρχαν δύο χάσματα στη γη και από το άλλο ισάριθμα χάσματα στον ουρανό. Όσοι δικάζονταν, πήγαιναν στο βάθος της γης ή ανέβαιναν στον ουρανό, ανάλογα με τη ζωή που είχαν διαγάγει. Όσοι είχαν διαπράξει εγκλήματα, τιμωρούνταν δέκα φορές περισσότερο από όσο τους άξιζε, ενώ όσοι είχαν περάσει μια ενάρετη ζωή, αμείβονταν δέκα φορές περισσότερο από όσο δικαιούνταν. Ο φόνος και η ασέβεια προς τους θεούς ή τους γονείς τιμωρούνταν ακόμη πιο σκληρά.

Παράλληλα, υπήρχαν ψυχές που κατέβαιναν από τον ουρανό και αφηγούνταν την ευτυχία που είχαν γνωρίσει εκεί. Και άλλες, που ανέβαιναν από τη γη και οδύρονταν για τα δεινά που είχαν υποστεί στον Άδη.

Στη συνέχεια, οι ψυχές κατευθύνονταν στο «Λειμώνα», όπου κατασκήνωναν σαν σε πανηγύρι επί επτά ημέρες. Έπειτα μεταφέρονταν στο κέντρο του σύμπαντος, στο χώρο της ανάγκης, έναν τόπο υπερβατικό, που η περιγραφή του απηχεί σε κάποιο βαθμό τις γεωκεντρικές κοσμολογικές αντιλήψεις των Πυθαγορείων. Εδώ θα λάβει χώρα η διαδικασία της νέας γέννησης των ψυχών, που καλούνται τώρα να διαλέξουν ελεύθερα και υπεύθυνα τον τρόπο της μελλοντικής ζωής τους. Η διαδικασία διεξάγεται μπροστά στις τρεις Μοί­ρες, τις κόρες της Ανάγκης.

Όποιος διαβάσει το μύθο στο σύνολο του, θα εντυπωσιασθεί ασφαλώς α­πό τις κοσμολογικές περιγραφές και τις εσχατολογικές αναφορές του Πλάτωνα. Θα ήταν όμως λάθος να παρασυρθεί και να πιστέψει ότι θα μπορούσε να αναζητήσει εδώ λεπτομέρειες σχετικά με τις πυθαγόρειες αντιλήψεις για το γεωκεντρικό σύστημα ή τις ορφικές πεποιθήσεις για τη μοίρα των ψυχών. Πίσω από αυτά όλα κρύβεται ο ποιητικός οίστρος του Πλάτωνα, διαποτισμένος από την παιγνιώδη και ειρωνική διάθεση του. Και, προπάντων, η έγνοια του να δείξει στον άνθρωπο με ποιο τρόπο πρέπει να ζήσει αυτήν εδώ τη ζωή της δοκιμασίας.