Ναι, φοβάμαι… αλλά γιατί;

Τι είναι ο φόβος: Μπορούμε απλά να τον ορίσουμε ως ένα συναίσθημα που αναδύεται όταν αντιμετωπίζουμε καταστάσεις πρωτόγνωρες τις οποίες τις αντιλαμβανόμαστε ως απειλητικές. Το συναίσθημα αυτό συνδέεται άρρηκτα με την αίσθηση της απώλειας.

Άξαφνα νιώθουμε πως την επόμενη στιγμή μια επιλογή μας θα έχει καταστροφικές συνέπειες για κάτι δικό μας, είτε είναι αυτό είναι αντικείμενο είτε πρόσωπο είτε μια αξία. Δεν έχει τόση σημασία αν η απειλή είναι μια φανταστική υπόθεση ή αν δεν έχει την παραμικρή πιθανότητα να υλοποιηθεί. Αυτό που συμβαίνει εκείνη τη στιγμή στο μυαλό μας είναι για μας αληθινό και τρομαχτικό. Μας καθηλώνει και μας κάνει ανίκανους να σκεφτούμε ψύχραιμα και λογικά.

Ο φόβος τις περισσότερες φορές μοιάζει να είναι αδικαιολόγητος κι αβάσιμος κυρίως διότι ενώ πράγματι μπορεί να μη γνωρίζουμε με τι έχουμε να κάνουμε και πού θα οδηγήσει μια ενδεχόμενη δράση μας εκλαμβάνουμε εκ προοιμίου το αποτέλεσμα ως δεδομένα αρνητικό. Έτσι ο φόβος κυριεύει την προσωπικότητα και τα κέντρα μέσα απ’ τα οποία δρα ο άνθρωπος: το κινητικό, το νοητικό και το συναισθηματικό με αποτέλεσμα η συμπεριφορά να βρίσκεται εκτός ελέγχου.

Πολύ συχνά, η πεποίθηση ότι τα πράγματα τελικά θα εξελιχθούν όπως φοβόμαστε, ότι θα εξελιχθούν, μπορεί να οδηγήσει στη αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Αυτό σημαίνει ότι η συμπεριφορά κι οι δράσεις μας θα τείνουν να επιβεβαιώσουν τους φόβους μας μόνο και μόνο επειδή είμαστε πεπεισμένοι γι' αυτό. Θα δικαιολογήσουμε εύκολα κάθε αποτέλεσμα μιας συμπεριφοράς που οδηγεί στο αναμενόμενο αφού δεν είμαστε σε θέση να δράσουμε με γνώμονα την ανατροπή της κατάστασης.

Αυτό που συμβαίνει τη στιγμή του φόβου έχει μια υπνωτική δύναμη που δεν επιτρέπει στο άτομο να ελέγξει σφαιρικά το πρόβλημα. Ο νους μαγνητίζεται και καθηλώνεται στο εξωτερικό ερέθισμα αδυνατώντας να σκεφτεί μήπως η αιτία του φόβου βρίσκεται κάπου αλλού, πιο πέρα από το αυτονόητο, μέσα μας. Και τι θα μπορούσε, μέσα μας, να νιώθει ότι φοβάται και τι άραγε να συμβαίνει κατά τη διάρκεια του παραγομένου συναισθήματος που αποκαλούμε φόβο;

Η απάντηση στα ερωτήματα αυτά δεν είναι απλή και παρόλο που μπορούμε να ακολουθήσουμε θεωρίες που ήδη υπάρχουν ωστόσο είναι μοναδική για κάθε άνθρωπο ακόμη κι αν σε γενικές γραμμές υπάρχουν κάποια κοινά στοιχεία. Στο ανθρώπινο σώμα ξεκινούν αυτόματα κάποιες διεργασίες που το βάζουν σε στάση φυγής ή πάλης.

Το ερώτημα που αναδύεται ενστικτωδώς στο άτομο που βιώνει φόβο είναι: να μείνω και να παλέψω ή να φύγω; Αυτό το φαινόμενο είναι μετρήσιμο βιολογικά και γίνεται εύκολα αντιληπτό αφού οι παλμοί ανεβαίνουν, το άτομο ιδρώνει, η αναπνοή του γίνεται ταχύτερη, οι μυς του σώματος σφίγγουν και συχνά νιώθει ζάλη ή ακόμη ότι πνίγεται.

Ωστόσο, συμβαίνουν και διεργασίες που δεν είναι άμεσα αντιληπτές και θα χρειασθεί μεγάλη ενδοσκόπηση για να διερευνηθούν: Τέσσερα βασικά σημεία αναφοράς απειλούνται απ’ τη δυσάρεστη δόνηση που προκαλεί το συναίσθημα του φόβου.

Πρώτον οι «αξίες» που αποκρυσταλλώνονται απ’ τα εκάστοτε ισχύοντα κοινωνικά συστήματα, τον φιλικό και οικογενειακό περίγυρο, τις αυθεντίες που τυγχάνουν της αποδοχής μας και τους νόμους που θεσπίζουν οι πολιτικές εξουσίες. Η διαμόρφωση, η αποδοχή κι η εσωτερίκευση αυτών των κανόνων σχηματίζει το πλαίσιο ηθικής μέσα στο οποίο περιοριστικά κινείται ο άνθρωπος και λέω περιοριστικά αφού η ελευθερία κινήσεων έχει όρια, ακόμη κι αν αυτά είναι καθολικά αποδεκτά. Η οριοθέτηση δε παύει να υπάρχει και παίρνει το σχήμα της ανάλογα με τις ανοχές τον συστήματος.

Δεύτερον οι «αξίες» που έχει καλλιεργήσει ατομικά ο άνθρωπος και διαμορφώνουν το δικό του πλαίσιο δράσης μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Στις αξίες αυτές εμπεριέχονται οι διαχρονικές αρετές που θεωρούνται αρχετυπικές στο φάσμα της ύπαρξης ή κληρονομικές ή ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας καθώς κι οι ικανότητες, τα ταλέντα, που έχει αναπτύξει στο πέρασμα της ζωής ή εμφανίζονται έμφυτα από τη γέννηση.

Οι αρετές κι οι επιδεξιότητες (ταλέντα) δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να θεωρηθούν ως αυτοτελές αναπόσπαστο κομμάτι αλλά μπορούν είτε να συνυπάρχουν είτε όχι. Είναι ανεξάρτητες και καμιά δεν αναιρεί την άλλη ούτε η μια αποτελεί προϋπόθεση ύπαρξης της άλλης. Στη περίπτωση όμως ταυτόχρονης παρουσίας και των δύο Θα λάβουμε ένα θεάρεστο αποτέλεσμα εξαιρετικής ομορφιάς.

Τα ελαττώματα, ορίζονται κι αυτά ως «αξίες» παρόλο που έχουν αρνητικό πρόσημο. Ουσιαστικά πρόκειται για τον αντίθετο πόλο μιας αρετής, μιας θετικής δράσης που διέσχισε το σημείο του μέτρου έφτασε στην αντίπερα όχθη κι έγινε μια υπερβολή, ένα κακέκτυπο της πρώτης. Τρίτον, οι πεποιθήσεις, που έχουν αποκρυσταλλωθεί και συνθέτουν ένα πλαίσιο συμπεριφοράς αλλά συγχρόνως οριοθετούν τη δράση των μελών αυτής της κοινωνίας.

Οι «Αξίες» λοιπόν κοινωνικές, ατομικές και οι πεποιθήσεις υφαίνουν ένα μανδύα που χαρακτηρίζει τη δομή της προσωπικότητας του. Τέταρτον, αγαθά και άνθρωποι με τα οποία έχουμε συνδεθεί σε βαθμό ταύτισης και προσκόλλησης.

Μέσα στους τέσσερις αυτούς άξονες ενυπάρχει μια συγκολλητική, θα λέγαμε, ουσία που κρατά σφιχτά δεμένα στη δομή της προσωπικότητας πράγματα, ανθρώπους και ιδέες ώστε ο άνθρωπος να θεωρεί πως δίχως αυτά η ζωή του δε μπορεί να υπάρχει.

Η προσκόλληση στις αξίες και τις ιδέες, η προσκόλληση σε ανθρώπους και σχέσεις, σε πράγματα και κτήσεις. Η προσκόλληση σε αυθεντίες που παραδίδουμε άνευ όρων ένα μεγάλο μέρος τον εαυτού μας αποδεχόμενοι ως δεδομένη κάθε τούς άποψη. Η προσκόλληση στις κοινωνικές κι ατομικές πεποιθήσεις.

Η προσκόλληση με τα φαινόμενα, γεγονότα και καταστάσεις που βιώνουμε στη πορεία της ζωής μας. είναι ένα κομβικό σημείο που διαμορφώνει ένα ισχυρό δεσμό. Αυτός ο δεσμός κινδυνεύει από ένα εξωτερικό ή εσωτερικό παράγοντα (σκέψεις) και τότε ο φόβος αναδύεται.