Αυτοεκπληρούμενη προφητεία

Αυτοεκπληρούμενη προφητεία είναι μια πρόβλεψη που άμεσα ή έμμεσα προκαλεί η ίδια την πραγμάτωσή της, λόγω θετικής ανάδρασης μεταξύ πεποίθησης και συμπεριφοράς. Παρότι παραδείγματα τέτοιων προφητειών μπορούμε να βρούμε στην αρχαία ελληνική και την αρχαία ινδική λογοτεχνία, η φράση “αυτοεκπληρούμενη προφητεία” αποδίδεται στον κοινωνιολόγο Ρόμπερτ Μέρτον (Robert K. Merton) που πρώτος την επινόησε ως όρο και μελέτησε συστηματικά τη δομή και τις συνέπειές της. Στο ομώνυμο άρθρο του γραμμένο το 1948, ο Μέρτον την ορίζει ως εξής:
Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία είναι, αρχικά, ένας εσφαλμένος ορισμός μιας κατάστασης που προκαλεί μια νέα συμπεριφορά, η οποία οδηγεί στο να γίνει πραγματικότητα η αρχικά εσφαλμένη σύλληψη της κατάστασης. Αυτή η απατηλή ισχύς της αυτοεκπληρούμενης προφητείας διαιωνίζει την κυριαρχία του λάθους. Γιατί έτσι ο προφήτης παραθέτει την πραγματική πορεία των γεγονότων ως απόδειξη για το ότι είχε εξαρχής δίκιο.

Με άλλα λόγια, μια θετική ή αρνητική προφητεία, ισχυρή πεποίθηση ή αυταπάτη —που θεωρείται αληθινή ενώ είναι ουσιαστικά εσφαλμένη— μπορεί να επηρεάσει τα τεκταινόμενα σε τέτοιο βαθμό ώστε οι αντιδράσεις των ανθρώπων να εκπληρώσουν την μέχρι τούδε λανθασμένη προφητεία.

Η ιδέα της αυτοεκπληρούμενης προφητείας του Μέρτον προϋπάρχει ως ένα βαθμό στο Θεώρημα του Τόμας, που λέει ότι “Αν οι άνθρωποι ορίζουν κάποιες καταστάσεις ως πραγματικές, αυτές είναι πραγματικές ως προς τις συνέπειές τους.” Κατά τον Τόμας, οι άνθρωποι δεν αντιδρούν μόνο στις αντικειμενικές καταστάσεις που βιώνουν, αλλά κυρίως μάλλον στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται αυτές τις καταστάσεις καθώς και στο νόημα που αποδίδουν στις αντιλήψεις τους αυτές. Συνεπώς, η συμπεριφορά τους καθορίζεται σε μεγαλύτερο βαθμό από τις αντιλήψεις τους και από το νόημα που αποδίδουν στις καταστάσεις παρά από τις ίδιες τις καταστάσεις. Από τη στιγμή που κάποιος πειστεί ότι μια κατάσταση έχει ένα συγκεκριμένο νόημα, ανεξαρτήτως του αν αυτό ισχύει στην πραγματικότητα ή όχι, θα δράσει ανάλογα και θα προκαλέσει ανάλογες συνέπειες.

Ο Μέρτον ανέπτυξε περαιτέρω αυτή την ιδέα και την εφάρμοσε σε πρόσφατα κοινωνικά φαινόμενα. Στο βιβλίο του “Κοινωνική Θεωρία και Κοινωνική Δομή” (“Social Theory and Social Structure”), φαντάζεται έναν τραπεζικό πανικό σε μια φανταστική Τελευταία Εθνική Τράπεζα, στην οποία προεδρεύει ο Καρτράιτ Μίλλινβιλ. Είναι μια τυπική τράπεζα, και ο Μίλλινβιλ την έχει διαχειριστεί με σωστό και τίμιο τρόπο. Ως εκ τούτου, όπως όλες οι τράπεζες, έχει ορισμένα ρευστά διαθέσιμα, αλλά τα περισσότερα περιουσιακά στοιχεία της είναι επενδυμένα αλλού. Μια μέρα όμως έρχεται ένας μεγάλος αριθμός πελατών στην τράπεζα ταυτόχρονα —ο ακριβής λόγος που συμβαίνει αυτό δεν ξεκαθαρίζεται ποτέ. Οι υπόλοιποι πελάτες, βλέποντας τόσους άλλους να έχουν πάει στην τράπεζα, αρχίζουν να ανησυχούν. Διαδίδονται ψεύτικες φήμες ότι κάτι δεν πάει καλά με την τράπεζα, και έτσι περισσότεροι πελάτες τρέχουν στην τράπεζα προσπαθώντας να διασώσουν ένα μέρος των χρημάτων τους όσο ακόμα μπορούν. Ο αριθμός των πελατών στην τράπεζα συνεχώς αυξάνεται, μαζί με τον εκνευρισμό και την ανησυχία τους, που με τη σειρά τους πυροδοτούν ψεύτικες φήμες περί αδυναμίας πληρωμών εκ μέρους της τράπεζας και επερχόμενης πτώχευσής της, οδηγώντας ακόμα περισσότερους πελάτες στην απόσυρση των καταθέσεών τους. Στην αρχή της ημέρας —της τελευταίας για την τράπεζα του Μίλλινγκβιλ— η τράπεζα δεν ήταν αναξιόχρεη. Αλλά η φήμη αδυναμίας πληρωμών προκάλεσε μια ξαφνική αύξηση στις αποσύρσεις καταθέσεων από πάρα πολλούς πελάτες, στην οποία η τράπεζα δεν μπορούσε να ανταποκριθεί, καθιστώντας την αναξιόχρεη και οδηγώντας την στην κήρυξη πτώχευσης. Ο Μέρτον ολοκληρώνει το παράδειγμά του με την ακόλουθη ανάλυση:
Η παραβολή αυτή μας λέει ότι ο τρόπος που ορίζεται μια κατάσταση δημοσίως (οι προφητείες ή προβλέψεις) γίνεται αναπόσπαστο μέρος της κατάστασης επηρεάζοντας έτσι τις επερχόμενες εξελίξεις. Αυτό είναι κάτι που προσιδιάζει στην ανθρώπινη κατάσταση. Δεν το συναντάμε στον φυσικό κόσμο, που δεν τον ακουμπά το ανθρώπινο χέρι. Οι προβλέψεις της επιστροφής του Κομήτη Χάλεϊ δεν επηρεάζουν την τροχιά του. Αλλά η φημολογούμενη αδυναμία πληρωμών της τράπεζας του Μίλλινγκβιλ επηρέασε το τελικό αποτέλεσμα. Η προφητεία της κατάρρευσης οδήγησε στην αυτοεκπλήρωσή της.
Ο Μέρτον συμπέρανε ότι ο μόνος τρόπος για να σπάσει ο κύκλος της αυτοεκπληρούμενης προφητείας είναι ο επαναπροσδιορισμός των προτάσεων πάνω στις οποίες βασίζονται οι αρχικές εσφαλμένες υποθέσεις.
Ο φιλόσοφος Καρλ Πόππερ (Karl Popper) αποκάλεσε την αυτοεκπληρούμενη προφητεία “Σύνδρομο του Οιδίποδα”:
Μία από τις ιδέες που είχα συζητήσει στην Ένδεια του Ιστορικισμού ήταν η επίδραση μιας πρόβλεψης στο γεγονός που προβλέπει. Την είχα αποκαλέσει “Σύνδρομο του Οιδίποδα”, γιατί το μαντείο έπαιξε έναν πολύ σημαντικό ρόλο στη ροή των γεγονότων που οδήγησαν στην εκπλήρωση του χρησμού. …Για ένα διάστημα θεωρούσα ότι η ύπαρξη του συνδρόμου του Οιδίποδα ήταν αυτό που διέκρινε τις κοινωνικές από τις φυσικές επιστήμες. Αλλά στη βιολογία, επίσης —ακόμα και στη μοριακή βιολογία— οι προσδοκίες συχνά παίζουν ρόλο στην πραγμάτωση αυτού που προσδοκάται.

Αρχαία Ελλάδα
Το πιο γνωστό παράδειγμα από την ελληνική μυθολογία είναι εκείνο του Οιδίποδα. Το μαντείο των Δελφών χρησμοδοτεί στον βασιλιά της Θήβας Λάιο ότι θα τον σκοτώσει ο γιός του. Όταν γεννιέται ο Οιδίποδας, οι γονείς του τον εγκαταλείπουν σε μια βουνοπλαγιά για να πεθάνει, αλλά τον σώζει ένας βοσκός και τον υιοθετεί ο βασιλιάς της Κορίνθου. Έτσι ο Οιδίποδας μεγαλώνει χωρίς να γνωρίζει την πραγματική καταγωγή του. Όταν ενηλικιώνεται, το μαντείο των Δελφών προφητεύει στον Οιδίποδα ότι θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα παντρευτεί τη μητέρα του. Πιστεύοντας ότι οι θετοί γονείς του είναι οι πραγματικοί, εγκαταλείπει το σπίτι του και φτάνει τελικά στην πόλη όπου ζουν οι βιολογικοί γονείς του. Εκεί, σε μια μάχη με έναν άγνωστο που είναι ο πραγματικός του πατέρας, τον σκοτώνει, και παντρεύεται τη χήρα του βασιλιά, που είναι η μητέρα του.
Ο μύθος του Περσέα ξεκινά με την προφητεία ότι ο Περσέας θα σκοτώσει τον παππού του Ακρίσιο, ο οποίος τον εγκαταλείπει για να πεθάνει μαζί με τη μητέρα του Δανάη στη θάλασσα. Υπάρχουν δύο εκδοχές του μύθου, όπου η προφητεία είναι αυτοεκπληρούμενη. Στη μία εκδοχή, ο Ακρίσιος έχει προσκληθεί στον αναγκαστικό γάμο της Δανάης με τον Πολυδέκτη, και ο Περσέας μετατρέπει τους δύο άντρες σε πέτρες με το κεφάλι της Μέδουσα. Καθώς ο Πολυδέκτης ερωτεύεται τη Δανάη όταν ο πατέρας της την εγκαταλείπει στη θάλασσα, και ο Περσέας σκοτώνει τη Γοργόνα επειδή ο Πολυδέκτης του το ζητάει για να τον εξολοθρεύσει ώστε να μπορέσει να παντρευτεί τη μητέρα του, η προφητεία είναι αυτοεκπληρούμενη. Στην άλλη εκδοχή, ο Περσέας όταν παντρεύεται την Ανδρομέδα, θέλει να γυρίσει στο Άργος για να γνωρίσει τον παππού του, αλλά όταν ο τελευταίος το μαθαίνει, φεύγει για τη Λάρισα, προσπαθώντας να ξεφύγει από τη μοίρα του. Εκεί, γίνονται κάποιοι αγώνες στους οποίους συμμετέχει ο Περσέας ως δισκοβόλος, και σκοτώνει κατά λάθος τον Ακρίσιο με τον δίσκο του που πέφτει προς τη μεριά του κοινού.
Η ελληνική ιστοριογραφία περιλαμβάνει επίσης μια πασίγνωστη παραλλαγή: όταν ο βασιλιάς της Λυδίας Κροίσος ρώτησε το μαντείο των Δελφών αν θα έπρεπε να επιτεθεί στην Περσία, πήρε την απάντηση ότι αν το έκανε θα κατέστρεφε ένα μεγάλο βασίλειο. Υποθέτοντας ότι αυτό σήμαινε ότι θα κατέστρεφε το Περσικό κράτος, ο Κροίσος ξεκινά πόλεμο κατά του Κύρου, αλλά το βασίλειο που τελικά καταστρέφει είναι το δικό του. Στο παράδειγμα αυτό, η προφητεία δίνει έναυσμα για πράξεις από τις οποίες αναμένεται κάποιο θετικό αποτέλεσμα, όμως αυτό που τελικά συμβαίνει είναι καταστροφικό, αλλά εκπληρώνει επίσης την προφητεία.
Μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία δεν είναι πάντα μια ανεπιτυχής προσπάθεια να αποφύγει κανείς τη μοίρα που του προδικάζεται. Για παράδειγμα, ο Δίας γνωρίζοντας για τον χρησμό που προέβλεπε ότι εκείνος θα σκότωνε τον πατέρα του Κρόνο και θα καταλάμβανε τελικά τον θρόνο των Θεών, ξεκινά πόλεμο εναντίον του σε μια ενεργή προσπάθεια να εκπληρώσει την προφητεία. Η προφητεία είναι αυτοεκπληρούμενη γιατί χωρίς αυτήν, ο Δίας δεν θα είχε έναυσμα για να ξεκινήσει πόλεμο κατά του Κρόνου.

Αρχαία Ρώμη
Η ιστορία του Ρωμύλου και του Ρέμου είναι ένα ακόμη παράδειγμα. Σύμφωνα με τον μύθο, ο αδελφός του βασιλιά τον σκοτώνει και διατάζει να πνίξουν τους δυο ανιψιούς του, τον Ρωμύλο και τον Ρέμο, φοβούμενος ότι μια μέρα θα τον σκοτώσουν, όπως αυτός σκότωσε τον πατέρα τους. Τα δύο αγόρια ρίχνονται στον Τίβερη μέσα σε ένα καλάθι και τα βρίσκει μια λύκαινα, η οποία τα αναθρέφει. Αργότερα, ένας βοσκός βρίσκει τα παιδιά και τα ονομάζει Ρώμυλο και Ρέμο. Όταν γίνονται έφηβοι, μαθαίνουν ποιοι είναι και σκοτώνουν τον θείο τους, εκπληρώνοντας την προφητεία.