J.G.Herder: Η ιδέα του Έθνους

Γιόχαν Γκοτφρίντ Χέρντερ: 1744–1803

Έθνος και λαϊκή κοινότητα

Η ανθρώπινη ύπαρξη κάνει αισθητή την παρουσία της, θεμελιωδώς, καθ’ όλη την ιστορική εξέλιξη με μορφές κοινού, ομαδικού βίου. Εντός της ομαδικότητας ή κοινοτικότητας ακριβώς καλείται να δημιουργεί, να διεκδικεί την ευτυχία της, να υπερασπίζεται τη μοναδικότητά της, να κατακτά την ελευθερία της. Σε τέτοιες μορφές κοινού βίου, εξ αντικειμένου αναγκαίες, συγκαταλέγεται και η μορφή του Έθνους. Σύμφωνα με τον Χέρντερ, το έθνος ιστορικά καταξιώνεται ως η πιο έγκυρη και η πιο ανθεκτική μορφή κοινοτικού βίου, ως ένα ιδιαίτερο είδος λαϊκής κοινότητας με τις δικές της πολιτισμικές παραδόσεις και με διασφαλισμένες τις δυνατότητες για ελεύθερη ανταλλαγή απόψεων με άλλες παρόμοιες κοινότητες. Η οντολογική υφή μιας τέτοιας κοινότητας παραπέμπει στην έννοια της πατρίδας και στην κοινή γλώσσα, η οποία με την εσωτερική της δυναμική καθιστά τη γενέθλια γη εστία φανέρωσης της ζωής. Στην εποχή της αστικής κυριαρχίας, όμως, ο κοινοτικός βίος, η λαϊκή κοινότητα, μετατρέπεται σε κοινωνικό συναγελασμό και το έθνος ταυτίζεται με το κράτος ως μηχανή καταστολής. 

Έτσι η αστική κοινωνία, προϊόντος του χρόνου, εκφυλίζεται περαιτέρω σε μια μαζική κοινωνία αγελαίων σχέσεων και συμπεριφορών με μόνο συνεκτικό στοιχείο τον υπολογιστικό προγραμματισμό και την απρόσωπη-άτεγκτη οργάνωση της παραγωγής. Όλα τα ανθρώπινα σε αυτή την κοινωνία έχουν καταψυχθεί. Στη συνάφεια τούτη, το έθνος-κράτος, όπως ρητά καταθέτει ο Χέρντερ, προβάλλει ως εξουσιαστική αρχή, ως αντιπατριωτικό, αντεθνικό κρατικό μόρφωμα με τερατώδεις ηγετικές ομάδες στην κορυφή, που η μόνη «ποιητική μούσα» τους είναι η δόλια κάρπωση του ιδρώτα του άλλου και η μόνη πολιτική τους μούσα ο δεσποτισμός. Ακριβώς αυτός ο δεσποτισμός είναι η ωμή δικτατορική διακυβέρνηση που εργάζεται για μια ψυχαναγκαστική σύμμειξη εθνικών πολιτισμών. Μια τέτοια σύμμειξη εκριζώνει τους λαούς από τις εθνικές τους εστίες και παραδόσεις και πολτοποιεί τις ευαίσθητες γραμμές κάθε αυθύπαρκτου πολιτισμού υπό έναν αφηρημένο, γενικό, επιτηδευμένο σχηματισμό, αυτόν που σήμερα γνωρίζουμε ως παγκοσμιοποίηση, Ευρωπαϊκή Ένωση, ολοκλήρωση κ.λπ. 

Προφητικά μιλούσε στην εποχή του ο Χέρντερ για τον σημερινό εξανδραποδισμό των λαών. Οι μαζικές μεταναστεύσεις των λαών στους καιρούς μας, ενώ παρουσιάζονται ως λύτρωση από διάφορα ανεγκέφαλα πολιτικά σχήματα και σχίσματα, στην πράξη καταδικάζουν ολόκληρους πολιτισμούς και λαούς σε αφανισμό. Τέτοιοι ξεριζωμοί αποτιμώνται από τα εν λόγω σχήματα ως δημιουργικά φαινόμενα μιας νέας τάξης πραγμάτων, όπου δεν έχει θέση το έθνος παρά η ευρωπαϊκή συνεννόηση και συνένωση των λαών. Για τον Χέρντερ, μια τέτοια κατεύθυνση, πέραν του εθνοπροδοτικού της χαρακτήρα, είναι αποτυχημένη εξ υπαρχής, γιατί ομιλεί τη γλώσσα της εξωτερικής επιβολής, της υπολογιστικής ταξινόμησης, η οποία αποτρέπει αναγκαστικά τη βαθιά γνωριμία με τον ένα ή άλλο πολιτισμό. Τι μας λέει η νεοελληνική εμπειρία επί όλων αυτών; Πως οι αυθαίρετες γενικεύσεις, κυρίως από τους λεγόμενους «εθνοπατέρες», από εκείνους δηλαδή τους αδίστακτους ολετήρες, που χωρίς στοιχειώδη πνευματική ευστροφία για τη διάβαση του «Ρουβίκωνα» αντιποιούνται την αρχή του Έθνους, είτε με την απόχρωση του Εξευρωπαϊσμένου φιλελευθερισμού είτε με εκείνη του επίσης Εξευρωπαϊσμένου σοσιαλ-προοδευτισμού, οδηγούν έναν πολύπαθο –και γι’ αυτό σημαίνοντα– ιστορικό λαό στο βάραθρο. Η παραγνώριση του οργανικού χαρακτήρα των κοινωνιών και ως εκ τούτου η μη κατανόηση των τελευταίων μπορεί να είναι έργο μόνο αχυρανθρώπων του πολιτικού, οι οποίοι, κατά την ρήση του Ηράκλειτου, ενεργούν και ομιλούν, ως καθεύδοντες (απ. 73).