ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ἠθικὰ Νικομάχεια (1145a-1145b)

ΒΙΒΛΙΟ Η': Εγκράτεια και ακράτεια: Η φύση της ηδονής

[1145a] [I] Μετὰ δὲ ταῦτα λεκτέον, ἄλλην ποιησαμένους ἀρχήν, ὅτι τῶν περὶ τὰ ἤθη φευκτῶν τρία ἐστὶν εἴδη, κακία ἀκρασία θηριότης. τὰ δ᾽ ἐναντία τοῖς μὲν δυσὶ δῆλα· τὸ μὲν γὰρ ἀρετὴν τὸ δ᾽ ἐγκράτειαν καλοῦμεν· πρὸς δὲ τὴν θηριότητα μάλιστ᾽ ἂν ἁρμόττοι λέγειν τὴν ὑπὲρ ἡμᾶς ἀρετήν, ἡρωικήν τινα καὶ θείαν, ὥσπερ Ὅμηρος περὶ ‹τοῦ› Ἕκτορος πεποίηκε λέγοντα τὸν Πρίαμον ὅτι σφόδρα ἦν ἀγαθός,

«οὐδὲ ἐῴκει ἀνδρός γε θνητοῦ πάις ἔμμεναι ἀλλὰ θεοῖο.»

ὥστ᾽ εἰ, καθάπερ φασίν, ἐξ ἀνθρώπων γίνονται θεοὶ δι᾽ ἀρετῆς ὑπερβολήν, τοιαύτη τις ἂν εἴη δῆλον ὅτι ἡ τῇ θηριώδει ἀντιτιθεμένη ἕξις· καὶ γὰρ ὥσπερ οὐδὲ θηρίου ἐστὶ κακία οὐδ᾽ ἀρετή, οὕτως οὐδὲ θεοῦ, ἀλλ᾽ ἣ μὲν τιμιώτερον ἀρετῆς, ἣ δ᾽ ἕτερόν τι γένος κακίας. ἐπεὶ δὲ σπάνιον καὶ τὸ θεῖον ἄνδρα εἶναι, καθάπερ οἱ Λάκωνες εἰώθασι προσαγορεύειν, ‹οἳ› ὅταν ἀγασθῶσι σφόδρα του, σεῖος ἀνήρ φασιν, οὕτω καὶ ὁ θηριώδης ἐν τοῖς ἀνθρώποις σπάνιος· μάλιστα δ᾽ ἐν τοῖς βαρβάροις ἐστίν, γίνεται δ᾽ ἔνια καὶ διὰ νόσους καὶ πηρώσεις· καὶ τοὺς διὰ κακίαν δὲ τῶν ἀνθρώπων ὑπερβάλλοντας οὕτως ἐπιδυσφημοῦμεν. ἀλλὰ περὶ μὲν τῆς διαθέσεως τῆς τοιαύτης ὕστερον ποιητέον τινὰ μνείαν, περὶ δὲ κακίας εἴρηται πρότερον· περὶ δὲ ἀκρασίας καὶ μαλακίας καὶ τρυφῆς λεκτέον, καὶ περὶ ἐγκρατείας καὶ καρτερίας· οὔτε γὰρ

[1145b] ὡς περὶ τῶν αὐτῶν ἕξεων τῇ ἀρετῇ καὶ τῇ μοχθηρίᾳ ἑκατέραν αὐτῶν ὑποληπτέον, οὔθ᾽ ὡς ἕτερον γένος. δεῖ δ᾽, ὥσπερ ἐπὶ τῶν ἄλλων, τιθέντας τὰ φαινόμενα καὶ πρῶτον διαπορήσαντας οὕτω δεικνύναι μάλιστα μὲν πάντα τὰ ἔνδοξα περὶ ταῦτα τὰ πάθη, εἰ δὲ μή, τὰ πλεῖστα καὶ κυριώτατα· ἐὰν γὰρ λύηταί τε τὰ δυσχερῆ καὶ καταλείπηται τὰ ἔνδοξα, δεδειγμένον ἂν εἴη ἱκανῶς.

Δοκεῖ δὴ ἥ τε ἐγκράτεια καὶ καρτερία τῶν σπουδαίων καὶ [τῶν] ἐπαινετῶν εἶναι, ἡ δ᾽ ἀκρασία τε καὶ μαλακία τῶν φαύλων καὶ ψεκτῶν, καὶ ὁ αὐτὸς ἐγκρατὴς καὶ ἐμμενετικὸς τῷ λογισμῷ, καὶ ἀκρατὴς καὶ ἐκστατικὸς τοῦ λογισμοῦ. καὶ ὁ μὲν ἀκρατὴς εἰδὼς ὅτι φαῦλα πράττει διὰ πάθος, ὁ δ᾽ ἐγκρατὴς εἰδὼς ὅτι φαῦλαι αἱ ἐπιθυμίαι οὐκ ἀκολουθεῖ διὰ τὸν λόγον. καὶ τὸν σώφρονα μὲν ἐγκρατῆ καὶ καρτερικόν, τὸν δὲ τοιοῦτον οἳ μὲν πάντα σώφρονα οἳ δ᾽ οὔ, καὶ τὸν ἀκόλαστον ἀκρατῆ καὶ τὸν ἀκρατῆ ἀκόλαστον συγκεχυμένως, οἳ δ᾽ ἑτέρους εἶναί φασιν. τὸν δὲ φρόνιμον ὁτὲ μὲν οὔ φασιν ἐνδέχεσθαι εἶναι ἀκρατῆ, ὁτὲ δ᾽ ἐνίους φρονίμους ὄντας καὶ δεινοὺς ἀκρατεῖς εἶναι. ἔτι ἀκρατεῖς λέγονται καὶ θυμοῦ καὶ τιμῆς καὶ κέρδους. τὰ μὲν οὖν λεγόμενα ταῦτ᾽ ἐστίν.

***
[1] Ύστερα από όλα τα προηγούμενα πρέπει τώρα —κάνοντας μια καινούργια αρχή— να πούμε ότι από τις σχετικές με τον χαρακτήρα ιδιότητες πρέπει να αποφεύγονται τρεις: η κακία, η ακρασία και η θηριότητα. Οι ιδιότητες που είναι αντίθετες στις δύο πρώτες είναι φανερές: την πρώτη τη λέμε «αρετή», τη δεύτερη «εγκράτεια»· όσο για την αντίθετη προς τη θηριότητα ιδιότητα θα ταίριαζε πολύ καλά να τη λέγαμε «υπεράνθρωπη αρετή», ένα είδος ηρωικής και θεϊκής αρετής — ακριβώς όπως ο Όμηρος βάζει τον Πρίαμο να λέει για τον Έκτορα ότι ήταν κάτι το εξαιρετικό,

 κι ούτ᾽ έμοιαζε θνητού παιδί, αλλά θεού πως ήταν.

Αν λοιπόν —καταπώς λένε— κάποιοι άνθρωποι γίνονται θεοί λόγω της υπερβολικά μεγάλης αρετής τους, τότε είναι φανερό ότι μια τέτοιου είδους έξη θα ήταν αυτή που είναι αντίθετη προς τη θηριότητα· γιατί όπως δεν υπάρχει κακία ή αρετή του ζώου,· έτσι δεν υπάρχει ούτε και του θεού: του θεού η αρετή είναι κάτι πολύ ανώτερο από την (ανθρώπινη) αρετή, και η «κακία» του ζώου είναι κάτι το διαφορετικό. Και καθώς είναι σπάνιο να βρεθεί ένας «θεϊκός άνθρωπος» (αυτόν τον χαρακτηρισμό συνηθίζουν να δίνουν οι Σπαρτιάτες στον άνθρωπο που θα τύχει να κερδίσει σε πολύ μεγάλο βαθμό τον θαυμασμό τους), έτσι είναι σπάνιος μεταξύ των ανθρώπων και ο θηριώδης τύπος: πιο πολύ τον συναντούμε μεταξύ των βαρβαρικών λαών, υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που το πράγμα οφείλεται σε αρρώστιες ή σε ελλιπή σωματική ανάπτυξη — με αυτή την υβριστική λέξη αποκαλούμε και τους ανθρώπους που με την κακία τους ξεπερνούν τα κανονικά μέτρα. Γι᾽ αυτού του είδους όμως την έξη θα κάνουμε κάποια μνεία παρακάτω· για την κακία κάναμε λόγο παραπάνω· τώρα έχουμε να μιλήσουμε για την ακρασία, για τη μαλθακότητα και για την τρυφηλότητα, και από την άλλη για την εγκράτεια και για την καρτερία· γιατί ούτε

[1145b] πρέπει να συλλάβουμε την καθεμιά από τις δύο αυτές ομάδες ιδιοτήτων ως ίδιες (αντίστοιχα) με την αρετή και την κακία, ούτε και σαν ένα διαφορετικό γένος. Και όπως κάναμε και στις άλλες περιπτώσεις, αφού εκθέσουμε τις διάφορες όψεις του θέματος και αφού πρώτα συζητήσουμε τα επίμαχα σημεία, θα δείξουμε στη συνέχεια την αλήθεια που εμπεριέχεται μακάρι σε όλες τις γνώμες που έχουν διατυπωθεί γι᾽ αυτές τις ψυχικές ιδιότητες, ή τουλάχιστο στις περισσότερες και στις πιο σημαντικές από αυτές· γιατί αν αντιμετωπισθούν τα επίμαχα σημεία και μείνουν στο τέλος οι γενικά αποδεκτές γνώμες, το θέμα θα έχει διευκρινισθεί ικανοποιητικά.

Όλος λοιπόν ο κόσμος θεωρεί:

α) ότι η εγκράτεια και η καρτερία ανήκουν στις καλές και αξιέπαινες ιδιότητες, ενώ η ακρασία και η μαλθακότητα στις ευτελείς και αξιοκατάκριτες·

β) ότι ο εγκρατής είναι αυτός που έχει την τάση να μένει σταθερός στους λογισμούς και στους σχεδιασμούς του, ενώ ακρατής είναι αυτός που έχει την τάση να τους εγκαταλείπει·

γ) ο ακρατής, μολονότι ξέρει ότι κάνει πράγματα ευτελή και αξιοκατάκριτα, όμως τα κάνει, κινημένος από το πάθος του, ενώ ο εγκρατής, ξέροντας ότι οι επιθυμίες του είναι ευτελείς και αξιοκατάκριτες, δεν τις ακολουθεί, χάρη στο λογικό του.

δ) Τον σώφρονα άνθρωπο τον λένε εγκρατή και καρτερικό, τον άνθρωπο όμως που έχει αυτές τις ιδιότητες κάποιοι τον λένε σε όλες τις περιπτώσεις σώφρονα, κάποιοι άλλοι όμως όχι. Κάποιοι, επίσης, ονομάζουν τον ακόλαστο ακρατή και τον ακρατή ακόλαστο (χωρίς, δηλαδή, να κάνουν καμιά διάκριση ανάμεσα στον έναν και στον άλλον), ενώ κάποιοι άλλοι λένε ότι άλλος είναι ο ένας και άλλος ο άλλος,

ε) Για τον φρόνιμο, επίσης, άνθρωπο άλλοτε λένε ότι δεν είναι δυνατό να είναι ακρατής, και άλλοτε, πάλι, ότι κάποιοι φρόνιμοι και δεινοί άνθρωποι είναι ακρατείς,

στ) Μιλούμε, επίσης, για ακρατείς ανθρώπους ενσχέσει με τον θυμό, ενσχέσει με τις τιμές και ενσχέσει με το κέρδος. Αυτά λοιπόν είναι όσα λέγονται για το θέμα αυτό.