Φραγμοί και Γέφυρες στην Επικοινωνία

Θέλω να παρουσιάσω δύο ιδέες:
(1) Θέλω να διατυπώσω ποιος πιστεύω ότι είναι ένας από τους κύριους παράγοντες που παρεμποδίζει την επικοινωνία και έπειτα
(2) θα ήθελα να παρουσιάσω ποιος από την εμπειρία μας έχει αποδειχθεί ότι είναι ένας πολύ σημαντικός τρόπος βελτίωσης ή διευκόλυνσης της επικοινωνίας.

Φραγμός: Η Τάση για Αξιολόγηση
Θα ήθελα να προτείνω, ως υποθετική σκέψη, ότι το σπουδαιότερο εμπόδιο στην αμοιβαία διαπροσωπική επικοινωνία είναι η ίδια η δική μας τάση να κρίνουμε, να αξιολογούμε, να εγκρίνουμε ή αποδοκιμάζουμε τη δήλωση ενός άλλου ατόμου ή ομάδας. Ας διευκρινίσω τί εννοώ με μερικά πολύ απλά παραδείγματα. Ας υποθέσουμε ότι κάποιος, σχολιάζοντας αυτή τη συζήτηση, δηλώνει, “Δεν μου άρεσε αυτό που είπε αυτός ο άνθρωπος”. Τι θα απαντήσετε; Σχεδόν χωρίς πολλές μεταβολές, η απάντησή σας θα είναι είτε έγκριση είτε αποδοκιμασία της στάσης που μόλις έχει εκφραστεί. ‘Η θα απαντήσετε, “Ούτ’εμένα, νομίζω ότι είναι απαίσιο” ή αλλιώς θα έχετε την τάση ν’αποκριθείτε, “Α…εγώ νομίζω ότι είναι πολύ καλό”. Μ’άλλα λόγια, η πρωταρχική σας αντίδραση είναι ν’αξιολογήσετε την πρόταση από τη δική σας σκοπιά, το δικό σας πλαίσιο αναφοράς.

Παρ’όλο που η τάση για αξιόλογηση είναι κοινή σε κάθε σχεδόν γλωσσική ανταλλαγή, επιτείνεται πάρα πολύ σ’εκείνες τις καταστάσεις όπου ιδαιτέρως ενέχονται αισθήματα και συναισθήματα. ‘Οσο πιο δυνατά είναι τα αισθήματά μας, τόσο πιο πιθανό είναι να μην υπάρχει κάποιο κοινό σημείο στην επικοινωνία. Θα είναι απλά δύο ιδέες, δύο αισθήματα, δύο κρίσεις, που χάνουν το ένα το άλλο στο ψυχολογικό διάστημα.

Είμαι σίγουρος πως το αναγνωρίζετε αυτό από τη δική σας εμπειρία. ‘Οταν δεν έχετε εμπλακεί συναισθηματικά οι ίδιοι σε μία ζωηρή συζήτηση, συνήθως φεύγετε με τη σκέψη, ”Στην πραγματικότητα δε μιλούσαν για το ίδιο πράγμα”. Και πράγματι. Ο καθένας διατύπωνε μία κρίση, μία αξιολόγηση, από το δικό του πεδίο αναφοράς. Δεν υπήρχε τίποτα που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε επικοινωνία με οποιαδήποτε αυθεντική έννοια. Αυτή η τάση να αντιδρούμε σε οποιαδήποτε συναισθηματικά σημαντική δήλωση αξιολογώντας την από τη δική μας σκοπιά, είναι, επαναλαμβάνω, το μεγαλύτερο εμπόδιο στη διαπροσωπική επικοινωνία.

Γέφυρα: Ν’ακούμε με κατανόηση
Υπάρχει κάποιος τρόπος για να λύσουμε αυτό το πρόβλημα, και ν’αποφύγουμε αυτό το εμπόδιο; Αισθάνομαι ότι έχουμε κάνει μια εκπληκτική πρόοδο προς αυτό το στόχο και θα ήθελα να την παρουσιάσω όσο πιο απλά μπορώ. ‘Εχουμε πραγματική επικοινωνία και η τάση για αξιολόγηση αποφεύγεται, όταν ακούμε με κατανόηση. Τί σημαίνει αυτό; Σημαίνει να δούμε την ιδέα και τη στάση που έχει εκφραστεί από τη σκοπιά του άλλου ατόμου: να νιώσουμε τί αίσθηση προκαλεί στον ίδιο, να ενστερνιστούμε το πεδίο αναφοράς του σε συνάρτηση με το αντικείμενο για το οποίο μιλάει.

Με μια τόσο σύντομη διατύπωση, κάτι τέτοιο μπορεί να φανεί παράλογα απλό, αλλά δεν είναι. Είναι μία προσέγγιση την οποία έχουμε βρει εξαιρετικά δραστική στο πεδίο της επικοινωνίας. Είναι το πιο αποτελεσματικό μέσο που γνωρίζουμε για να πετύχουμε μια αλλαγή στη βασική δομή της προσωπικότητας ενός ατόμου και για να τον βοηθήσουμε να βελτιώσει τις σχέσεις του και την επικοινωνία του με τους άλλους. Αν μπορώ ν’ακούσω τί μου λέει, αν μπορώ να καταλάβω πώς φαίνεται σ’εκείνον, αν μπορώ να δω το πόση σημασία έχει προσωπικά για τον ίδιο, αν μπορώ να νιώσω τη συναισθηματική γεύση που έχει γι’αυτόν, τότε του απελευθερώνω όλες τις ενδεχόμενες δυνατότητες αλλαγής σ’εκείνον.

Μερικοί απο σας ίσως νιώθετε ότι ακούτε καλά τους ανθρώπους κι όμως ποτέ δεν έχετε δει τέτοια αποτελέσματα. Υπάρχουν πολλές πιθανότητες, ο τρόπος που ακούγατε να μην είναι ο τρόπος που περιέγραψα. Μπορώ να προτείνω ένα μικρό εργαστηριακό πείραμα που μπορείτε να επιχειρήσετε για να δοκιμάσετε την ποιότητα της κατανόησής σας. Την επόμενη φορά που θα έχετε μια διαφωνία με τη σύζυγό σας ή ένα φίλο σας, ή με μια μικρή ομάδα φίλων σας, απλώς σταματήστε τη συζήτηση για ένα λεπτό και, για πείραμα, θέστε αυτόν τον κανόνα:

“Μπορεί ο καθένας να μιλήσει για τον εαυτό του μόνο εφόσον έχει πρώτα ξαναδιατυπώσει τις ιδέες και τα συναισθήματα του προηγούμενου ομιλητή με ακρίβεια και ικανοποιητικά για το άτομο που μίλησε.”

Βλέπετε τί θα σήμαινε αυτό. Θα σήμαινε απλώς ότι προτού παρουσιάσετε τη δική σας άποψη, θα ήταν απαραίτητο να πετύχετε το πεδίο αναφοράς του άλλου ομιλητή - να καταλάβετε τις σκέψεις και τα αισθήματά του τόσο καλά ώστε να μπορείτε να τα συνοψίσετε για τον ίδιο. Ακούγεται απλό, έτσι δεν είναι; Αλλά όταν το επιχειρήσετε, θα ανακαλύψετε ότι είναι ένα από τα πιο δύσκολα πράγματα που θα έχετε προσπαθήσει ποτέ να κάνετε. Μόλις ωστόσο μπορέσετε να δείτε την άποψη του άλλου, τα δικά σας σχόλια θα πρέπει να αναθεωρηθούν δραστικά. Θα διαπιστώσετε επίσης ότι το συναίσθημα φεύγει από τη συζήτηση, οι διαφορές ελαττώνονται κι εκείνες οι διαφορές που παραμένουν είναι λογικές και κατανοητές.

Μπορείτε να φανταστείτε τί θα σήμαινε αυτού του είδους η προσέγγιση αν προβαλλόταν σε ευρύτερους τομείς… Θα σήμαινε ότι έχει εδραιωθεί πραγματική επικοινωνία και σχεδόν μια εγγύηση ότι θα μπορούσε να εξευρεθεί μια λογική λύση.

Εάν τότε αυτός ο τρόπος προσέγγισης είναι μία αποτελεσματική οδός για καλή επικοινωνία και καλές σχέσεις, όπως είμαι βέβαιος ότι θα συμφωνήσετε αν επιχειρήσετε το πείραμα που ανέφερα, τότε γιατί δεν χρησιμοποιείται και δεν δοκιμάζεται ευρύτερα; Θα προσπαθήσω ν’απαριθμήσω τις δυσκολίες που εμποδίζουν την εφαρμογή του.

Ανάγκη για Θάρρος. Κατ’αρχάς θέλει θάρρος, ένα προσόν που δεν είναι και τόσο διαδεδομένο. Είμαι υποχρεωμένος στον Dr. S.I. Hayakawa, τον σημασιολογιστή, που επισήμανε ότι για να συνεχίσει κάποιος την ψυχοθεραπεία μ’αυτόν τον τρόπο παίρνει μεγάλο ρίσκο και ότι χρειάζεται θάρρος. Αν πραγματικά καταλαβαίνετε έναν άλλον άνθρωπο μ’αυτόν τον τρόπο, αν είστε πρόθυμοι να μπείτε στον ιδιωτικό του κόσμο και να δείτε πώς του φαίνεται η ζωή, χωρίς καμμία προσπάθεια να κάνετε αξιολογητικές κρίσεις, ίσως διατρέχετε τον κίνδυνο να αλλάξετε εσείς οι ίδιοι. ‘Ισως δείτε τα πράγματα με τον δικό του τρόπο` ίσως διαπιστώσετε ότι έχει επηρεαστεί η δική σας νοοτροπία ή η δική σας προσωπικότητα.

Ο κίνδυνος να αλλάξουμε είναι ένα από τα πιο απειλητικά ενδεχόμενα που μπορεί να αντιμετωπίσουν πολλοί από μας.
Τεταμένα Συναισθήματα. Υπάρχει όμως κι ένα δεύτερο εμπόδιο. ‘Οταν τα συναισθήματα είναι πολύ δυνατά, τότε είναι και πιο δύσκολο να ενστερνιστούμε το πεδίο αναφοράς του άλλου ατόμου ή της ομάδας. Τότε ακριβώς είναι που γίνεται απαραίτητη η στάση μας αυτή, αν θέλουμε να πετύχουμε επικοινωνία. Από την εμπειρία μας στην ψυχοθεραπεία, αυτό το εμπόδιο δε φαίνεται ανυπέρβλητο. ‘Ενας τρίτος, που είναι σε θέση να παραμερίσει τα δικά του αισθήματα και τις αξιολογήσεις, μπορεί να προσφέρει μεγάλη βοήθεια ακούγοντας με κατανόηση κάθε άτομο ή ομάδα και διευκρινίζοντας τις απόψεις και τις στάσεις που έχει ο καθένας.

‘Εχουμε διαπιστώσει ότι η ύπαρξη ενός τρίτου είναι αποτελεσματική σε μικρές ομάδες όπου υπάρχουν αντικρουόμενες ή ανταγωνιστικές συμπεριφορές. ‘Οταν τα μέρη σε μια διαφωνία συνειδητοποιήσουν ότι γίνονται κατανοητά, ότι κάποιος βλέπει πώς φαίνεται η κατάσταση για τους ίδιους, οι δηλώσεις γίνονται λιγότερο υπερβολικές και λιγότερο αμυντικές και δεν είναι πλέον αναγκαία η διατήρηση της νοοτροπίας, “είμαι 100% σωστός και είσαι 100% λάθος”. Η επιρροή μιας τέτοιας καταλυτικής κατανόησης στην ομάδα επιτρέπει στα μέλη της να έρθουν ολοένα και πιο κοντά στην αντικειμενική αλήθεια που εμπεριέχεται σε μία σχέση. Μ’αυτόν τον τρόπο, εδραιώνεται αμοιβαία επικοινωνία και γίνεται πιο εφικτή κάποια συμφωνία.

Μπορούμε επομένως να πούμε, ότι παρ’όλο που τα έντονα συναισθήματα δυσχεραίνουν την κατανόηση του αντιπάλου, η πείρα ξεκαθαρίζει ότι ένας ουδέτερος με κατανόηση καταλυτικός διευκολυντής ή θεραπευτής μπορεί να υπερνικήσει αυτό το εμπόδιο σε μια μικρή ομάδα.

Περίληψη‘Εχω πει ότι η ως τώρα έρευνα και εμπειρία φανερώνουν ότι η αποτυχία στην επικοινωνία και η αξιολογητική τάση, που είναι το μεγαλύτερο εμπόδιο στην επικοινωνία , μπορούν να αποφευχθούν. Η επίλυση έρχεται με τη δημιουργία μιας συνθήκης στην οποία καθένα από τα διαφορετικά μέρη αρχίζει να κατανοεί το άλλο, βλέποντας τα πράγματα και από αντίπαλη σκοπιά. Στην πράξη αυτό έχει επιτευχθεί, ακόμα κι όταν τα αισθήματα είναι πολύ έντονα, με την επιρροή ενός ατόμου που είναι πρόθυμο να καταλάβει με ενσυναίσθηση κάθε άποψη και το οποίο κατ’αυτόν τον τρόπο δρα ως καταλύτης προκειμένου να διευκολύνει την περαιτέρω επικοινωνία.

Αυτή η διαδικασία έχει σημαντικά χαρακτηριστικά. Μπορεί να γίνει η αρχή από το ένα μέρος, χωρίς να περιμένουμε το άλλο να είναι έτοιμο. Μπορεί να ξεκινήσει ακόμη κι από ένα ουδέτερο, τρίτο πρόσωπο αρκεί αυτό να μπορεί να κερδίσει την ελάχιστη δυνατή συνεργασία του ενός από τα δύο μέρη.

Αυτή η διαδικασία μπορεί να αντιμετωπίσει τις ανειλικρίνιες, τις αμυντικές υπερβολές, τα ψέματα, την “υποκριτική βιτρίνα” που χαρακτηρίζει σχεδόν κάθε αποτυχία στην επικοινωνία. Αυτές οι αμυντικές δυσλειτουργίες λιγοστεύουν με εκπληκτική ταχύτητα μόλις οι άνθρωποι ανακαλύψουν ότι η μόνη πρόθεση είναι να καταλάβουν, όχι να κρίνουν.

Αυτή η προσέγγιση οδηγεί σταθερά και γρήγορα προς την ανακάλυψη της αλήθειας, προς μια πραγματική εκτίμηση των αντικειμενικών εμποδίων στην επικοινωνία. Η απόρριψη σε κάποιο βαθμό της αμυντικής στάσης από το ένα μέρος οδηγεί σε περαιτέρω απόρριψη της αμυντικής στάσης από το άλλο μέρος, κι έτσι πλησιάζουμε στην αλήθεια.

Αυτή η διαδικασία σταδιακά επιτυγχάνει αμοιβαία επικοινωνία. Η αμοιβαία επικοινωνία έχει ως στόχο τη λύση ενός προβλήματος και όχι την επίθεση εναντίον ενός ατόμου ή μιας ομάδας. Οδηγεί σε μια κατάσταση στην οποία καταλαβαίνω πώς το πρόβλημα φαίνεται σ’εσένα αλλά και σ’εμένα, κι εσύ βλέπεις πώς φαίνεται σ’εμένα αλλά και σ’εσένα. Καθορισμένο με τόση ακρίβεια και ρεαλισμό, το πρόβλημα είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα υποκύψει στην έξυπνη επίθεση` ή εάν είναι μερικώς άλυτο, θα γίνει με ανακούφιση αποδεκτό ως έχει.

Φαίνεται λοιπόν ότι αυτή είναι μία λύση του πειραματικού σωλήνα όσον αφορά την αποτυχία στην επικοινωνία, όπως συμβαίνει στις μικρές ομάδες. Μπορούμε να πάρουμε αυτή τη μικρής κλίμακας απάντηση, να την ερευνήσουμε περισσότερο, να την αναλύσουμε, να την αναπτύξουμε και να την εφαρμόσουμε στην τραγική και σχεδόν μοιραία αποτυχία στην επικοινωνία που απειλεί την ίδια την ύπαρξη του σύγχρονου κόσμου μας; Μου φαίνεται ότι αυτή είναι μια πιθανότητα και μια πρόκληση που θα έπρεπε να εξερευνήσουμε.