Θεωρίες Ηθικής Ανάπτυξης

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η οικογένεια αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες της ηθικής ανάπτυξης του παιδιού. Η συμβολή της στη διαμόρφωση και ανάπτυξη της ηθικότητας των παιδιών είναι καταλυτική. Η οικογένεια είναι ένα σύνθετο σύστημα αλλά ταυτόχρονα είναι η πρώτη κοινωνική ομάδα που εντάσσεται ο άνθρωπος με τη γέννηση του.

Ο άνθρωπος αρχίζει να αναπτύσσεται ψυχοσωματικά, γνωστικά και ψυχοπνευματικά μέσα στα πλαίσια της οικογένειας. Οι επιδράσεις που ασκεί η οικογένεια στο παιδί είναι μεγάλες και επηρεάζουν τη διαμόρφωση της προσωπικότητας των παιδιών. Οι επιδράσεις της οικογένειας στον άνθρωπο είναι τόσο καταλυτικές ώστε να επηρεάζεται όλη η μετέπειτα ζωή του.

Η οικογένεια, που αποτελεί τον πρώτο κοινωνικό πυρήνα, επηρεάζει τόσο τη γενικότερη ανάπτυξη των παιδιών όσο και την ειδικότερη ανάπτυξη της ηθικότητας. Η επίδραση που ασκεί η οικογένεια στην ηθική ανάπτυξη των παιδιών έχει οδηγήσει τους μελετητές και τους ερευνητές να αναλύσουν συστηματικότερα και πιο εμπεριστατωμένα τις αλληλεπιδράσεις που παρατηρούνται στην οικογενειακή εστία. Για να γίνει, όμως, μία μελέτη και ανάλυση της επίδρασης που ασκεί η οικογένεια στην ηθική ανάπτυξη των παιδιών οφείλουμε να γνωρίζουμε τους όρους ηθική ανάπτυξη, ηθικότητα και οικογένεια.

Hθική ανάπτυξη και αγωγή του παιδιού είναι ο τρόπος που ο άνθρωπος φθάνει στην ικανότητα να επιλύει τις αντιθέσεις ανάμεσα στις εγωκεντρικές ανάγκες και τάσεις του και στις υποχρεώσεις του να ενεργεί θετικά ως προς τις ανάγκες και τα δικαιώματα των άλλων (Κακαβούλης, 1994).

Ηθικότητα είναι η ικανότητα του ατόμου να ξεχωρίζει το «καλό» από το «κακό». Σύμφωνα με την ηθικότητα ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να υπακούει τόσο στους ηθικούς κανόνες που έχει θεσπίσει η κοινωνία όσο και στους εσωτερικά θεσπισμένους κανόνες.

Οικογένεια είναι μία κοινωνικά αναγνωρισμένη και παραδοσιακά καθιερωμένη μορφή συμβίωσης των μελών της κοινωνίας (Τσαρδάκης, 1987). Ο Goode αναφέρει τέσσερις διαφορετικές μορφές οικογένειας:

α) η πυρηνική οικογένεια: Η πυρηνική οικογένεια είναι η πιο διαδεδομένη μορφή οικογένειας στη σύγχρονη εποχή. Αυτή η μορφή οικογένειας περιλαμβάνει το σύζυγο, τη σύζυγο και το ένα ή περισσότερα παιδιά. Μία σύγχρονη πυρηνική οικογένεια έχει την ακόλουθη σύνθεση: ο σύζυγος, η σύζυγος και δύο, συνήθως, παιδιά.

β) η διευρυμένη οικογένεια: Η διευρυμένη οικογένεια είναι πολυπληθέστερη σε σύγκριση με την πυρηνική. Εκτός από το σύζυγο, τη σύζυγο και τα παιδιά, που περιλαμβάνει και η πυρηνική οικογένεια, η διευρυμένη οικογένεια περιλαμβάνει τους παππούδες, τους θείους ή άλλα συγγενικά πρόσωπα που συγκατοικούν κάτω από την ίδια οικογενειακή εστία.

γ) η πολυγυνία: Η πολυγυνία είναι μία μορφή οικογένειας, κατά την οποία ο άνδρας έχει δύο ή περισσότερες συζύγους. Το νοικοκυριό αποτελείται από δύο ή περισσότερες πυρηνικές οικογένειες, των οποίων οικογενειών ο άνδρας – σύζυγος είναι ο ίδιος.

δ) η πολυανδρία: Στην πολυανδρία παρατηρείται το φαινόμενο μία γυναίκα να έχει δύο ή περισσότερους συζύγους.

Η πολυγυνία και η πολυανδρία δεν είναι διαδεδομένες μορφές οικογένειας στη σύγχρονη εποχή αλλά τις μορφές αυτές τις συναντάμε σε κάποιες αφρικανικές ή ασιατικές χώρες. Η πυρηνική είναι συνηθισμένη μορφή οικογένειας στα σύγχρονα αστικά κέντρα. Η πυρηνική είναι η μορφή οικογένειας που συναντάμε συνηθέστερα στην Ελλάδα. Αντίθετα, στις αγροτικές περιοχές πιο συνηθισμένη μορφή οικογένειας είναι η διευρυμένη.

Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας μας θα παρουσιαστούν, περιληπτικά, οι θεωρίες της ηθικής ανάπτυξης. Οι μελετητές και οι ερευνητές που έχουν ασχοληθεί με την ηθική ανάπτυξη έχουν διατυπώσει τις σκέψεις, τις απόψεις τους και έχουν διαμορφωθεί οι αντίστοιχες θεωρίες της ηθικής ανάπτυξης. Οι θεωρίες που έχουν διαμορφωθεί ταξινομούνται σε τρεις γενικές θεωρίες: α) στις θεωρίες των εξελικτικών σταδίων β) στις θεωρίες της εσωτερίκευσης των ηθικών αρχών και γ) στις κοινωνικές θεωρίες της ηθικής ανάπτυξης. Στο κεφάλαιο της εργασίας που ακολουθεί θα αναλυθούν, συνοπτικά, οι θεωρίες της εσωτερίκευσης της ηθικής.

ΘΕΩΡΙΕΣ ΗΘΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Η ηθική ανάπτυξη του ανθρώπου έχει αποτελέσει κατά καιρούς αντικείμενο εκτεταμένων επιστημονικών ερευνών και μελετών. Η σπουδαιότητα της ηθικής ανάπτυξης έχει αποτελέσει το έναυσμα για την εμφάνιση διαφόρων θεωριών από τους επιστήμονες και τους μελετητές. Οι κύριες θεωρίες της ηθικότητας που έχουν εμφανιστεί είναι: α) η ψυχαναλυτική θεωρία β) η θεωρία της κοινωνικής μάθησης γ) η θεωρία των προσωπικών βουλητικών ιδιοτήτων δ) η γνωστικο – εξελικτική θεωρία ε) η γνωστικο – συναισθηματική θεωρία και στ) η κοινωνικο – ηθική θεωρία.

Καθεμιά από τις προαναφερθείσες θεωρίες εξετάζει και παρουσιάζει την ηθικότητα από μία κυρίως άποψη. Κυριότερος εκπρόσωπος της ψυχαναλυτικής θεωρίας είναι ο Freud, ενώ της θεωρίας της κοινωνικής μάθησης ο Bandura. Οι Lepper και Dienstbier είναι οι πιο γνωστοί εκπρόσωποι της θεωρίας των προσωπικών βουλητικών ιδιοτήτων, ενώ οι αντίστοιχοι της γνωστικο – εξελικτικής θεωρίας είναι οι Piaget και Kohlberg. Τέλος, κυριότερος εκπρόσωπος της γνωστικο – συναισθηματικής θεωρίας είναι ο Hoffman και της κοινωνικο – ηθικής θεωρίας ο Milgram.

Η ψυχαναλυτική θεωρία του Freud υποστηρίζει ότι η ηθικότητα παρουσιάζεται στον άνθρωπο ως συναίσθημα. Η ηθικότητα παρουσιάζεται, κυρίως, στην ηλικία των 5 ετών ως συναίσθημα της ενοχής. Το παιδί υφίσταται πολλές απαγορεύσεις, ενοχές και ματαιώσεις και αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αναπτύσσει το συναίσθημα της ενοχής σε διάφορες απαγορευμένες πράξεις. Οι ψυχαναλυτικοί εκπρόσωποι της θεωρίας υποστηρίζουν ότι οι βασικές διεργασίες της δημιουργίας της ηθικής συνείδησης ξεκινούν από την ηλικία των 5-6 ετών αφού αυτή την χρονική περίοδο αρχίζει η αλληλεπίδραση των τριών στοιχείων της προσωπικότητας: το Εκείνο, το Εγώ και το Υπερεγώ.

Η μίμηση και η ταύτιση αποτελούν τον πυρήνα της θεωρίας της κοινωνικής μάθησης. Η θεωρία της κοινωνικής μάθησης δίνει έμφαση στις εξωτερικές – κοινωνικές επιδράσεις στο παιδί. Ασχολείται με την ταύτιση – μίμηση ηθικών προτύπων και με την ενίσχυση ή την αξιολόγηση της ηθικής συμπεριφοράς.

Η θεωρία των προσωπικών βουλητικών ιδιοτήτων δίνει μεγάλη έμφαση στην ηθικότητα ως αποτέλεσμα της προσωπικότητας του ατόμου. Δεν πιστεύουν οι εκπρόσωποι της θεωρίας στην επίδραση και επιβολή των εξωτερικών κοινωνικών ή άλλων ηθικών κανόνων, αλλά στην ηθικότητα που προέρχεται από τα προσωπικά χαρακτηριστικά κάθε ατόμου.

Η γνωστικο – εξελικτική θεωρία έχει ως στόχο να μελετήσει τις ανώτερες πνευματικές διεργασίες και δομές της σκέψης που έχουν ως αποτέλεσμα την ηθική κρίση και πράξη. Το παιδί που δέχεται ηθικές επιδράσεις από άτομο ανωτέρου σταδίου ηθικότητας από αυτό που το ίδιο εντάσσεται έχει τη δυνατότητα να καλλιεργήσει την ηθική του σκέψη και να περάσει στο επόμενο εξελικτικό στάδιο.

Η γνωστικο – συναισθηματική θεωρία υποστηρίζει ότι η ηθικότητα αναπτύσσεται στον άνθρωπο με βάση την εσωτερική συνειδητοποίηση. Το άτομο αναπτύσσει τις ηθικές αρχές του και υπακούει στους ηθικούς κανόνες εξαιτίας της συνειδητοποίησης της τήρησης των κανόνων και όχι εξαιτίας κάποιας εξωτερικής επιβολής. Το άτομο εφαρμόζει τους νόμους χωρίς να νοιώθει το άγχος της τιμωρίας και χωρίς να προσμένει αμοιβή. Οι γονείς είναι οι κύριοι φορείς της προσπάθειας να συνειδητοποιήσουν και να αναπτύξουν τα παιδιά την ηθικότητα και την αλτρουιστική συμπεριφορά.

Τέλος, η κοινωνικο – ηθική θεωρία θεωρεί ότι οι ηθικές αρχές αποτελούν τη βάση για τη σωστή λειτουργία της κοινωνίας. Η κοινωνία δε μπορεί να λειτουργήσει ομαλά με την επιβολή των ηθικών της κανόνων στον άνθρωπο, αλλά η εύρυθμη λειτουργίας της εξαρτάται από την υιοθέτηση των κοινωνικών της κανόνων από το ίδιο το άτομο ως προσωπικοί ηθικοί κανόνες.

Στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε τα στάδια που διέρχεται το παιδί κατά τη διάρκεια της ηθικής ανάπτυξης, σύμφωνα με τον Piaget και τον Kohlberg. Ο άνθρωπος πριν φθάσει στο επίπεδο της αυτόνομης ηθικής περνάει κάποια άλλα επίπεδα και στάδια για να φθάσει στο ανώτατο επίπεδο ηθικής ανάπτυξης. Δεν είναι, βέβαια, εφικτό όλα τα άτομα να φθάνουν στην αυτόνομη ηθική, το «προνόμιο» της ηθικής αυτονομίας ελάχιστοι το κατακτούν. Μεγάλη σημασία στην ανάπτυξη της ηθικότητας του ατόμου παίζουν το οικογενειακό, το πολιτιστικό, αλλά και το γενικότερο κοινωνικό περιβάλλον.

ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΚΑΙ ΣΤΑΔΙΑ ΗΘΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ

Ο πρώτος διαχωρισμός των σταδίων της ηθικής ανάπτυξης των ανθρώπων είναι του Piaget. Ο Piaget με βάση κάποια ζεύγη ιστοριών με ηθικά διλήμματα* καθόρισε τα στάδια της ηθικής ανάπτυξης των παιδιών.

Ξεκινώντας το παιδί από ένα κινητικό – τελετουργικό στάδιο, στο οποίο το παιδί βρίσκεται την περίοδο της προσχολικής ηλικίας, προχωρά στο στάδιο του ηθικού ρεαλισμού και της ετερόνομης ηθικής (8ο και 9Ο έτος). Τα παιδιά που βρίσκονται σ’ αυτό το στάδιο κρίνουν τη σοβαρότητα του παραπτώματος ή του σφάλματος των ηθικών διλημμάτων με βάση την πρόθεση του θύτη ή του πταίσαντος. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας δε μπορούν να διακρίνουν την πρόθεση του πταίσαντος αλλά θεωρούν ότι οι ηθικοί κανόνες είναι αμετάβλητοι, αναντικατάστατοι και μόνιμα καθορισμένοι. Έχουν την πεποίθηση ότι οι ηθικοί κανόνες υπάρχουν και έχουν καθοριστεί από τους ενήλικες και αυτά είναι υποχρεωμένα να τους υπακούουν.

Αντίθετα, τα παιδιά από την ηλικία του 9ου έτους και άνω βρίσκονται στο στάδιο της αυτόνομης ηθικής. Όταν τα παιδιά βρίσκονται σ’ αυτό το στάδιο κρίνουν τη σοβαρότητα του παραπτώματος ή του σφάλματος των ηθικών διλημμάτων με βάση την πρόθεση του πταίσαντος. Το στάδιο αυτό της ηθικής ανάπτυξης συντελεί ώστε τα παιδιά να μην κρίνουν τη σοβαρότητα των ηθικών διλημμάτων με βάση το μέγεθος της ζημιάς, όπως συνέβαινε στο προηγούμενο στάδιο. Τα παιδιά του προηγούμενου σταδίου δεν έχουν την ικανότητα να κρίνουν την πρόθεση του πταίσαντος και να παίρνουν τις σωστές θέσεις στα ηθικά διλήμματα που τους παρουσιάζονται.

Τα παιδιά έχουν την ικανότητα στο στάδιο της αυτόνομης ηθικής να διακρίνουν την πρόθεση του πταίσαντος και να παίρνουν σωστές θέσεις στα διάφορα ηθικά διλήμματα που τους παρουσιάζονται. Επίσης, θεωρούν τους ηθικούς κανόνες ως κοινωνικές συμβατικότητες που σκοπό έχουν την καλύτερη τάξη των πραγμάτων στην κοινωνία. Τα παιδιά αυτού του σταδίου της ηθικής αυτονομίας αποκτούν περισσότερη ικανότητα στην κρίση των ηθικών διλημμάτων που τους παρουσιάζονται σε σύγκριση με τα παιδιά του σταδίου της ετερόνομης ηθικής.

Ο Kohlberg παρουσιάζεται διαφοροποιημένος όσο αφορά το διαχωρισμό των σταδίων της ηθικής ανάπτυξης των παιδιών. Πιστεύει ότι η ηθική ανάπτυξη του παιδιού διαχωρίζεται σε τρία διαφορετικά επίπεδα, ενώ το κάθε επίπεδο περιλαμβάνει δύο στάδια.

Σύμφωνα με τον Kohlberg το πρώτο επίπεδο ηθικότητας είναι το προηθικό, που κυριαρχεί στην προσχολική ηλικία, και περιλαμβάνει τα δύο ακόλουθα στάδια: α) την ηθική που εστιασμένη στην τιμωρία και την υπακοή και β) την ηθική του αφελούς συντελεστικού ηδονισμού.

Το δεύτερο επίπεδο της κατηγοριοποίησης του ηθικότητας, σύμφωνα με τον Kohlberg, είναι η συμβατική ηθική, που κυριαρχεί στη σχολική ηλικία, και περιλαμβάνει τα δύο ακόλουθα στάδια: α) την ηθική του «καλού παιδιού» και β) την ηθική της «έννομης τάξης».

Τέλος, το τρίτο επίπεδο της ηθικότητας είναι η αυτόνομη ηθική, στο οποίο, όμως, επίπεδο φθάνουν ελάχιστα άτομα. Η αυτόνομη ηθική εμφανίζεται στην εφηβική ηλικία και περιλαμβάνει τα ακόλουθα στάδια: α) την ηθική του κοινωνικού συμβολαίου και β) την ηθική των προσωπικών αξιών.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η οικογένεια συμβάλλει στην ηθική ανάπτυξη του παιδιού όταν μεταξύ γονέων και παιδιών υπάρχουν ισχυροί δεσμοί αγάπης. Επίσης, η οικογένεια συντελεί στην υιοθέτηση ηθικών κανόνων από το παιδί στην περίπτωση κατά την οποία οι γονείς έχουν σταθερές αρχές ηθικής και χρησιμοποιούν μεθόδους πειθαρχίας με σαφήνεια, αμεσότητα και συνέπεια.

Οι ίδιοι οι γονείς πρέπει να αποτελούν πρότυπα για τα παιδιά τους αφού τα παιδιά έχουν την τάση να επηρεάζονται πρωτίστως από τους γονείς τους. Η ανάπτυξη και ειδικότερα η ηθική ανάπτυξη των παιδιών γίνεται μέσα στα πλαίσια της οικογένειας. Είναι καθοριστικό οι γονείς να περιβάλλουν τα παιδιά τους με αγάπη και στοργή και συμβάλουν στην ανάπτυξη ηθικής συμπεριφοράς από τα παιδιά.

Οι γονείς και οι δάσκαλοι, οι οποίοι πρέπει να αποτελούν πρότυπα ηθικής για το παιδί, οφείλουν να συμβάλλουν με τις πράξεις και τις δραστηριότητες τους στην ανάπτυξη της ηθικότητας των παιδιών. Η ανάπτυξη της ηθικότητας στα παιδιά δεν είναι εύκολη αλλά αντίθετα παρουσιάζει πολλές δυσκολίες. Οι γονείς και οι δάσκαλοι οφείλουν να λάβουν υπόψη τους αρκετές παραμέτρους που αφορούν την ηθική ανάπτυξη των παιδιών.

Ο φόβος που προξενούν κάποιοι γονείς ή δάσκαλοι στα παιδιά αλλά και η χρησιμοποίηση βίας δεν συντελούν στην ηθική ανάπτυξη των παιδιών αλλά αντίθετα αποτελούν τροχοπέδη τόσο στην ανάπτυξη της ηθικότητας των παιδιών όσο και στη γενικότερη διαμόρφωση προσωπικότητας τους. Η αμοιβαία εμπιστοσύνη, η αγάπη, η ειλικρίνεια, ο σεβασμός και η εκτίμηση διευκολύνουν την υιοθέτηση ηθικών κανόνων από τα παιδιά. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά οδηγούν το παιδί στην υπευθυνότητα και στην ηθική αυτονομία, καθώς η ηθική ετερονομία της νηπιακής ηλικίας μεταβάλλεται κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας σε ηθική αυτονομία.

Η υιοθέτηση από τα παιδιά κοινωνικών ρόλων αλλά και κανόνων αποτελεί πρώτιστο έργο για το γονέα και το δάσκαλο. Όταν το παιδί αντιληφθεί ότι ζει σε μία κοινωνία με ηθικούς κανόνες τότε γίνεται ευκολότερη η διαμόρφωση του συναισθήματος της δικαιοσύνης. Το παιδί αντιλαμβάνεται την έννοια της δικαιοσύνης και ευαισθητοποιείται πάνω σ’ αυτή τη διάσταση της ζωής. Η υιοθέτηση εσωτερικών κοινωνικών κανόνων και αξιών από το παιδί έχει ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση εσωτερικής πειθαρχίας, που οδηγεί στην ανάπτυξη της κοινωνικής ηθικότητας, ειδικότερα, αλλά και την γενικότερη ανάπτυξη της ηθικότητας.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ο γονέας για να πετύχει τη σωστή, ολοκληρωμένη και ώριμη ανάπτυξη της ηθικότητας του παιδιού του οφείλει να διακρίνεται από κάποια χαρακτηριστικά. Ο γονέας που θέλει να αποκτήσει το παιδί του ώριμη ηθικότητα πρέπει, αρχικά, να είναι στοργικός μ’ αυτό. Να έχει αναπτύξει μία στενή και ζεστή σχέση με το παιδί του και να του δείχνει αγάπη και στοργή, τα δύο στοιχεία που είναι απαραίτητα για τη γενικότερη, και όχι μόνο ηθική, ανάπτυξη του παιδιού. Η στάση και η συμπεριφορά που εμφανίζει ο γονέας απέναντι στο παιδί του αλλά και στους συνανθρώπους του πρέπει να θετική και καλοπροαίρετη για να γίνεται, τελικά, ο γονέας το πρότυπο ηθικότητας του παιδιού του.

Ο γονέας οφείλει να αναπτύξει την επαγωγική συζήτηση με το παιδί του. Με την επαγωγική συζήτηση γίνονται κατανοητές στο παιδί οι συνέπειες των πράξεων του τόσο στο ίδιο και στους γονείς του όσο και στους άλλους συνανθρώπους του. Η επαγωγική συζήτηση δίνει τη δυνατότητα στο γονέα να μιλήσει στο παιδί του για ηθικά συναισθήματα είτε αρνητικά είτε θετικά.

Ο γονέας που χρησιμοποιεί την επαγωγική συζήτηση ως κύρια μέθοδο ηθικής αγωγής του παιδιού έχει τη δυνατότητα να εξηγήσει στο παιδί του, τυχόν, αρνητικούς πειρασμούς, που θα παρουσιαστούν στη ζωή του, ώστε να μην είναι δυνατό το παιδί να προσελκυστεί από τους πιθανούς πειρασμούς αλλά και να έχει τη δυνατότητα να επανορθώσει τα σφάλματα του. Η επαγωγική συζήτηση συμβάλλει, επίσης, στην παραδοχή από μέρους των παιδιών των σφαλμάτων τους, στην έκφραση από τα παιδιά της συγνώμης αλλά και της ανάπτυξης αλτρουιστικής συμπεριφοράς.

Πολύ σημαντικό στοιχείο της ηθικής ανάπτυξης των παιδιών είναι η εφαρμογή των ηθικών κανόνων από τον ίδιο το γονέα. Δεν αρκεί ο γονέας να διακηρύσσει τους ηθικούς κανόνες και να συμβουλεύει τα παιδιά του αλλά οφείλει να αποτελεί ο ίδιος ηθικό πρότυπο. Το παιδί έχει την τάση να μιμείται τους γονείς του και αυτό έχει ως αποτέλεσμα να υιοθετεί και τους ηθικούς κανόνες και τα κριτήρια που πρεσβεύουν οι γονείς του. Η οικογένεια πρέπει να έχει ως στόχο της την ανατροφή παιδιών που να διακρίνονται για την υπευθυνότητα τους, την ευγένεια τους, την εντιμότητα τους, την αυτοπεποίθηση τους, την αλτρουιστική τους συμπεριφορά αλλά και τις ηθικές τους αρχές.

Συνοπτική παρουσίαση των σταδίων της ηθικής ανάπτυξης κατά Kohlberg.

Επίπεδο I Προσυμβατικό

Στάδιο 1
Ετερόνομη ηθική. Αμοιβή και τιμωρία (σωστό είναι αυτό που αποφεύγει την τιμωρία).

Στάδιο 2
Ατομιστική ηθική. Προσωπικό ενδιαφέρον (σωστό είναι αυτό που σε ευχαριστεί).

Επίπεδο II Συμβατικό

Στάδιο 3
Αμοιβαίες διαπροσωπικές προσδοκίες, σχέσεις, και διαπροσωπική συμμόρφωση (σωστό είναι αυτό που σε καθιστά στους άλλους αποδεκτό).

Στάδιο 4
Τήρηση του νόμου και της τάξης (το σωστό συμπίπτει με τους γραπτούς νόμους, κανόνες).

Επίπεδο III Μετασυμβατικό

Στάδιο 5
Ηθική του κοινωνικού συμβολαίου (τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν προτεραιότητα έναντι των νόμων).

Στάδιο 6
Ηθική των πανανθρώπινων αρχών (η ηθική είναι υπόθεση της προσωπικής συνείδησης του καθενός).
------------------------
* Ηθικά διλλήματα:

1. Η μητέρα της Τζένης της υπόσχεται ότι μπορεί να πάει στο χορό του Σαββάτου αν δεχτεί να πλένει τα πιάτα όλη την εβδομάδα. Η Τζένη πλένει τα πιάτα, αλλά το Σάββατο η μητέρα της τής λέει ότι άλλαξε γνώμη και ότι δεν της επιτρέπει να πάει στο χορό. Η Τζένη φεύγει κρυφά από το σπίτι, πηγαίνει στο χορό και λέει το μυστικό της στη Μαίρη, την αδερφή της. Πρέπει η Μαίρη να το πει στη μητέρα τους; Γιατί;

2. Σε μια πόλη, κάπου στην Ευρώπη, μια γυναίκα πέθαινε από καρκίνο. Υπήρχε ένα φάρμακο που μπορούσε να τη σώσει, ένα είδος ραδίου που είχε ανακαλύψει πρόσφατα ένας φαρμακοποιός της πόλης. Ο φαρμακοποιός χρέωνε το φάρμακο 2.000 ευρώ, δέκα φορές ακριβότερα από όσο του κόστιζε. Ο σύζυγος της άρρωστης γυναίκας, ο Χανς, πήγε σε όλους τους γνωστούς του να δανειστεί χρήματα, αλλά δεν μπόρεσε να συγκεντρώσει παρά μόνο τα μισά από όσα κόστιζε το φάρμακο. Είπε στο φαρμακοποιό ότι η γυναίκα του πέθαινε και του ζήτησε να του πουλήσει το φάρμακο φθηνότερα ή να του επιτρέψει να το πληρώσει αργότερα. Αλλά ο φαρμακοποιός αρνήθηκε. Ο Χανς, απελπισμένος, διάρρηξε το φαρμακείο για να κλέψει το φάρμακο για τη σύζυγό του. Έπρεπε να κάνει κάτι τέτοιο; Γιατί;