Γιατί επαναλαμβάνουμε επώδυνα μοτίβα στις σχέσεις μας

Ο «καταναγκασμός της επανάληψης» είναι μια βασική έννοια σε όλες τις ψυχοθεραπείες. Ο καταναγκασμός της επανάληψης είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρων επειδή αυτό που επαναλαμβάνεται δεν είναι ευχάριστο. Αντιθέτως, είναι συνήθως ένα επώδυνο και καταστροφικό μοτίβο συναισθημάτων και συμπεριφοράς.

Πώς ερμηνεύουν οι διάφοροι τύποι θεραπευτών την επανάληψη

Οι διαφορετικές ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις εξηγούν τα αίτια με ποικίλους τρόπους. Για παράδειγμα, οι συμπεριφορικοί θεραπευτές αντιμετωπίζουν τις επαναλήψεις ως κακές συνήθειες που μπορούν να αλλάξουν με τη μάθηση. Οι γνωστικοί θεραπευτές θεωρούν τις επαναλήψεις ως παράλογους τρόπους σκέψης που μπορούν να αλλάξουν με ορθολογική σκέψη. Οι ψυχαναλυτικοί θεραπευτές εντοπίζουν τις επαναλήψεις σε παιδικές εμπειρίες που επαναλαμβάνονται στην ενήλικη ζωή. Για παράδειγμα, τα παιδιά που κακοποιούνται συχνά μεγαλώνουν για να γίνουν κακοποιητές ή θύτες ως ενήλικες.

Ο Freud πίστευε ότι ο καταναγκασμός της επανάληψης ήταν μια αντανάκλαση του ενστίκτου του θανάτου – μια ασυνείδητη τάση προς την αυτοκαταστροφή. Οι περισσότεροι ψυχαναλυτές έχουν απορρίψει την έννοια του ενστίκτου του θανάτου και πιστεύουν ότι αυτές οι επαναλαμβανόμενες συναισθηματικές καταστάσεις και συμπεριφορές ήταν αρχικά προσαρμοστικές και απαραίτητες για την ψυχική επιβίωση του παιδιού, αλλά στην ενήλικη ζωή είναι αυτοκαταστροφικές.

Πολλοί σύγχρονοι ψυχαναλυτές αντιλαμβάνονται την επανάληψη ως μια προσπάθεια κυριαρχίας – την ελπίδα ότι αυτή τη φορά η μητέρα ή ο πατέρας ή ο παππούς (ή τα υποκατάστατά τους) θα συμπεριφερθούν διαφορετικά. Από αυτή την άποψη, η γυναίκα που προσπαθεί να αποπλανήσει τον άνδρα αναλυτή της μέσω της σαγήνης και κάνοντας όμορφα σχόλια, ασυνείδητα εύχεται ο άνδρας αναλυτής (πατέρας) να μην εκδηλώσει τα σεξουαλικά του συναισθήματα προς αυτήν όπως έκανε ο πατέρας της.

Μετάθεση, προβολή και μεταβίβαση

Ο καταναγκασμός της επανάληψης εκδηλώνεται μέσω διαδικασιών όπως η μετάθεση και η προβολή. Η μετάθεση περιλαμβάνει τη βίωση και τη μεταχείριση ενός προσώπου σαν να ήταν ένα άλλο. Έτσι, ο ασθενής μπορεί να βιώνει τον αναλυτή σαν να ήταν η μητέρα του.

Η προβολή περιλαμβάνει τη βίωση ενός άλλου προσώπου ως έχοντος συναισθήματα που έχετε εσείς. Για παράδειγμα, ο ασθενής αισθάνεται ένοχος και βιώνει τον αναλυτή ως να πιστεύει ότι είναι κακός. Στην ψυχανάλυση, τα συναισθήματα και οι εμπειρίες που έχει ο ασθενής προς τον αναλυτή ονομάζονται «μεταβίβαση» και η ανάλυση της μεταβίβασης βρίσκεται στο επίκεντρο της ψυχαναλυτικής διαδικασίας.

Επεξεργασία μέσω της επανάληψης και της μεταβίβασης

Ο καταναγκασμός της επανάληψης και η μεταβίβαση δεν εμφανίζονται μόνο στην ψυχοθεραπεία και την ψυχανάλυση – εμφανίζονται στη ζωή μας σε καθημερινή βάση. Η μόνη διαφορά είναι ότι στην ψυχανάλυση, οι επαναλήψεις και η μεταβίβαση εντοπίζονται μέσω των συνειρμών και έχουμε τη δυνατότητα να τις αναλύσουμε.

Μέσω της επεξεργασίας και της ανάλυσης μπορούμε να διακρίνουμε τον αναλυτή από το πρόσωπο με το οποίο αναπτύξαμε αυτό το μοτίβο στην παιδική μας ηλικία και να εσωτερικεύσουμε έναν νέο τρόπο να σχετιζόμαστε και να αισθανόμαστε.

Για παράδειγμα, έχω μια ασθενή που με βιώνει ως αδιάφορο γι’ αυτήν με τον τρόπο που βίωσε τη μητέρα της. Αυτό την κάνει παραδόξως να θέλει απεγνωσμένα να με προκαλεί και να θυμώνει μαζί μου επειδή δεν «τσιμπάω». Αυτό το βιώνει τόσο με τον σύζυγό της, τους φίλους και τους συναδέλφους της όσο και με εμένα. Αλλά μαζί μου έχει καταφέρει να δει ότι αυτός είναι ένας φακός μέσα από τον οποίο βιώνει τον κόσμο.

Στις σχέσεις μας με τους εραστές, τους φίλους, τους συζύγους, τις συζύγους, τα παιδιά, τους φίλους και τους συναδέλφους μας, οι επαναλήψεις (με βάση τον φακό μέσα από τον οποίο χρωματίζουμε τον κόσμο) γενικά δεν εντοπίζονται και δεν γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας. Στην εργασία μου με τους θεραπευόμενους, το περιγράφω ως κάτι παρόμοιο με τη μηχανή καρότου του Μπαγκς Μπάνι. Ό,τι κι αν έβαζε μέσα, έβγαινε με τη μορφή καρότου.

Η διαδικασία «επεξεργασίας» διαρκεί πολύ καιρό. Δεν σταματάμε απλώς να κάνουμε ή να αισθανόμαστε τον τρόπο που βιώνουμε ως «φυσικό» και αυτό που κάνουμε σε όλη μας τη ζωή. Επιπλέον, η διακοπή ενός επαναλαμβανόμενου μοτίβου συνήθως συνεπάγεται την εγκατάλειψη κάποιου πράγματος.

Αυτή είναι η βάση γι’ αυτό που οι ψυχαναλυτές αποκαλούν «αντίσταση». Αν οι άνθρωποι δυσκολεύονται τόσο πολύ να σταματήσουν ένα μοτίβο συμπεριφοράς που τους προκαλεί πόνο, το μοτίβο πρέπει να έχει κάποια λειτουργία. Το πιο συγκεκριμένο και συνειδητό παράδειγμα είναι οι εθισμοί. Η έκσταση της ηρωίνης ή της νίκης σε ένα τυχερό παιχνίδι είναι τόσο έντονη που ο εθισμένος δεν μπορεί να την εγκαταλείψει, παρά το γεγονός ότι καταστρέφει την οικογένεια, την καριέρα, τις φιλίες του κ.λπ.