Αρχαία Ελληνική Κωμωδία: Δομή της Αρχαίας Κωμωδίας - Επιρρηματικοί αγώνες

1. Είναι απόλυτα φυσικό, και το περιμέναμε, οι Κωμωδίες να περιέχουν λογής λογής συγκρούσεις: διαφωνίες, αντεγκλήσεις, αντιδικίες, ακόμα και πολεμικές αψιμαχίες.

 

Σημαντική και ως ένα σημείο απροσδόκητη είναι η διαπίστωση ότι στο πλαίσιο της Αρχαίας Κωμωδίας οι περισσότερες από αυτές τις συγκρούσεις ακολουθούν ένα σταθερό σχήμα, αυτό που οι φιλόλογοι αναγνωρίζουν και ορίζουν ως Επιρρηματικό Αγώνα.

 

2. Στην παραδοσιακή κρυσταλλωμένη μορφή τους οι Επιρρηματικοί αγώνες έχουν την ακόλουθη μορφή:

 

(α) Ωδή (β) Κατακελευσμός (γ) Επίρρημα (δ) Πνίγος	~ ~ ~ ~	(ε) Αντωδή (Ϛ) Αντικατακελευσμός (ζ) Αντεπίρρημα (η) Αντίπνιγος
	(θ) Σφραγίδα

3. Ωδή και Αντωδή ανήκουν στον Χορό, που σχολιάζει το αντικείμενο, τα πρόσωπα και τις συνθήκες της σύγκρουσης. Στόχος τους να τονιστεί η ποιότητα των αντιπάλων, το πάθος, η σφοδρότητα και η σημασία της διαφωνίας. Το ίδιο και οι δύο πρώτοι απαγγελτικοί στίχοι μετά το τραγούδι, ο Κατακελευσμός και ο Αντικατακελευσμός, όπου ο Χορός δίνει διαδοχικά το λόγο στον έναν από τους δύο αντίμαχους και τον ενθαρρύνει να υπερασπίσει τη θέση του. Χαρακτηριστικό για τη μεταβατική λειτουργία τους είναι ότι Κατακελευσμός και Αντικατακελευσμός, αν και νοηματικά αποτελούν συνέχεια και συμπλήρωμα των τραγουδιών που προηγήθηκαν ξεκινούν πάντα με το ἀλλά, που υποδηλώνει καινούρια αρχή, και ακολουθούν το μέτρο των Επιρρημάτων που θ᾽ ακολουθήσουν.

 

4. Το Επίρρημα και το Αντεπίρρημα, συνθεμένα σε ιαμβικά, τροχαϊκά ή αναπαιστικά τετράμετρα, είναι απαγγελτικά μέρη όπου με τη σειρά του καθένας αντίμαχος υποστηρίζει τη θέση του, αναιρεί τα επιχειρήματα του αντιπάλου του, συχνά και τον κατηγορεί, τον λοιδορεί και τον διαβάλλει. Η ρητορική φύση είναι φανερή στις αγορεύσεις, και σωστά υποστηρίζεται πως αυτά τα μέρη -όπως άλλωστε και οι αντίστοιχοι Αγώνες λόγων της Τραγωδίας- έχουν επηρεαστεί από τις σοφιστικές εριστικές αντιλογίες. Πέρα από αυτό, η ισότητα ευκαιριών που προσφέρεται στους δύο ομιλητές συνταιριάζει απόλυτα με τη δικονομική τάξη των αθηναϊκών δικαστηρίων και τη δημοκρατική έννοια της ισηγορίας γενικότερα.

 

5. Το Πνίγος και το Αντίπνιγος δεν είναι παρά οι κατακλείδες του Επιρρήματος και του Αντεπιρρήματος που προηγήθηκαν. Είναι συνθεμένα στο ίδιο μέτρο, όχι όμως σε τετράμετρους στίχους, αλλά σε ελεύθερα, συνήθως δίμετρα, συστήματα, έτσι ώστε ο αγορητής να μπορεί να επιταχύνει συνεχώς την εκφορά τους ως τη μία και μοναδική ακροτελεύτια μετρική κατάληξη.

 

6. Η Σφραγίδα, το πιο ποικιλόμορφο στοιχείο των Αγώνων, ακολουθεί το Αντίπνιγος, εκφέρεται από το Χορό, και μπορεί να είναι λιγόστιχη ή πολύστιχη, τραγουδιστική ή απαγγελτική, έμμετρη ή και πεζή. Νοηματικά η Σφραγίδα εκφράζει το αποτέλεσμα του Αγώνα, επαινεί και επιβραβεύει έναν από τους αντιπάλους, ή/και χαράζει προοπτικές για την εφαρμογή της θέσης που επικράτησε. Έτσι, παράδειγμα, στους Ιππείς, μετά την σύγκρουση του Κλέωνα με τον Αγοράκριτο, ο Χορός χαιρετίζει ως νικητή τον τελευταίο: ὦ γεννικώτατον κρέας ψυχήν τ᾽ ἄριστε πάντων / καὶ τῇ πόλει σωτὴρ φανεὶς ἡμῖν τε τοῖς πολίταις … (457-8)· κάπως διαφορετικά στους Βατράχους, μετά τον Αγώνα του Αισχύλου με τον Ευριπίδη, ο Χορός διαπιστώνει απλά και μόνο πως θα είναι εξαιρετικά δύσκολο ένας από τους δύο ποιητές να υπερτερήσει (1099κκ.).

 

7. Όπως πάλι θα το περιμέναμε, το σχήμα δεν τηρείται πάντα με αυστηρότητα, αλλά παραλλάζει ανάλογα με τη βούληση του ποιητή και τις συνθήκες του έργου· και δεν απορούμε διαπιστώνοντας ότι στις Εκκλησιάζουσες και στον Πλούτο, έργα που ανήκουν στη Μέση Κωμωδία, το σχήμα του Επιρρηματικού αγώνα παρουσιάζεται μισό, με μία μόνο Ωδή, Κατακελευσμό, Επίρρημα και Πνίγος!

 

8. Ιδιαίτερα χαλαρή είναι η εφαρμογή του σχήματος σε Επιρρηματικούς αγώνες όπου η σύγκρουση δε διεξάγεται με λόγια, αλλά με συμπλοκές, οπότε οι μελετητές συμβαίνει να μιλούν για Σκηνές μάχης και για Αγώνες όπλων (P. Mazon). Στις περιπτώσεις αυτές ο Χορός δεν είναι μόνο παρατηρητής και διαιτητής, αλλά και αντίμαχος, οπότε συμβαίνει, παράδειγμα, να ενθαρρύνει με τον Κατακελευσμό τον ίδιο τον εαυτό του, ή/και ν᾽ αναγνωρίζει με τη Σφραγίδα την ήττα του! Αγώνες λόγων και Αγώνες όπλων συμβαίνει να συνδυάζονται στο γενικότερο σχήμα της Διαλλαγής.

 

9. Το σταθερό σχήμα των Επιρρηματικών αγώνων αναγνωρίστηκε, και ο όρος καθιερώθηκε από τους γερμανούς φιλολόγους του 19ου αιώνα A. Rossbach, R. Westphal, Th. Zielinskiκαι Th. Berg. Ακολούθησαν πολλοί, και η μελέτη του φαινομένου ολοκληρώθηκε με τη μονογραφία του Th. Gelzer, Der Epirrhematische Agon bei Aristophanes, Zetemata23, München: Beck 1960· βλ. και Ν. Παπαγεωργίου, «Οι Αγώνες λόγων στο έργο του Αριστοφάνη: η περίπτωση των Σφηκών», στον τόμο Αττική Κωμωδία. Πρόσωπα και Προσεγγίσεις, Αθήνα: Gutenberg 2011, σ. 395-411.