Αριστοτέλης, Ποιητική, 1450a
Πώς μπορούμε να ζήσουμε μια ευτυχισμένη ζωή; Για τον Αριστοτέλη, τα πράγματα είναι απλά. Η ζωή μας είναι ενέργεια, επομένως, οι πράξεις παίζουν τεράστιο ρόλο στην προσωπική μας ευτυχία. Η ευδαιμονία δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα τύχης ούτε απλές ευτυχισμένες στιγμές. Θέλοντας να αποφύγει τον παράγοντα της «τύχης» ως καθοριστικό για την ευδαιμονία μας, ο Αριστοτέλης θα επιστρατεύσει τις αρετές τις οποίες διακρίνει σε διανοητικές και ηθικές. Οι διανοητικές, που αφορούν τον νου (η σοφία, η σύνεση, η φρόνηση), χρειάζονται έναν δάσκαλο να μας τις διδάξει. Αλλά δεν μαθαίνονται όλα με τη διδασκαλία. Αν μας πει κάποιος να γίνουμε σώφρονες και δίκαιοι, θα ακολουθήσουμε τη συμβουλή του;
Η ευδαιμονία δεν είναι τίποτε άλλο από τη σωστή διαχείριση των ηθικών αρετών. Όλοι μπορούμε να τις καλλιεργήσουμε (ανάλογα με τον χαρακτήρα μας που θα αποτελέσει την αφετηρία). Ο ορθός λόγος θα αποτελέσει τη βάση (αλλά εδώ ο συγγραφέας θα επανέλθει αργότερα, όταν θα μιλήσει για τη διανοητική αρετή της φρόνησης). Ο φιλόσοφος θα αφιερώσει το μεγαλύτερο μέρος του έργου του στην ανάλυση των ηθικών αρετών, δηλώνοντας κατηγορηματικά ότι δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο. Δεν γεννιόμαστε όντας δίκαιοι, ανδρείοι, γενναιόδωροι, αλλά -επειδή είμαστε δεκτικοί- τελειοποιούμαστε στις αρετές (της δικαιοσύνης, της ανδρείας, της γενναιοδωρίας κτλ.) μέσω της συνήθειας. Ο γνώστης της ανθρώπινης συμπεριφοράς, Αριστοτέλης, παραλληλίζει τις ηθικές αρετές με τις τέχνες: Όπως γινόμαστε καλοί κιθαριστές παίζοντας κιθάρα (και καλοί οικοδόμοι, οικοδομώντας) με τον ίδιο τρόπο γινόμαστε δίκαιοι, κάνοντας δίκαιες πράξεις. Δηλαδή, εθιζόμαστε στη δικαιοσύνη πράττοντας δίκαια και με τη συνήθεια το να ενεργούμε δίκαια γίνεται μέρος του χαρακτήρα μας. Μπορούμε λοιπόν να επιλέξουμε τους «εθισμούς» μας. Όσο πιο νωρίς ξεκινήσει ο εθισμός στις αρετές τόσο το καλύτερο:
«Με λίγα λόγια, οι διαθέσεις του χαρακτήρα μας (ἕξεις) δημιουργούνται από τις ίδιες ενέργειες που επαναλαμβάνονται. Γι’ αυτό πρέπει να αποδίδουμε στις ενέργειές μας συγκεκριμένες ιδιότητες, καθώς οι διαθέσεις μας συμβαδίζουν με τις διαφορές τους. Επομένως, δεν παίζει μικρό ρόλο να εθίζεται κανείς σ’ αυτές ή σε άλλες συνήθειες από νεαρή ηλικία (εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι). Αντιθέτως, είναι πολύ σημαντικό ή μάλλον είναι το παν.»
Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια, 1103b
Ο βιολόγος Αριστοτέλης δεν αργεί να παραβάλει τις ηθικές αρετές με τις σωματικές. Όπως οι υπερβολικές και οι ελλιπείς ασκήσεις γυμναστικής καταστρέφουν το σώμα (για παράδειγμα η υπερβολή ή έλλειψη στην κατανάλωση ποτών και τροφών) το ίδιο συμβαίνει και με τις αρετές, ακόμα και με τη σωφροσύνη. Η αρετή της σωφροσύνης είναι το μέσον και αφορά τη στάση μας απέναντι στις ηδονές. Εκείνος που ενδίδει σε όλες τις απολαύσεις είναι ο ακόλαστος. Από την άλλη, όποιος αποφεύγει όλες τις ηδονές, είναι κατά κάποιον τρόπο αναίσθητος, όπως οι ακαλλιέργητοι άνθρωποι. Ο Αριστοτέλης είναι βέβαιος· οι αρετές καταστρέφονται στην υπερβολή και στην έλλειψή τους. Μόνο η μεσότητα (η ενδιάμεση κατάσταση) διατηρεί μια αρετή:
«Επομένως, η αρετή είναι μία διάθεση που επιλέγουμε (ἕξις προαιρετική) βρίσκεται στο μέσον σε σχέση με εμάς, καθορίζεται από τη λογική, όπως την ορίζει ο άνθρωπος με φρόνηση. Είναι η μεσότητα μεταξύ δύο κακιών, από τη μια της υπερβολής και από την άλλη της έλλειψης.»
Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια, 1106b-1107a
Ποιος είναι όμως ο ρόλος της ηδονής στην αριστοτελική θεωρία της ευδαιμονίας; Ο συγγραφέας θα επανέλθει πολλές φορές -αφιερώνοντας κεφάλαια- στο ζήτημα της ηδονής, μία έννοια που δεν θέλει να εγκαταλείψει (λόγω του δασκάλου του στην Ακαδημία του Πλάτωνα, Ευδόξου, υπέρμαχου της ηδονής). Ως εκ τούτου, η ηδονή θα αποτελέσει το κριτήριο των «ἕξεων». Ο Αριστοτέλης όμως αποτίει φόρο τιμής και στον Πλάτωνα, υιοθετώντας από τη θεωρία του το σημείο με το οποίο συμφωνεί και προτείνει να «εθίζονται» οι μαθητές από νωρίς στο να χαίρονται και να λυπούνται με αυτά που πρέπει:
«Η ηθική αρετή σχετίζεται με τις ηδονές και τις λύπες. Επειδή εξαιτίας της ηδονής ενεργούμε άσχημα, ενώ εξαιτίας της λύπης απέχουμε από τα ωραία πράγματα. Γι’ αυτό πρέπει κανείς να ανατρέφεται με τέτοιο τρόπο από νεαρή ηλικία, όπως ισχυρίζεται ο Πλάτων, ώστε να χαίρεται και να λυπάται με αυτά που πρέπει. Αυτή βεβαίως είναι η ορθή παιδεία.»
Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια, 1104b8-13
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου