Δευτέρα 13 Ιουνίου 2016

ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ, ΗΣΙΟΔΟΣ - Θεογονία (930-974)

Επίμετρο

ἐκ δ᾽ Ἀμφιτρίτης καὶ ἐρικτύπου Ἐννοσιγαίου
Τρίτων εὐρυβίης γένετο μέγας, ὅς τε θαλάσσης
πυθμέν᾽ ἔχων παρὰ μητρὶ φίλῃ καὶ πατρὶ ἄνακτι
ναίει χρύσεα δῶ, δεινὸς θεός. αὐτὰρ Ἄρηι
ῥινοτόρῳ Κυθέρεια Φόβον καὶ Δεῖμον ἔτικτε,
935 δεινούς, οἵ τ᾽ ἀνδρῶν πυκινὰς κλονέουσι φάλαγγας
ἐν πολέμῳ κρυόεντι σὺν Ἄρηι πτολιπόρθῳ,
Ἁρμονίην θ᾽, ἣν Κάδμος ὑπέρθυμος θέτ᾽ ἄκοιτιν.
Ζηνὶ δ᾽ ἄρ᾽ Ἀτλαντὶς Μαίη τέκε κύδιμον Ἑρμῆν,
κήρυκ᾽ ἀθανάτων, ἱερὸν λέχος εἰσαναβᾶσα.
940Καδμηὶς δ᾽ ἄρα οἱ Σεμέλη τέκε φαίδιμον υἱὸν
μιχθεῖσ᾽ ἐν φιλότητι, Διώνυσον πολυγηθέα,
ἀθάνατον θνητή· νῦν δ᾽ ἀμφότεροι θεοί εἰσιν.
Ἀλκμήνη δ᾽ ἄρ᾽ ἔτικτε βίην Ἡρακληείην
μιχθεῖσ᾽ ἐν φιλότητι Διὸς νεφεληγερέταο.
945Ἀγλαΐην δ᾽ Ἥφαιστος ἀγακλυτὸς ἀμφιγυήεις
ὁπλοτάτην Χαρίτων θαλερὴν ποιήσατ᾽ ἄκοιτιν.
χρυσοκόμης δὲ Διώνυσος ξανθὴν Ἀριάδνην,
κούρην Μίνωος, θαλερὴν ποιήσατ᾽ ἄκοιτιν·
τὴν δέ οἱ ἀθάνατον καὶ ἀγήρων θῆκε Κρονίων.
950Ἥβην δ᾽ Ἀλκμήνης καλλισφύρου ἄλκιμος υἱός,
ἲς Ἡρακλῆος, τελέσας στονόεντας ἀέθλους,
παῖδα Διὸς μεγάλοιο καὶ Ἥρης χρυσοπεδίλου,
αἰδοίην θέτ᾽ ἄκοιτιν ἐν Οὐλύμπῳ νιφόεντι·
ὄλβιος, ὃς μέγα ἔργον ἐν ἀθανάτοισιν ἀνύσσας
955 ναίει ἀπήμαντος καὶ ἀγήραος ἤματα πάντα.
Ἠελίῳ δ᾽ ἀκάμαντι τέκε κλυτὸς Ὠκεανίνη
Περσηὶς Κίρκην τε καὶ Αἰήτην βασιλῆα.
Αἰήτης δ᾽ υἱὸς φαεσιμβρότου Ἠελίοιο
κούρην Ὠκεανοῖο τελήεντος ποταμοῖο
960 γῆμε θεῶν βουλῇσιν, Ἰδυῖαν καλλιπάρηον·
ἣ δή οἱ Μήδειαν ἐύσφυρον ἐν φιλότητι
γείναθ᾽ ὑποδμηθεῖσα διὰ χρυσῆν Ἀφροδίτην.
ὑμεῖς μὲν νῦν χαίρετ᾽, Ὀλύμπια δώματ᾽ ἔχοντες,
νῆσοί τ᾽ ἤπειροί τε καὶ ἁλμυρὸς ἔνδοθι πόντος·
965 νῦν δὲ θεάων φῦλον ἀείσατε, ἡδυέπειαι
Μοῦσαι Ὀλυμπιάδες, κοῦραι Διὸς αἰγιόχοιο,
ὅσσαι δὴ θνητοῖσι παρ᾽ ἀνδράσιν εὐνηθεῖσαι
ἀθάναται γείναντο θεοῖς ἐπιείκελα τέκνα.
Δημήτηρ μὲν Πλοῦτον ἐγείνατο δῖα θεάων,
970 Ἰασίῳ ἥρωι μιγεῖσ᾽ ἐρατῇ φιλότητι
νειῷ ἔνι τριπόλῳ, Κρήτης ἐν πίονι δήμῳ,
ἐσθλόν, ὃς εἶσ᾽ ἐπὶ γῆν τε καὶ εὐρέα νῶτα θαλάσσης
πᾶσαν· τῷ δὲ τυχόντι καὶ οὗ κ᾽ ἐς χεῖρας ἵκηται,
τὸν δὴ ἀφνειὸν ἔθηκε, πολὺν δέ οἱ ὤπασεν ὄλβον.

***
Από την Αμφιτρίτη και τον βαρύχτυπο της γης το σείστη Ποσειδώνα
γεννήθηκε ο μέγας Τρίτων, ο πανίσχυρος, που κατοικείστου πόντου τον πυθμένα και μένει σε δώματα χρυσάμε τη μητέρα του και τον άνακτα πατέρα του, θεός δεινός.Στον Άρη που τις ασπίδες διαπερνά γέννησε η Κυθέρεια το Δείμο και το Φόβο,φοβερούς, που των ανδρών ταράζουν τις πυκνές τις φάλαγγεςστον παγερό τον πόλεμο μαζί με τον πορθητή των πόλεων Άρη.Γέννησε και την Αρμονία που ο Κάδμος με τη γενναία καρδιά την πήρε ομόκλινή του.Η Μαία, η θυγατέρα του Άτλαντα, στο Δία γέννησε τον ξακουστό Ερμή,των αθανάτων κήρυκα, στο ιερό ανεβαίνοντας κρεβάτι.940Του Κάδμου η κόρη, η Σεμέλη, στο Δία γέννησε γιο λαμπρό,σαν έσμιξε ερωτικά μαζί του, τον πολύτερπνο Διόνυσο,έναν αθάνατο η θνητή. Μα τώρα και οι δυο είναι θεοί.Η Αλκμήνη γέννησε το δυνατό Ηρακλή,σαν έσμιξε με το Δία ερωτικά που σύννεφα μαζεύει.Κι ο Ήφαιστος ο περίφημος κουτσός, την Αγλαΐα,την πιο μικρή από τις Χάριτες, ομόκλινή του θαλερή την έκανε.Και ο χρυσόμαλλος Διόνυσος την Αριάδνη την ξανθή,του Μίνωα την κόρη, θαλερή την πήρε ομόκλινή του.Κι αυτήν αθάνατη κι αγέραστη την έκανε ο γιος του Κρόνου.950Και της Αλκμήνης με τους ωραίους αστραγάλους ο ρωμαλέος γιος,ο κραταιός ο Ηρακλής, αφού εκτέλεσε άθλους πολυστέναχτους,σεβάσμια πήρε ομόκλινη στο χιονισμένο Όλυμπο την Ήβη,της χρυσοπέδιλης της Ήρας κόρη και του μεγάλου Δία.Ο ευτυχισμένος, που έργο μεγάλο στους αθανάτους μέσα επιτέλεσε,τώρα ανάμεσα στους αθανάτους κατοικεί άβλαπτος και αγέραστος για πάντα.Στον Ήλιο τον ακάματο του Ωκεανού η κόρη η ξακουστή,η Περσηίς, του γέννησε την Κίρκη και το βασιλιά Αιήτη.Ο Αιήτης, ο γιος του Ήλιου, του φωτοδότη των θνητών,την κόρη του Ωκεανού, του τέλειου ποταμού,960την Ιδυία με τα ωραία μάγουλα, παντρεύτηκε με των θεών τη βούληση.Κι αυτή τη Μήδεια τού γέννησε με τους ωραίους αστραγάλους,αφού νικήθηκε απ᾽ τον έρωτα χάρη στην Αφροδίτη τη χρυσή.
Χαίρετε τώρα εσείς που τα Ολύμπια δώματα κατέχετε,οι νήσοι, οι στεριές κι ο αλμυρός ανάμεσά σας πόντος.Τώρα, γλυκόλαλες Ολυμπιάδες Μούσες, του Δία κόρεςπου την αιγίδα του βαστά, των θεαινών το γένος τραγουδήστε,αυτών που πλάι σε άντρες πλαγιάσανε θνητούς αθάνατεςκαι γέννησαν παιδιά που ᾽μοιαζαν στους θεούς.Η Δήμητρα τον Πλούτο γέννησε, η πιο ευγενής απ᾽ τις θεές,970σ᾽ αγάπη εράσμια σμίγοντας με τον ήρωα Ιασίωνα,μέσα σε νιάμα τρίσκαφτο, στην πλούσια της Κρήτης χώρα.Τον γέννησε αγαθό, αυτόν που σ᾽ όλη τη γη γυρνά και στην πλατιάτης θάλασσας τη ράχη. Όποιον πετύχει, σ᾽ όποιου τα χέρια πέσει,αυτόν τον κάνει πλούσιο και πλούτο πολύ τού δίνει.

Ο ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ, ΟΙ ΠΕΡΣΕΣ ΚΑΙ Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Εισαγωγή

Η στάση του Μεγάλου Βασιλιά της Περσίας Δαρείου του Β΄ και των σατραπών του προς τις δύο ελληνικές συμμαχίες υπήρξε αποφασιστική για την έκβαση του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ο πόλεμος κρίθηκε υπέρ των Λακεδαιμονίων και των συμμάχων τους μόνον όταν οι Αχαιμενίδες προσέφεραν την υποστή­ριξή τους στους Σπαρτιάτες, αντιδρώντας αρχικά στη βοήθεια των Αθηναίων προς τον επαναστάτη Αμόργη και έπειτα στις αθηναϊκές επιτυχίες μετά το 410 π.Χ. Το γεγονός ότι η βοήθεια των Περσών προς τους εχθρούς της Αθήνας δεν αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά θέματα του Θουκυδίδη και ότι τα περσικά χωρία του έργου γενικά αποδεικνύονται μάλλον λιγοστά, θα μπορούσε να αποδοθεί εν μέρει στις προκαταλήψεις του ιστορικού. Η ερμηνεία αυτή, όμως, δεν μας βοηθά να καταλάβουμε γιατί ο Θουκυδίδης μνημονεύει κάποια γεγονότα της ιστορίας των ελληνοπερσικών σχέσεων, ενώ για κάποια άλλα σιωπά.

Η μελέτη αυτή έχει τρεις σκοπούς: πρώτον, να ορίσει και να περιγράφει τον ρόλο των Περσών πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο και κατά τη διάρκεια αυτού, έτσι όπως τον αποδίδει ο Θουκυδίδης· δεύτερον, να εξετάσει την άποψη του ιστορικού για τους Πέρσες, σε σύγκριση κυρίως με τις απόψεις των συγγραφέων της εποχής του· και, τέλος, να θίξει το ζήτημα της παράδοσης των περσικών ονομάτων και των θεσμών της αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών από τον Θουκυδίδη.

Ο Θουκυδίδης και οι Περσικοί Πόλεμοι

Όταν πρόκειται για τις συγκρούσεις μεταξύ των ελληνικών πόλεων και των Μεγάλων Βασιλέων, ο Θουκυδίδης είναι φειδωλός: η μόνη αναφορά στις πολιτικές φιλοδοξίες του Κόρου και του Καμβύση συνδυάζεται με την αναφορά στην ανάπτυξη των ελληνικών θαλάσσιων δυνάμεων και το τέλος της ιωνικής επίδειξης δύναμης (1.13.6· 1.14.2· 1.16.1). Ακόμη και οι ελληνικές εκστρατείες του Δαρείου του Α΄ και του γιου του, του Ξέρξη, θίγονται με τρόπο μάλλον επιφανειακό (1.18.1 κ.ε.· 1.23.1· 2.34.5) ή στα συμφραζόμενα της συνέλευσης στη Σπάρτη το 432/1 π.Χ., όταν πρόκειται να περιγραφούν οι αδυναμίες της Σπάρτης (δημηγορίες των Κορινθίων και των Αθηναίων) ή τα προτερήματα της Αθήνας (δημηγορία των Αθηναίων) (1.69.5· 1.73.2-74.4).[2] Το χωρίο 1.23.1 καθιστά σαφές ότι ο ιστορικός υποβάθμισε τη σημασία των Περσικών Πολέμων για να προσδώσει ακόμη μεγαλύτερη έμφαση στον Πελοποννησιακό Πόλεμo.

Ο Θουκυδίδης, οι Πέρσες και η Πεντηκονταετία

Ο Θουκυδίδης αρχίζει την εξιστόρηση των κύριων γεγονότων με την αποχώρηση των Περσών από την Ελλάδα (479 π.Χ.). Σε είκοσι εννέα κεφάλαια (1.89- 118) καταγράφει πολλά από τα βασικά γεγονότα της περιόδου από το 479 έως το 431 π.Χ. (αν και όχι όλα), και βάσει αυτών ορίζει ποια υπήρξε η πραγματική αιτία του Πελοποννησιακού Πολέμου: η άνοδος της δύναμης της Αθήνας (ως ἡγεμόνος και τελικά ως κυρίου της Δηλιακής Συμμαχίας)[3] και οι επακόλουθοι φόβοι των Σπαρτιατών. Η μνεία στο σημείο αυτό των μέτρων που έλαβαν οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους εναντίον του Πέρση βασιλιά και των Ελλήνων υποστηρικτών του είναι αναμενόμενη.[4] Ο ιστορικός προσφέρει μια εξαιρετικά λεπτομερή περιγραφή της αποτυχίας των Αθηναίων στην Αίγυπτο (1.109-110).

Το γεγονός πως ο Θουκυδίδης δεν μνημονεύει κάποια συνθήκη ή ανεπίσημη συμφωνία μεταξύ Περσών και Αθηναίων ως κατακλείδα της επιθετικής φάσης της αθηναϊκής εξωτερικής πολιτικής (Ειρήνη του Καλλία’) ούτε στο 1.112 ούτε αλλού στο έργο του θεωρήθηκε απόδειξη πως δεν υπήρξε τέτοια συμφωνία· υπάρχουν, όμως, άλλα χωρία στο έργο (π.χ., 8.56.4, 58.2) που μοιάζουν να προϋποθέτουν μια τέτοια συμφωνία, και οι Έφορος-Διόδωρος επιβεβαιώνουν πράγματι την ύπαρξή της (12.4).[5] Υπάρχουν και άλλες περιπτώσεις στις οποίες είναι αρκετά σαφές ότι ο Αθηναίος ιστορικός γνωρίζει καλά παρόμοιες διπλωματικές επαφές μεταξύ Περσών και Ελλήνων και τις διαδικασίες που ακολουθήθηκαν: μνημονεύει τις διαπραγματεύσεις ανάμεσα στον Παυσανία και τον Αρτάβαζο (1.129.1) και εκείνες ανάμεσα στον Θεμιστοκλή και τον Αρταξέρξη τον Α΄ (1.137.3), καθώς και το γεγονός ότι οι Σπαρτιάτες και οι Αθηναίοι σχεδίαζαν να ζητήσουν περσική βοήθεια πριν αρχίσουν οι συγκρούσεις μεταξύ των Ελλήνων το 431 π.Χ. (1.82.1· 2.7.1).[6]

Ο Θουκυδίδης, οι Πέρσες και ο Πελοποννησιακός Πόλεμος

Δεν είναι σαφές εάν η περσική πλευρά επηρεάστηκε στη συμφωνία της με την Αθήνα (449 π.Χ.) από την προσδοκία ότι οι δύο ελληνικές συμμαχίες θα ανταγωνίζονταν και θα υπέσκαπταν η μία την άλλη·[7] είναι, όμως, βέβαιο ότι η συμφωνία αυτή δεν εμπόδισε τους Πέρσες να συνεχίσουν να ασκούν μεγαλύτερη επίδραση στην ελληνική πολιτική (μέσω χρημάτων).[8] Η ιδέα ότι οι Πέρσες (όπως και οι Αθηναίοι – βλ. πιο κάτω) αναζητούσαν τις κατάλληλες ευκαιρίες για να επεκτείνουν τη ζώνη επιρροής τους στη δυτική Μικρά Ασία παρά την Ειρήνη του Καλλία’ επιβεβαιώνεται από την υποστήριξη του Πισσούθνη προς τους Σαμίους που είχαν αποστατήσει (Θουκ. 1.115.4) και την κατάληψη της Κολοφώνας από τους Πέρσες (Θουκ. 3.34).[9] Παρ’ όλα αυτά, ελλείψει περισσότερων πληροφοριών, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εάν οι σατράπες ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία σε αυτές τις περιπτώσεις ή εάν είχαν συμβουλευθεί τον Μεγάλο Βασιλέα. Τελικά, η πολιτική αυτή απέδωσε, όταν η Αθήνα και η Σπάρτη αποφάσισαν ότι έπρεπε να αποκτήσουν νέους συμμάχους για να μπορέσουν να ελέγξουν η μία την άλλη. Στο χωρίο 2.67.1 ο Θουκυδίδης μνημονεύει μια πελοποννησιακή αποστολή στον Αρταξέρξη το καλοκαίρι του 430. Οι απεσταλμένοι επρόκειτο να ζητήσουν οικονομική και στρατιωτική βοήθεια, αλλά παραδόθηκαν τελικά στους Αθηναίους από τον Σάδοκο, τον γιο του Σιτάλκη, και θανατώθηκαν αργότερα χωρίς να δικαστούν. Στο χωρίο 4.50 ο Θουκυδίδης μνημονεύει και άλλες επαφές των Πελοποννησίων με την Περσία, τα μηνύματα των οποίων, όμως, δεν μπορούσε να καταλάβει ο Αρταξέρξης. Λέγεται πως λίγο αργότερα μια αθηναϊκή διπλωματική αποστολή ματαιώθηκε λόγω του θανάτου του Μεγάλου Βασιλιά[10] (4.50.3).[11]

Η Περσία, όμως, αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα στις διαμάχες μεταξύ των Ελλήνων, μόνον όταν η Αθήνα υποστήριξε τον επαναστάτη Αμόργη (413 π.Χ.),[12] αν και είναι πιθανό πως οι Αθηναίοι είχαν ήδη συνεργαστεί με τον πατέρα του Αμόργη.[13] Οι αδιάκοπες μικροσυγκρούσεις μεταξύ Περσών και Αθηναίων θα πρέπει, λοιπόν, να συνέβαιναν παράλληλα προς τις διπλωματικές επαφές και να κατέληξαν σε μια μείζονα σύγκρουση, όταν η αθηναϊκή καταστροφή στη Σικελία επέτρεψε στους Πελοποννησίους να εφαρμόσουν τα (υποτίθεται παλαιότατα) σχέδιά τους για έναν θαλάσσιο πόλεμο στο Αιγαίο Πέλαγος. Παρ’ όλα αυτά, το περσικό ζήτημα δεν διαδραματίζει κανέναν ρόλο στο έργο του Θουκυδίδη από το κεφάλαιο 4.50 έως το 8ο βιβλίο (δηλαδή, στην περίοδο 425-412 π.Χ.). Δεν είναι καθόλου σαφές γιατί ο Θουκυδίδης αποσιωπά και την ανανέωση της Ειρήνης του Καλλία’ από τον Δαρείο τον Β’ (424/3 π.Χ.)[14] και την αθηναϊκή υποστήριξη προς τον Αμόργη (και προς τον Πισσούθνη),[15] που ακύρωσε τις συμφωνίες μεταξύ Περσίας και Αθήνας. Προσπάθειες να ερμηνευτεί αυτή η σιωπή αποκλειστικά βάσει της ιστορίας της σύνθεσης του έργου[16] δεν είναι πειστικές.[17] Μια πιθανή εξήγηση[18] είναι ότι ο Θουκυδίδης είχε επηρεαστεί πολύ από την ιδέα του διπολικού συστήματος εξουσίας στην Ελλάδα και του αθηναϊκού-σπαρτιατικού δυϊσμού. Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο ο ιστορικός να επιθυμούσε να σκιαγραφήσει αναδρομικά κατά κάποιον τρόπο τις εξελίξεις από το 431 π.Χ., όταν η εμφάνιση του Κύρου του Νεότερου θα προσέθετε μια νέα διάσταση στη βοήθεια των Περσών προς τους Πελοποννησίους. Από την άλλη, οι παρατηρήσεις του στο χωρίο 2.65 δεν φαίνεται να υποδηλώνουν πως εξετίμησε ποτέ δεόντως τον ρόλο των Περσών, χωρίς την οικονομική υποστήριξη των οποίων οι θαλάσσιες επιχειρήσεις των Πελοποννησίων θα είχαν λήξει πιθανότατα μετά τη ναυμαχία των Αργινουσών. Το γεγονός μοιάζει ακόμη πιο παράδοξο, εάν λάβουμε υπόψη μας ότι ο Θουκυδίδης δεν υποτιμά συνήθως την ιστορική σημασία των χρημάτων.

Ο Θουκυδίδης αφιερώνει πολύ χώρο στον ανταγωνισμό ανάμεσα στον σατράπη των Σάρδεων Τισσαφέρνη και τον σατράπη του Δασκυλίου Φαρνάβαζο, που επιδίωκαν τη σύναψη συμμαχίας με τη Σπάρτη την ίδια εποχή (412 π.Χ.)· λέγεται πως και οι δύο ήθελαν να αποδυναμώσουν τους Αθηναίους, έτσι ώστε να επιβάλουν την καταβολή των φόρων που απαιτούσε ο Μεγάλος Βασιλιά από τις ελληνικές πόλεις των περσικών επαρχιών και η οποία παρεμποδιζόταν από τους Αθηναίους (8.5.5, 8.6.1). Υποτίθεται πως ο Τισσαφέρνης περίμενε τη βοήθεια των Σπαρτιατών για την καταστολή της επανάστασης του Αμόργη στην Καρία την ίδια εποχή (8.5-5).[19] Αν και ειδικά ο Τισσαφέρνης παρουσιάζεται από τον Θουκυδίδη ως χαρακτήρας προνοητικός,[20] είναι σαφές πως και η προσέγγιση της Σπάρτης εκ μέρους των Περσών και η πρόθεση για εκ νέου επιβολή φόρων στις πόλεις της δυτικής Μικράς Ασίας αποτελούσαν εντολή του Μεγάλου Βασιλιά (8.4.5), η οποία αποτελούσε με τη σειρά της αντίδραση στην αθηναϊκή παραβίαση της συμφωνίας·[21] ο σατράπης, όμως, θα μπορούσε κάλλιστα να έχει ουσιαστική ελευθερία κινήσεων κατά την εκτέλεση αυτών των εντολών.

Αν και ο Θουκυδίδης δεν εξηγεί με σαφήνεια γιατί οι σχέσεις Σπάρτης και Περσίας ήταν τελικά πιο δύσκολες από ό,τι αναμενόταν, παρά τη βοήθεια των Λακεδαιμονίων για τη σύλληψη του Αμόργη και τον κοινό εχθρό, την Αθήνα, μπορούμε εντούτοις να συναγάγουμε τους λόγους από την αφήγησή του. Κατ’ αρχάς, ο Τισσαφέρνης και ο Δαρείος δεν είχαν καμία πρόθεση να προσφέρουν άνευ όρων βοήθεια στους Σπαρτιάτες· η δράση των Περσών υπαγορευόταν πάντοτε από τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας, όπως φαίνεται από τα επιχειρήματα για τα τρία προσχέδια συνθήκης στα έτη 412 και 411 π.Χ. (8.18· 8.37– 8.58)[22] και την παροχή πλοίων και χρημάτων (8.29· 8.45-2-6- 8.78· 8.80.1· 8.83.3). Έπειτα, ο ανταγωνισμός μεταξύ των σατραπών του Δασκυλίου και των Σάρδεων (8.6.1· 8.99· 8.109.1), εγγενής στο σύστημα διακυβέρνησης των Αχαιμενιδών, καθώς και οι ανεπαρκείς στρατιωτικοί και (πιθανότατα) οικονομικοί πόροι των Περσών διοικητών στη Δόση,[23] δεν επέτρεψαν την αντίδραση των Αχαιμενιδών στις αθηναϊκές προκλήσεις.[24] Το γεγονός πως υπήρχε στη Σπάρτη μια πολιτική μερίδα που προτιμούσε συνεργασία με τον Φαρνάβαζο (8.6.2· πρβλ. 8.39.1) περιέπλεξε τα πράγματα για τον Τισσαφέρνη στα αρχικά στάδια της περσο-σπαρτιατικής σύμπραξης.[25]

Αν και φαίνεται πως ύψιστη προτεραιότητα και για τον Τισσαφέρνη και για τον Δαρείο ήταν η τιμωρία των Αθηναίων και η συνακόλουθη ανάκτηση των χαμένων εδαφών, δεν υπήρχε πρόθεση αποκλειστικής και άνευ όρων υποστήριξης των Σπαρτιατών. Την ίδια στιγμή και οι δύο Πέρσες είχαν ίσως θορυβηθεί με το σύνθημα των Σπαρτιατών για ‘ελευθερία και αυτονομία’[26] και με την άκαμπτη στρατηγική τους. Από την άποψη αυτή, σωστά έχουν προσέξει οι μελετητές πως η θουκυδίδεια περιγραφή των διαβουλεύσεων μεταξύ του σατράπη και του Αλκιβιάδη (8.45 κ.ε.) επηρεάστηκε βαθύτατα από τις έριδες για την Κνίδο – τη διαμαρτυρία του Λίχα για τις δύο πρώτες συμφωνίες με την Περσία και την οργή του Τισσαφέρνη για τη συμπεριφορά των Σπαρτιατών (8.43.2-4). Αν και στην πραγματικότητα οι συμφωνίες Περσών και Σπαρτιατών προηγήθηκαν αυτών των συζητήσεων και ο Τισσαφέρνης ήταν ο αρχιτέκτονας αυτής της μη δεσμευτικής πολιτικής προς τη Σπάρτη, το έργο του Θουκυδίδη δίνει την εντύπωση πως ο Αλκιβιάδης μπορούσε να είχε προβλέψει τις προκλήσεις των Σπαρτιατών στην Κνίδο και να τις αναφέρει στον σατράπη.[27] Αν και φαίνεται πως ο Θουκυδίδης γνώριζε καλά πως ο Πέρσης επηρέαζε αποφασιστικά τις διαπραγματεύσεις και με τους Σπαρτιάτες και με τους Αθηναίους (πρβλ., π.χ., 8.46.5– 8.81.2), ο Τισσαφέρνης ‘του’ είναι σε γενικές γραμμές ένας πολιτικός με σκοπιμότητες και κυκλοθυμικός, που ενεργεί από φόβο προς τη Σπάρτη και ακολουθεί τις συμβουλές του Αλκιβιάδη μόνο περιστασιακά (8.46.5· πρβλ. 8.56.2 κ.ε.). Παρ’ όλα αυτά, οι ‘μεταπτώσεις στη διάθεση’ (όργαί: Θουκ. 8.83.3), για τις οποίες παραπονούνται μόνον οι Σπαρτιάτες, αντιπροσωπεύουν μια ισορροπημένη πολιτική δύναμης, η οποία, ενόψει των στόχων της περσικής πολιτικής και των στρατιωτικών και οικονομικών περιορισμών της, ήταν επιφυλακτική απέναντι στην προοπτική μιας αποφασιστικής προτίμησης της μίας εκ των δύο ελληνικών συμμαχιών.[28] Οι πιθανοί νέοι στόχοι της αθηναϊκής εξωτερικής πολιτικής δεν αποφασίζονταν εκείνη τη στιγμή από τον Αλκιβιάδη αλλά από τον Τισσαφέρνη.[29] Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη ο Αλκιβιάδης πρότεινε στον σατράπη να αφήσει τις δύο ελληνικές πλευρές να πολεμούν μεταξύ τους έτσι ώστε να εξασθενήσουν[30] παρά να υποστηρίξει τη μία από αυτές (8.46), επιδιώκοντας, βέβαια, να οδηγήσει τελικά τους Πέρσες να υποστηρίξουν την Αθήνα και, πιο σημαντικό ακόμη, να επιτύχει τη θριαμβευτική επιστροφή του στην πατρίδα (πρβλ. 8.47 κ.ε.).[31] Δεν είναι σαφές εάν η επιπρόσθετη συμβουλή του Αλκιβιάδη να επιδιωχθεί μελλοντική μακροπρόθεσμη συνεργασία με την Αθήνα (8.46.3)[32] εντυπωσίασε εν τέλει τον Τισσαφέρνη.

Οι αθηναϊκές επιτυχίες της περιόδου 410-407 π.Χ. ήταν πιθανότατα ο κύριος λόγος για τον οποίο ο Δαρείος ο Β΄ εγκατέλειψε την πολιτική αυτή υπέρ μιας ανεπιφύλακτης στρατιωτικής και οικονομικής βοήθειας προς τη Σπάρτη.[33] Μετά τον πόλεμο ο Θουκυδίδης μνημονεύει αυτόν τον επαναπροσανατολισμό της περσικής πολιτικής προς τη Δύση (2.65.12). Δεν θα μάθουμε ποτέ αν θα επαινούσε την προνοητικότητα της πολιτικής του Τισσαφέρνη και την απόλυτη αφοσίωσή του στον Βασιλιά, στην περίπτωση που είχε βιώσει τις φιλοδοξίες του Κύρου του Νεότερου και τη σπαρτιατική ηγεμονία – δύο στοιχεία εξίσου επιζήμια για την Περσία.

Η άποψη του Θουκυδίδη για τους Πέρσες

Η πρόσφατη έρευνα έχει δείξει ότι στην Αθήνα του 5ου αι. δεν υπήρχε μια ενιαία άποψη για τους Πέρσες ή τους βαρβάρους· ποικιλόμορφες εικόνες της Περσίας και των Περσών υπήρχαν και στη γραμματεία και στην τέχνη, στενά εξαρτημένες από την πρόθεση του εκάστοτε συγγραφέα, καλλιτέχνη ή πελάτη και επηρεασμένες από αρχές ποιητικής και δημόσιου λόγου· οι εικόνες αυτές αντικατόπτριζαν ταυτοχρόνως εν μέρει το καθεστώς των ελληνοπερσικών σχέσεων (δηλαδή, κυρίως των σχέσεων μεταξύ Αθήνας και Περσίας). Εντούτοις, κατά τις δεκαετίες του 430 και του 420 Αθηναίοι αριστοκράτες άρχισαν να υιοθετούν δείκτες κοινωνικού status από τον περσικό ‘αντίπαλο κόσμο’ (την ενδυμασία, παραδείγματος χάριν) για να αποκομίσουν πλεονεκτήματα στην ισονομική κοινωνία της πατρίδας τους.[34]

Δεν είναι τυχαίο που το έργο του Θουκυδίδη κατέχει μικρή μόνο θέση στη μελέτη του βασιλείου των Αχαιμενιδών: ο συγγραφέας και οι χαρακτήρες του σπάνια εκφράζουν τη γνώμη τους για τα περσικά πράγματα. Λεπτομερείς αναφορές γίνονται μόνο για (α) τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περσικής βασιλείας και διακυβέρνησης, και (β) την περσική/ανατολίτικη αντίληψη για την πολυτέλεια και την επίδειξή της. Συχνά, εντούτοις, τα έθιμα αυτά και οι θεσμοί των Περσών λειτουργούν απλώς και μόνον ως υπόβαθρο για τις θουκυδίδειες περιγραφές των διάφορων χαρακτήρων και των μεγάλων αποκλίσεων που υπάρχουν ως προς τη συμπεριφορά και τους θεσμούς τους. Έτσι, οι Θηβαίοι του Θουκυδίδη περιγράφουν μια αντίθεση ανάμεσα στην εγωιστική και άνομη πολιτική των πολιτικών τους ηγετών κατά τους Περσικούς Πολέμους και στην πολιτική των Περσών Βασιλέων, τους οποίους εύλογα οι Θηβαίοι επιθυμούσαν να υποστηρίξουν εκείνη την εποχή (3.62). Παρόμοια, οι Αθηναίοι του Θουκυδίδη θεωρούν πολύ σημαντικό να καταστήσουν σαφές πως η δική τους συμπεριφορά προς τους συμμάχους είναι πολύ πιο επιεικής από τη συμπεριφορά των Περσών στο παρελθόν (1.77). Ο ίδιος ο Θουκυδίδης είναι πιο επιφυλακτικός ως προς την κρίση του: παραδείγματος χάριν, φαίνεται λογικό να υποθέσουμε ότι ο ιστορικός θεωρούσε τον περσικό τρόπο διακυβέρνησης πιο εύκαμπτο από τον αθηναϊκό, εφόσον θεωρεί έξυπνη πολιτική κίνηση τη δήλωση του Αλκιβιάδη (και του Πεισάνδρου) ότι η περσική υποστήριξη προς την Αθήνα θα απαιτούσε μια ολιγαρχική επανάσταση στην πόλη (8.48.1· 8.53.3). Τα δημοφιλή στερεότυπα για τους βαρβάρους – παραδείγματος χάριν, ότι ακόμη και οι Πέρσες αριστοκράτες ήταν ουσιαστικά δούλοι – απουσιάζουν από το έργο του Θουκυδίδη. Η κριτική που ασκεί ο Περικλής στη δημόσια επίδειξη του πλούτου (2.40) και η περιγραφή του ‘εξανατολισμού’ του Παυσανία (1.130) σίγουρα παραπέμπουν στην πολυτελή ζωή (και πιθανότατα στην υπερηφάνεια) των Μεγάλων Βασιλέων·[35] από την άλλη, η υπερβολή τους όσον αφορά την ανταπόδοση των δώρων[36] βρίσκεται σε σαφή αντίθεση προς την αρπακτικότητα των Θρακών βασιλέων και ευγενών (2.97).

Τα ονόματα και οι θεσμοί των Περσών στο Θουκυδίδη

Πριν από δύο δεκαετίες περίπου παρατηρήθηκε ότι ο τρόπος με τον οποίο ο Θουκυδίδης αποδίδει τα περσικά ονόματα, καθώς και οι αναφορές του στους περσικούς θεσμούς είναι απολύτως αξιόπιστοι.[37] Εντούτοις, θα ήθελα να ανακεφαλαιώσω σύντομα τρεις από τις παρατηρήσεις που έκανε ο Schmitt το 1983: ο Schmitt θεωρεί εντυπωσιακό το γεγονός πως ο Θουκυδίδης δεν αναφέρει την καταγωγή των Περσών βασιλέων από το γένος των Αχαιμενιδών ούτε τον όρο σατράπης (όπως κάνει ο Ηρόδοτος).[38] Όσον αφορά την επιστολή του Ξέρξη προς τον Παυσανία (1.129.3), υπάρχει ακόμη διαφωνία μεταξύ των μελετητών· παρ’ όλα αυτά, θα πρέπει να τη θεωρήσουμε γνήσια, εφόσον δεν υπάρχουν πειστικά επιχειρήματα για να υποστηριχθεί το αντίθετο.[39] Τα Ἀσσύρια γράμματα της επιστολής του Πέρση απεσταλμένου Αρταφέρνη (4.50.1· 4.50.3), ο οποίος είχε φυλακιστεί από τους Αθηναίους, σίγουρα αναφέρονται σε αραμαϊκούς χαρακτήρες, ακόμη και αν ο όρος αυτός είχε αρχικά συνήθως τη πιο γενική σημασία της ‘ανατολικής γραφής’.[40]

Συμπεράσματα

Οι Πέρσες έχουν δευτερεύουσα μόνο σημασία στην Ιστορία του Θουκυδίδη, και λόγω της εστίασης του ιστορικού στη δυαδική σχέση μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης και λόγω της ανεπαρκούς – έστω και αναδρομικά – εκτίμησης του πολιτικού ρόλου των ανατολικών γειτόνων των Ελλήνων. Κατά συνέπεια, οι Περσικοί Πόλεμοι και η ιδεολογική τους αποτίμηση εκ μέρους των ελληνικών κρατών (ακόμη και στις δημόσιες συζητήσεις για την αττική ἀρχήν) έχουν μεγαλύτερη σημασία από την επακριβή περιγραφή των σχέσεων μεταξύ των ελληνικών πόλεων και του ισχυρού γείτονα τους στην Ανατολή. Από την άλλη πλευρά, η αντικειμενική θουκυδίδεια περιγραφή της ιστορίας των ελληνοπερσικών σχέσεων και των εθίμων και θεσμών της Περσίας είναι αξιοσημείωτη (ιδιαίτερα εάν τη συγκρίνουμε με τις περιγραφές των συγχρόνων και των μεταγενεστέρων του Θουκυδίδη)· ο Τισσαφέρνης του Θουκυδίδη ελάχιστα μοιάζει στον δόλιο Τισσαφέρνη του Ξενοφώντα, και μπορεί να συγκριθεί κάλλιστα με πολλούς Έλληνες πολιτικούς. Αυτό δεν μπορεί να οφείλεται μόνο στο γεγονός πως ο Θουκυδίδης δεν πρόλαβε να περιγράφει στο έργο του τη νέα σύγκρουση μεταξύ της Αθήνας και του Μεγάλου Βασιλιά· την ίδια αυτοσυγκράτηση και σχετική ισορροπία μπορούμε να διακρίνουμε και στην περιγραφή των Περσικών Πολέμων, καθώς και της περιόδου έως την Ειρήνη του Καλλία’ που προσφέρει. Παρ’ όλα αυτά, ο γιος του Ολόρου προσφέρει ελάχιστες πληροφορίες για τον ιστορικό που ενδιαφέρεται ειδικά για τους Αχαιμενίδες.
-------------------------
[2] Παρ’ όλα αυτά, η δημηγορία των Κορινθίων προκαλεί έκπληξη με τη δήλωση ότι‘ο βάρβαρος’ απέτυχε λόγω της δικής του ανεπάρκειας (1.69.5)· πρόκειται, σίγουρα, για έναν υπαινιγμό στους ισχυρισμούς των Αθηναίων σχετικά με τα δικά τους ηρωικά κατορθώματα κατά τους Περσικούς Πολέμους. Στο ίδιο χωρίο οι Αθηναίοι, αναφέροντας τη συμβολή τους στον Μαραθώνα, υπαινίσσονται ότι η εκστρατεία του Δάτη και του Αρταφέρνη δεν στόχευε απλώς στην Αθήνα (και την Ερέτρια· 1.73-4). Οι Αθηναίοι κέρδισαν το δικαίωμα ηγεμονίας στη Δηλιακή Συμμαχία, επειδή υποτίθεται πως πολέμησαν υπέρ ολόκληρης της Ελλάδας. Ο Θουκυδίδης απηχεί στο σημείο αυτό την αθηναϊκή άποψη για τους Περσικούς Πολέμους.

[3] Ο ιστορικός υπογραμμίζει (επίσης) τη μετάβαση από την αθηναϊκή ηγεμονία στην αθηναϊκή απόλυτη κυριαρχία (1.96.1, 97.2), η οποία, γράφει, ασκούνταν σταδιακά όλο και πιο έντονα κατά τη διάρκεια της Πεντηκονταετίας (1.118.1) και θεωρήθηκε τελικά τυραννίδα στους κόλπους της Δηλιακής Συμμαχίας (2.63.1 κ.ε.). Εντούτοις, κατά τη γνώμη του, μια νέα φάση της αθηναϊκής πολιτικής είχε αρχίσει ήδη με την υποταγή των Ναξίων (1.96)· κατά συνέπεια, δεν κάνει λόγο για ριζική αλλαγή στις σχέσεις μεταξύ των Αθηναίων και των συμμάχων τους μετά το 449 π.Χ.

[4] Αναφέρει, λοιπόν, τη δεδηλωμένη πρόθεση (πρόσχημα) της ομοσπονδίας (‘ως αντίποινα για τις απώλειες τους λεηλάτησαν τη χώρα του Πέρση βασιλιά’: 1.96.1), την κατάκτηση της Ηιόνας και τη νίκη της ομοσπονδίας στον ποταμό Ευρυμέδοντα (1.100.1) και αργότερα την υποστήριξη του σατράπη Πισσούθνη προς τους επαναστατημένους Σαμίους (1.115.3-5).

[5] Για ανάλυση του θέματος βλ. D. Μ. Lewis (1992α) 121-127’ Badian (1993) κεφ. 1· Meister (1997) 152-64 και Welwei (1999) 107 (με σημ. 117-21).

[6] Το γεγονός πως οι Σπαρτιάτες παρουσίαζαν ως υπερβολικά δύσκολη την αναθεώρηση της περσικής πολιτικής τους την εποχή εκείνη, μεταξύ άλλων και επειδή επισήμως βρίσκονταν ακόμη σε πόλεμο με την Περσία (D. Μ. Lewis [1977] 62), καθίσταται σαφές από τα λόγια που αποδίδει ο Θουκυδίδης στον Σπαρτιάτη βασιλιά Αρχίδαμο (1.82.1): ‘… κανείς δεν μπορεί να μας κατηγορήσει αν, θύματα της επιβουλής των Αθηναίων και για να σωθούμε, επιδιώξουμε συμμαχίες όχι μόνο με Έλληνες, αλλά και με βαρβάρους’. Η συνεργασία με την Περσία ήταν αντίθετη προς τον δεδηλωμένο στόχο της Σπάρτης στον πόλεμο, την απελευθέρωση, δηλαδή, όλων των (υπόδουλων) ελληνικών πόλεων (Θουκ. 1.124.3* 2.8.4· 3.32.2 κλπ.· πρβλ. D. Μ. Lewis [1977] 65 κ.ε.).

[7] Strassler (1998) 600.

[8] Λέγεται ότι ήδη από την εποχή της εκδίωξης των Αθηναίων από την Αίγυπτο (454 π.Χ.) ο Αρταξέρξης ο Α΄ είχε προσεγγίσει τη Σπάρτη μέσω του Πέρση απεσταλμένου Με- γάβαζου (Μεγάβυξου) ‘για να δωροδοκήσει τους Πελοποννησίους να εισβάλουν στην Αττική και να απομακρύνουν κατ’ αυτόν τον τρόπο τους Αθηναίους από την Αίγυπτο’ (Θουκ. 1.109.1 κ.ε.). Πρβλ. Eddy (1973) 245 (με τη σημαντική παραπομπή του στην επιγραφή ML 40, όπου η περσική αυτοκρατορία παρουσιάζεται ως τόπος στον οποίο καταφεύγουν οι εξόριστοι εχθροί της Αθήνας —στην περίπτωση αυτή πρόκειται για εξορίστους από τις Ερυθρές). Σχετικά, ο Blamire (1989) (σημ. στον Πλούτ. Κιμ. 10.9) αναφέρει ακόμη την πα­ρουσία του εξόριστου Πέρση Ροισάκη στην Αθήνα· από το γεγονός πως ο άνδρας αυτός έγινε στόχος συκοφαντών ο Blamire συμπεραίνει ότι ο Πέρσης ήταν ύποπτος κατασκοπείας στην υπηρεσία του Αρταξέρξη. Για τους εξόριστους Πέρσες στην Αθήνα πρβλ. Babler (1998) 101-14.

[9] Hornblower, Comm, 1.415-16.

[10] Σύμφωνα με βαβυλωνιακά έγγραφα, που συμφωνούν με τα όσα γράφει ο Θουκυδίδης στο χωρίο 4.50.3, ο Αρταξέρξης ο Α΄ πέθανε κατά το 41° έτος της βασιλείας του, και ο γιος του Δαρείος (ο Β΄) ο Ώχος τον διαδέχτηκε στον θρόνο κάποια στιγμή μεταξύ της 24 Δεκεμβρίου 424 και της 13ης Φεβρουάριου 423 π.Χ. (Stolper [1983]· Hornblower, Comm. 2.207 κ.ε.). Για τη διαμάχη στην Περσία για τη διαδοχή του Αρταξέρξη του Α’ πρβλ. την περίληψη στον Briant (2002) 588-91· 977 κ.ε.

[11] Σε γενικές γραμμές ο Θουκυδίδης είναι επιλεκτικός όσον αφορά τις διπλωματικές πρωτοβουλίες. Αυτό ισχύει για τις μεταξύ ελληνικών πόλεων σχέσεις, και πιθανότατα και για τις επαφές μεταξύ Ελλήνων και Περσών.

[12] Για την απουσία αναφορών στους Πέρσες από το 4.50 έως το 8.5.4 και τους λόγους που πιθανόν την υπαγορεύουν πρβλ. Andrewes (1961)· Hornblower, Comm.2.423. Μόνη εξαίρεση αποτελεί το χωρίο 5.1, όπου λέγεται ότι οι πολυάριθμοι Δήλιοι που εκδιώχθηκαν από τους Αθηναίους εγκαταστάθηκαν στο Αδραμύττιο, ένα μέρος που τους παραχώρησε ο σατράπης Φαρνάκης (Hornblower, Comm. 2.423 κ.ε.).

[13] Hornblower, Comm. 2.163·

[14] Ανδ. 3.29· για τη συμφωνία αυτή πρβλ. Lewis (1992β) 422 σημ. 132. Η κρίση του Westlake όσον αφορά την αθηναϊκή πολιτική απέναντι στον Αμόργη και τον Μεγάλο Βασιλέα (1977α) δεν μου φαίνεται πειστική.

[15] Ανδ. 3.29· την υποστήριξη αυτή μπορούμε να συναγάγουμε έμμεσα και από το χωρίο 8.54.3, αλλά καμία αναφορά δεν γίνεται στους λόγους της αθηναϊκής δέσμευσης (οι οποίοι παραμένουν άγνωστοι)· πρβλ. D. Μ. Lewis (1977) 86.

[16] Andrewes (1961) 7 κ.ε.

[17] Πρβλ., π.χ., Erbse (1989) 64 κ.ε.· 95· Cawkwell (1997) 15 κ.ε. Παρ’ όλα αυτά, εύκολα μπορούμε να καταλάβουμε ότι οι ελληνικές υποθέσεις ενδιέφεραν λιγότερο τον νέο Μεγάλο Βασιλιά (και τον Θουκυδίδη) ενόψει των επαναστάσεων που ακολούθησαν την ανάρρηση του Δαρείου στο θρόνο (D. Μ. Lewis [1977] 78-82).

[18] Επιστολή του Β. Smarczyk.

[19] Ο D. Μ. Lewis (1977) 85 σωστά συμπεραίνει ότι η πολιτική του Μεγάλου Βασιλιά τα επόμενα χρόνια υπαγορευόταν από την επιθυμία του να εκδικηθεί την Αθήνα.

[20] Ο D. Μ. Lewis (1977) 87 και ο Westlake (1985) 167 υπογραμμίζουν την πρωτοβουλία του Τισσαφέρνη (και του Φαρνάβαζου) κατά την αποκατάσταση των σχέσεων Σπάρτης και Περσίας.

[21] Πρβλ. Cawkwell (1997) 48.

[22] Για τις συμφωνίες πρβλ. D. Μ. Lewis (1977) 90-107· Levy (1983). Το γεγονός πως ο Τισσαφέρνης συμφωνούσε απόλυτα με τον Μέγα Βασιλιά από την άποψη αυτή γίνεται σαφές στο χωρίο 8.43.4 (πρβλ. Cawkwell [1997] 46-49· στο χωρίο 8.29.1, ο Θουκυδίδης περιγράφει τις λεπτομέρειες των πολιτικών διαβουλεύσεων μεταξύ σατράπη και βασιλιά). Όταν ο Λίχας διατείνεται πως οι Πέρσες πρόκειται να εγείρουν διεκδικήσεις στη βόρεια και την κεντρική Ελλάδα βρίσκοντας έρεισμα στις δύο πρώτες συμφωνίες (8.43-3 κ.ε.), είναι εύλογο να εικάσουμε ότι κατ’ αυτόν τον τρόπο επιδίωκε πιθανότατα να κερδίσει την υποστήριξη της Σπάρτης· με την πρόταση ‘η χώρα ή οι πόλεις που ανήκουν στον Βασιλιά, ή ανήκαν στους προγόνους του, θα ανήκουν για πάντα στον Βασιλιά’ (πρβλ. 8.18.1· 8.37.2), οι Πέρσες σίγουρα δεν αναφέρονταν στην ηπειρωτική Ελλάδα. Ορίζοντας απερίφραστα την Ασία. ως το βασίλειο του Μεγάλου Βασιλιά στην τρίτη συνθήκη (8.58.2), προσπαθούσαν να απαντήσουν στους ισχυρισμούς του Λίχα.

[23] Οι ελλείψεις αυτές, αποτέλεσμα των μέτρων λιτότητας του Μεγάλου Βασιλιά (Θουκ. 8.45.6· 8.87.5· 8.109.1· πρβλ. Ελλ. Οξ. 19.2· ο Μέγας Βασιλιάς ήλπιζε κατά πάσα πιθανότητα να χρησιμοποιήσει τους φόρους των ανακτημένων πόλεων για να χρηματοδοτήσει τα μέτρα κατά των Αθηναίων) και της στρατιωτικής οργάνωσης των Αχαιμενιδών, που βασιζόταν στη διαίρεση σε μόνιμο στρατό και σε αυτοκρατορικές μονάδες επιστράτευσης, σήμαιναν ότι και ο Τισσαφέρνης και ο Φαρνάβαζος ήταν εξαρτημένοι από την επιτόπια σπαρτιατική υποστήριξη.

[24] Briant (2002) 593-99, 978-90 (όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία).

[25] Για τον τρόπο με τον οποίο επωφελήθηκαν από αυτόν τον ανταγωνισμό οι Σπαρτιάτες πρβλ. επίσης Ξεν. Ελλ. 1.1.31 κ.ε.

[26] Πρβλ. Smarczyk (1986) 62 σημ. 77.

[27] Erbse (1989) 38 κ.ε. Δεν είναι παράδοξο, λοιπόν, ότι στον Θουκυδίδη ο σατράπης των Σάρδεων επιθυμούσε, από τον χειμώνα του 412/411 π.Χ. και ύστερα να ελέγχει τις προτάσεις του Αλκιβιάδη, που μόλις είχε αλλάξει και πάλι στρατόπεδο (8.45.1), για μια συνεργασία Αθηναίων και Περσών.

[28] Στην πορεία προς την τρίτη συμφωνία με τη Σπάρτη ο Θουκυδίδης υπαινίσσεται ακόμη ότι ο Πέρσης επιδίωκε αυτό το είδος πολιτικής (που διαφαίνεται στον λογισμόν και την πρόνοιαν) (8.57.2: ἐβούλετο ἐπανισοῦν τούς Ἕλληνας πρός ἀλλήλους).

[29] Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι ο Αθηναίος αριστοκράτης ποτέ δεν εκπλήρωσε την υπόσχεσή του – ούτε προς τους ολιγαρχικούς της Αθήνας (8.47.2· πρβλ. 8.53-3) ούτε προς τους δημοκρατικούς του στόλου στη Σάμο (8.81.2 κ.ε.) – να συνάψει συμμαχία με τον Πέρση βασιλιά. Το επιχείρημα του Αλκιβιάδη και του Πείσανδρου στην πρώτη περίπτωση, ότι δηλαδή ο Μεγάλος Βασιλιάς και ο Τισσαφέρνης θα αποδέχονταν πιο εύκολα ένα ολιγαρχικό καθεστώς στην Αθήνα παρά ένα δημοκρατικό, δεν ήταν, βέβαια, παρά το μέσον εκπλήρωσης ενός σκοπού. Και οι δύο θα πρέπει να γνώριζαν πως η εξωτερική πολιτική της Περσίας προς την Αθήνα δεν καθοριζόταν από το πολιτικό σύστημα της πόλης, αλλά αποκλειστικά και μόνο από τις δραστηριότητές της στο ανατολικό Αιγαίο. Ο Westlake (1985) επιχειρεί να αποδώσει τα θετικά (πολιτικός λογισμός και πολιτική πρόνοια) και τα αρνητικά (υπεροψία, προκλητική συμπεριφορά κλπ.) στοιχεία του θουκυδίδειου Τισσαφέρνη στο γεγονός ότι ο ιστορικός χρησιμοποιούσε διαφορετικές πηγές, αλλά η άποψή του δεν μου φαίνεται πειστική.

[30] Ο Θουκυδίδης χρησιμοποιεί τον όρο τρίβειν εδώ (8.46.4).

[31] Πρβλ. D. Μ. Lewis (1977) 98.0 Erbse (1989) 75-92 απορρίπτει την άποψη ότι ο Αλκιβιάδης υπήρξε η πηγή πληροφοριών του Θουκυδίδη (λόγου χάριν στο χωρίο 8.45 κ.ε.) και πιστεύει ότι η εικόνα του Αλκιβιάδη που σκιαγραφεί ο ιστορικός έχει συνοχή.

[32] Πρβλ. Seager-Tuplin (1980) για τη διάκριση μεταξύ των Ελλήνων της ηπειρωτικής χώρας (και των Ελλήνων των νησιών) και των Ελλήνων της Ασίας, που είναι σαφής στο σημείο αυτό για πρώτη φορά.

[33] Το 408 π.Χ. φαίνεται πως η Αθήνα έχει ακόμη επαφές με τον Τισσαφέρνη (IG I3113). Δεν είναι σαφές εάν η σπαρτιατική αντιπροσωπεία υπό τον Βοιώτιο διαδραμάτισε τον ρόλο που της είχε ανατεθεί στην περσική μεταστροφή (Ξεν. Ελλ. 1.4.1). Ο Tuplin (1987) απορρίπτει την άποψη για την ύπαρξη μιας νέας συνθήκης μεταξύ της Σπάρτης και του Μεγάλου Βασιλιά (αντίθετα προς τον D. Μ. Lewis [1977] 124 κ.ε., ο οποίος θεωρεί δεδομένη την ύπαρξη συμφωνίας που προέβλεπε την αυτονομία των ελληνικών πόλεων, αλλά και την ταυτόχρονη φορολογική τους υποτέλεια). Ο Δαρείος ήλπιζε ίσως ακόμη να κατευνάσει την διαμάχη μεταξύ των γιων του Βασιλιά στέλνοντας τον Κύρο στο δυτικό μέτωπο. Ο Cawkwell (1997) 49, παραπέμποντας στον Πλούτ. Λυσ. 9.2, δεν πιστεύει πως υπήρξε κάποια αλλαγή στην εξωτερική πολιτική της Περσίας· εξηγεί, μάλιστα, την ουσιαστική περσική υποστήριξη προς τη Σπάρτη μόνο βάσει των προθέσεων του Κύρου να εξασφαλίσει τη σπαρτιατική βοήθεια στον αγώνα του για τον θρόνο μετά τη νίκη των Λακεδαιμονίων επί των Αθηναίων.

[34] Για την ελληνική άποψη για τους βαρβάρους/Πέρσες κατά τον 5° αι. βλ. Schmal (1995)· Liith (1997)· Gehrke (2000): γενική ανάλυση· Thomas (2000) 75-101· Rollinger (2004): για τον ‘περσικό λόγο’ στην Αθήνα- Hall (1989)· Georges (1994)· Tuplin (1996) 132-77′ Hutzfeldt (1999)’ Bichler (2000) σε διάφορα σημεία: για τη γραμματεία· Raeck (1981)· Castriota (1992)· Μ. C. Miller (1997)· Babler (1998)· Holscher (1998) και (2000)· Cohen (2000): για την τέχνη.

[35] Η τελευταία είναι η προσπάθεια να αποκρουστεί η κατηγορία των εχθρών της Αθήνας ότι η πόλη, καταδυναστεύοντας τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις, είχε καταστεί ο διάδοχος των Περσών (πρβλ. Θουκ. 6.76.3 κ.ε., 6.82.3, κτλ.).

[36] Wiesehofer (2001) 607 κ.ε.

[37] Schmitt (1983).

[38] Για τον σατράπη των Αχαιμενιδών και τα καθήκοντα του, καθώς και για τους ελληνικούς όρους για το αξίωμα αυτό πρβλ. Klinkott (2005).

[39] Πρβλ. Schmitt (1983) 71 κ.ε.· Gauger (2000) 263 κ.ε., 374 (και βιβλιογραφία), με την επιχειρηματολογία του οποίου συμφωνώ.

[40] Nylander (1968) ιδ. 122· D. Μ. Lewis (1977) 2 κ.ε. και σημ. 3.

Γιατί φοβόμαστε τόσο πολύ τη μοναξιά

Μοναξιά και σχέσεις υποκατάστατα ζωής

Κάθε εποχή και ιστορική περίοδος συνοδεύεται από τα επιτεύγματα αλλά και τα στερεότυπα της, τα ανοίγματα και την εγκατάλειψη κλειστών θέσεων αλλά και τα δικά της θέματα- ταμπού. Στις μέρες μας ίσως το ζήτημα της μοναξιάς να εντάσσεται στα κυριότερα ταμπού- θέματα που αντιμετωπίζουμε, σε μια εποχή που η ελευθερία ατομικής επιλογής έχει επιτραπεί σε όλα τα επίπεδα.

Οι περισσότεροι άνθρωποι τείνουν να αντιδρούν με συστολή και με μεθόδους κάλυψης όταν τίθεται το θέμα της μοναξιάς, δημιουργώντας ακόμη και σχέσεις συντροφικές που συχνά δεν τους εκφράζουν και δεν μπορούν να τις υποστηρίξουν, προκειμένου να «αντιμετωπίσουν» τη μοναξιά που αισθάνονται.

Σχέσεις εξάρτησης με εντάσεις που όμως δεν υποδηλώνουν αντίστοιχα έντονα και βαθιά συναισθήματα, αλλά ανοχή και ρηχότητα, σχέσεις αδιαφορίας με συντρόφους που δεν τους αντιμετωπίζουμε ιδιαίτερα διαφορετικά από τα διακοσμητικά του σαλονιού μας, σχέσεις παραδομένες στη φθορά, την αποστασιοποίηση και τη.. μοναξιά εξαρχής.

Στερεότυπο, κλείσιμο, θέμα- ταμπού: η δυσκολία μας, το αγκάθι που τείνει να μας ακινητοποιήσει, βάζοντας σε κίνδυνο τα κεκτημένα μας, στη συγκεκριμένη περίπτωση το σημαντικότερο, την ελευθερία επιλογής.

Γιατί φοβόμαστε τόσο πολύ τη μοναξιά; Πόσο λειτουργικό είναι να δημιουργούμε επιφανειακές σχέσεις ή φορτωμένες ρουτίνες προκειμένου να την «διαχειριστούμε»; Τι είναι αυτό που έχουμε τελικά να διαχειριστούμε και πόσο βοηθάει η αναβολή;

Σύμφωνα με τον Irvin Yalom, έχουμε να διαχωρίσουμε ανάμεσα στη μοναξιά- απομόνωση λόγω δυσκολίας σύναψης υγιών διαπροσωπικών σχέσεων ή/και ενδοπροσωπικών δυσκολιών και την υπαρξιακή- δημιουργική μοναξιά.

Στην πρώτη περίπτωση, της διαπροσωπικής απομόνωσης, βρισκόμαστε ή καταλήγουμε μόνοι λόγω προσωπικών θεμάτων που δεν έχουμε ενδεχομένως επεξεργαστεί και τα οποία σε δεύτερο χρόνο μας δημιουργούν προβλήματα στις σχέσεις μας με τους άλλους ή μας ωθούν στη σύναψη δυσλειτουργικών σχέσεων, με αποτέλεσμα να καταλήγουμε μόνοι. Έχουμε συνεπώς να επεξεργαστούμε προσωπικές δυσκολίες, λάθη, απόψεις και νοοτροπίες, δεξιότητες, μοτίβα συμπεριφοράς ενδεχομένως και με τη βοήθεια ενός θεραπευτή, προκειμένου να αποκτήσουμε εσωτερική ισορροπία και λειτουργικότητα στη σχέση με τον εαυτό μας αρχικά και με τους άλλους κατ’ επέκταση.

Η υπαρξιακή μοναξιά από την άλλη αφορά όλους μας δικαιωματικά. Είναι δημιουργική και αξιοποιήσιμη παρότι συχνά μας φοβίζει και μας κάνει να θέλουμε να την κρατήσουμε μακριά. Η υπαρξιακή μοναξιά σχετίζεται με τη μοναδικότητά μας, τη δυνατότητά μας δηλαδή να αποφασίζουμε μόνο εμείς για τα σημαντικά ζητήματα της ζωής μας. Είναι εκείνη που μας δικαιώνει το χώρο και το χρόνο μέσω της προσωρινής αποστασιοποίησης προκειμένου να επεξεργαστούμε, να αφουγκραστούμε και να οργανώσουμε τις επιθυμίες μας. Χωρίς την υπαρξιακή μοναξιά, τη στροφή δηλαδή στον εαυτό μας με διάθεση φροντίδας, εκτίμησης και αυτοπεποίθησης, δεν θα οργανώναμε προσωπικούς στόχους, δεν θα μπορούσαμε να δώσουμε χώρο σε δικές μας επιθυμίες και όνειρα, θα ακολουθούσαμε απλώς κάποιον άλλον «προκειμένου να μην μείνουμε μόνοι», θα ζούσαμε μία ζωή επιβεβλημένη και προκατασκευασμένη ή απλώς αδιάφορη, σκόρπια και τυχαία. Θα καθηλωνόμασταν σε σχέσεις που δεν μας δίνουν χαρά αλλά μας υποτιμούν, σε δουλειές που δεν μας προχωρούν και δεν μας βοηθούν να διοχετεύσουμε τη δημιουργικότητά μας, σε καταστάσεις που δεν μας σέβονται και δεν αφήνουν περιθώριο να υπάρξουμε σαν πρόσωπα πέρα από τη μάζα.

Εάν ισχύουν όλα αυτά τότε γιατί να την βιώνουμε απειλητικά; Γιατί να μοιάζει προτιμότερο να παραμείνουμε για παράδειγμα σε μία σχέση που δεν μας ικανοποιεί πια από το να πάμε παραπέρα; Σύμφωνα με τον Errich Fromm η συνειδητοποίηση της εν γένει μοναξιάς μας είναι πηγή άγχους. Το να αποφασίζουμε μόνοι για τα ζωτικά μας ζητήματα παρότι ενέχει ελευθερία, έχει και ανασφάλεια. Το να αναλάβουμε την ευθύνη μας για τις αποφάσεις μας (το αν θα μείνουμε ή όχι σε μία σχέση στο συγκεκριμένο παράδειγμα) έχει ρίσκο, το ρίσκο του να μας βγει μια επιλογή σωστή ή λάθος. Προκειμένου να αποφύγουμε αυτό το άγχος της απόφασης, της επιλογής, της ευθύνης, συχνά βαλτώνουμε και συμβιβαζόμαστε μένοντας σε καταστάσεις που μας φθείρουν και μας μαραίνουν ψυχικά, άλλοτε αναζητούμε εύκολες συνταγές φίλων ή «ειδικών» εκχωρώντας την ευθύνη της ζωής μας απλά και εύκολα, χωρίς βέβαια να το συνειδητοποιούμε.

Το προσωρινό άγχος της ευθύνης το αντικαθιστά το κακό βόλεμα σε σχέσεις που παρέχουν μεν ανακούφιση από το άγχος, αλλά ταυτόχρονα απονεκρώνουν τη ζωτικότητά μας. Η επιλογή της μίζερης ανακούφισης αποκλείει τη δυνατότητα να αναλάβουμε τους εαυτούς μας, να θέσουμε ερωτήματα όπως «Τι θέλω», «Τι αναζητώ», «Τι με ικανοποιεί», «Τι με εμπλουτίζει», «Τι με κάνει να νιώθω δημιουργικός/ή». Οι έφηβοι περνούν μεγάλα διαστήματα «απομονωμένοι» στα δωμάτιά τους. Είναι εκείνα τα διαστήματα που βιώνουν το άγχος της μοναδικότητάς τους που επιβάλλει μοναξιά και ευθύνη, αλλά και τα διαστήματα που σφυρηλατούν τα όνειρά τους και οικοδομούν την ταυτότητά τους: η μοναξιά είναι εργαστήρι δημιουργίας νέου εαυτού. Στην εφηβεία, περίοδο αλλαγής, δεν κοιτάζουμε ύποπτα αυτές τις στιγμές απομόνωσης των νέων ανθρώπων, γιατί να το κάνουμε σε άλλες φάσεις της ζωής μας στις οποίες βρισκόμαστε σε περίοδο διαπραγμάτευσης με τον εαυτό μας και την πορεία μας, σε περίοδο άλλων δηλαδή αλλαγών;

Κάθε εξέλιξη προϋποθέτει αποχωρισμό από κάτι και προχώρημα προς κάτι άλλο. Όσο θέλουμε να προχωράμε και να αναπτυσσόμαστε, να εξελίσσουμε τη ζωή και τον εαυτό μας κατά βούληση, θα έχουμε να αξιοποιούμε αυτές τις πιο μοναχικές περιόδους για την αυτοσυγκέντρωση και την αυτογνωσία μας. Για ένα κοίταγμα στον καθρέφτη ώστε, όπως πρώτη φορά στη ζωή μας κάναμε στην εφηβεία, έτσι οφείλουμε να ρωτάμε όποτε αυτό είναι αναγκαίο «Ποιος- α είμαι και πού θέλω να πάω;»

Ίσως τελικά η μοναξιά τρομάζει γιατί η γεύση της έχει όντως κάτι απειλητικό, η απειλή όμως αυτή δεν αφορά το μέλλον ούτε την ίδια τη μοναξιά, αλλά το παρόν της ζωής του ανθρώπου που την τρέμει: συχνά δεν φοβίζει η μοναξιά, φοβίζει η εικόνα που έχει πάρει η ζωή μας στον καθρέφτη. Κι όμως… μόνο εκεί είναι που υπάρχει η μοναδική ευκαιρία αλλαγής: αντικρύζοντας την εικόνα έχουμε τη δυνατότητα να την επεξεργαστούμε, να την αξιολογήσουμε βάσει των επιθυμιών μας και είτε να την κρατήσουμε είτε να την αλλάξουμε. Όποιο και αν είναι το αποτέλεσμα της εσωτερικής ματιάς, θα είναι μόνο καλό. Η άγνοια του ειδώλου ζωής «γλιτώνει» από τον κίνδυνο της ευθύνης, αλλά όχι, δεν σώζει ούτε ελευθερώνει. Η καταδίκη είναι σε θάνατο της ζωτικότητάς μας, κι ας λείπει η επίγευση της απειλής, σε κοινωνικοιστορικές συνθήκες μάλλον «ελευθερίας».
 
Μοναξιά δεν είναι να μην έχεις ανθρώπους γύρω σου. Είναι να μην είσαι σε θέση να εκφράσεις όσα είναι σημαντικά για σένα. Carl Gustav Jung

Μπορούμε να φοβόμαστε λιγότερο;

O φόβος έχει διαφορετικά πρόσωπα: την ανησυχία, το άγχος, την αγωνία. Όλοι μας τα νιώθουμε λιγότερο ή περισσότερο. Tι κρύβεται πίσω από τους φόβους μας και πώς μπορούμε να τους μετριάσουμε;

Φόβος: ένα συναίσθημα μισητό και ταυτόχρονα τόσο οικείο όσο ίσως κανένα άλλο. Aκόμη κι όταν η ψυχή κουραστεί τόσο που πολλά συναισθήματα φαίνονται απρόσιτα, όταν η χαρά, η απόλαυση, η επιθυμία αλλά και η θλίψη και η οργή -και ο πόνος ακόμη- με δυσκολία διακρίνονται, ο φόβος κάνει αισθητή την παρουσία του με τη μορφή ανησυχίας, άγχους, αγωνίας ή πανικού. Kαι μας καταδυναστεύει.

Γιατί συμβαίνει αυτό; Mπορούμε άραγε να τον περιορίσουμε, να φοβόμαστε λιγότερο;
«Φοβάμαι» σημαίνει «μπορώ»!

O φόβος μάς είναι απαραίτητος. Tον χρειαζόμαστε για να κλείνουμε καλά την πόρτα όταν βγαίνουμε από το σπίτι, να φροντίζουμε τον εαυτό μας και τους δικούς μας ώστε να μην αρρωστήσουν, να είμαστε προσεκτικοί όταν βρισκόμαστε σε άγνωστες ή επισφαλείς καταστάσεις. Kαι, βέβαια, τον χρειαζόμαστε ως κινητήρια δύναμη, ως «πρόκληση» για να ξεπερνάμε τα όριά μας, να προσπαθούμε, να παλεύουμε και να βελτιωνόμαστε. O Δανός φιλόσοφος Kίρκεγκωρ έγραφε ότι ο φόβος περιέχει ένα απεριόριστο «μπορώ» που αποτελεί την κινητήρια δύναμη της ανθρώπινης ανάπτυξης. Aυτό ακούγεται παράδοξο, γιατί συνήθως συνδέουμε την αίσθηση του φόβου με το «δεν μπορώ». Αν το σκεφτούμε όμως λίγο πιο πολύ, διαπιστώνουμε ότι τα πράγματα που πραγματικά δεν μπορούμε, δεν τα φοβόμαστε ποτέ, δεν μας απασχολούν. Φοβόμαστε πράγματα που ξέρουμε ότι θα μπορούσαμε ή θα θέλαμε να μπορούμε. Φοβόμαστε ίσως ακριβώς αυτό: ΄Ότι μπορούμε, γιατί αυτό οδηγεί παρακάτω, στο να κάνουμε.

Oι αλλαγές φοβίζουν

O Φραντς Kάφκα έγραφε σε ένα φίλο του με αφορμή μια πρόσκληση που του είχε γίνει να επισκεφτεί γνωστούς σε μια άλλη πόλη: «Για να είμαι ειλικρινής, φοβάμαι πάρα πολύ το ταξίδι. Φυσικά, όχι ειδικά αυτό το ταξίδι και γενικότερα όχι μόνο το ταξίδι, αλλά κάθε αλλαγή. Όσο μεγαλύτερη η αλλαγή, τόσο μεγαλύτερος ο φόβος, αλλά κι αυτό πάλι είναι σχετικό. Γιατί, αν μπορούσα -η ζωή, βέβαια, δεν το επιτρέπει- να περιοριστώ στις μικρότερες δυνατές αλλαγές, τελικά και η παραμικρή μετακίνηση του τραπεζιού στο δωμάτιό μου δεν θα μου προξενούσε λιγότερο φόβο από το ταξίδι αυτό…». Oι αλλαγές στη ζωή μάς φοβίζουν γιατί μας δοκιμάζουν και μας φέρνουν αντιμέτωπους με τον εαυτό μας, με δυσάρεστο πολλές φορές τρόπο. Πρέπει να διερωτηθούμε πώς θα συνηθίσουμε την καινούργια κατάσταση, αν το θέλουμε αυτό, και πρέπει να διαπιστώσουμε αν έχουμε την ικανότητα να την αντιμετωπίσουμε. Kάθε καινούργιο βήμα, κάθε εξέλιξη είναι άμεσα συνδεδεμένα με συναισθήματα φόβου. Kι επειδή στη ζωή, ακόμη κι αν το θέλουμε, δεν μπορούμε να μείνουμε στάσιμοι, είμαστε υποχρεωμένοι να κάνουμε βήματα και να ερχόμαστε αντιμέτωποι με το φόβο μας. Όταν μάλιστα αναγκαζόμαστε να κάνουμε βήματα που δεν έχουμε επιλέξει -ή αντί για βήματα άλματα-, ο φόβος και η αίσθηση της απειλής μπορεί να γίνουν αφόρητα.

O φόβος «μετατοπίζεται»

Mια 35χρονη γυναίκα έχει φοβία στις γέφυρες. Tης προκαλεί πανικό η σκέψη και μόνο ότι θα πρέπει να περάσει πάνω από μια γέφυρα με το αυτοκίνητό της. Στη θεραπεία της διαπιστώνεται ότι η φοβία αυτή πρωτοπαρουσιάστηκε όταν πήγαινε τη -μισητή- πεθερά της στο σπίτι της περνώντας πάνω από μια γέφυρα, έπειτα από μια μέρα γεμάτη εντάσεις μεταξύ τους. Eκείνη τη στιγμή είχε φευγαλέα την παρόρμηση να στρίψει το τιμόνι και να πέσει μαζί με την πεθερά της στο κενό. Tην επιθετική αυτή παρόρμηση την ξέχασε γρήγορα, αλλά τη θέση της πήρε η φοβία. Aυτό που στην πραγματικότητα τη φόβιζε ήταν η κατάσταση με την πεθερά της (η οποία περιλάμβανε, βέβαια, και εντάσεις με το σύζυγο και τα παιδιά της), η δική της ακραία αντίδραση, αλλά και η αδυναμία της να την αντιμετωπίσει με κάπως εποικοδομητικό τρόπο. Στην ψυχαναλυτική ορολογία η μετατόπιση αυτή ονομάζεται «απώθηση». Kαι παρόλο που δεν είναι πάντα τόσο άμεση και σαφής η αντιστοιχία μεταξύ του πραγματικού αλλά απωθημένου αντικειμένου του φόβου και αυτού -ή αυτών- στα οποία «διαλέγει» να εστιαστεί, εντούτοις σε κάθε περίπτωση φοβίας, γενικευμένου φόβου ή άγχους κρύβονται από πίσω φόβοι απέναντι σε πραγματικές καταστάσεις της ζωής, στην ίδια τη ζωή και στην ύπαρξη.

Oι φαύλοι κύκλοι είναι δύο

Aτελείωτες έγνοιες, αγωνίες, φόβοι, όλοι τόσο «αληθινοί» και ταυτόχρονα τόσο απομακρυσμένοι από αυτά που ουσιαστικά έχουμε ανάγκη: φαΐ και νερό για να χορτάσουμε, ένα μέρος για να είμαστε προστατευμένοι, μερικούς ανθρώπους γύρω μας για να μη νιώθουμε μόνοι και λίγη ηρεμία για να μπορούμε να ξεκουραστούμε. Tα έχουμε ίσως όλα αυτά, αλλά προσπαθούμε να τα τελειοποιήσουμε. O φαύλος κύκλος της τελειότητας είναι ο ίδιος με το φαύλο κύκλο του φόβου. Όσο πιο πολλά έχουμε, τόσο πιο πολλά πρέπει να φροντίζουμε να μη χάσουμε. Όσο πιο πολύ παλεύουμε για να τα διατηρήσουμε, τόσο περισσότερο απομακρυνόμαστε από τον εαυτό μας. Αυτό προκαλεί φόβο και γεννά το ερώτημα: «Ποια είμαι εγώ; Πώς θα τα βγάλω πέρα με αυτό το τεράστιο κατασκεύασμα;».

Mπορεί ο φόβος να λιγοστέψει;

Όταν οι έγνοιες και η ανησυχία κοντεύουν να μας στερήσουν κάθε στιγμή ηρεμίας, σημαίνει ότι έχει φτάσει η στιγμή να αλλάξουμε κάτι, γιατί διαφορετικά κινδυνεύουμε πραγματικά να αρρωστήσουμε. O ίδιος ο φόβος είναι το πρώτο εργαλείο που κρατάμε στα χέρια μας. Όπως ο πόνος είναι για το σώμα μας μια πρώτη ένδειξη ότι κάτι δεν πάει καλά, έτσι είναι ο φόβος για τη συναισθηματική μας ζωή. Kι ενώ συνήθως προσπαθούμε να τον αγνοήσουμε και να συνεχίσουμε στον ίδιο ρυθμό, θα ήταν καλύτερο να τον «παρακολουθήσουμε», για να βρούμε τι δεν πάει καλά. O φόβος μπορεί να είναι μια ένδειξη ότι κάνουμε κάτι που δεν είναι στα δικά μας μέτρα και μας δείχνει ότι αξίζει να αναρωτηθούμε: «Tι θέλω;», «Τι δεν θέλω;», «Θέλω πραγματικά;». Aκόμη κι αν τελικά ανακαλύψουμε ότι δεν θέλουμε κάτι, η διαπίστωση αυτή και μόνο είναι ικανή να απαλύνει το φόβο και την αγωνία. Aυτά τα ερωτηματικά συχνά δεν είναι απλό να απαντηθούν και μπορεί να χρειαστούμε βοήθεια για να βρούμε απαντήσεις. Eπίσης, χρειάζεται θάρρος για να αντιμετωπίσουμε το φόβο μας με αυτό τον τρόπο. Aς μην μπερδεύουμε, όμως, το θάρρος με την έλλειψη φόβου. Θαρραλέος είναι αυτός που φοβάται, αλλά καταφέρνει να το «παλεύει».

Tι αντέχουμε και τι όχι

O φόβος μάς δίνει την ευκαιρία να παρατείνουμε το χρόνο, μας παροτρύνει ουσιαστικά (ακινητοποιώντας μας) να «κάτσουμε να το σκεφτούμε». Eπειδή τις περισσότερες φορές δεν έχουμε τον «εχθρό» απέναντί μας, ώστε να τραπούμε άμεσα σε φυγή, αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι, σαν παλιοί καλοί στρατηγοί, να εξετάσουμε καλά με τι έχουμε να κάνουμε, ποιοι είναι οι στόχοι μας και ποια η κατάστασή μας, τι μπορούμε να αντέξουμε και τι όχι, και όπου χρειάζεται να κάνουμε «οικονομία δυνάμεων».

Η «παρένκλισις» των ατόμων

Το προγενέστερο ατομικό σύστημα του Δημόκριτου, δεν αναγνώριζε κανενός είδους «αποκλίνουσα συμπεριφορά» των ατόμων. Η δημοκρίτεια κοσμολογία είναι απόλυτα ντετερμινιστική: σύμφωνα μ’ αυτήν, κάθε τι που συμβαίνει στο σύμπαν είναι η αναπόδραστησυνέπεια όσων συνέβηκαν προηγουμένως. Η τροχιά κάθε ατόμου, που διαφοροποιείται μόνο από τις κρούσεις του με άλλα άτομα, όλα τα γεγονότα, παρελθόντα, παρόντα και μελλοντικά, περιλαμβανομένου και του γεγονότος πως εσείς υπάρχετε και διαβάζετε αυτή τη φράση τούτη τη στιγμή, υπαγορεύονται από την αναγκαιότητα – ή ειμαρμένη. Ο Επίκουρος, αντίθετα, υποστήριξε την υπόθεση ότι, καθώς τα άτομα διασχίζουν το κενό, είναι δυνατό «σε τόπο και χρόνο απροσδιόριστο» να αποκλίνουν από την ευθύγραμμη πορεία. Αυτές οι τυχαίες αποκλίσεις είναι πολύ μικρές και συμβαίνουν ανεξάρτητα από τη συμπεριφορά των άλλων ατόμων. Με φιλοσοφικούς όρους, ο Επίκουρος τάσσεται υπέρ της απροσδιοριστίας – που σημαίνει πως, ο,τιδήποτε συμβαίνει μέσα στο σύμπαν είναι τυχαίο περισσότερο, παρά αναπόφευκτο.

Οι σύγχρονοι φυσικοί εξακολουθούν να διαφωνούν για το αν η ύλη συμπεριφέρεται με θεμελιωδώς ντετερμινιστικό ή μη ντετερμινιστικό τρόπο. Η ανακάλυψη της αρχής της αβεβαιότητας το 1927 από τον Βέρνερ Χάιζενμπεργκ ήταν ένα βαρυσήμαντο γεγονός με καταλυτικό ρόλο στη διαμάχη αυτή. Το δίλημμα που παρουσιάζει η αρχή αυτή, είναι πως αδυνατούμε να εξακριβώσουμε ταυτόχρονα με απόλυτη ακρίβεια, τη θέση και την ορμήοποιουδήποτε σωματιδίου: όσο πιο ακριβής είναι ο προσδιορισμός της μιας, τόσο θα πρέπει αυτό να συνεπάγεται μια λιγότερο ακριβή μέτρηση της άλλης.

Λόγω αυτής της εγγενούς ανακρίβειας, θα πρέπει να εισάγεται στις προβλέψεις ένας βαθμός «απροσδιοριστίας», μέσα σε ορισμένα όρια πιθανοτήτων. Ωστόσο, όταν μιλάμε για «απροσδιοριστία» με την πλήρη φιλοσοφική της έννοια, αναφερόμαστε σε κάτι πολύ βαθύτερο: σε τυχαίες αποκλίσεις που είναιαξιωματικού χαρακτήρα – σε μια θεμελιώδη ιδιότητα της ίδιας της ύλης. Υπάρχουν, λοιπόν, όρια ως προς το τι μπορεί να μετρηθεί, όπως ανακάλυψε ο Χάιζενμπεργκ, και αυτό δεν μπορεί παρά να σημαίνει πως δεν μπορούμε να προβούμε σε διαβεβαιώσεις αναφορικά με συμβάντα που ξετυλίγονται πέραν αυτών των ορίων. Έτσι, η αρχή της αβεβαιότητας δεν στηρίζει καμία από τις δύο πλευρές της διαμάχης.

Ωστόσο, η κριτική του Επίκουρου στον ντετερμινισμό του Δημόκριτου ξεκινά από μια εύλογη παρατήρηση ενός οφθαλμοφανούς γεγονότος` μια παρατήρηση μεγάλη όσο και το ίδιο το σύμπαν: αν τα άτομα δεν παρέκκλιναν ποτέ από την ευθύγραμμη πορεία τους στο κενό, πως θα μπορούσαν να βρουν έστω και μια ευκαιρία να συγκρουστούν μεταξύ τους; Δεν θα συνέχιζαν απλά να πέφτουν βροχηδόν σε παράλληλες πορείες, για πάντα; Ακριβώς το ίδιο ζήτημα αντιμετωπίζουν οι κοσμολόγοι και σήμερα, στην προσπάθειά τους να περιγράψουν την πρώιμη ιστορία του σύμπαντος. Θέλουν να μάθουν πως συνέβη και, αντί για μια ομοιόμορφα κατανεμημένη ατομική ομίχλη, η φύση είναι γεμάτη με γαλαξίες, άστρα και πλανήτες.

Λουκρήτιος, Για τη φύση των πραγμάτων

Ζωή από την αρχή

Οι περισσότεροι είτε από επιλογή είτε αναγκαστικά λόγω συνθηκών έχει χρειαστεί «να μηδενίσουμε» και να κάνουμε ένα νέο ξεκίνημα. Σε κάποιες περιπτώσεις είναι αυτό που επιθυμούμε και, μάλιστα, διακαώς. Σε άλλες περιπτώσεις δεν το επιθυμούμε αλλά λόγω συνθηκών και καταστάσεων αναγκαζόμαστε, γεγονός που αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα στην ομαλή προσαρμογή στη νέα αυτή αρχή.

Τις περισσότερες φορές αφορά τις αλλαγές στη ζωή μετά από χωρισμό τον οποίο δεν επιθυμούμε ή την απώλεια του συντρόφου μας. Εφόσον δεν επιθυμούμε έναν χωρισμό, μας είναι πολύ δύσκολο να δεχτούμε τη νέα πραγματικότητα. Αρνούμαστε να το δεχτούμε, χρειάζεται να περάσουμε τα στάδια διαδικασίας του πένθους (Bowlby, 1980), όπως και στην περίπτωση θανάτου του συντρόφου μας. Ο φόβος μας να δούμε τη ζωή μας χωρίς τον αγαπημένο μας «παγώνει» τον χρόνο με την ελπίδα ότι κάτι θα αλλάξει και δεν θα χρειαστεί να έρθουμε αντιμέτωποι με την καινούργια αρχή που τόσο φοβόμαστε.

Μένοντας στάσιμοι και αρνητικοί, αδυνατούμε να δούμε τα οφέλη ενός νέου ξεκινήματος, νέων καταστάσεων, νέων εμπειριών και, φυσικά, νέων γνωριμιών. Δυσκολευόμαστε να θυμηθούμε ότι όπως είχαμε ζωή πριν την σχέση που πλέον τελείωσε, έτσι θα έχουμε και μετά από αυτήν. Και στην περίπτωση του ανεπιθύμητου χωρισμού, εφόσον ο ένας από τους δύο επιλέγει μία καινούργια αρχή προς όφελος του, τότε κατά πάσα πιθανότητα η ζωή από την οποία αρνούμαστε να προχωρήσουμε δεν ήταν και τόσο ιδανική. Άρα δεν έχουμε κάτι να χάσουμε, παρά μόνο να κερδίσουμε από ένα νέο ξεκίνημα.

Στην παραπάνω περίπτωση, μπορεί να συμπεριληφθεί και η περίπτωση όπου κάποιος παραμένει σε μία τελματώδης ή ακόμα και επιβλαβής σχέση. Ο λόγος είναι ο φόβος ότι το «μετά» είναι άγνωστο και εξαιτίας τυχόν ανασφαλειών και απαισιοδοξίας, και κατ’ επέκταση θα είναι χειρότερο και δυσκολότερο χωρίς, όμως, να υπάρχουν επιχειρήματα να το στηρίξουν αυτό. Ενώ στην πραγματικότητα ήδη βιώνει αυτό που φοβάται.

Φυσικά, υπάρχει και η περίπτωση όπου η σύναψη μίας σχέσης φέρνει δραστικές αλλαγές στη ζωή μας, και χρειάζεται να μπούμε σε μια διαδικασία αναδιοργάνωσής της. Έχοντας συνηθίσει σε ένα καθημερινό πρόγραμμα και σε μία ροή ευχάριστη όπου έχουμε καταφέρει να εξισορροπήσουμε εργασία, φίλους, χόμπι και πιθανόν να έχουμε ήδη κάνει μελλοντικά σχέδια, μία νέα σχέση μπορεί να μας «ξεβολέψει». Μία νέα σχέση για να διατηρηθεί χρειάζεται χώρο, χρόνο και υποχωρήσεις. Με άλλα λόγια, χρειάζεται να αναθεωρήσουμε τις προτεραιότητές μας και να προσαρμόσουμε τη ζωή μας ώστε να ενσωματωθεί ο σύντροφός μας. Επιπλέον, ίσως, χρειαστεί να αλλάξουμε μελλοντικά σχέδια που είχαμε κάνει. Σκεπτόμενοι όλα αυτά, δυσανασχετούμε και κρατάμε αντίσταση απέναντι στη νέα μας σχέση, ακόμα και ίσως να μην τολμήσουμε να την ξεκινήσουμε και να προτιμήσουμε τη «βολική ζωή» μας. Ίσως, διότι, οι προηγούμενες εμπειρίες μας να μας πλήγωσαν και οι καταστάσεις που βιώσαμε να ήταν τόσο δυσάρεστες, ώστε να αδυνατούμε να αντιληφθούμε ότι μία υγιής σχέση θα ενισχύσει την ευχάριστη ζωή που έχουμε ήδη. Ότι η νέα αυτή κατάσταση μπορεί να μας ωφελήσει, καθώς θα συμπληρώσει το συναισθηματικό κενό που αναμενόμενα δημιουργείται από την έλλειψη ερωτικού συντρόφου, όσο γεμάτη και εάν είναι η ζωή μας.

Η αλλαγή τόπου κατοικίας, και κυρίως όταν αφορά τη μετανάστευση στο εξωτερικό, αποτελεί εύστοχο και, κυρίως, επίκαιρο παράδειγμα για το θέμα του κειμένου αυτού. Σε μικρότερη ηλικία τα παιδιά φεύγουν από το σπίτι τους για να πάνε σε άλλη πόλη να σπουδάσουν. Συνήθως σε αυτή την περίπτωση υπάρχει μεν άγχος για το νέο ξεκίνημα αλλά ταυτόχρονα και ο ενθουσιασμός της αυτόνομης ενήλικης ζωής που ακολουθεί. Για αυτό τον λόγο, δεν αργούν να προσαρμοστούν. Υπάρχουν, επίσης, επαγγέλματα όπως του δασκάλου, του καθηγητή και του στρατιωτικού όπου χρειάζεται για κάποια χρόνια να αλλάζουν πόλη συχνά, με αποτέλεσμα να δυσκολεύονται να δημιουργούν σταθερές διαπροσωπικές σχέσεις. Κάθε φορά χρειάζεται να κάνουν ένα νέο ξεκίνημα και ο πιο ωφέλιμος τρόπος να διαχειριστούν αυτές τις αλλαγές είναι να το αντιμετωπίζουν ως ευκαιρία να γνωρίσουν νέα μέρη και καινούργιους ανθρώπους και κατ’ επέκταση νέες εμπειρίες, έως ότου μονιμοποιηθούν.

Στην περίπτωση, όμως, που μία νέα αρχή αφορά την αλλαγή χώρας για λόγους εργασίας, τότε είναι ακόμα πιο δύσκολη η προσαρμογή. Η μετανάστευση σε μία άλλη χώρα εμπεριέχει αισιοδοξία μεν για ένα καλύτερο εργασιακό μέλλον, αλλά ταυτόχρονα ο αποχωρισμός από την οικογένεια και τους φίλους δυσκολεύει το νέο αυτό ξεκίνημα. Μεγαλύτερο πρόβλημα, όμως, αποτελεί ο φόβος του αγνώστου σε μία διαφορετική χώρα, διαφορετική κουλτούρα και αγνώστους ανθρώπους. Ο φόβος ότι δεν θα μπορέσουμε να προσαρμοστούμε στη νέα αυτή πραγματικότητα, ο φόβος της μοναξιάς δηλαδή. Αυτός ο φόβος είναι φυσιολογικός και αναμενόμενος, και μόνο εάν οπλιστούμε με αισιοδοξία και δούμε αυτή την αλλαγή ως ευκαιρία για ένα νέο ξεκίνημα με προοπτικές για μία καλύτερη και πιο ποιοτική ζωή, για νέες εμπειρίες και γνωριμίες με νέους ανθρώπους, τότε θα δώσουμε μία πραγματική ευκαιρία στη νέα μας ζωή.

Πράγματι, όλες οι αλλαγές και δη οι ανεπιθύμητες είναι δύσκολες. Αλλά εάν δεν δώσουμε την ευκαιρία στον εαυτό μας να δοκιμάσει και να ρισκάρει, πολύ πιθανόν να χάσουμε τη δυνατότητα να ζήσουμε το κάτι παραπάνω, το κάτι καλύτερο. Κάθε αρχή και δύσκολη, όπως λέγεται, αλλά κάθε αρχή αποτελεί και μία νέα ευκαιρία για μία καλύτερη ζωή!

Άνθρωποι είμαστε, τ’ αγάλματα μόνο δε λυγάνε

Ένας πυρήνας είναι ο καθένας από μας. Ένας πυρήνας που έχει στην τροχιά του πολλούς μικρούς και μεγάλους δορυφόρους. Χαρές, στενοχώριες, άγχη και απογοητεύσεις, όνειρα κι ελπίδες… Καθένας από αυτούς έχει τη δική του πηγή, τη δική ένταση, τη δική του διάρκεια. Στην περιστροφή που κάνουν γύρω από τη ζωή μας, άλλοι μας πλησιάζουν λιγότερο και άλλοι περισσότερο. Άλλοι μας ταρακουνούν ευχάριστα ή δυσάρεστα κι άλλοι απλά μας αγγίζουν ανώδυνα κι ανεπαίσθητα για να απομακρυνθούν ξανά. Κι είναι πάλι φορές που νιώθουμε τη σύγκρουση μαζί τους να μας διαλύει.

Ναι, σε διάφορες φάσεις της ζωής μας έχουμε νιώσει το κορμί ή/και την καρδιά μας να διπλώνουν στα δυο. Από πόνο, φόβο, απογοήτευση, αδιέξοδο… δεν έχει καμιά σημασία από τι. Σημασία έχει ότι μέσα σ’ αυτήν την δυναμική ανθρώπινη φύση μας, που δε σταματά να παλεύει και να προχωρά μπροστά, υπάρχουν εκείνες οι στιγμές της απόλυτης αδυναμίας.

Καλώς ή κακώς αυτή είναι μια κατάσταση που πρέπει να την αποδεχτούμε ως δεδομένη, αλλά και μια κατάσταση που ισχύει για όλους. Κι ενώ πάντα μας συναρπάζουν οι εξαιρέσεις στα ημίμετρα που συναντάμε καθημερινά, αυτός ο κανόνας της ανθρώπινης αδυναμίας είναι ίσως ο πιο θετικός κανόνας όταν όλα γύρω μας ή μέσα μας μοιάζουν μετέωρα. Την ίδια αυτή στιγμή που εμείς νιώθουμε ευάλωτοι, σε κάποιες άλλες κάμαρες κάποιοι άλλοι νιώθουν ακριβώς το ίδιο. Καθένας κουβαλά τον δικό του σταυρό κι ας μην είναι πάντα ορατός στα δικά μας μάτια.

Θα μου πείτε τώρα ότι αυτές οι θεωρητικές υπερβάσεις είναι άστοχες κι ανώφελες. Όταν πονάς, πονάς. Και δεν έχει όρια ο πόνος. Όταν είσαι απογοητευμένος, δεν υπάρχει ουρανός. Συμφωνώ! Πρέπει να περάσεις το στάδιο αυτής της απόλυτης πτώσης. Να ξέρεις όμως ότι κανένας που πέφτει δεν μένει πεσμένος κάτω για πολύ. Προσπαθεί να σηκωθεί. Βάζει όλες τους τις δυνάμεις ή αναζητά βοήθεια. Σηκώνεται όμως. Κάπως έτσι είναι οι περισσότερες πτώσεις μας. Επώδυνες, αναπόφευκτες, αλλά πάντα προσωρινές.

Όλα είναι μέσα στο παιχνίδι της ζωής. Και στο παιχνίδι αυτό επιτρέπεται να έχουμε αδυναμίες. Επιτρέπεται να χάσουμε. Άλλωστε δεν είμαστε ούτε ρομπότ ούτε υπεράνθρωποι. Άνθρωποι είμαστε, «τ’ αγάλματα μόνο δε λυγάνε». Επιτρέπεται να πέσουμε για να σηκωθούμε ξανά. Και τότε είναι που βλέπουμε τον ουρανό πάνω από τις πληγές μας, όπως λέει κι ο Ρίτσος.

Και για να δεις τον ουρανό, σημαίνει ότι κοιτάς ψηλά!

Η πραγματική αλλαγή ξεκινά από την καρδιά, και ρέει προς τα έξω

[​IMG]
Για εκείνους από εμάς που βρίσκονται σε μια προσπάθεια απεξάρτησης:

Η απεξάρτηση δεν έχει σχέση με αυτό που είναι από έξω. Δεν είναι για να καθαρίσουμε τις πράξεις μας, να διασφαλίσουμε ότι φαίνεται ωραίο, να κρατήσουμε την εργασία μας, ή να έχουμε τις οικογένειές μας ευτυχισμένες.


Αυτό αποτελεί μέρος του τι αλλάζει, αλλά η απεξάρτηση είναι εσωτερικό θέμα. Η πραγματική αλλαγή ξεκινά από την καρδιά, και ρέει προς τα έξω. Αν προσπαθούμε απλά να βεβαιωθούμε ότι φαινόμαστε εντάξει και να διατηρήσουμε μια καλή εμφάνιση, η αλλαγή θα είναι μόνο προσωρινή.

 

Καθώς το πρόβλημα χτυπά στη ζωή μας και δεν έχουμε αλλάξει τις σκέψεις, τις συμπεριφορές ή τις πεποιθήσεις μας, τα παλιά πρότυπα αρχίζουν να εμφανίζονται και πάλι. Και το σχέδιό μας να ξεγελάσουμε όλους ώστε να πιστέψουν ότι είμαστε εντάξει, έχει καταστραφεί.


Αντί να ανησυχώ για το πώς σκέπτονται οι άλλοι για μένα, έχω επιλέξει να επικεντρωθώ στο να βελτιώσω τον εαυτό μου. Να μην εντυπωσιάσω κανέναν ή να κάνω κάποιον ευτυχισμένο. Επιλέγω αυτό να το κάνω για τον εαυτό μου.

«Ως ανθρώπινα όντα, το μεγαλείο μας δεν έγκειται τόσο στο να είμαστε ικανοί να ανακατασκευάσουμε τον κόσμο - αυτός είναι ο μύθος της ατομιστικής εποχής – όσο στο να είμαστε ικανοί να ανακατασκευάσουμε τον εαυτό μας». - Μαχάτμα Γκάντι

ΣΟΛΟΜΩΝΙΚΗ: Η «ΔΙΑΘΗΚΗ» ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ

Η «Κλείδα του Σολομώντα» είναι ένα βιβλίο άγνωστου συγγραφέα και αποκρυφιστικού περιεχομένου, που έχει χαρακτηριστεί ως το σπουδαιότερο βιβλίο πρακτικής, τελετουργικής μαγείας. Οι ιστορικοί εκτιμούν πως γράφτηκε γύρω στο 14ο-16ο αιώνα και είναι εμπνευσμένο -όπως πολλά βιβλία άλλωστε που γράφτηκαν ανάμεσα στο 1000 και στο 1453- από το βασιλιά Σολομώντα.

Πώς έγινε όμως και ένα κείμενο που εμπνεύστηκε από έναν άνθρωπο που για όσο έζησε και βασίλεψε διακρίθηκε για τη σοφία του, το αίσθημα δικαίου που τον διέκρινε, τη σύνεση, την ευγένεια, τη μόρφωσή του, αλλά και την πίστη του, να έχει σήμερα συνδεθεί με έννοιες τόσο αρνητικές; Τι ρόλο έπαιξε σε αυτό η επιθυμία του βασιλιά να βρει τα σημεία επαφής ανάμεσα στην αλχημεία, στη φιλοσοφία και τον ιουδαϊκό μυστικισμό; Και τέλος, γιατί η Σολομωνική καθιερώθηκε να θεωρείται ως η ειδεχθέστερη μορφή μαύρης μαγείας και όχι μια απέλπιδα προσπάθεια του ανθρώπου να ενωθεί με τη σοφία του σπουδαίου αυτού βασιλιά;

 Οι 72 Δαίμονες

Σύμφωνα με τον ιουδαϊκό θρύλο, ο βασιλιάς Σολομώντας, λίγο πριν φτάσει στο τέλος της ζωής του, αποφάσισε να κάνει ένα δώρο στην ανθρωπότητα. Κατάφερε να συγκεντρώσει 72 κακά πνεύματα, να τα υποτάξει και να τα κλείσει σε ένα μπρούντζινο αγγείο προκειμένου να μην ενοχλήσουν ξανά τους ανθρώπους. Το αγγείο μαζί με τα γραπτά του, που αποτελούσαν το απαύγασμα της σοφίας και της μόρφωσης που του είχε χαρίσει ο Θεός, τα κληροδότησε στο γιο του Ροβοάμ, λέγοντάς του πως όποιος δεν είναι άξιος και σωστά προετοιμασμένος δεν θα είναι ποτέ σε θέση να κατανοήσει τις μυστικιστικές αρχές της σοφίας και της πίστης, παραμένοντας ανίκανος να αξιοποιήσει το δώρο του βασιλιά.

Αυτά σύμφωνα με την παράδοση. Σε ό,τι αφορά όμως την πραγματικότητα, αυτό που κάνει εντύπωση στους μελετητές είναι πως η «Κλείδα του Σολομώντος» (“Clavicula Salomonis”), απ’ όποιον και αν γράφτηκε, δεν κάνει καμία αναφορά στα 72 αυτά πνεύματα – σε αντίθεση με άλλα βιβλία που μεταγενέστερα εμπνεύστηκαν από αυτή. Η Σολομωνική είναι ένα κείμενο που είναι γεμάτο επικλήσεις και καλέσματα νεκρών, κυρίως όσων έπεσαν σε μάχες, καθώς και πνευμάτων από την Κόλαση. Στο γριμόριο (έτσι ονομάζονται τα βιβλία με περιεχόμενο σχετιζόμενο με τα μαγεία), που είναι σε μεγάλο βαθμό επηρεασμένο από το Ταλμούδ και την Καμπάλα, δεν ξεκαθαρίζεται αν τα πνεύματα αυτά είναι ψυχές που τιμωρήθηκαν και κατέληξαν στην Κόλαση ή πρόκειται αποκλειστικά για δαίμονες (είτε δηλαδή εκπεσόντες αγγέλους είτε αμαρτωλούς). Ενδεικτικό πάντως είναι το γεγονός πως μέσα στα δύο βιβλία που αποτελούν την «Κλείδα», παρουσιάζονται σαφείς τρόποι για να προστατευτεί ο επικλητής από τον πιθανό φθόνο των πνευμάτων και το δαιμονισμό.

Εξορκισμοί και καθάρσεις

Παράλληλα, ενδιαφέρον παρουσιάζει και το ότι ο ασκών τη Σολομωνική στην «Κλείδα» καλείται «εξορκιστής», έννοια που έχει μια μάλλον θετική χροιά στις θρησκείες σήμερα. Συνοπτικά, δεν θα ήταν λάθος να πούμε πως το μυστικιστικό γριμόριο περιλαμβάνει τους τρόπους και τις μεθόδους με τα οποία ο εξορκιστής θα μπορέσει να υποτάξει τα πνεύματα και να τα εξαναγκάσει να πράξουν κατά τις βουλές του. Για να επιτευχθεί αυτή η υποταγή, στο βιβλίο περιγράφονται με λεπτομέρειες ο εξαγνισμός και η κάθαρση που πρέπει να περάσει ο υποψήφιος μύστης για να εξασκήσει τη Σολομωνική, τόσο πνευματικά όσο και σωματικά. Κατά τη διαδικασία αυτή απαιτείται η θυσία ζώων ως προσφορά στα πνεύματα, πρακτική ή οποία απαντάται σε μεσαιωνικά εγχειρίδια μαύρης μαγείας, δίνοντας ίσως έτσι ένα λόγο να συνδεθεί ή Σολομωνική με τη μαύρη μαγεία και να θεωρηθεί εργαλείο στα χέρια κακόβουλων οι οποίοι -όχι τυχαία- δεν αποκλήθηκαν μεταγενέστερα μύστες, αλλά μάγοι.

Πέραν αυτών, ή «Κλείδα» αναφέρει τους τρόπους με τους οποίους ο εξορκιστής θα μπορέσει να ασκήσει την τέχνη της νεκρομαντείας, να προβεί σε πειράματα αορατότητας, να γνωρίσει την αστρολογία και τις επιρροές που αυτή μπορεί να έχει τόσο στην ανθρώπινη ζωή όσο και στην εξάσκηση της μαγείας, αλλά και να ελέγξει τα πνεύματα με βλαπτικό προς άλλους σκοπό.

Πάντως, ακόμα και με μια όχι και τόσο επισταμένη μελέτη θα μπορούσε κανείς εύκολα να παρατηρήσει πως υπάρχουν βιβλία ακόμα πιο… «σατανικά» από την «Κλείδα», μεταγενέστερα αυτής και φανερά επηρεασμένα από το πρωτότυπο γριμόριο. Αναφέρουμε ενδεικτικά το “Pseudomonarchia Daemonum” και το “Lemegeton”, που γράφτηκαν το 16ο και το 17ο αιώνα, αντίστοιχα. Η «βίβλος» της Σολομωνικής, άλλωστε, δεν έχει ως κύριο αντικείμενο ή στόχο την εμφάνιση ή την εκμετάλλευση κάποιου δαίμονα μέσω των επικλήσεων, αλλά την προετοιμασία του εξορκιστή για την πραγματοποίηση οποιοδήποτε πειράματος και μαγικής τεχνικής.

Πάντως, το γεγονός ότι πρόκειται για το βιβλίο που περισσότερο απ' όλα διώχθηκε από το ιερατείο, τόσο κατά το Μεσαίωνα όσο και αργότερα -αποτελώντας μέχρι και σήμερα ένα θέμα-ταμπού των θρησκειών-, αλλά και επηρέασε μεταγενέστερους συγγραφείς προκαλώντας τους να το αναλύσουν, να το συμπληρώσουν, να το εξηγήσουν, ή ακόμα και να το αντιγράψουν, δείχνει με σαφή τρόπο πως το περιεχόμενό του αποτέλεσε την πεμπτουσία της μαγείας και των πρακτικών της.

Η γλώσσα των συμβόλων

«Τάλισμαν μπορεί να θεωρηθεί οποιοδήποτε αντικείμενο είναι φορτισμένο με θετική ή αρνητική ενέργεια, μια ενέργεια που έχει αποκτήσει μέσω μαγείας ή διαλογισμού. Τα Τάλισμαν απαντώνται ως σύμβολα ή εμπεριέχονται σε επιγραφές. Ο κύριος λόγος ύπαρξής τους είναι να εξυπηρετούν τον κάτοχό τους, ασκώντας αυθυποβλητική επίδραση για συγκεκριμένο σκοπό». Τον ορισμό αυτό τον βρίσκουμε στο βιβλίο «7 βιβλία Μαγείας» των εκδόσεων «Αρχέτυπο», ενώ ακολουθεί η ενδιαφέρουσα αναφορά των Τάλισμαν που συναντώνται στη Σολομωνική, μια σειρά φυλαχτών σου φτιάχνονται με χρήση μαγείας και που η δημιουργία τους αποτελεί τόσο τέχνη άσο και επιστήμη.

Από την «Κλείδα» μας έρχεται η πληροφορία πως τα Τάλισμαν που συναντούμε στη Σολομωνική είναι 44: «…από 7 στους πλανήτες Κρόνο, Δία, Άρη και Ήλιο, από 5 στην Αφροδίτη και τον Ερμή, ενώ 6 σχετίζονται με το Φεγγάρι». Καθένα από αυτά τα φυλαχτά αντιστοιχεί σε κάποια αρετή που σχετίζεται με τον πλανήτη στον οποίο αποδίδεται, ενώ έχει και το πνεύμα που τους αντιστοιχεί. Πνεύμα και ιδιότητα μπορούν να βοηθήσουν τον έμπειρο μύστη να ολοκληρώσει τη μαγική πρακτική που επιθυμεί, ενώ τόσο α κατασκευή των φυλαχτών, που μπορεί να έχουν τα μορφή σφραγίδας, όσο και η επίκληση του αντίστοιχου πνεύματος πρέπει να γίνουν με τη διαδικασία που καθορίζεται μέσα στην «Κλείδα», αφού έχει προηγηθεί η απαραίτητη κάθαρση. Πνεύματα και σφραγίδες συνδέονται με έννοιες όπως η τύχη, ο πόλεμος, η βία, η πρόκληση τρόμου στα πνεύματα που επικαλείται ο μάγος, ο εξαγνισμός των καλών πνευμάτων, όπως των πνευμάτων-φυλάκων και πολλά ακόμα.

Οι σχέσεις με τον Ιουδαϊσμό

Αναφέραμε νωρίτερα πως η «Κλείδα του Σολομώντος» είναι ένα κείμενο έντονα επηρεασμένο από τα ταλμουδικά κείμενα και την Καμπάλα, την απόκρυφη παράδοση των Εβραίων. Αν και δεν είναι δόκιμος ένας διαχωρισμός των μαγικών πρακτικών δεν θα στερείτο λογικής να πούμε πως η Σολομωνική δεν είναι παρά η πρακτική χρήση της μαγείας που αναφέρεται στην ιουδαϊκή θρησκεία.

Άλλωστε, ο Σολομώντας, γιος του Δαυίδ και τρίτος βασιλιάς του Ισραήλ, είχε ονομαστεί από τον προφήτη Νάθαν «Ιεδιδίας», από την εβραϊκή λέξη «Γεντιτζέ», που σημαίνει «αγαπητός του Γιαχβέ». Οικοδόμησε το σπουδαιότερο κέντρο λατρείας του Ιουδαϊσμού, το μεγαλοπρεπή Ναό του Σολομώντος ή Ναό της Ιερουσαλήμ, κάτι το οποίο αποφάσισε σύμφωνα με την παράδοση, έπειτα από εντολή που πήρε από τον ίδιο τον Θεό. Το ναό ήθελε αρχικά να χτίσει ο Δαυίδ, όμως η προφητεία όριζε πως ο γιος του θα ήταν αυτός που θα πραγματοποιούσε το μεγαλόπνοο σχέδιο, τη δημιουργία του χώρου που, εκτός από κέντρο λατρείας του Γιαχβέ, θα αποτελούσε και τον τόπο όπου θα στεγαζόταν η Κιβωτός της Διαθήκης, η οποία φυλάχτηκε στα Άγια των Αγίων του ναού. Ενδιαφέρον σημειολογικά παρουσιάζει το γεγονός πως ο πρώτος ναός οικοδομήθηκε από τεχνίτες που εκπροσωπούσαν καθεμία από τις δώδεκα φυλές του Ισραήλ, οι οποίες έμειναν ενωμένες μέχρι το θάνατο του Σολομώντα (αργότερα διαχωρίστηκαν και η αυτοκρατορία διαλύθηκε).

Ακόμη αξίζει να αναφέρουμε τον απαρχή της σχέσης των Εβραίων με τον αποκρυφισμό, αρχής γενομένης από τον Μωυσή. Έχοντας μεγαλώσει και γαλουχηθεί όπως οι βασιλιάδες της αρχαίας Αιγύπτου, είχε μυηθεί στις αρχές του αποκρυφισμού. Με τον έξοδο των Εβραίων από τον Αίγυπτο και τον εγκατάστασή τους στο «γη της επαγγελίας», οι πρακτικές αυτές φαίνεται πως συνεχίστηκαν ενώ εξαπλώθηκαν ή και αναμίχθηκαν με τις αντίστοιχες τελετές και πεποιθήσεις των γειτονικών λαών της Μεσοποταμίας (Βαβυλώνιοι, Ασσύριοι, Αιγύπτιοι).

Έτσι απορίες προκαλούν οι λόγοι για τους οποίους το κείμενο, που σε σημαντικό βαθμό περιέχει στοιχεία του ιουδαϊκού μυστικισμού, αντιμετωπίζεται σήμερα ως το πρώτο τη τάξει τελετουργικό κείμενο της μαύρος μαγείας. Πόσο δε μάλλον από τη στιγμή που ο ίδιος ο Σολομώντας ήταν ένας άνθρωπος πιστός, που καταδίκαζε απερίφραστα τη χρήση της γνώσης από κάποιον με αρνητικά κίνητρα, ενώ πρέσβευε παράλληλα την αγάπη προς τον Θεό και τη ζωή σύμφωνα με τους νόμους του.

Τα παράδοξα της «Κλείδας»

Το “Clavicula Salomonis” είναι ένα έργο που στερείται πατρότητας, καθώς οι μελετητές, όσο και αν έχουν προσπαθήσει να το αναλύσουν και να το εξετάσουν, δεν έχουν εντοπίσει κανένα στοιχείο για το συγγραφέα του. Μερίδα ιστορικών τοποθετεί τη συγγραφή του στο 12ο αιώνα, ενώ άλλοι αναγνωρίζουν στα χειρόγραφα το ύφος του 14ου-16ου αιώνα. Η «Κλείδα» μεταφράστηκε σε διάφορες γλώσσες, συμπεριλαμβανομένης και της ελληνικής, ενώ μέρη των χειρόγραφων αυτών διασώζονται σήμερα σε μουσεία και προσωπικές συλλογές.

Παρ’ όλα αυτά, άγνωστη παραμένει η ακριβής σχέση που έχουν όλα τα μεταγενέστερα κείμενα με το πρωτότυπο, καθώς οι λόγοι για τη συγγραφή τους θα μπορούσαν να είναι καθαρά εμπορικοί. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός πως ενώ έχουν βρεθεί χειρόγραφα στα ελληνικά, στα λατινικά, στα ιταλικά, στα αγγλικά, στα γερμανικά και τα γαλλικά, το πρωτότυπο κείμενο, που λογικά είναι γραμμένο στα εβραϊκά, δεν έχει βρεθεί ποτέ ή τουλάχιστον δεν έχει δει το φως της δημοσιότητας, με κάποιους να πιστεύουν πως βρίσκεται καλά φυλαγμένο στις απρόσιτες βιβλιοθήκες του Βατικανού…

Θυμός, Είμαι γονιός, Πώς διαχειρίζομαι τον θυμό μου.

Όλοι οι γονείς θυμώνουν με τα παιδιά τους κάποιες στιγμές. Είναι μια φυσιολογική αντίδραση. Το σημαντικό όμως είναι να έχουμε την ικανότητα να ελέγξουμε τις αντιδράσεις μας όταν μας κατακλύζει αυτό το συναίσθημα και να μην το αφήνουμε να ξεχειλίζει στα παιδιά μας. Όταν κατανοήσουμε ότι μπορούμε να ελέγξουμε τα συναισθήματά μας καλύτερα απ’ ότι τα παιδιά μας μπορούν να ελέγξουν τη συμπεριφορά τους, μπορούμε να αντέξουμε πιο εύκολα τις προκλήσεις του γονικού ρόλου. Η αναγνώριση του θυμού, μας επιτρέπει επίσης να διερωτηθούμε ποια πράγματα θέλουμε να αλλάξουμε στη ζωή μας. Κάποιες φορές ο γονικός θυμός προέρχεται από βαθύτερα και άλυτα ψυχολογικά θέματα του παρελθόντος και μας δίνει μια δεύτερη ευκαιρία για να τα αντιμετωπίσουμε. Μέσα από αυτό το άρθρο θα ήθελα να προτείνω κάποιες συμβουλές για το πώς να αποφύγετε τα προβλήματα που μπορεί να προκαλέσει ο ανεξέλεγκτος θυμός και πώς μπορείτε να τον ελέγξετε ή να τον εκτονώσετε με πιο υγιείς τρόπους.

Αναγνωρίστε την πηγή του θυμού σας
Όταν γυρνάτε σπίτι εξαντλημένοι από τη δουλειά σας, όταν σας έχει εκνευρίσει το αφεντικό σας, όταν ο τραπεζικός σας λογαριασμός είναι στο μηδέν, δεν φταίει το παιδί σας. Αν η σχέση σας με τον σύντροφό σας δεν είναι υγιής, ο θυμός σας προς αυτόν εύκολα μπορεί να παρεκτραπεί προς τα παιδιά, ειδικά όταν οι μέθοδοι που χρησιμοποιείτε για την ανατροφή των παιδιών σας είναι άκρως αντίθετοι. Ο θυμός μπορεί να πηγάζει από τη σχέση του γονέα με τους δικούς του γονείς. Όταν οι στενοί συγγενείς είναι επικριτικοί ή παραβιάζουν τους οικογενειακούς κανόνες δημιουργείται ένταση. Πολλές φορές ο εκνευρισμός μας προέρχεται από τη δική μας αδυναμία να χειριστούμε τη συμπεριφορά του παιδιού. Κάντε στον εαυτό σας τη σωστή ερώτηση. Τι του συμβαίνει και συμπεριφέρεται με αυτόν τον τρόπο; Όποτε νιώθετε τον θυμό να σας κυριεύει, σταματήστε αυτό που κάνετε και προσπαθήστε να σκεφτείτε τι είναι αυτό που σας έχει εκνευρίσει. Όταν αναγνωρίσετε από πού πηγάζει ο θυμός σας είναι πιο εύκολο να τον ελέγξετε.

Πρόληψη καταστάσεων
Όταν το παιδί γνωρίζει ότι υπάρχουν ξεκάθαροι κανόνες και συνέπειες για συγκεκριμένες συμπεριφορές, γνωρίζει και πού στέκεται. Επιβραβεύστε την καλή συμπεριφορά. Όταν βλέπετε ότι αρχίζει να παρεκτρέπετε, δώστε του προειδοποίηση και επιλογή, με απλές οδηγίες και σταθερό τόνο φωνής.

Επιλέξτε τις μάχες σας
Δεν έχει νόημα η μόνιμη αντιπαράθεση, η οποία διαβρώνει τη σχέση σας με το παιδί σας. Είναι σημαντικό να μπορείτε να διαχωρίσετε τα ατοπήματα του παιδιού σε μικρά και σε μεγάλα. Τα μικρά είναι αυτά που δεν αξίζουν την ψυχική αναστάτωση, ενώ τα μεγάλα απαιτούν την προσοχή σας, για το καλό του παιδιού.

Πάρτε απόσταση για ανασυγκρότηση
Όταν είστε πολύ θυμωμένοι δεν βρίσκεστε στην κατάλληλη συναισθηματική κατάσταση για να κάνετε οποιαδήποτε παρέμβαση. Πάρτε λίγη απόσταση από το παιδί σας ώστε να μην μπείτε στον πειρασμό να του μιλήσετε άσχημα ή να χρησιμοποιήσετε σωματική τιμωρία. Εάν μπορείτε, πηγαίνετε σε ένα διπλανό δωμάτιο, έστω για 2 λεπτά, ώστε να δώσετε στον εαυτό σας χρόνο να ηρεμήσει. Η απομάκρυνση δεν σηματοδοτεί νίκη του παιδιού. Λειτουργήστε ως πρότυπο προς μίμηση για το παιδί σας, δείχνοντάς του έμπρακτα ότι μπορείτε να διαχειριστείτε δύσκολα συναισθήματα και διδάσκοντάς του αυτοέλεγχο.

Μην τιμωρείτε όταν βράζετε από θυμό
Ο θυμός είναι κακός σύμβουλος και ξεπερνά τη λογική, με αποτέλεσμα να επιβάλλονται σκληρές τιμωρίες. Δώστε στον εαυτό σας χρόνο να ηρεμήσει, ώστε οι συνέπειες που θα επιβάλετε να κατευθύνουν το παιδί σας προς τη σωστή συμπεριφορά και να μην επιβάλλονται μόνο για τη δική σας εκτόνωση, κάτι που στη συνέχεια θα μετανιώσετε.

Όχι στη σωματική βία
Η σωματική τιμωρία προσφέρει προσωρινή εκτόνωση της οργής, αλλά επηρεάζει αρνητικά και μακροχρόνια την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού. Εάν αισθάνεστε ότι δεν μπορείτε να ελέγξετε τον θυμό σας και ότι θα κτυπήσετε το παιδί σας, βγείτε από το δωμάτιο και κτυπήστε ένα μαξιλάρι, κάντε ένα γύρο της γειτονιάς, πηγαίνετε για τρέξιμο, τινάξτε τα χαλιά σας. Εάν κτυπάτε το παιδί σας, πρέπει να απευθυνθείτε για δική σας βοήθεια σε ένα ειδικό.

Όχι στη λεκτική βία
Όταν είστε θυμωμένοι με τα παιδιά σας προσπαθήστε να ελέγξετε τον τόνο της φωνής σας και επιλέξτε προσεκτικά τις λέξεις και φράσεις που θα χρησιμοποιήσετε. Όσο πιο ήρεμα μιλάμε τόσο πιο ήρεμα νιώθουμε και τόσο πιο ήρεμη είναι η αντίδραση του άλλου. Μην ταπεινώνετε και μην απαξιώνετε τα παιδιά σας. Επικεντρώστε την αποδοκιμασία σας στη συμπεριφορά τους παρά στον χαρακτήρα τους.

Απειλές Οι απειλές είναι δηλώσεις επικείμενου κακού, που κάποιες φορές χρησιμοποιούν οι γονείς για να οριοθετήσουν τα παιδιά τους. Δημιουργούν κλίμα φόβου και ανασφάλειας. Η απειλή εγκατάλειψης μπορεί να λειτουργήσει ιδιαίτερα τραυματικά στο μικρό παιδί, που αισθάνεται απόλυτα εξαρτημένο από τους γονείς για όλες του τις ανάγκες. Οι κούφιες απειλές υπονομεύουν τον γονικό μας ρόλο, ειδικά όταν είναι παράλογες και αυξάνουν τις πιθανότητες μελλοντικής παρακοής του παιδιού.

Βρισιές – κατάρες Η αυτοεκτίμηση των παιδιών εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από αυτά που εισπράττουν από τους γονείς τους και που στη συνέχεια τα εσωτερικεύουν. Οι βρισιές και οι κατάρες απευθύνονται στον χαρακτήρα του παιδιού και όχι σε αυτό που έκανε ή δεν έκανε.

Απόρριψη – Αρνητισμός Αν το παιδί αισθάνεται ότι αυτοί που το έφεραν στον κόσμο ή που το μεγαλώνουν δεν το αγαπούν, θα πιστέψει ότι κανένας δεν θα το αγαπήσει. Πρέπει να αισθάνεται καθημερινά την ανιδιοτελή αγάπη μας, ακόμα και όταν περνά μια δύσκολη φάση.

Σύγκριση – Τελειομανία Η σύγκριση σπέρνει διχόνοια ανάμεσα στα αδέλφια και κάνει το παιδί να αισθάνεται ανεπαρκές. Όταν τοποθετούμε τον πήχη υπερβολικά ψηλά υπονομεύουμε τις προσπάθειες του παιδιού με αποτέλεσμα την απογοήτευση και την παραίτηση.

Ντρόπιασμα Το ντρόπιασμα ενισχύει τα αισθήματα ανικανότητας του παιδιού και αναιρεί τις προσπάθειες βελτίωσης.

Ενοχοποίηση Οι λέξεις μας μπορούν να κάνουν ένα παιδί να αισθανθεί υπερβολικά άσχημα για μικροατοπήματά του και στη συνέχεια να θεωρεί ότι είναι υπεύθυνο για κάθε τι αρνητικό που συμβαίνει στην οικογένεια. Το παιδί μας μετατρέπεται σε αποδιοπομπαίο τράγο όταν του φορτώνουμε ευθύνες για συμπεριφορές άλλων μελών της οικογένειας, αντί να αναλαμβάνει ο καθένας τις ευθύνες που του αναλογούν.

Απλές τεχνικές χαλάρωσης
Κλείστε τα μάτια, πάρτε βαθιές, αργές ανάσες, φουσκώνοντας την κοιλιά, εισπνέοντας από τη μύτη και εκπνέοντας από το στόμα και μεταφερθείτε νοητά σε ένα ήρεμο τοπίο. Προοδευτική χαλάρωση μυών. Ξεκινώντας από το κεφάλι και φτάνοντας στις πατούσες σφίγγουμε για μερικά δευτερόλεπτα και στη συνέχεια χαλαρώνουμε διαφορετικές ομάδες μυών. Αν δεν είναι εύκολο να αφήσετε το παιδί μόνο του κάντε χρήση θετικού αυτοδιαλόγου ή τεχνικών περισπασμού. Ο διαλογισμός και το γιόγκα επίσης βοηθούν στην αποβολή αρνητικών σκέψεων και στη χαλάρωση των μυών.

Φροντίστε το σώμα σας και την εμφάνισή σας
Η κούραση και η αϋπνία προκαλούν ένταση. Εξασφαλίστε ικανοποιητικές ώρες ύπνου. Η άσκηση βοηθά στην απελευθέρωση ενδορφινών, οι οποίες δημιουργούν αίσθηση ηρεμίας και ευφορίας. Αξίζετε λίγο χρόνο μέσα στην εβδομάδα για να φροντίσετε την εμφάνισή σας.

Αξιοποιήστε την υποστήριξη φίλων και συγγενών
Μιλήστε για τα συναισθήματά σας σε κάποιο φιλικό πρόσωπο που θα σας κατανοήσει. Τηλεφωνήστε σε κάποια φίλη σας. Κανονίστε να βρεθείτε με φίλους και με τα παιδιά σε κάποιο πάρκο ή κάποιον παιδότοπο. Εμπιστευτείτε τον σύντροφό σας και ζητήστε του να αναλάβει για λίγο το παιδί και πηγαίνετε μια βόλτα. Μην ντραπείτε να ζητήσετε φύλαξη των παιδιών από θείους και παππούδες για μια έξοδο με τον σύντροφό σας.

Αν βρίσκεστε σε μια φάση στη ζωή σας όπου χάνετε την ψυχραιμία σας συχνά ή και καθημερινά. Αν ο θυμός σας επηρεάζει τη σχέση σας με τον σύντροφό σας. Αν νιώθετε μόνιμα θλιμμένοι, ματαιωμένοι, απογοητευμένοι, γεμάτοι ενοχές και εξαντλημένοι και ότι τα παιδιά σας έχουν πάρει την ελευθερία σας και όλη σας την ενέργεια, με αποτέλεσμα να είστε συνέχεια θυμωμένοι μαζί τους, αδικείτε τα παιδιά σας και τον εαυτό σας.

Τα τρία άλυτα μυστήρια των Μυκηνών

tria-alita-mistiria-mikinonΈδωσαν το όνομά τους στον πρώτο μεγάλο ελληνικό πολιτισμό που αναπτύχθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα κατά την ύστερη Εποχή του Χαλκού (1600-1100 π.Χ.).
 
Ο μυκηναϊκός πολιτισμός επινοήθηκε ως όρος από τους αρχαιολόγους, που τον εμπνεύστηκαν από το σημαντικότερο κέντρο της εποχής, τις πολύχρυσες Μυκήνες, όπως τις παραδίδει ο Ομηρος, μιλώντας για την ηγεμονική δύναμη ανάμεσα σε όλους τους Ελληνες.
 
Μόνο που, αν και εφόσον ο Τρωικός Πόλεμος έγινε όντως, και αν και εφόσον έγινε περί το 1150 π.Χ. όπως υπολογίζουν οι επιστήμονες, όχι μόνο οι Μυκήνες αλλά και όλα τα μυκηναϊκά βασίλεια είχαν ήδη παρακμάσει και καταστραφεί.
 
Δεν είναι το μόνο μυστήριο που καλείται να λύσει η αρχαιολογία με επιστημονικό τρόπο. Οι Μυκήνες αποτελούν από μόνες τους μυστήριο. Κανείς δεν ξέρει από πού ήρθαν στην Αργολίδα οι πρώτοι κάτοικοι, οι οποίοι, πάντως, ανήκαν σε ελληνικά φύλα.
 
Ξέρουμε όμως μέχρι πού έφτασαν: μέχρι την κεντρική και βόρεια Ευρώπη (παραδουνάβιες περιοχές, Βαλτική, Καρπάθια) και μέχρι τη Σαρδηνία και την Κάτω Ιταλία, αλλά και την Αίγυπτο, τη μικρασιατική ακτή, τη Μεσοποταμία σε αναζήτηση πρώτων υλών και αγορών. Μάλιστα, αυτοί οι δεινοί έμποροι είχαν συναλλαγές μέχρι τη νότια Αγγλία, όπως διαπιστώνεται και πάλι από τα ευρήματα. Κάποιος υπήρξε ο μετακομιστής εμπορευμάτων τους.
 
Αφορμή για τη συζήτηση μαζί της υπήρξε η έκδοση του τόμου «Μυκήνες» από το Κοινωφελές Ιδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση στη σειρά «Ο κύκλος των μουσείων». Ενα έργο γραμμένο με επιστημοσύνη και αγάπη, το οποίο έρχεται να προστεθεί σε άλλους 16 τόμους που υπάρχουν με μορφή δωρεάν e-book στην ιστοσελίδα του Ιδρύματος. Ταυτοχρόνως, ο φροντισμένος τόμος, με εξαιρετικές φωτογραφίες του Σωκράτη Μαυρομμάτη, και τη βοήθεια των εκδόσεων «Ολκός», προσφέρεται σε περιορισμένα αντίτυπα σε φορείς, σχολεία, πανεπιστήμια και επιστήμονες.
 
Οι Μυκήνες πριν γίνουν πολύχρυσες ήταν ένας μικρός νεολιθικός οικισμός, (7η έως 4η χιλιετία) από τον οποίο βρέθηκαν λίγα κεραμεικά. Πρώτα αρχιτεκτονικά ίχνη κατοίκησης έχουμε από το 2200 έως το 1900 π.Χ. Από το 1650 έως το 1600 δημιουργήθηκαν οι ταφικοί κύκλοι Β’ και Α’ (όπως ονομάστηκαν από τους πρώτους ανασκαφείς). Ο οικισμός, με στρατηγική θέση ώστε να ελέγχει τα περάσματα, τη γεωργία και την κτηνοτροφία στην Αργολίδα, αναπτύσσεται σιγά σιγά.
 
Το νεκροταφείο της μεσοελλαδικής περιόδου (1900 – 1600 π.Χ.) δείχνει βαθμιαία αύξηση πληθυσμού και δημιουργία ηγεμονικής δύναμης. «Τέλη του 17ου αιώνα π.Χ., η δύναμη αυτή θα αναλάβει την εξουσία και τον έλεγχο όλης της περιοχής, αφήνοντας σε δεύτερη μοίρα το Αργος, το σημαντικότερο κέντρο της Αργολίδας κατά τη μεσοελλαδική εποχή». Οι Μυκήνες μετατρέπονται σιγά σιγά σε τεράστιο κέντρο στον ελλαδικό χώρο.
Ριψοκίνδυνοι ταξιδιώτες
 
«Ποιοι ήταν όμως αυτοί οι ρωμαλέοι ηγεμόνες;» αναρωτιέται στο βιβλίο. «Και πώς απέκτησαν τον υπέρογκο πλούτο που τους επέτρεψε να αποσύρουν από την κυκλοφορία και να πάρουν μαζί τους στο ταξίδι για τον άλλο κόσμο, ανάμεσα σε άλλα τιμαλφή, πάνω από 14 κιλά χρυσού με τη μορφή εκπληκτικών έργων τέχνης, πολλά από τα οποία κατασκευάστηκαν πιθανώς από Μινωίτες τεχνίτες σύμφωνα με βασιλικές παραγγελίες, για να εκφράσουν την ιδεολογία της ανερχόμενης νέας τάξης; Η φυσιογνωμία τους, που διαφαίνεται μέσα από τα αρχαιολογικά ευρήματα, έχει πολεμικά χαρακτηριστικά, όπως μαρτυρεί ο λαμπρός οπλισμός που βρέθηκε στους τάφους τους.
 
Γνωρίζουμε όμως πως ήταν ριψοκίνδυνοι ταξιδιώτες, που αναζήτησαν ευγενή και πολύτιμα μέταλλα στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη. Επίσης, για να προωθήσουν τα πλούσια αγαθά που προέρχονταν από τη γεωργία και την κτηνοτροφία, όπως το κρασί, το λάδι και ενδεχομένως τα υφαντά, συνδέθηκαν στενά με τους Μινωίτες.
 
Αυτοί πάλι γνώριζαν καλά τους θαλασσινούς δρόμους προς την Αίγυπτο και είναι πιθανό να τους οδήγησαν προς το ακμαίο Μέσο Βασίλειο. Ισως εκεί λοιπόν να πλούτισαν οι πρώιμοι Μυκηναίοι, θέτοντας τις πολεμικές τους αρετές στην υπηρεσία της ξενόφερτης στην Αίγυπτο δυναστείας των Υκσώς που κατέλαβε την εξουσία στα μέσα του 17ου αιώνα π.Χ. Και επειδή τίποτε στην ανθρώπινη Ιστορία δεν είναι τυχαίο ή ξαφνικό, θα πρέπει να δεχτούμε πως οι Μυκηναίοι απέκτησαν σιωπηλά αλλά συστηματικά στη διάρκεια των τριών αιώνων της Μέσης Χαλκοκρατίας τη δύναμη που αντανακλούν τα κτερίσματα των βασιλικών ταφικών περιβόλων. Εξασφάλισαν έτσι για τα γένη τους την πρωτεύουσα θέση, όχι μόνο στην Αργολίδα αλλά και σε ολόκληρη την Πελοπόννησο και έδωσαν το όνομά τους σε ολόκληρο τον σπουδαίο πολιτισμό της Υστερης Εποχής του Χαλκού».
 
Εχοντας εκτιμήσει τη σημασία της Κρήτης, με την ύφεση που παρουσιάζεται στο νησί, εγκαθιστούν μυκηναϊκή δυναστεία στην Κνωσό, ελέγχοντας στην ουσία ολόκληρη τη μεγαλόνησο, όπως και την ηπειρωτική χώρα. Στους Ανακτορικούς χρόνους (14ος – 13ος αι. π.Χ.) κατασκευάζονται στις Μυκήνες τα κυκλώπεια τείχη «με τη βοήθεια των γνώσεων των βασιλικών εταίρων από την αυτοκρατορία των Χετταίων» και ιδρύεται το μεγαλοπρεπές ανάκτορο με όλα του τα παραρτήματα.
Ο μύθος που παρουσιάζει ο Στράβων για τους προϊστορικούς Κύκλωπες τους θέλει να έρχονται από τη Λυκία, όπου και το βασίλειο των Χετταίων.
 
Μέσα στα τείχη ανεγείρεται ανάκτορο, με χώρους άσκησης εξουσίας, κατοίκησης, εργαστήρια, αποθήκες, και επίσης ένα θρησκευτικό κέντρο. «Η άρχουσα τάξη» αναφέρει η κ. Παπαδημητρίου, «εξακολουθεί να ενταφιάζεται με πλούσια κτερίσματα σε θαλαμωτούς ή εντυπωσιακούς μνημειώδεις θολωτούς τάφους».
 
Οι Μυκηναίοι έμποροι «κατακλύζουν με τα προϊόντα τους τις αγορές της Μεσογείου, ενώ οι ηγεμόνες εξακολουθούν να επιδεικνύονται μέσω αντικειμένων, ακραιφνούς μυκηναϊκού ύφους πλέον, από πολύτιμα ή εξωτικά υλικά, τα οποία αναδεικνύουν οι εξειδικευμένοι τεχνίτες των ανακτορικών εργαστηρίων». Η πλούσια παραγωγή απαιτεί οργάνωση, γραφειοκρατία και διαχειριστικό έλεγχο. Λογιστικά στοιχεία καταγράφονται σε πήλινες πινακίδες της πρώιμης ελληνικής Γραμμικής Β΄γραφής.
 
Η ακμή αυτών των δύο αιώνων, η εξέχουσα θέση που κατείχαν οι ηγεμόνες των Μυκηνών στο σύνολο του μυκηναϊκού κόσμου, «θα προσωποποιηθεί στην ιστορική μνήμη με τον αρχιστράτηγο των Ελλήνων στον Τρωικό πόλεμο, τον μυθικό βασιλιά Αγαμέμνονα» υπογραμμίζει η συγγραφέας. «Ο μύθος, που κρύβει πάντοτε μια ιστορική αλήθεια, θα επιλέξει αυτόν τον ατρόμητο άνακτα για αρχηγό».
 
Γύρω στα τέλη του 13ου αιώνα και στις αρχές του επόμενου ξέσπασαν μεμονωμένες και όχι κατ” ανάγκη ταυτόχρονες πυρκαγιές, που ακολουθήθηκαν από επισκευές του ανακτόρου και των κτιρίων διοίκησης. Kατά τη διάρκεια του 12ου αι. π.X. οι περισσότερες εγκαταστάσεις, ανακτορικές και μη, εξακολούθησαν να λειτουργούν.
 
Oι αναταραχές όμως του 1200 π.X. στη Mικρά Aσία και στην Aνατολική Mεσόγειο και η καταστροφή των εμπορίων τους από επιδρομείς απέκοψαν τις επαφές των Mυκηναίων ανάκτων με τα κυριότερα κέντρα συναλλαγών τους. O 12ος και ο 11ος αι. π.X. είναι για τις Mυκήνες περίοδος οικονομικής συρρίκνωσης και πολιτικής παρακμής, χωρίς όμως γενικές ή, έστω, εκτεταμένες καταστροφές. H ακρόπολη δεν είχε βίαιο τέλος.
 
Στους αιώνες που θα ακολουθήσουν, οι Μυκήνες έχουν φθίνουσα πορεία και θα καταλήξουν, τον 7ο αιώνα π.Χ., προσάρτημα του Αργους. Οι Αργείοι τις καταλαμβάνουν το 468 π.Χ., καταστρέφουν καίρια τμήματα της οχύρωσης και εξανδραποδίζουν τους κατοίκους. Μέχρι τον 2ο αιώνα μ.Χ., οπότε τις επισκέπτεται ο Παυσανίας, είναι ορατά μονάχα μέρη της οχύρωσης και η Πύλη των Λεόντων.
 
Αυτό το μεγαλειώδες έμβλημα βασιλικής δύναμης και επιβολής θα είναι το αδιαμφισβήτητο τοπόσημο της ένδοξης πόλης που δεν υπήρχε πια, μέχρι τον 19ο αιώνα, οπότε ο Ερρίκος Σλήμαν θα ξεκινήσει τις ανασκαφές. Ακέφαλοι οι λέοντες και η πόλη λεηλατημένη από χέρια ντόπιων, κατακτητών, αλλά και περιηγητών, θα επιβεβαιώνουν το λατινικό απόφθεγμα: sic transit gloria mundi. Ετσι παρέρχεται η δόξα του κόσμου.

Τί πρέπει να ξέρει το παιδί πριν κλείσει τα 5

Υπάρχουν μερικά πράγματα που πρέπει να ξέρει το παιδί σας πριν σβήσει τα κεράκια για τα 5α του γενέθλια, τα οποία δεν έχουν να κάνουν με το σχολείο και την Εκπαίδευση.

1. Τα ονόματα των γονιών τους και τα τηλέφωνά τους:
Σας ξέρουν ως «μαμά» και «μπαμπά», αλλά κάποια στιγμή πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι όλοι σας έχετε μικρό όνομα και επίθετο. Ειδικά αν ειναι διαφορετικό το επίθετο της μαμάς από του μπαμπά, θα πρέπει να το ξέρουν. Καλό θα ήταν να ξέρουν και κάποιο από τα τηλέφωνά σας. Μάθετε τους ως τραγούδι αν δυσκολεύονται, διαλέξτε αυτό με τα πιο εύκολα ψηφία και ρωτήστε τα συχνά να δείτε αν το θυμούνται. Μπορεί κάποια στιγμή να το/σας χρειαστούν. Καλό θα είναι να υπάρχει ένας τρόπος εύρεσής σας.

2. Το «100»: Μπορεί να μάθουν κάτι σχετικό, θεωρητικά, κάποια στιγμή στο σχολείο, αλλά καλό θα είναι να τους έχετε εξηγήσει τη σοβαρότητα της κατάστασης που απαιτεί ένα τηλέφωνο στην Αστυνομία. Κάντε πρακτική για το ποια πλήκτρα θα πρέπει να πατήσουν αν κάτι συμβεί, αχρείαστο να 'ναι, έχοντας κλειστό το ακουστικό.

3. Μπορεί κάποια στιγμή να έρθουν αντιμέτωπα με την επιλογή του να διασχίσουν μόνα τους τον δρόμο. Να τα έχετε έτοιμα για κάτι τέτοιο. Μπορεί να γίνει σκόπιμα, αφελώς, από άγνοια κινδύνου ή κατά λάθος κυνηγώντας μία μπάλα, να σας αφήσουν το χέρι ή απλώς να σας ξεγλιστρήσουν, να δουν κάποιον απέναντι και να τρέξουν...  Όλα υπάρχουν σαν ενδεχόμενα. Φροντίστε να τους έχετε μάθει να κοιτάνε και από τις δύο κατευθύνσεις, να ακούν την κίνηση, τα κορναρίσματα, τα αυτοκίνητα και ...αρχικά, και κυρίως, πείτε τους χιλιάδες φορές να ΜΗΝ περνάνε τον δρόμο χωρίς κάποιον ενήλικα. Μπορεί έστω και την τελευταία στιγμή να «κοκαλώσουν».

4. Να μη φοβούνται όλους τους ξένους. Μπορεί να τους έχετε πει εκατοντάδες φορές ότι δεν πρέπει να μιλάνε σε αγνώστους, αλλά αυτό μπορεί να έχει αντίθετα αποτελέσματα και αν ποτέ, χρειαστούν τη βοήθεια κάποιου, τελικά να φοβούνται να μιλήσουν σε οποιονδήποτε. Δείξτε τους πώς ειναι οι Αστυνόμοι και οι Τροχονόμοι, οι υπάλληλοι εταιρειών Ασφάλειας, και πείτε τους ότι μπορούν να τους εμπιστευθούν και ακόμη, ότι αν δεν βρίσκουν κάποιον κύριο σαν αυτούς, να στραφούν, αν έχουν χαθεί ή βρίσκονται σε ανάγκη, σε κάποιο υπάλληλο σε ένα μαγαζί.

5.Φιλιά και αγκαλιές. Δώστε τους να καταλάβουν ότι είναι δική τους επιλογή ποιον θα φιλάνε και θα αγκαλιάζουν και αφενός αν δε θέλουν δεν είναι υποχρεωμένοι να φιλήσουν κάποιον, αφετέρου δεν πρέπει να τρέχουν να φιλάνε όποιον γνωστό γονιό ή παιδί βρίσκουν στο πάρκο ή στην παιδική χαρά. Εξηγήστε τους ότι φιλάμε τους συγγενείς και τους πολύ φίλους και όχι όλο τον κόσμο όλη την ώρα. Μιλώντας για αυτό, δώστε και τα πρώτα σημάδια για το σώμα τους, εξηγώντας για παράδειγμα που ΔΕΝ είναι σωστό να τους αγγγίζει κανείς.

Ασανσέρ σε όλο τον κόσμο που απογειώνουν... την αδρεναλίνη

Μερικές φορές το ταξίδι είναι πιο συναρπαστικό από τον ίδιο τον προορισμό- και κάτι τέτοιο συμβαίνει και με τα ασανσέρ που ακολουθούν, όπου μπορεί κανείς να απολαύσει τη διαδρομή εξίσου με το μέρος στο οποίο κατευθύνεται.

Γιατί να ανέβει κανείς με τα σκαλιά όταν μπορεί με το ασανσέρ να περάσει μέσα από ένα ενυδρείο, όπως στο μουσείο της Mercedes- Benz στη Γερμανία ή να «σκαρφαλώσει» στα πλευρά βράχου 325 μέτρων στην Κίνα;

Η Daily Mail συγκέντρωσε μερικούς από τους πιο εντυπωσιακούς ανελκυστήρες σε όλο τον κόσμο που με το design τους ή την τοποθεσία τους κάνουν τη διαδρομή… ένα ταξίδι από μόνη της.

Bailong, Zhangjiajie, Κίνα

asanser1

Το όνομά του σημαίνει «ανελκυστήρας των εκατό δράκων» και είναι το η εντυπωσιακή προσθήκη, από ανθρώπινο χέρι, στο Δασικό Πάρκο Zhangjiajie στην Κίνα, μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco.

Το ασανσέρ ανεβάζει τους επισκέπτες σε ύψος 325 μέτρων από τη βάση του βράχου στην κορυφή του μέσα σε λιγότερο από δύο λεπτά.

Hammetschwand, Ennetbürgen, Ελβετία

asanser2

Εκείνοι που αντιμετωπίζουν προβλήματα υψοφοβίας θα ήταν καλό να το σκεφτούν δύο φορές πριν ανέβουν στον ανελκυστήρα αυτό που εκτιμάται πως είναι ο υψηλότερος εξωτερικός ανελκυστήρας σε όλη την Ευρώπη.

Κατασκευάστηκε το 1905 και από τότε μεταφέρει τους επισκέπτες στο υψηλότερο σημείο παρατήρησης πάνω από τη Λουκέρνη και την περίφημη λίμνη της.

 St Louis Gateway Arch, Μιζούρι

asanser3
Η αψίδα του Σαιντ Λούις έχει ύψος 192 μέτρα και οι τουρίστες μπορούν με το ασανσέρ μέσα του να φτάσουν στο υψηλότερο σημείο του. Το αξιοθέατο αυτό επισκέπτονται κάθε χρόνο περίπου τέσσερα εκατομμύρια τουρίστες.

Μουσείο Mercedes-Benz, Στουτγάρδη, Γερμανία

asanser4

Εδώ το ασανσέρ δεν ανήκει στα βασικά «αξιοθέατα» του μουσείου αλλά είναι αδύνατο να μην το προσέξεις. Η φουτουριστική κατασκευή που μοιάζει με σκηνή από ταινία φαντασίας «γλείφει» τους τοίχους του κτηρίου επιτρέποντας σε εκείνους που βρίσκονται μέσα να βλέπουν το υπόλοιπο κτήριο από ένα μικρό παράθυρο.

Skyview, Στοκχόλμη, Σουηδία

asanser5

Οι σχεδιαστές του μεγαλύτερου σφαιρικού κτηρίου στον κόσμο, του Ericsson Globe, επιδεικνύουν το μοναδικό design του προσθέτοντας και τα επίσης σφαιρικά ασανσέρ που μεταφέρουν τους επισκέπτες στους καμπυλώδεις τοίχους του.

Η «βόλτα» στην κορυφή του κτηρίου, σε ύψος 132 μέτρων, διαρκούν μισή ώρα και από εκεί οι επισκέπτες απολαμβάνουν εντυπωσιακή θέα της Στοκχόλμης.

AquaDom, Βερολίνο, Γερμανία

asanser6

Με ύψος 25 μέτρων θα πίστευε κανείς πως αυτό το ασανσέρ δεν έχει θέση στη λίστα με τα πιο εντυπωσιακά στον κόσμο. Αλλά είναι γεμάτο με περισσότερα από ένα εκατομμύριο λίτρα νερού και λέγεται πως είναι το μεγαλύτερο κυλινδρικό ενυδρείο στον κόσμο.
Το ΑquaDom βρίσκεται μέσα στο ξενοδοχείο Radisson Blu.

Ασανσέρ Lacerda, Μπαΐα, Βραζιλία

asanser7

Η εν λόγω κατασκευή χρονολογείται από το 1873 και έγινε αμέσως δημοφιλής στο κρατίδιο της Μπαΐα στη βορειοανατολική Βραζιλία. Είναι αδύνατον να μη προσέξει κανείς το ασανσέρ αυτό με την επιβλητική κάθετη «κολώνα» του και τον Art Deco σχεδιασμό του.

Εξακολουθεί να λειτουργεί και από εκεί οι επισκέπτες μπορούν να απολαύσουν τη θέα πάνω από το γραφικό λιμάνι.

Santa Justa, Λισαβόνα, Πορτογαλία

asanser8

Η Λισαβόνα έχει πολλά τελεφερίκ αλλά αυτό είναι το μόνο «κανονικό» ασανσέρ, που τραβά το βλέμμα του επισκέπτη με τη γοτθική αρχιτεκτονική του και τα αναμμένα φώτα του τη νύχτα να λάμπουν στον πορτογαλικό ουρανό.
Κατασκευάστηκε το 1905 και χωρά 29 άτομα.

Πύργος του Άιφελ, Παρίσι, Γαλλία

asanser9

Για να φτάσει κανείς στο υψηλότερο επίπεδο που είναι προσβάσιμο, στον Πύργο του Άιφελ, οι τουρίστες πρέπει να πάρουν δύο ασανσέρ. Πριν καν φτάσουν στο σημείο που θέλουν θα απολαύσουν τη θέα μέσα από το ασανσέρ στα «σπλάχνα» του πύργου.

Για εκείνους που δεν επιθυμούν τέτοιου είδους συγκινήσεις, υπάρχουν και σκάλες- αλλά μέχρι το πρώτο επίπεδο μόνο.

Λούβρο, Παρίσι, Γαλλία

asanser10

Το βλέπεις και μετά... δεν το βλέπεις. Το μικρό ασανσέρ του Λούβρου κινείται μέσα στη σπειροειδή σκάλα και χάνεται στο ισόγειο καθώς μεταφέρει τους επισκέπτες ακόμα πιο χαμηλά.

Rockefeller Center, Νέα Υόρκη

asanser11

Το παρατηρητήριο στο Rockefeller Center της Νέας Υόρκης προσφέρει εντυπωσιακή θέα- και το ίδιο ισχύει και για το ασανσέρ του. Η οροφή είναι γυάλινη κι έτσι οι επισκέπτες μπορούν να βλέπουν την «καρδιά» του κτηρίου καθώς ανεβοκατεβαίνουν με ταχύτητα 20 χιλιομέτρων την ώρα.

asnser0

Ύστερα από 42 δευτερόλεπτα, η θέα από την κορυφή είναι ακόμα πιο εντυπωσιακή