Σάββατο 11 Ιουνίου 2016

ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ, ΗΣΙΟΔΟΣ - Θεογονία (820-885)

αὐτὰρ ἐπεὶ Τιτῆνας ἀπ᾽ οὐρανοῦ ἐξέλασε Ζεύς,
ὁπλότατον τέκε παῖδα Τυφωέα Γαῖα πελώρη
Ταρτάρου ἐν φιλότητι διὰ χρυσῆν Ἀφροδίτην·
οὗ χεῖρες † μὲν ἔασιν ἐπ᾽ ἰσχύι ἔργματ᾽ ἔχουσαι, †
καὶ πόδες ἀκάματοι κρατεροῦ θεοῦ· ἐκ δέ οἱ ὤμων
825 ἦν ἑκατὸν κεφαλαὶ ὄφιος δεινοῖο δράκοντος,
γλώσσῃσι δνοφερῇσι λελιχμότες· ἐν δέ οἱ ὄσσε
θεσπεσίῃς κεφαλῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσι πῦρ ἀμάρυσσεν·
[πασέων δ᾽ ἐκ κεφαλέων πῦρ καίετο δερκομένοιο·]
φωναὶ δ᾽ ἐν πάσῃσιν ἔσαν δεινῇς κεφαλῇσι,
830 παντοίην ὄπ᾽ ἰεῖσαι ἀθέσφατον· ἄλλοτε μὲν γὰρ
φθέγγονθ᾽ ὥς τε θεοῖσι συνιέμεν, ἄλλοτε δ᾽ αὖτε
ταύρου ἐριβρύχεω μένος ἀσχέτου ὄσσαν ἀγαύρου,
ἄλλοτε δ᾽ αὖτε λέοντος ἀναιδέα θυμὸν ἔχοντος,
ἄλλοτε δ᾽ αὖ σκυλάκεσσιν ἐοικότα, θαύματ᾽ ἀκοῦσαι,
835 ἄλλοτε δ᾽ αὖ ῥοίζεσχ᾽, ὑπὸ δ᾽ ἤχεεν οὔρεα μακρά.
καί νύ κεν ἔπλετο ἔργον ἀμήχανον ἤματι κείνῳ,
καί κεν ὅ γε θνητοῖσι καὶ ἀθανάτοισιν ἄναξεν,
εἰ μὴ ἄρ᾽ ὀξὺ νόησε πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε·
σκληρὸν δ᾽ ἐβρόντησε καὶ ὄβριμον, ἀμφὶ δὲ γαῖα
840 σμερδαλέον κονάβησε καὶ οὐρανὸς εὐρὺς ὕπερθε
πόντός τ᾽ Ὠκεανοῦ τε ῥοαὶ καὶ τάρταρα γαίης.
ποσσὶ δ᾽ ὕπ᾽ ἀθανάτοισι μέγας πελεμίζετ᾽ Ὄλυμπος
ὀρνυμένοιο ἄνακτος· ἐπεστονάχιζε δὲ γαῖα.
καῦμα δ᾽ ὑπ᾽ ἀμφοτέρων κάτεχεν ἰοειδέα πόντον
845 βροντῆς τε στεροπῆς τε πυρός τ᾽ ἀπὸ τοῖο πελώρου
πρηστήρων ἀνέμων τε κεραυνοῦ τε φλεγέθοντος·
ἔζεε δὲ χθὼν πᾶσα καὶ οὐρανὸς ἠδὲ θάλασσα·
θυῖε δ᾽ ἄρ᾽ ἀμφ᾽ ἀκτὰς περί τ᾽ ἀμφί τε κύματα μακρὰ
ῥιπῇ ὕπ᾽ ἀθανάτων, ἔνοσις δ᾽ ἄσβεστος ὀρώρει·
850 τρέε δ᾽ Ἀίδης ἐνέροισι καταφθιμένοισιν ἀνάσσων
Τιτῆνές θ᾽ ὑποταρτάριοι Κρόνον ἀμφὶς ἐόντες
ἀσβέστου κελάδοιο καὶ αἰνῆς δηιοτῆτος.
Ζεὺς δ᾽ ἐπεὶ οὖν κόρθυνεν ἑὸν μένος, εἵλετο δ᾽ ὅπλα,
βροντήν τε στεροπήν τε καὶ αἰθαλόεντα κεραυνόν,
855 πλῆξεν ἀπ᾽ Οὐλύμποιο ἐπάλμενος· ἀμφὶ δὲ πάσας
ἔπρεσε θεσπεσίας κεφαλὰς δεινοῖο πελώρου.
αὐτὰρ ἐπεὶ δή μιν δάμασε πληγῇσιν ἱμάσσας,
ἤριπε γυιωθείς, στονάχιζε δὲ γαῖα πελώρη·
φλὸξ δὲ κεραυνωθέντος ἀπέσσυτο τοῖο ἄνακτος
860 οὔρεος ἐν βήσσῃσιν † ἀιδνῆς παιπαλοέσσης
πληγέντος, πολλὴ δὲ πελώρη καίετο γαῖα
αὐτμῇ θεσπεσίῃ, καὶ ἐτήκετο κασσίτερος ὣς
τέχνῃ ὑπ᾽ αἰζηῶν ἐν ἐυτρήτοις χοάνοισι
θαλφθείς, ἠὲ σίδηρος, ὅ περ κρατερώτατός ἐστιν,
865 οὔρεος ἐν βήσσῃσι δαμαζόμενος πυρὶ κηλέῳ
τήκεται ἐν χθονὶ δίῃ ὑφ᾽ Ἡφαίστου παλάμῃσιν·
ὣς ἄρα τήκετο γαῖα σέλαι πυρὸς αἰθομένοιο.
ῥῖψε δέ μιν θυμῷ ἀκαχὼν ἐς τάρταρον εὐρύν.
ἐκ δὲ Τυφωέος ἔστ᾽ ἀνέμων μένος ὑγρὸν ἀέντων,
870 νόσφι Νότου Βορέω τε καὶ ἀργεστέω Ζεφύροιο·
οἵ γε μὲν ἐκ θεόφιν γενεήν, θνητοῖς μέγ᾽ ὄνειαρ.
αἱ δ᾽ ἄλλαι μὰψ αὖραι ἐπιπνείουσι θάλασσαν·
αἳ δή τοι πίπτουσαι ἐς ἠεροειδέα πόντον,
πῆμα μέγα θνητοῖσι, κακῇ θυίουσιν ἀέλλῃ·
875 ἄλλοτε δ᾽ ἄλλαι ἄεισι διασκιδνᾶσί τε νῆας
ναύτας τε φθείρουσι· κακοῦ δ᾽ οὐ γίνεται ἀλκὴ
ἀνδράσιν, οἳ κείνῃσι συνάντωνται κατὰ πόντον.
αἱ δ᾽ αὖ καὶ κατὰ γαῖαν ἀπείριτον ἀνθεμόεσσαν
ἔργ᾽ ἐρατὰ φθείρουσι χαμαιγενέων ἀνθρώπων,
880 πιμπλεῖσαι κόνιός τε καὶ ἀργαλέου κολοσυρτοῦ.
αὐτὰρ ἐπεί ῥα πόνον μάκαρες θεοὶ ἐξετέλεσσαν,
Τιτήνεσσι δὲ τιμάων κρίναντο βίηφι,
δή ῥα τότ᾽ ὤτρυνον βασιλευέμεν ἠδὲ ἀνάσσειν
Γαίης φραδμοσύνῃσιν Ὀλύμπιον εὐρύοπα Ζῆν
885 ἀθανάτων· ὁ δὲ τοῖσιν ἐὺ διεδάσσατο τιμάς.

***
Μ᾽ αφού ο Δίας τους Τιτάνες έδιωξε από τον ουρανό,
γέννησε τελευταίο της παιδί η πελώρια Γη τον Τυφωέα,σμίγοντας με τον Τάρταρο με τη βοήθεια της χρυσής της Αφροδίτης.Ήταν τα χέρια του γεμάτα δύναμη στα έργα τουκι ακάματα τα πόδια του δυνατού θεού. Κι ήταν κεφάλια εκατόφιδιού, δράκοντα φοβερού, στους ώμους του,που γλείφανε με γλώσσες σκοτεινές. Και τα μάτια του,στα άφατα κεφάλια μέσα, από τα φρύδια κάτω, έβγαζαν φωτιά.[Απ᾽ όλα τα κεφάλια του έκαιε φωτιά, σαν κοίταζε.]Κι είχαν μιλιά όλα τα φοβερά κεφάλια του830κι αφήνανε κάθε είδους ανείπωτες φωνές: άλλοτε έτσι μίλαγανσαν να μιλούσαν στους θεούς, άλλοτε πάλι βγάζανε φωνή ταύρου περήφανουπου μουγκανίζει δυνατά, στη δύναμη ακατάσχετου,άλλοτε πάλι λιονταριού που ᾽χει καρδιά ανελέητη,άλλοτε πάλι μοιάζανε με φωνές σκυλιών, πράγμα παράδοξο στο άκουσμα,κι άλλοτε σφύριζε και τα ψηλά βουνά αντηχούσαν.Και θα γινότανε κακό αγιάτρευτο τη μέρα εκείνηκαι θα βασίλευε ο Τυφώνας στους αθάνατους και τους θνητούς,αν γρήγορα δε το ᾽νιωθε ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων.Και βρόντησε ξερά και δυνατά, και γύρω η γη840φρικτά αντιβόησε και ο πλατύς ο ουρανός επάνωκι ο πόντος και του Ωκεανού το ρεύμα και τα τάρταρα της γης.Κι από τα πόδια τα αθάνατα του βασιλιά, καθώς κινούσε,έτρεμε ο μέγας Όλυμπος. Και στέναζε μαζί κι η γη.Και πύρωμα που ερχόταν κι απ᾽ τους δυο το μελανό κατείχε πόντο,πύρωμα της βροντής, της ατραπής, και της φωτιάς που έβγαινε απ᾽ το τέρας,των ορμητικών ανέμων, του κεραυνού που φλέγεται.Έβραζε όλη η γη κι ο ουρανός κι η θάλασσα.Μεγάλα κύματα μαίνονταν πλάι στις ακτές, από παντού ολόγυρα,απ᾽ την ορμή των αθανάτων και άσβεστος σεισμός σηκώθηκε.Από το βρόντο τον ασίγαστο κι απ᾽ το σκληρό αγώνα850τρόμαξε ο Άδης που βασιλεύει στους νεκρούς κάτω απ᾽ τη γηκαι οι Τιτάνες μες στα τάρταρα που γύρω απ᾽ τον Κρόνο είναι.Κι όταν κορύφωσε ο Δίας την ορμή του και τα όπλα πήρε,τη βροντή, την αστραπή, τον αιθαλώδη κεραυνό,τον χτύπησε πηδώντας απ᾽ τον Όλυμπο.Κι έκαψε ολόγυρα όλα τ᾽ ανείπωτα κεφάλια του φοβερού θεριού.Κι αφού το δάμασε με χτυπήματα μαστιγώνοντάς το,σωριάστηκε ο Τυφώνας πληγωμένος, και στέναζε η πελώρια γη.Και φλόγα τινάχτηκε απ᾽ τον κεραυνωμένο άρχοντα,860όταν αυτός χτυπήθηκε στα φαράγγια του βουνού,σε τόπο απόκρημνο και σκοτεινό. Σε εύρος η πελώρια γη καιγότανεμ᾽ άφατη θέρμη κι έλιωνε σαν κασσίτερος που θερμάνθηκεσε χωνευτήρια καλοτρύπητα με την τέχνη των σφριγηλών μαστόρων,ή σαν σίδηρος, που ᾽ναι το πιο δυνατό από τα μέταλλα,που δαμάζεται στα φαράγγια των βουνών με καυτερή φωτιάκαι λιώνει μέσα στη θεϊκή τη γη με τις τεχνικές του Ηφαίστου.Έτσι λοιπόν έλιωνε η γη από τη λάμψη της φωτιάς που έκαιγε.Κι ο Δίας, θλιμμένος στην καρδιά, τον έριξε στον πλατύ τον Τάρταρο.Από τον Τυφωέα έρχεται η ορμή των ανέμων που υγρά φυσούν,870εκτός απ᾽ το Νοτιά και το Βοριά και το Ζέφυρο που φέρνει αιθρία:αυτοί ᾽ναι στη γενιά απ᾽ τους θεούς και στους θνητούς μεγάλο όφελος.Ενώ οι άλλοι άνεμοι φυσούνε άστατα πάνω στη θάλασσα.Είναι αυτοί που πέφτουνε στο σκοτεινό τον πόντο,μεγάλη συμφορά για τους θνητούς, και μαίνονται με θύελλα κακή.Κάθε φορά πνέουν κι αλλιώς και τα καράβια διασκορπίζουνε,τους ναύτες αφανίζουν. Και δεν υπάρχει προστασία απ᾽ το κακόγια τους ανθρώπους που θα τους συναντήσουν μες στη θάλασσα.Και άλλοι πάλι επάνω στην απέραντη τη γη, που ᾽ναι γεμάτη άνθη,τα εράσμια αφανίζουνε των χαμογέννητων ανθρώπων τα χωράφια,880γεμίζοντάς τα σκόνη και συρφετό από φρύγανα αφόρητο.
Αφού οι μακάριοι θεοί τον πόλεμο τελειώσανεκαι με τη βία κέρδισαν απ᾽ τους Τιτάνες τ᾽ αξιώματα,παρότρυναν, με συμβουλές της Γης, τον Ολύμπιο Δία το μακρύβροντονα βασιλέψει και να κυβερνήσει τους αθάνατους.Κι εκείνος τους μοίρασε καλά τα αξιώματα.

Σαπφώ: στην ποίηση, όπως και στα όνειρα, δεν γερνάει κανένας

Στην αρχαιότητα, όταν έλεγαν «ο ποιητής», εννοούσαν τον Όμηρο, όπως ακριβώς εννοούσαν τη Σαπφώ, όταν έλεγαν «η ποιήτρια»
 
«Τέτοιο πλάσμα ευαίσθητο και θαρρετό συνάμα δεν μας παρουσιάζει συχνά η ζωή. Ένα μικροκαμωμένο, βαθυμελάχρινο κορίτσι, ένα “μαυροτσούκαλο”, όπως θα λέγαμε σήμερα, που, ωστόσο, έδειξε ότι είναι σε θέση να υποτάξει ένα τριαντάφυλλο, να ερμηνεύσει ένα κύμα ή ένα αηδόνι και να πει “σ’ αγαπώ” για να συγκινηθεί η υφήλιος».
 
Η Αρχαιοελληνική Λυρική Ποίηση, η οποία συνδέεται με την μεγάλη ανάπτυξη της Ελλάδας από τον 7ο μέχρι τον 5ο αι. π.Χ., είναι μια ποίηση, που τραγουδιέται με τη συνοδεία της λύρας, και αποδίδει τις σκέψεις, τα βιώματα και τα συναισθήματα των δημιουργών της. Ταυτόχρονα, η ποίηση αυτή στρέφεται κατά των τυραννικών καθεστώτων, και υμνεί την ελευθερία. Ο πολίτης νοιώθει πια ανυπόταχτη την ανάγκη να εκφράζεται ελεύθερα, και ο ποιητής γίνεται ο εκφραστής των λαϊκών πόθων, ο υμνητής των θεών, ο καλλιτέχνης που εκφράζει με τους στίχους του την εικόνα του ολοκληρωμένου ανθρώπου.
 
Γύρω στα τέλη του 7ου και τις αρχές του 6ου αι. π.Χ. η Λέσβος, όπου η Λυρική Ποίηση γνώρισε εξαιρετική άνθηση, απέκτησε δύο μεγάλους ποιητές, τη Σαπφώ και τον Αλκαίο, οι οποίοι ανήκαν στην αριστοκρατία του νησιού, και έζησαν σε μία περίοδο πολιτικών αναταραχών. Οι δύο αυτοί ποιητές υπήρξαν οι κύριοι εκπρόσωποι της «Προσωπικής Λυρικής Ποίησης».
 
Ο αείμνηστος καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Αριστόξενος Σκιαδάς γράφει: «Είναι ίσως περίεργο, αλλά πραγματικό γεγονός: ο,τιδήποτε αφορά τη μεγάλη ποιήτρια, τη Σαπφώ, αποτελεί φιλολογικό πρόβλημα. Όλα είναι ασαφή, περίπλοκα, αντιφατικά ή παρερμηνευμένα. Το όνομά της (η ίδια χρησιμοποιεί τον τύπο “Ψαπφώ” ή “Ψάπφα”) δημιουργεί ετυμολογικές δυσκολίες, ο χρόνος της ζωής της αβέβαιος».
 
Η Σαπφώ γεννήθηκε στην Ερεσσό της Λέσβου, το 630 ή το 612 π.Χ., αλλά πατρίδα της θεωρείται η Μυτιλήνη, στην οποία έζησε και έδρασε. Η μητέρα της ονομαζόταν Κλεΐς – όπως και η κόρη της. Ο πατέρας της, ο οποίος λεγόταν Σκάμανδρος ή Σκαμανδρώνυμος, πέθανε, όταν η Σαπφώ ήταν 6 ετών. Η ποιήτρια είχε τρεις αδελφούς: τον Λάριχο, τον Χάραξο και τον Ευρύγιο. Παντρεύτηκε έναν πλούσιο σύζυγο από την Άνδρο, τον Κερκύλα, για τον οποίο η ποιήτρια δεν αναφέρει το παραμικρό. Αξιοσημείωτο είναι ότι για τη ζωή της δεν κάνει καθόλου λόγο στα ποιήματά της. Έζησε σε μια ιδιαίτερα σημαντική και κρίσιμη περίοδο της Λέσβου. Οι πολιτικές ταραχές στη Μυτιλήνη δεν άφησαν άθικτη τη Σαπφώ, η οποία τελικά έζησε την πικρή ζωή της εξορίας στη Σικελία επί 10 περίπου χρόνια.
 
Το πιο σημαντικό θέμα, που συνδέεται άμεσα όχι μόνο με την προσωπικότητα και το ήθος της Σαπφούς, αλλά και με τον ορθό τρόπο ερμηνείας της ποίησής της, είναι αναμφισβήτητα η πολυσυζητημένη σχέση της ποιήτριας με τον κύκλο των κοριτσιών, που βρίσκονταν κοντά της. Πρόκειται για ένα θέμα, που ανάγεται ήδη στην αρχαιότητα και έχει ιδιαίτερα απασχολήσει την έρευνα. Το μεγάλης ιστορικής αξίας λεξικό του Σουίδα (λεξικογράφου του 10ου αι. μ.Χ.), αναφερόμενο στις «φίλες» της ποιήτριας, κάνει λόγο περί αἰσχρᾶς φιλίας. Σε κάποιο βίο της Σαπφούς από παπυρικά κείμενα, που δημοσιεύτηκε το 1922, επαναλαμβάνεται η ίδια άποψη ως προς την δυσφήμηση της ποιήτριας: κ[α]τηγόρηται δ' ὑπ' ἐν[]ω[ν] ὡς ἄτακτος οὖ[σα] τὸν τρόπον καὶ γυναικε[ράσ]τρια (ότι δηλαδή «έχει κατηγορηθεί από μερικούς ως άτακτη και γυναικεράστρια»). Ο χριστιανός Τατιανός διατυπώνει με πολύ φανατισμό έναν ιδιαίτερα μειωτικό χαρακτηρισμό για την ποιήτρια: καὶ ἡ μὲν Σαπφὼ γύναιον πορνικὸν ἐρωτομανὲς καὶ τὴν ἑαυτῆς ἀσέλγειαν ᾄδει.
 
Η κατηγορία της ομοφυλοφιλίας συνοδεύει την ποιήτρια μέχρι σήμερα. Για τον διασυρμό αυτό δεν αποκλείεται να είναι, ως έναν βαθμό, υπεύθυνη η παλιά κωμωδία που, όταν δεν είχε πια την δυνατότητα να σατιρίζει σύγχρονα πολιτικά πρόσωπα, αναζητούσε τα θύματά της σε μεγάλες μορφές του ελληνικού κόσμου έξω από την πολιτική.
 
Τα κορίτσια, που ανήκαν στον κύκλο της Σαπφούς, δεν κατάγονταν αναγκαστικά από την Λέσβο. Μερικοί νομίζουν πως η Σαπφώ ήταν αρχηγός μιας σχολής μουσικής, ποίησης και χορού, άλλοι την θεωρούν αρχηγό μιας λατρευτικής οργάνωσης, αφιερωμένης στη λατρεία της θεάς Αφροδίτης, κάποιοι άλλοι αρχηγό μιας «Ακαδημίας»· αυτά βέβαια δεν ανταποκρίνονται στην αλήθεια. Το πιθανότερο είναι ότι τα κορίτσια μαζεύονταν στο σπίτι της και, ζώντας μέσα σ’ ένα κλίμα ποίησης και μουσικής, μάθαιναν λεπτούς τρόπους συμπεριφοράς, την τέχνη και τη χάρη στο ντύσιμο και στην εμφάνιση, χορό, μουσική, τραγούδι και συμμετοχή σε γιορτές γάμου και σε λατρευτικές τελετές της πόλης. Κατά τον Ελύτη, το σπίτι της Σαπφούς «…ασφαλώς είχε κάποιαν αναλογία με τα “φιλολογικά σαλόνια” της προπολεμικής Ευρώπης…».
 
Ας μη ξεχνάμε ότι η κοινωνική κατάσταση στη Λέσβο, κατά την εποχή εκείνη, ήταν εντελώς διαφορετική απ’ ό,τι στην άλλη Ελλάδα. Εκεί υπήρχε μεγαλύτερη κοινωνική και ατομική ελευθερία. Οι γυναίκες δεν περιορίζονταν μέσα στο σπίτι· ήταν καλλιεργημένες και μπορούσαν να εκφράζουν τα αισθήματά τους με την ποίηση και το τραγούδι. Προσπαθούσαν και επεδίωκαν συνεχώς να καλλιεργούν το κάλλος σε όλες τις μορφές του – από την απλή κίνηση μέχρι την καλλιτεχνική δημιουργία. Είναι γνωστό πως ο πολιτισμός της εποχής εκείνης στη Μυτιλήνη βρισκόταν σε εξαιρετικά υψηλό επίπεδο, και η τέλεια διαπαιδαγώγηση των κοριτσιών θεωρούνταν τόσο σημαντική και απαραίτητη όσο ποτέ και πουθενά κατά την αρχαιότητα. Ξέρουμε τα ονόματα αρκετών κοριτσιών του κύκλου της Σαπφούς: Ατθίς, Γογγύλα, Γυρίννω, Ευνείκα, Μεγάρα, Ανακτορία, Τελεσίππα… Και «ήταν γραφτό μερικές απ’ αυτές να φτάσουν ως εμάς τυλιγμένες μ’ ένα χρυσό νέφος θάμβους και ομορφιάς».
 
Ο σοφιστής του 2ου αι. μ.Χ. Μάξιμος ο Τύριος παραβάλλει τη σχέση της Σαπφούς με τις μαθήτριές της με τη σχέση του Σωκράτη με τους μαθητές του: «Της Λεσβίας ποιήτριας ο έρωτας τι άλλο είναι από την ερωτική τέχνη του Σωκράτη; Και οι δύο καλλιέργησαν την φιλία, η Σαπφώ με γυναίκες, ο Σωκράτης με άνδρες. Και οι δύο ομολογούσαν πως μπροστά στην ομορφιά, οπουδήποτε και να την έβρισκαν, δεν είχαν την δύναμη να αντισταθούν…».
 
Το πρόβλημα της σχέσης Σαπφούς και κοριτσιών πρέπει να κρίνεται ουσιαστικά με βάση το έργο της ποιήτριας. Βιογραφικές πηγές βέβαια – όπως το παπυρικό κείμενο που προανέφερα – μνημονεύουν την κατηγορία ότι η Σαπφώ ήταν γυναικεράστρια. Ξεχνιέται, όμως, η βάση του προβλήματος: ότι δηλαδή μια ποίηση – σαν την ποίηση της Σαπφούς, που αναφέρεται σε σχέση γυναικών, σε συμβίωση και συμμετοχή στα ωραία, είναι φυσικό να παρερμηνευθεί κάποτε. Η ίδια, όμως, η σαπφική ποίηση – όπως μας σώθηκε – μας δείχνει καθαρά την εσωτερική σχέση, που συνδέει την ποιήτρια με τις «μαθήτριες» και τις «φίλες» της, τη συγκίνηση για τη συμβίωση και την ομορφιά της, τον πόνο για τον χωρισμό και την έντονη μνήμη για τα ωραία, που ανήκουν σ’ ένα γοητευτικό παρελθόν. Στα ποιήματά της διαπιστώνομε την αγωνία και τον αγώνα της για κάθε μία από αυτές τις κοπέλες και το δέσιμο μαζί τους. Κάθε φορά, που ένα κορίτσι παντρευόταν κι έφευγε, η ποιήτρια βυθιζόταν σ’ ένα πικρό πόνο για τον χωρισμό. Φυσικά, στους στίχους της φαίνεται ένα έντονο πάθος, μια καθαρά ερωτική διάθεση, μια τρυφερή και – συγχρόνως – έντονη ερωτική και εσωτερική σχέση, που τη δένει με τα κορίτσια. Δεν υπάρχει, όμως, ούτε μια λέξη, ούτε μια υπόδειξη, που να οδηγεί στη σκέψη για «λεσβιακό έρωτα». Είναι δε γεγονός ότι για την πνευματική και ηθική ποιότητα των κοριτσιών δεν γίνεται λόγος. Γιατί, όμως, έπρεπε να γίνεται; Αυτό θα ήταν έξω και πέρα από την ποίηση της Σαπφούς.
 
Το τέλος της ζωής της ποιήτριας, σύμφωνα με μία αρχαία παράδοση, παρουσιάζεται πολύ ρομαντικά: η Σαπφώ, απελπισμένη από τον άτυχο έρωτά της για τον όμορφο Φάωνα, πήδησε στη θάλασσα από το ακρωτήριο Λευκάτας της Λευκάδας. Η ιστορία στηρίζεται μάλλον σε επινοήσεις, αφού μέχρι σήμερα δεν υπάρχει ούτε ο παραμικρός υπαινιγμός στα αποσπάσματα της Σαπφούς για τον Φάωνα και για τον έρωτά της – πράγμα, που ασφαλώς η ποιήτρια δεν θα παρέλειπε. Ο Φάων, κατά την μυθολογία, ήταν ένας πορθμέας στη Λέσβο, που κέρδισε την εύνοια της Αφροδίτης, η οποία του χάρισε νεότητα και ομορφιά. Πότε ακριβώς πέθανε η Σαπφώ δεν μας παραδίδεται.
 
«Καλύτερο παράδειγμα για την ισχύ που μπορεί να έχει ο ποιητικός λόγος δεν υπάρχει. Στροφές ακρωτηριασμένες, μισοί στίχοι, σπασμένες λέξεις, ένα τίποτε· κι απ’ αυτό το τίποτε, ένα θαύμα: μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα, με τα ιδιαίτερά της χαρακτηριστικά, τον ατομικό της μύθο και ολόκληρο το φυσικό και τον ανθρώπινο διάκοσμο του πολιτιστικού χώρου όπου αναπτύχθηκε… Σε μια στιγμή που οι θρησκευτικές βάσεις της κοινωνίας είναι ακόμη αυστηρές· που ο λόγος ο επικός έχει τη μονοκρατορία στην έκφραση· που το ηρωικό στοιχείο είναι η μόνιμη και παραδεγμένη αξία· ένας Αρχίλοχος στην Πάρο και μία Σαπφώ στη Λέσβο τ’ ανατρέπουνε όλα, φέρνουν τα αισθήματα και τα όνειρα στο πρώτο επίπεδο, τολμούν να μιλήσουν για την ατομική τους ζωή, να πουν τον καημό τους, να τραγουδήσουν, να χορέψουν. Οι πρώτοι στο Αιγαίο και οι πρώτοι σ’ όλο το γνωστό κόσμο… Αν μέσα στα θραύσματα που μας απόμειναν περισυλλέγουμε ήδη διαμαντένιες εκφράσεις, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι μέσα στα εννέα ποιητικά βιβλία που έγραψε η Σαπφώ, ένας πραγματικός θησαυρός λόγων με στοχαστική δύναμη, παρομοιώσεων τολμηρών και πρωτότυπων εικόνων, είχε κιόλας δημιουργηθεί εκεί, στο χώρο του Ανατολικού Αιγαίου, πριν ακόμη αρχίσει ν’ ακμάζει εκείνο που, γενικά, θεωρούμε σαν ελληνικό θαύμα, κι εννοώ, βέβαια, την Αθηναϊκή Δημοκρατία».
 
Ως προς το περιεχόμενο τα ποιήματα της Σαπφούς, γραμμένα στην Αιολική διάλεκτο, είναι «ερωτικά», «ύμνοι» και «επιθαλάμια» (τραγούδια του γάμου). Σε όλο το έργο συναντάμε υπέροχες εικόνες από τη φύση και εκπληκτικές παρομοιώσεις. Ο ουρανός και η θάλασσα, ο ήλιος, το φεγγάρι και τ’ αστέρια, η χαραυγή και το δειλινό, δένδρα και λουλούδια απαντούν στα ποιήματα της μεγάλης ποιήτριας. Όμως, ο ΕΡΩΤΑΣ αποτελεί αναμφίβολα την κυριαρχούσα πηγή έμπνευσης της Σαπφούς, το κύριο κίνητρο του αθάνατου ποιητικού έργου της.
 
Ο Έρωτας μου άρπαξε την ψυχή μου και την τράνταξε ίδια
καθώς αγέρας από τα βουνά χυμάει μέσα στους δρυς φυσομανώντας.
 
Μ’ έναν τρόπο λιτό και μεστό, με μια εικόνα τόσο απλή όσο και συγκλονιστική, διατυπώνονται η ορμή και η δύναμη του έρωτα, που πλήττει τον άνθρωπο (τη Σαπφώ, εδώ) σαν άνεμος, που χτυπάει τα δέντρα.
 
Η ΑΦΡΟΔΙΤΗ είναι η δεσπόζουσα θεϊκή μορφή στα ποιήματα της Σαπφούς. «… η Αφροδίτη δεν είναι μόνον η θεά του έρωτα· ή μάλλον, ακριβώς επειδή είναι αυτό, είναι και πολλά άλλα πράγματα μαζί: είναι η θεά της ομορφιάς αλλά και του πόθου για την ομορφιά· είναι η θεά των λουλουδιών και της χαμογελαστής, άστατης θάλασσας· η δύναμή της είναι ριζωμένη στη μαγεία, με την οποία αγκαλιάζει κάθε ορατό… Με τον δικό της τρόπο η Αφροδίτη αντιπροσωπεύει μιαν απόλυτη αξία, το μαγικό εκείνο φως που κάποτε απλώνεται πάνω στη ζωή και κάνει ένα πρόσωπο ή ένα πράγμα να φαντάζει τόσο ποθητό, ώστε σχεδόν να συνεπαίρνει τα λογικά των ανθρώπων. Γι’ αυτό οι Έλληνες πίστευαν ότι τα δώρα της Αφροδίτης συγγενεύουν με την τρέλα…» αναφέρει o Bowra.
 
Το ωραιότερο δείγμα σαπφικής ποίησης, το μοναδικό πλήρες ποίημα, που κατέχομε από την μεγάλη ποιήτρια, είναι αναμφισβήτητα η «Ωδή στην Αφροδίτη», ένας από τους μεγαλύτερους θησαυρούς της αρχαιότητας, που έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα.
 
Αθάνατη Αφροδίτη του Διός κόρη
που σε φανταχτερό κάθεσαι θρόνο
κι όλο στήνεις παγίδες της αγάπης·
εσένα Δέσποινα παρακαλώ
μη – να χαρείς – μη ρίχνεις άλλο βάρος
από καημούς και πίκρες στην ψυχή μου…
 
Οι θεοί (ιδιαίτερα η Αφροδίτη) στη Λυρική Ποίηση, και μάλιστα στη Σαπφώ, έχουν μια καθαρά ανθρώπινη διάσταση, συμμετέχουν στα βάσανα των ανθρώπων και κατά τον ίδιο τρόπο παρουσιάζονται στις αντιδράσεις τους: στο χαμόγελο, στη μορφή, στην παρηγοριά, στη χαρά και στον πόνο.
 
Σε ένα από τα πιο προσωπικά ποιήματα της Σαπφούς, το «Τραγούδι της Αριγνώτας», η ποιήτρια παρηγορεί την Ατθίδα με την διαβεβαίωση πως κάποια άλλη κοπέλα, που βρίσκεται πια στις Σάρδεις, δεν την έχει ξεχάσει:
 
Πολλές φορές από τις μακρινές τις Σάρδεις
εδώ σ’ εμάς γυρίζει ο λογισμός της·
εδώ που σαν θεά φανερωνόταν
μαγεμένη απ’ το γλυκό τραγούδι σου!
τώρα μέσα στις άλλες γυναίκες της Λυδίας όμορφη ξεχωρίζει
καθώς όταν ο ήλιος έχοντας βασιλέψει πια
η σελήνη μ’ ένα κόκκινο θάμπος ξεπροβάλλει
όλα τ’ αστέρια γύρω της να εξαφανίσει·
κι ένα φέγγος απλώνει ως πέρα στ’ αλμυρό το πέλαγος
και στους αγρούς με τα χιλιάδες άνθη…
 
Ο Ελύτης, κατά τον οποίο το απόσπασμα αυτό είναι ίσως το ωραιότερο, υποστηρίζει ότι «… η μορφή της ηρωίδας – που βρίσκεται μακριά στις Σάρδεις – αναδύεται χάρη σε μια πρωτότυπη τεχνική, από τον τρόπο και μόνο που μιλά γι’ αυτήν η ποιήτρια στην πιο αγαπημένη της φίλη. Όσο προχωρούμε, τόσο νοιώθουμε το ποίημα να γεμίζει από το μυστήριο μιας γυναικείας μορφής που μήτε ακούμε, μήτε βλέπουμε, παρά μαντεύουμε μονάχα μέσ’ από μια διάθλαση αισθημάτων εξαιρετικά τρυφερών, σταλμένων με το φεγγάρι στην αντικρινή ακτή και ξαναφερμένων μαζί με τη φωνή της απωλεσμένης που η νύχτα, με τα χιλιάδες αυτιά της, αγωνίζεται να συλλάβει πάνω απ’ τα κύματα. Είναι σε μια τέτοια στιγμή που μπορούμε ν’ αποτιμήσουμε ολόκληρη τη λυρική αξία της Σαπφούς…».
 
… πήγαινε στο καλό
και πότε πότε να με θυμάσαι κι εμένα
που το ξέρεις τι λατρεία σού είχα·
ή αν όχι
άσε με μια στιγμή να σου θυμίσω
κείνα που μοιάζει να ’χεις λησμονήσει·
τις όμορφες και τις γλυκές στιγμές που ζήσαμε μαζί·
πόσα στεφάνια κρόκους ρόδα μενεξέδες
καθισμένη στο πλάι μου δεν δοκίμαζες·
και πόσες αρμαθιές ολόγυρα στον τρυφερό λαιμό σου από λουλούδια
υπέροχα πλεγμένες δεν περνούσες…
 
Πρόκειται για απόσπασμα ενός ακόμη εκπληκτικού ποιήματος, στο οποίο διαφαίνεται η πίκρα της ποιήτριας από την εμπειρία ότι τα κορίτσια, στα οποία δίδαξε την ομορφιά, ξεχνούν πολύ σύντομα την φροντίδα και την αγάπη της. Πολύχρωμα και πολυποίκιλα λουλούδια κατακλύζουν κι ευωδιάζουν τη θύμηση. Άφατη τρυφερότητα διατρέχει τα γεγονότα. Τα πάντα γεμίζουν και καλύπτονται: στο όμορφο κεφάλι στεφάνια, στον απαλό λαιμό γιρλάντες, στο καλλίγραμμο σώμα και στα πλούσια μαλλιά αρώματα. Πόσο λατρεύει – στ’ αλήθεια – η Σαπφώ να μιλάει και να γράφει για άνθη, για στεφάνια κι ευωδιές: μια ποίηση ζωής που βιώθηκε μέσα στο κάλλος…
 
Έχω ένα κοριτσάκι εγώ
που ’ναι σαν χρυσολούλουδο το πρόσωπό του·
την Κλεΐδα· το μονάκριβό μου·
που δε θα τ’ άλλαζα ποτέ με τη Λυδία ολάκαιρη
μήτε και με τη φημισμένη Λέσβο.
 
Πρόκειται για την αρχή του ποιήματος, που η Σαπφώ έγραψε για την κόρη της Κλεΐδα. Η παρομοίωση του κοριτσιού με τα χρυσά λουλούδια τονίζει την ξεχωριστή ομορφιά. Το αρχαιοελληνικό επίθετο χρύσιος (= χρυσός), ως χαρακτηρισμός για τα άνθη, εκφράζει το υπερβολικά ωραίο, μια ομορφιά με λάμψη θεϊκή. Η σαπφική αυτή διατύπωση μας παραπέμπει στα «χρυσάνθεμα» – χωρίς φυσικά να θεωρηθεί ότι εδώ γίνεται αναφορά σ’ αυτά. Παρομοιώσεις ανθρώπων με φυτά και λουλούδια συναντάμε ήδη στο έπος. Ο Όμηρος, στην «Οδύσσεια», συγκρίνει τη Ναυσικά με φοίνικα, και τον Τηλέμαχο με νεαρό βλαστό, σύμβολο της ομορφιάς και της νεανικής τρυφερότητας.
 
μεσάνυχτα κοντεύουν·
πάει το φεγγάρι πάει κι η Πούλια βασιλέψανε·
και μόνο εγώ κείτομαι δω μονάχη κι έρημη.
 
Το θαυμάσιο αυτό απόσπασμα επί αιώνες συγκίνησε και γοήτευσε πολλούς ανθρώπους. Εδώ, σ’ αυτό το πιο γνωστό ποίημα της Αρχαϊκής Λυρικής Ποίησης, κυριαρχεί το φεγγάρι, που δεν λάμπει ολόγιομο, αλλά έχει βασιλέψει μαζί με την Πούλια. Οι στίχοι αυτοί θα μπορούσαν να ερμηνευθούν ως ένα ξέσπασμα απελπισίας της Σαπφούς, η οποία συνειδητοποιεί ότι γερνάει έχοντας μείνει μόνη της. Στο ποίημα αυτό, όπου κυριαρχεί το απόλυτο σκοτάδι, αφού και το φεγγάρι και η Πούλια έχουν χαθεί, η ποιήτρια αποδίδει, με τον πιο εκφραστικό τρόπο, τη νοσταλγική διάθεση, το μαρτύριο της προσμονής και την απογοήτευση, καθώς βλέπει κανείς την αγάπη και τη ζωή να χάνονται…
 
 Ο Αλκαίος έγραψε για την σύγχρονή του ποιήτρια τον στίχο:
 
ἰοπλόκ' ἄγνα μελλιχόμμειδε Σάπφοι
(= στεφανωμένη με βιολέτες, ιερή, γλυκοχαμόγελη Σαπφώ).
 
«Πρόκειται για τον μεγαλύτερο δυνατό έπαινο – αναφέρει χαρακτηριστικά ο Bowra. Γιατί έτσι η Σαπφώ παραβάλλεται έμμεσα με θεά, και μάλιστα με την Αφροδίτη. Πουθενά αλλού δεν χρησιμοποιείται το επίθετο ἁγνὸς για ανθρώπους πριν από τον 5ο αι. π.Χ. Με το έξοχο τραγούδι της και την αφοσίωσή της στην Αφροδίτη, η Σαπφώ πλησίασε τόσο πολύ τη θεά, που αξίζει να τιμάται και η ίδια με τον ανάλογο σεβασμό».
 
Σε ένα επίγραμμα, που αποδίδεται στον Πλάτωνα, η Σαπφώ συνυπολογίζεται στις 9 Μούσες, ως δεκάτη Μούσα (Α. Ρ. 9, 506):
 
Ἐννέα τὰς Μούσας φασίν τινες · ὡς ὀλιγώρως.
Ἠνίδε καὶ Σαπφὼ Λεσβόθεν ἡ δεκάτη.
 
Τα νομίσματα της Μυτιλήνης είχαν επάνω τους χαραγμένη την μορφή της. Σε κεντρική πλατεία της Μυτιλήνης, δίπλα στην απαστράπτουσα αιγαιοπελαγίτικη θάλασσα, υπάρχει σήμερα ένα επιβλητικό άγαλμα της Σαπφούς. Επίσης, άγαλμά της είχαν στήσει και στις Συρακούσες της Σικελίας, όπου η ποιήτρια είχε ζήσει αρκετά χρόνια εξόριστη.
 
Ακόμη και γι’ αυτό το μικρό, το δισύλλαβο, το πανέμορφο όνομά της, όπου δένονται τόσο αρμονικά τα δυο ζεστά χειλικά σύμφωνα το π και το φ ανάμεσα στα επιβλητικά φωνήεντα α και ω, πόσα – στ’ αλήθεια – έχουν γραφτεί!
 
«Σαπφώ, ένα όνομα καυτό, από σάρκινες συλλαβές, ζαφείρι γεμάτο ανατριχίλες από αστραπές, αυγή και πολύτιμα πετράδια, πολυχρωμία και υπέρτατο παραλήρημα, για… να ελευθερώνει το ξέσπασμα της απόλαυσης και να στεφανώνει τη νίκη του αδάμαστου έρωτα» γράφει με πάθος ο Ιταλός Battistini.
 
«… Δυόμισι χιλιάδες χρόνια πίσω, στη Μυτιλήνη, βλέπω ακόμη τη Σαπφώ σαν μια μακρινή εξαδέλφη που παίζαμε μαζί στους ίδιους κήπους, γύρω απ’ τις ίδιες ροδιές, πάνω απ’ τις ίδιες στέρνες. Λιγάκι μεγαλύτερη στα χρόνια, μελαχρινή, με λουλούδια στα μαλλιά κι ένα κρυφό λεύκωμα γεμάτο στίχους που δεν μ’ άφησε ν’ αγγίξω ποτέ.
 
Βέβαια, είναι που ζήσαμε στο ίδιο νησί. Που είχαμε την ίδια αίσθηση του φυσικού κόσμου, τη χαρακτηριστική, που εξακολουθεί αναλλοίωτη από τα χρόνια ίσαμε σήμερα να παρακολουθεί τα τέκνα της Αιολίδας. Αλλά πάνω απ’ όλα είναι που δουλέψαμε – στα μέτρα του ο καθένας – με τις ίδιες έννοιες, για να μην πω περίπου με τις ίδιες λέξεις: με τον ουρανό και τη θάλασσα, τον ήλιο και τη σελήνη, τα φυτά και τα κορίτσια, τον έρωτα. Μια συζυγία, μισή στον ουρανό και μισή στη γη, μισή στην αμφιβολία και μισή στην αθανασία, ευδιάκριτη εάν όχι τίποτε άλλο. Ας μου συγχωρεθεί, λοιπόν, να μιλήσω για τη Σαπφώ σαν μια σύγχρονή μου. Στην ποίηση, όπως και στα όνειρα, δεν γερνάει κανένας». Κι όλοι εμείς που διαβάζουμε την ποίηση της Σαπφούς και του Οδυσσέα Ελύτη, πέρα και πάνω από τη συγκίνηση που νοιώθουμε, συνειδητοποιούμε πως τους δυο αυτούς «ποιητές – σύμβολα της αθάνατης ελληνικής ποίησης» δεν τους χωρίζουν τόσοι και τόσοι αιώνες, πως δεν έχει μεσολαβήσει ούτε μια ανάσα... στιγμής, πως είναι σύγχρονοι, πως πράγματι «παίζουν μαζί στους ίδιους κήπους, γύρω απ’ τις ίδιες ροδιές…» και πως φωτίζουν τη σκέψη και την ψυχή μας μ’ έναν ολόφωτο ήλιο που δεν πρόκειται να δύσει ποτέ…

Όμορφος Δυαδικός Κόσμος

people fire waterΠίσω από κάθε αλήθεια, κρύβεται ένα αθέατο ψέμα.
Πίσω από κάθε ψέμα κρύβεται μια αθέατη αλήθεια.


Η πρόκληση είναι να αντιλαμβανόμαστε το αθέατο, όχι να κρίνουμε το θεατό. Μια πρόκληση που ακόμα φορτίζεται με άπειρες πλάνες και καταχωρημένες πεποιθήσεις που εμποδίζουν την όραση.

Η πραγματικότητα θ’ αλλάξει πολλές φορές καθώς ανοίγουν σταδιακά τα δικά μας, ατομικά μάτια. Πολλά που τώρα φαίνονται αληθινά θ’ αποδειχτούν ψεύτικα και το αντίστροφο.

Αυτοί που παρακολουθούν την πορεία τους με αντικειμενικότητα διαπιστώνουν, με δέος, όλες τις συνεχόμενες αλλαγές που δεν μπορεί ο γραμμικός, επιφανειακός νους να καταγράφει.

Ό,τι ήταν κάποτε σημαντικό, τώρα, έχει χάσει την αίγλη του. Ό,τι ήταν κάποτε αναγκαίο, τώρα μοιάζει ψευδαίσθηση, από την οποία έχουμε απελευθερωθεί.

Αυτό που έμοιαζε εχθρικό, σήμερα έχει διαλυθεί στο φως της επίγνωσης. Αυτό που φάνταζε άπιαστο, είναι τώρα βίωμα και κατάκτηση.

Η αξία του ταξιδιού καθώς και κάθε κατάκτησης είναι ανεκτίμητη. Ο κάθε προορισμός, όσο δελεαστικός κι αν είναι, παραμένει προσωρινός. Μα είναι τόσο όμορφος καθώς αλλάζει το περιβάλλον, καθώς ανακαλύπτουμε νέες προκλήσεις και νέες κατακτήσεις που οφείλουμε να τολμήσουμε.

Μένουν πίσω μόνο όσοι θέλουν να γαντζώνονται, να διατηρούν αναλλοίωτο ό,τι έχουν κατακτήσει, να επιδεικνύουν τα επιτεύγματά τους. Για λίγο, αυτό αρκεί και μοιάζει δελεαστικό. Οι άλλοι θαυμάζουν...

Όμως μέσα μας, υπάρχει μόνο ο Εαυτός μας, τον οποίο ψάχνουμε και στον οποίο ανήκουμε…

Όμορφος δυαδικός κόσμος, που κρύβει τα διαμάτια του από αυτούς που ακόμα θέλουν να εστιάζονται αποσπασματικά!

Οι «θετικές» καλημέρες

Οι θετικές πρωινές δηλώσεις/προτροπές/συμβουλές ελάχιστα μας βοηθούν. Πολύ περισσότερο μας εμποδίζουν και μας περιορίζουν. Υπάρχουν άπειρες τέτοιες που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, νομίζοντας ότι εστιαζόμαστε ορθά. Ακριβώς το αντίθετο συμβαίνει, αλλά δεν γίνεται ακόμα κατανοητό.

Βέβαια, αυτή η άποψη αντιτίθεται σε κάθε «πνευματική σχολή» και κάθε άποψη που θέλουμε να πιστεύουμε. Οπότε είναι πολύ εύκολο να απορριφθεί αντί να εξεταστεί. Το έχω όμως ξαναπεί: ο Ατομικός Δρόμος δεν είναι για όλους, μόνο γι’ αυτούς τους «εκλεκτούς» που θέλουν αληθινά να απελευθερωθούν από την πλάνη της οποιασδήποτε ψευδαίσθησης.

Η πρόκληση λοιπόν θα ήταν να εξεταστεί, όπως και η κάθε «θετική ενέργεια» που θέλουμε να στέλνουμε στους άλλους, υποθέτοντας πως γνωρίζουμε την πορεία του καθενός.

Η δική μας κρυμμένη ανάγκη προσπάθειας ελέγχου της πραγματικότητας, βρίσκεται αθέατη μέσα μας, όπως και ο φόβος, αποτέλεσμα της κατηγοριοποίησης της πραγματικότητας, από άγνοια.

Θα μπορούσαμε να παραμένουμε αμέτοχοι, αθέατοι, ταπεινοί δράστες, της δικής μας πραγματικότητας που έτσι κι αλλιώς επηρεάζει και αφορά όλους και όλα;

Θα διακινδυνεύαμε να μαμφισβητήσουμε όλα όσα ασυνείδητα έχουμε υιοθετήσει, μετατρέποντάς τα σε αλήθειες που μας περιορίζουν;

Θα τολμούσαμε να απαγκιστρωθούμε από την εικόνα που μας δίνει την ασφάλεια της γνώσης που επιθυμούμε;

Θεραπεία: ένας δρόμος για δυο

Κάποτε, ένας σπουδαίος θεραπευτής, μου είχε πει, «ξέρεις ότι έχεις βρει το σωστό φάρμακο όταν αρχίζουν τα συμπτώματα να θεριεύουν, να βρίσκονται σε έξαρση. Είναι προσωρινό και ένδειξη ότι έχεις εντοπίσει την αιτία, οπότε ακολουθεί αναπόφευκτα η θεραπεία».

Σήμερα, δεν κατανοούμε την έννοια της ασθένειας ούτε τη διαδικασία της θεραπείας. Βρισκόμαστε τόσο αποξενωμένοι από τον Εαυτό μας, από τη ζωή, που έχουμε μετατρέψει τη λειτουργία της θεραπείας σε μηχανιστική, εξωτερική παρέμβαση άλλων - ερήμην Μας - επιβαρυμένη με άπειρες προκαταλήψεις και φόβο, με αμφίβολα αποτελέσματα. Ακόμα και η εναλλακτική ιατρική, όλες οι φυσικές μέθοδοι που έχουν ανακαλυφθεί ή έχουν εισαχθεί από το εξωτερικό, δεν έχουν προσφέρει την υγεία που είναι απαραίτητη για μια ζωή ουσίας και νοήματος.

Η ασθένεια και η θεραπεία της είναι ένας δρόμος, μια διαδρομή με πολλά στάδια, τα οποία είναι απαραίτητο να διαπεράσουν, ασθενής και θεραπευτής μαζί! Πόσοι το κατανοούν ή το ακολουθούν αυτό; Το λειτούργημα του θεραπευτή είναι σπάνιο γιατί ο θεραπευτής λειτουργεί ελλειπτικά, υποστηρίζοντας την εικόνα του και ο ασθενής έχει παραχωρήσει τη δύναμη της αυτό-θεραπείας του σε άλλους.

Πολλές παρανοήσεις και περιοριστικές πεποιθήσεις ενισχύουν τη σύγχρονη φοβική κατάσταση της ασθένειας και πλουτίζουν το σύστημα του ψεύδους (αυτό που είναι κρυμμένο). Ο εύκολος ένοχος παραμένει το χρήμα!

Ο δρόμος της θεραπείας όμως αφορά και περιλαμβάνει πάντα δυο: τον θεραπευτή και τον ασθενή. Και οι δυο συμμετέχουν ταυτόχρονα και ισότιμα, στην ασθένεια και όχι μόνο στη θεραπεία. Οι περισσότεροι σύγχρονοι θεραπευτές, κάθονται βολικά «απ’ έξω», αγωνιώντας για τη φήμη και την αποτελεσματικότητά τους, εστιάζοντας στη δική τους αποτελεσματικότητα. Επομένως, η ασθένεια επιμένει, υποτροπιάζει ή παρουσιάζονται νέα συμπτώματα, φαινομενικά άσχετα μεταξύ τους. Ο θεραπευτής, εξακολουθεί να έχει «πελάτες» και να ενισχύει την ανάγκη της ασθένειας. Ο ασθενής, εξακολουθεί να μην έχει κατανοήσει την ουσία, που βρίσκεται πάντα πολύ πέρα από το φυσικό/συναισθηματικό επίπεδο, ενισχύοντας έτσι την πεποίθηση για εξωτερικούς λυτρωτές.

Σε αυτό το άρθρο, θα ήθελα μόνο να εστιαστώ, χωρίς περαιτέρω αναλύσεις στο συγκεκριμένο σημαντικό σημείο, που έτσι κι αλλιώς είναι δύσκολο να γίνει βιωματικά κατανοητό:

Η ασθένεια αφορά πάντα δυο: τον ασθενή και τον θεραπευτή!

Τα στάδια που χρειάζεται να περπατήσουν μαζί και η διαδικασία που απαιτείται είναι πάντα ατομική και διαφορετική για τον κάθε ασθενή. Αυτά συζητιούνται και γίνονται από κοινού αποδεκτά, ανάμεσα στον ασθενή και τον επιλεγμένο θεραπευτή του. Δεν μπορεί να είναι μια μέθοδος που λειτουργεί για όλους, δεν μπορεί να είναι μια συγκεκριμένη πρακτική σε στενά πλαίσια πεποιθήσεων του θεραπευτή, δεν μπορεί επ' ουδενί να είναι άνιση στάση εξαίρεσης του θεραπευτή από τον πόνο ή ανευθυνότητα εκ μέρους του ασθενή!

Η ευθύνη και των δυο που επιλέγουν να συμμετέχουν σε αυτό το ταξίδι είναι τεράστια και χρειάζεται να είναι ισότιμη και ειλικρινείς. Περιλαμβάνει φυσικά ολόκληρη τη ζωή, την προσωπικότητα, τις συνήθειες, τον τρόπο σκέψης του ασθενή και όχι μόνο τα προσωρινά, φυσικά συμπτώματα. Οτιδήποτε λιγότερο, έχει ως αποτέλεσμα τις υποτροπιάσεις, την αποτυχία ή νέες ασθένειες που αναπόφευκτα απαιτούν ακόμα μεγαλύτερη προσοχή και μακρύτερη διαδικασία ίασης.

Η κάθε ασθένεια είναι πάντα μια ένδειξη, μια αναγκαία διαδικασία που ζητά την εστίαση της προσοχής μας. Όμως όχι στην ίδια την ασθένεια ως σύμπτωμα, μα πίσω από αυτήν, στην ουσία του Είναι μας, με σκοπό τη σύνθεση του Εαυτού μας. Οι επιγνώσεις που κρύβονται πίσω από το φόβο, την προσωπική παραίτηση, τις παρερμηνείες της ουσίας της ζωής, εξακολουθούν να παραμένουν αθέατες, μέχρις ότου αναλάβουμε την ευθύνη να βρούμε – διαισθητικά - τον θεραπευτή που θα διανύσει μαζί μας τη διαδρομή, έχοντας ταυτόχρονα αναλάβει οι ίδιοι, τη δική μας ευθύνη αυτό-θεραπείας.

Ούτως ή άλλως, η θεραπεία είναι πάντα εσωτερική υπόθεση. Και σε κάθε θεραπεία, πάντα θεραπεύονται δυο: ο θεραπευτής και ο ασθενής. Είναι μια ισότιμη σχέση ειλικρίνειας, εμπιστοσύνης, αφοσίωσης και πειθαρχίας.

Γι’ αυτό είναι εξίσου σημαντικό, ο θεραπευτής να επιλέγει τους ασθενείς του. Δεν μπορεί να αναλάβει το βάρος της ευθύνης της θεραπείας όταν ο ασθενής δεν θέλει να συμμετέχει σε αυτήν, αλλά αφήνει ολόκληρη την ευθύνη στον θεραπευτή.. όπως έχει καταντήσει η σύγχρονη ιατρική και τρόπος σκέψης των μαζών. Συνεχίζουμε να πληρώνουμε (ακριβά) το ψέμα αλλά να αρνούμαστε να πληρώσουμε «το τίμημα» της αλήθειας...

Διαφορές ανάμεσα στον καλό και τον υπεύθυνο γονιό και ο ρόλος του στο σήμερα

Τέλειος γονιός: Πρέπει να είναι τέλειος. Απαιτεί απ' όλους τελειότητα, ψάχνει για λάθη, πιέζει το παιδί για να φανεί εκείνος καλός.

Πιθανά αποτελέσματα στο παιδί: Πιστεύει ότι ποτέ δεν είναι αρκετά καλό, γίνεται τελειοκράτης, νιώθει αποθαρρυμένο, ανησυχεί υπερβολικά για τη γνώμη των άλλων.

Υπεύθυνος γονιός: «Είμαι άνθρωπος, έχω το θάρρος να μην είμαι τέλειος, αλλά να κάνω και λάθη».

Πιθανά αποτελέσματα στο παιδί: Ενδιαφέρεται για το έργο κι όχι για την αυτοπροβολή, βλέπει τα λάθη σαν πρόκληση για να συνεχίσει, δοκιμάζει με θάρρος νέες εμπειρίες, είναι ανεκτικός με τους άλλους.

Τέλειος γονιός: «Πρέπει να ελέγχω». Απαιτεί υπακοή, τιμωρεί, επιμένει ότι το παιδί έχει άδικο κι αυτός δίκιο.

Πιθανά αποτελέσματα στο παιδί: Επαναστατεί, νιώθει αδικημένο και ανήσυχο, ζητά εκδίκηση ή παραιτείται, δεν έχει αυτο­πειθαρχία.

Υπεύθυνος γονιός: «Πιστεύω ότι το παιδί μπορεί να πάρει αποφάσεις». Επιτρέπει την εκλογή, ενθαρρύνει.

Πιθανά αποτελέσματα στο παιδί: Νιώθει εμπιστοσύνη στον εαυτό του, προσπαθεί, συνεισφέρει, επιλύει τα προβλήματα, αποκτά επινοητικότητα.

Το ζητούμενο όμως δεν είναι κάποιος να είναι ο Τέλειος γονιός ή ο Καλός γονιός, αλλά ο Υπεύθυνος γονιός. Δηλαδή να μάθουν στα παιδιά τους αξίες και συναισθήματα όπως αυτά της υπευθυνότητας, της αυτοπεποίθησης, παρά να στερούν την ευκαιρία από αυτά ελέγχοντας ή υπερπροστατεύοντας.
Υπάρχουν γονείς που τα χάνουν όταν η συμπεριφορά των παιδιών τους διαφέρει από τη δική τους όταν ήταν παιδιά.
 
Το να είσαι γονιός δεν είναι εύκολο πράγμα. Δεν υπάρχει ευκαιρία για πρόβα, δεν υπάρχουν σχολεία. Το μόνο που κουβαλάμε μέσα μας ως εφόδιο γι' αυτή την αποστολή είναι το ένστικτο να φροντίσουμε τους απογόνους μας, αλλά και το μοντέλο των δικών μας γονιών και της σχέσης με αυτούς. Κι επειδή ούτε αυτοί υπήρξαν τέλειοι, συχνά τα συναισθήματα που έχουμε ως γονείς είναι περίπλοκα, δημιουργούν έντονες εσωτερικές συγκρούσεις και οι παλαιότερες δικές μας εμπειρίες χρωματίζουν τις σχέσεις με τα δικά μας παιδιά. Για παράδειγμα, υπάρχουν πολλοί γονείς που συχνά τα χάνουν όταν η συμπεριφορά των παιδιών τους είναι διαφορετική από τη συμπεριφορά που είχαν οι ίδιοι ως παιδιά.

Η κοινωνία μας πάντα απαιτούσε να έχουν ειδική εκπαίδευση όλοι όσοι εργάζονται με τα παιδιά (ψυχολόγοι, δάσκαλοι, κοινωνικοί λειτουργοί, παιδαγωγοί) όμως οι γονείς, αυτοί που αναλαμβάνουν το έργο της ανατροφής,  δεν είχαν συνήθως καμία ειδική εκπαίδευση. Η ανάγκη για εκπαίδευση σήμερα είναι μεγάλη για πολλούς λόγους που έχουν να κάνουν κυρίως με την κοινωνική αλλαγή.

Οι περισσότεροι σημερινοί γονείς ανατράφηκαν σε μια πιο άκαμπτη, αυταρχική κοινωνία που οι σχέσεις των ανθρώπων ακολουθούσαν την πυραμίδα εξουσίας, δηλαδή στο σπίτι ο πατέρας αναγνωριζόταν σαν μια ανώτερη εξουσία, η μητέρα ακολουθούσε στην πυραμίδα και τα παιδιά έπρεπε να υπακούουν και τους δύο. Η κοινωνία ήταν "καλά τακτοποιημένη" κι ο καθένας ήξερε τη θέση του. Η κοινωνία όμως δεν είναι στατική. Το κοινωνικό μας σύστημα αλλάζει και γίνεται ένα σύστημα που όλοι οι άνθρωποι απαιτούν και δικαιούνται ισοτιμία, που οι γυναίκες-μητέρες εργάζονται και συνεισφέρουν στα οικονομικά του σπιτιού.
Το ζητούμενο δεν είναι κάποιος να είναι ο Τέλειος γονιός ή ο Καλός γονιός, αλλά ο Υπεύθυνος γονιός.

Τι είναι ο «άνθρωπος»;

Ο άνθρωπος διαφέρει από το ζώο έχοντας τη δυνατότητα να ενεργήσει συνειδητά, τη δυνατότητα να πράξει. Δεν μπορούμε να το αρνηθούμε αυτό, και βλέπουμε ότι αυτός ο ορισμός ικανοποιεί όλες τις απαιτήσεις. Παρέχει τη δυνατότητα να ξεχωρίσει ο άνθρωπος από μια σειρά άλλων όντων που δεν διαθέτουν τη δυνατότητα της συνειδητής πράξης και ταυτόχρονα να διαχωριστεί ανάλογα με το βαθμό συνειδητότητας των πράξεών του.

Χωρίς καμία υπερβολή μπορούμε να πούμε ότι όλες οι διαφορές που μας εντυπωσιάζουν ανάμεσα στους ανθρώπους μπορούν να αναχθούν στις διαφορές συνειδητότητας των πράξεών τους. Οι άνθρωποι μας φαίνονται τόσο διαφορετικοί ακριβώς επειδή οι πράξεις μερικών απ’ αυτούς είναι κατά τη γνώμη μας βαθιά συνειδητές, ενώ oι πράξεις άλλων είναι τόσο ασυνείδητες, πιο ασυνείδητες και από μιας πέτρας, η οποία αντιδρά τουλάχιστον σωστά στα εξωτερικά φαινόμενα, Το πρόβλημα περιπλέκεται από το γεγονός ότι ένας και ο αυτός άνθρωπος εκδηλώνει παράλληλα με αυτό που εμφανίζεται σε μας σαν πλήρως συνειδητές πράξεις θελήσεως, άλλες, τελείως ασυνείδητες μηχανικές αντιδράσεις ζώου.

Στην προσωπική, οικογενειακή και κοινωνική ζωή, στην πολιτική, την επιστήμη, την τέχνη, τη φιλοσοφία και τη θρησκεία, όλα «συμβαίνουν», από την αρχή ως το τέλος, κανένας δεν μπορεί να «πράξει» οτιδήποτε.

Για να πράξει κανείς είναι απαραίτητος ένας πολύ υψηλός βαθμός της γνώσης και του είναι.

Ένας άνθρωπος που κοιμάται δεν μπορεί να «πράξει». Σ’ αυτόν, τα πάντα συμβαίνουν στον ύπνο. Εδώ δεν εννοούμε τον ύπνο με την κυριολεξία του οργανικού μας ύπνου, αλλά με την έννοια μιας κατάστασης συνειρμικής ύπαρξης. Πρώτα απ’ όλα πρέπει να ξυπνήσει.

Επιλέξτε τον σωστό ερωτικό σύντροφο

Πόσοι δεν έχουμε πει την περίφημη φράση «μα γιατί τραβάω όλους τους προβληματικούς;». Μάθετε λοιπόν τις βαθύτερες αιτίες των ερωτικών σας επιλογών.

Συνήθως οι λόγοι που επικαλούμαστε για να εξηγήσουμε γιατί ερωτευτήκαμε ή και παντρευτήκαμε τον άνθρωπο που είναι δίπλα μας είναι προφανείς και κατανοητοί από το κοινωνικό πλαίσιο: ο χαρακτήρας, η μόρφωση, η εξωτερική εμφάνιση, η σεξουαλική επαφή, λόγοι οικονομικοί ή και κοινωνικοί.

Οι βαθύτεροι όμως λόγοι είναι καλά κρυμμένοι μέσα μας «Η επιλογή συντρόφου την οποία εμείς οι ψυχαναλυτές ονομάζουμε ανακλητική είναι η ωριμότερη, αυτή που οδηγεί στο μικρό ποσοστό του 10 με 20% που είναι οι ευτυχισμένοι γάμοι», εξηγεί ο ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Ματθαίος Γιωσαφάτ, ειδικός σε θέματα γάμου και οικογενειακής θεραπείας.

«Τι σημαίνει αυτό; Όταν έχουμε μια καλή μαμά και περάσουμε καλά, μαθαίνουμε να συγχωρούμε και τα ελαττώματά της, όπως ένας ώριμος άνθρωπος. Αποδεχόμαστε λοιπόν και τα ελαττώματα του συντρόφου μας και φτιάχνουμε μια καλή σχέση. Αυτό σημαίνει ότι έχουμε περάσει ομαλά και το οιδιπόδειο, δεν έχουμε μεγάλο άγχος αποχωρισμού, προδοσίας.

Αποδεχόμαστε, π.χ., ότι η μαμά έκανε κι άλλο παιδί. Ή ξέρω ως παιδί ότι μ’ αγαπάει, αλλά ανακάλυψα ότι αγαπά και τον μπαμπά, αλλά κι εγώ αγαπάω τον μπαμπά, άρα όλοι αγαπιόμαστε!

Οπότε θα κάνω κι εγώ το ίδιο όταν μεγαλώσω με το σύντροφό μου». Οι λόγοι λοιπόν της επιλογής του ερωτικού συντρόφου βασίζονται στη σχέση με τη μητέρα και τον πατέρα, τη δική τους σχέση και τη σχέση μας μαζί τους.

Αναζητώντας τη ρίζα του προβλήματος
«Οι περισσότεροι μεγαλώνουμε με μαμάδες που δεν είναι επαρκείς, με μαμάδες που δεν έχουν μάθει να προσφέρουν αγάπη, να καταλαβαίνουν τις ανάγκες του μωρού», μας λέει ο Γιωσαφάτ. «Και το μωρό επικοινωνεί με μη λεκτική συμπεριφορά για να ζητήσει αυτά που του λείπουν, κλαίει, αρρωσταίνει, γρατσουνάει, κλοτσάει κ.λπ.

Στα ζευγάρια είναι πολύ έντονη αυτή η μεταβίβαση της πρώτης σχέσης, των πρώτων μη λεκτικών φόβων και συναισθημάτων. Γι’ αυτό και τα ζευγάρια μαλώνουν, ιδιαίτερα αν ο πρώτος χρόνος δεν ήταν καλός, αν ήταν στερημένος από ζεστασιά, χάδια, αγκαλιές. Ξέρετε ότι υπάρχουν άνθρωποι που δεν μπορούν να χαϊδέψουν τρυφερά ο ένας τον άλλο;». Η επιλογή λοιπόν σε αυτές τις περιπτώσεις κουβαλά πάρα πολλά πράγματα που δεν έχουν λυθεί μέσα μας.

Στόχος η επιθυμητή μητέρα
«Τα προβλήματα της πρώτης μας σχέσης με τη μητέρα δημιουργούν και τους προβληματικούς έρωτες», υπογραμμίζει ο Γιωσαφάτ. «Περιμένεις τότε όχι μόνο να βρεις μια κανονική γυναίκα, έναν κανονικό άντρα, αλλά ένα σύντροφο που θα την αντικαταστήσει σε καλύτερη έκδοση, θέλεις την επιθυμητή μητέρα. Αυτό δημιουργεί τον έρωτα, τον πιο παθιασμένο. Όχι όμως τον πραγματικό έρωτα.

Γιατί σε αυτή την περίπτωση ψάχνουμε ένα ιδανικό που θα μας αγαπήσει, θα μας εκτιμήσει γι αυτό που είμαστε, όπως έπρεπε να το κάνει η μαμά. Κι όσο πιο πολύ περιμένει κανείς την επιθυμητή μητέρα, τόσο πιο πολύ την εξιδανικεύει. Είναι μια ναρκισσιστική ανάγκη. Όταν ακούσετε: Μια μόνο γυναίκα με έχει καταλάβει, εσύ, οι άλλες ήταν όλες… να καταλάβετε ότι πρέπει να απομακρυνθείτε γρήγορα απ αυτόν τον άνθρωπο! Σας βάζει στοιχεία που πιθανώς δεν έχετε!».

Διαλέγουμε αυτόν που μας μοιάζει
Έχετε σκεφτεί γιατί παραπονιόμαστε ότι τραβάμε μόνο προβληματικές περιπτώσεις στην ερωτική μας ζωή; Μήπως δεν φταίνε μόνο οι άλλοι; «Γιατί δεν τράβηξες κανέναν άλλο; θα ρωτούσα εγώ», λέει ο Γιωσαφάτ. «Πρέπει να καταλάβουμε ότι δεν μπορούμε να ταιριάξουμε με κάποιον ωριμότερο ψυχικά από εμάς. Δεν θα συντονιστούμε. Και δεν έχει να κάνει ούτε με την ευφυϊα ούτε με την ικανότητά μας σε άλλους τομείς όπως το εργασιακό. Εκεί μπορεί να διαπρέπουμε. Άλλο όμως είναι η συναισθηματική ωριμότητα».

Ο πραγματικός έρωτας!
«Ο έρωτας κρατάει το πολύ ένα χρόνο», τονίζει ο κ. Γιωσαφάτ. «Ο ανακλητικός έρωτας, ο πρώτος για τον οποίο μιλήσαμε, που δεν είναι τόσο έντονος αρχικά, ωριμάζει σιγά σιγά. Αρχίζει ο ένας να ερωτεύεται τον άλλο με το χρόνο που του αφιερώνει και τον γνωρίζει. Αυτόν λέω εγώ πραγματικό έρωτα. Αντιλαμβάνομαι ότι ο άλλος είναι κάτι εξαιρετικό για μένα, γιατί με έπεισε και τον έπεισα γι αυτό».

Τα στάδια της ψυχικής ανάπτυξης
«Για να έχεις μια καλή σχέση πρέπει να περάσεις τις ανάγκες του πρώτου έτους, τη μεγάλη εξάρτηση. Δεν πήρα πολλά από τη μάνα μου στον πρώτο χρόνο; Τότε ψάχνω μια γυναίκα – μαμά. Δεν δίνω και τόση σημασία στο σεξουαλικό. Κι αυτή η σχέση δεν πάει καλά γιατί διαλέγεις παρόμοιο τύπο συντρόφου. Στην αρχή φαίνεται ότι ο ένας θα φροντίσει τον άλλο και μετά και οι δυο περιμένουν τον άλλο να τους φροντίσει», εξηγεί ο κ. Γιωσαφάτ.

«Στο δεύτερο έτος, το πρωκτικό στάδιο, το παιδί μαθαίνει με τη μάνα την αυτονομία, είναι η περίοδος της εναντίωσης. Αν δεν πάει καλά, αργότερα στη σχέση ο ένας θα προσπαθεί να επιβληθεί στον άλλο! Το τρίτο στάδιο είναι το φαλλικό, όπου το σεξ πηγαίνει στα γεννητικά όργανα. Αν πάει κάτι στραβά, διαλέγεις μια γυναίκα που σου αρέσει σεξουαλικά, αλλά αυτό εξαντλείται γρήγορα. Κι από εκεί και πέρα έχεις άλλες ανάγκες που δεν σου τις καλύπτει. Ο τέταρτος χρόνος που πάλι δεν πάει καλά είναι ο οιδιποδειακός, στάδιο που στην ανάπτυξη αντιστοιχεί γύρω στα 5 χρόνια του παιδιού. Εκεί υπάρχει πρόβλημα γιατί δεν θέλεις πολύ ερωτικά το σύντροφό σου. Αν καταφέρεις και πάρεις κάποιον που σου θυμίζει τη μαμά (ή τον μπαμπά), έχεις προβλήματα σεξουαλικά: στύσης, πρόωρης εκσπερμάτισης κ.λπ.».

Ζήτημα ισορροπίας
«Μια καλή σχέση προϋποθέτει ότι έχουμε περάσει σχετικά ομαλά αυτά τα στάδια: θέλεις να έχεις ένα μίνιμουμ εξάρτησης, να έχεις αυτονομία, αλλά δεν σου αρέσει να πατάς τον άλλο στο λαιμό. Θέλεις να κάνεις σεξ και να σου αρέσει, δεν ικανοποιείσαι όμως μόνο με αυτό. Τότε η σχέση εξελίσσεται σε αγάπη, σε έρωτα και μπορεί να κρατήσει. Δεν περιμένεις τόσο πολλά από τον άλλο, ενώνεις δυο ζωές, οι οποίες όμως δεν γίνονται ποτέ μια», τονίζει ο Γιωσαφάτ.
Και τώρα τι κάνουμε;

«Μπορεί να ακούγονται λίγο απαισιόδοξα όλα αυτά, αλλά είναι η πραγματικότητα», παρατηρεί ο Γιωσαφάτ. «Το πρώτο πράγμα που λέω είναι να βρεις μια καλή μαμά, με την ψυχοθεραπεία, ατομικά ή σε ομάδες, που βοηθούν πάρα πολύ τους ανθρώπους. Λέω επίσης κι έχω παρεξηγηθεί γι αυτό να μπορούν οι γυναίκες να είναι κοντά στο παιδί τους τον πρώτο χρόνο της ζωής του.

Προτείνω συχνά και κάτι που ακόμα μοιάζει ουτοπικό: να γίνονται μαθήματα ζωής από το δημοτικό στα σχολεία, υπό μορφή ομάδας με εκπαιδευμένους δασκάλους. Το άλλο βήμα είναι ο διάλογος, που είναι δύσκολο βέβαια. Πάντα είχαν οι άνθρωποι προβλήματα και πάντα έβρισκαν τρόπους να τα αντιμετωπίσουν. Πρέπει να είμαστε και λιγάκι αισιόδοξοι». ΄

Άλλο έρωτας, άλλο αγάπη
«Δυο άνθρωποι είναι καθρέφτης ο ένας για τον άλλο. Οι ερωτευμένοι κοιτάζονται και θαυμάζονται αυτό δεν είναι αγάπη! Είναι ένα πολύ ευχάριστο αίσθημα, που οδηγεί σχεδόν πάντα σε φασαρίες. Γιατί την επόμενη μέρα που θα τον/τη δείτε θα έχετε ήδη μια μικρή απογοήτευση. Στην πρώτη επαφή δεν ξέρουμε τίποτα για τον άλλο, όσο προχωρά η επαφή όμως αρχίζει η απο-εξιδανίκευση». Εκεί εμφανίζεται η εσωτερική παλινδρόμηση, που δηλώνει την τάση του ανθρώπου να υπαναχωρήσει φοβισμένος και να κλείσει τις πόρτες επικοινωνίας για τη νέα σχέση.