Τρίτη 18 Δεκεμβρίου 2018

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ - Βάτραχοι (414-459)

ΞΑ. ἐγὼ δ᾽ ἀεί πως φιλακόλου-
θός εἰμι καὶ μετ᾽ αὐτῆς
415 παίζων χορεύειν βούλομαι. ΔΙ. κἄγωγε πρός.
ΧΟ. βούλεσθε δῆτα κοινῇ
σκώψωμεν Ἀρχέδημον,
ὃς ἑπτέτης ὢν οὐκ ἔφυσε φράτερας;—
νυνὶ δὲ δημαγωγεῖ
420 ἐν τοῖς ἄνω νεκροῖσι,
κἄστιν τὰ πρῶτα τῆς ἐκεῖ μοχθηρίας.—
τὸν Κλεισθένους δ᾽ ἀκούω
ἐν ταῖς ταφαῖσι πρωκτὸν
τίλλειν ἑαυτοῦ καὶ σπαράττειν τὰς γνάθους.—
425 κἀκόπτετ᾽ ἐγκεκυφώς,
κἄκλαε κἀκεκράγει
Σεβῖνον ὅστις ἐστὶν Ἁναφλύστιος.—
καὶ Καλλίαν γέ φασι
τοῦτον τὸν Ἱπποκίνου
430 κύσθου λεοντῆν ναυμαχεῖν ἐνημμένον.
ΔΙ. ἔχοιτ᾽ ἂν οὖν φράσαι νῷν
Πλούτων᾽ ὅπου ᾽νθάδ᾽ οἰκεῖ;
ξένω γάρ ἐσμεν ἀρτίως ἀφιγμένω.
ΧΟ. μηδὲν μακρὰν ἀπέλθῃς,
435 μηδ᾽ αὖθις ἐπανέρῃ με,
ἀλλ᾽ ἴσθ᾽ ἐπ᾽ αὐτὴν τὴν θύραν ἀφιγμένος.
ΔΙ. αἴροι᾽ ἂν αὖθις, ὦ παῖ.
ΞΑ. τουτὶ τί ἦν τὸ πρᾶγμα;
ἀλλ᾽ ἦ Διὸς Κόρινθος ἐν τοῖς στρώμασιν;

440 ΧΟ. χωρεῖτέ
νυν ἱερὸν ἀνὰ κύκλον θεᾶς, ἀνθοφόρον ἀν᾽ ἄλσος
παίζοντες οἷς μετουσία θεοφιλοῦς ἑορτῆς.
445 ἐγὼ δὲ σὺν ταῖσιν κόραις εἶμι καὶ γυναιξίν,
οὗ παννυχίζουσιν θεᾷ, φέγγος ἱερὸν οἴσων.

χωρῶμεν εἰς πολυρρόδους [στρ.]
λειμῶνας ἀνθεμώδεις,
450 τὸν ἡμέτερον τρόπον,
τὸν καλλιχορώτατον,
παίζοντες, ὃν ὄλβιαι
Μοῖραι ξυνάγουσιν.—

μόνοις γὰρ ἡμῖν ἥλιος [ἀντ.]
455 καὶ φέγγος ἱλαρόν ἐστιν,
ὅσοι μεμυήμεθ᾽ εὐ-
σεβῆ τε διήγομεν
τρόπον περὶ τοὺς ξένους
καὶ τοὺς ἰδιώτας.

***
ΞΑΝ. Πάντα στην ουρά μ᾽ αρέσει εμέ να μπαίνω·
τώρα λαχταρώ με τη μικρή να πιάσω
παιχνίδια και χορό. ΔΙΟ. Κι εγώ το ίδιο.
Ο Διόνυσος και ο Ξανθίας παρουσιάζονται στο Χορό.
ΧΟΡ. ―Τότε, μαζί ας πειράξουμε
λιγάκι τον Αρχέδημο·
εφτά χρονώ και πού να βγάλει δόντια;
―Στου Απάνω Κόσμου τους νεκρούς
420 του δήμου τώρα είν᾽ αρχηγός
και μες στους παλιανθρώπους είναι πρώτος.
―Και του Κλεισθένη λένε ο γιος
ξεσκίζει τα σαγόνια του
στους τάφους, και μαδά τον πισινό του.
―Χτυπιόταν κι έκλαιγε σκυφτός
και κάποιον Αναφλύστιο
έκραζε και καλούσε, το Σεβίνο.
―Λεοντή φορώντας ναυμαχεί
με το γυναίκειο χάβαρο,
430 ως λένε, ο γιος του Ιππόνικου, ο Καλλίας.
ΔΙΟ. ―Μπορείτε να μας πείτε πού
το σπίτι είναι του Πλούτωνα;
Ήρθαμε τώρα δα κι είμαστε ξένοι.
ΚΟΡ. ―Μην πας πιο πέρα· περιττό
να με ξαναρωτήσεις· νά,
το βήμα σου μπροστά του σ᾽ έχει φέρει.
ΔΙΟ. ― Το στρώμα σήκωσε, μικρέ.
ΞΑΝ. Βρε, τί ᾽ναι τούτο το κακό;
Το στρώμα! Το γουδί το γουδοχέρι.

440 ΚΟΡ. Παίζοντας μπείτε στον ιερό
περίβολο της Δήμητρας, στ᾽ ανθισμένο το άλσος,
πανηγυριώτες της γιορτής που οι θεοί αγαπούνε.
Με τις κοπέλες πάω εγώ και με τις γυναίκες,
που κάνουν την ολονυχιά, φως ιερό να δώσω.

ΧΟΡ. Στα πολύανθα τα λιβάδια
πάμε, τα γεμάτα ρόδα,
450 για τα ξέχωρα παιχνίδια
του πανέμορφου χορού μας,
που τον στήνουν οι όλβιες Μοίρες.

Είναι ο ήλιος και το φως του
ιλαρά για μας μονάχα,
για τους μύστες, που η ζωή τους
στάθηκε γεμάτη ευλάβεια
και για ντόπιους και για ξένους.

Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΘΕΟΙ - ΑΡΤΕΜΗ, θυσία και ευνοημένοι

Οι ευνοημένοι της θεάς
 
Η θεά προστατεύει αδύναμους και απροστάτευτους ανθρώπους. Στις ορφανές κόρες του Πανδάρεου χάρισε παράστημα. Τα μικρά κορίτσια τους οι Αθηναίοι τα έθεταν υπό την προστασία της με την προσωνυμία «άρκτοι». Τιμά τον Ιππόλυτο, θύμα των αντιφατικών διεκδικήσεων της Αφροδίτης και της ίδιας (τιμώντας την Άρτεμη με την αγνεία του προσέβαλλε την Αφροδίτη) επιβάλλοντας τη λατρεία του στις κόρες της Τροιζήνας και τιμές πριν από τον γάμο τους -να του τραγουδούν και να του αφιερώνουν τα μαλλιά τους. Σύμφωνα μάλιστα με μια εκδοχή, η Άρτεμη παρακάλεσε τον Ασκληπιό να ξαναδώσει ζωή στον νέο, κάτι που ο θεός έκανε αλλά προκάλεσε την οργή του Δία που τιμώρησε τον Ασκληπιό αφαιρώντας του τη ζωή. Στον Τρωικό πόλεμο παίρνει το μέρος των Τρώων, στο πλευρό του αδελφού της. Και όταν ο Απόλλωνας έσωσε τον Αινεία από την ορμή του Διομήδη τραβώντας τον από τη μάχη στον ναό του «η τοξοφόρα Άρτεμις με την Λητώ στα βάθη / του ιερού τον έγιαναν και λάμψιν του χαρίζαν» (Ιλ., Ε 447-448).
 
Αυτονόητα θεωρούνταν προστάτρια των Αμαζόνων που ζούσαν ελεύθερες και μακριά από τον ανδρικό ζυγό.
 
Άρτεμη και θυσία
 
ἀνασωθέντες χαριστήρια θύουσιν τοῖς θεοῖς τοῖς θαλαττίοις, Ποσειδῶνι καὶ Ἀμφιτρίτῃ καὶ Νηρηίσιν. καὶ ὅσοι τὴν γῆν ἐργάζονται, Δήμητρι καὶ τῇ παιδὶ αὐτῆς καὶ Διονύσῳ, οἱ δὲ ἀμφὶ τὰς τέχνας πονούμενοι Ἀθηνᾷ καὶ Ἡφαίστῳ, καὶ οἱ ἀμφὶ παίδευσιν Μούσαις καὶ Ἀπόλλωνι Μουσηγέτῃ καὶ Μνημοσύνῃ καὶ Ἑρμῇ, οἱ δὲ ἀμφὶ τὰ ἐρωτικὰ Ἀφροδίτῃ καὶ Ἔρωτι καὶ Πειθοῖ καὶ Χάρισιν. οὕτω τοι καὶ τοὺς ἐπὶ θήρᾳ ἐσπουδακότας οὐ χρὴ ἀμελεῖν τῆς Ἀρτέμιδος τῆς Ἀγροτέρας οὐδὲ Ἀπόλλωνος οὐδὲ Πανὸς οὐδὲ Νυμφῶν οὐδὲ Ἑρμοῦ Ἐνοδίου καὶ Ἡγεμονίου, οὐδὲ ὅσοι ἄλλοι ὄρειοι θεοί· εἰ δὲ μή, ἡμιτελῆ ἀποβαίνειν ἀνάγκη τὰ σπουδάσματα. (Αρρ., Κυνηγ. 35.2-4)
 
Το όνομά της θεάς είναι, σύμφωνα με γλωσσολόγους, συνδεδεμένο με τον σφαγέα (ἄρταμος). Η λέξη όμως ἀρταμής σημαίνει και σώος, αβλαβής, ολόκληρος, γερός. Αν δεχτούμε ως ορθές τις γλωσσολογικές αυτές παρατηρήσεις, τότε αντιλαμβανόμαστε την Άρτεμη ως αυτή που επιβλέπει την τέλεση της θυσίας με ορθό τρόπο, που σημαίνει ότι είναι εγγυήτρια της θρησκευτικής αλλά και κοινωνικής ομαλότητας, μια και η τέλεση ενός τελετουργικού προϋποθέτει τη συμμετοχή και συνεργασία πολλών, ο καθένας με τον δικό του ρόλο και τη δική του θέση στην τελετουργική πομπή. Με αυτόν τον τρόπο κατανοούμε και τα επίθετα εκείνα της θεάς που της προσδίδουν μια πολιτική χροιά. Είναι τα επίθετα Επιπυργιδία, Αγοραία -δεν έχεις στο ποίμνιό σου /ανήμερους πολίτες λέει ο Ανακρέων (απ. 348 Page)-, Βουλαία -, μια και πριν από κάθε συνάθροιση του λαού και ως εγγύηση της ομαλής έκβασής της απαιτείται θυσία. Και επειδή, πριν από την τέλεση της θυσίας, έπρεπε να τελεστεί καθαρμός, τα ιερά της, περισσότερο από άλλων θεών, βρίσκονται κοντά σε πηγές.
 
Σκληρή ήταν η τιμωρία και σε όσους λησμονούσαν να τελέσουν ορθά τη θυσία. Η θεά έστειλε κάπρο που κατέστρεφε τους αγρούς της Καλυδώνας, όταν ο βασιλιάς Οινέας, πατέρας του Μελέαγρου, θυσίασε σε όλους τους θεούς μετά τη συγκομιδή εκτός από την Άρτεμη, την οποία λησμόνησε. Ο κάπρος υπέκυψε στα χτυπήματα του Μελέαγρου, ο οποίος με τη σειρά του πέθανε (Ιλ.,Ι 529-599), όταν οι Κουρήτες, που είχαν συμμετάσχει στο κυνήγι, διεκδίκησαν από τους Αιτωλούς το δέρμα και το κεφάλι του ζώου. Ο λόγος βέβαια ήταν ότι η οργή της θεάς δεν είχε καταπραϋνθεί.
 
Η θεά τιμωρούσε ανελέητα την ασύδοτη, άγρια συμπεριφορά, όπως τον φόνο μιας αρκούδας στη Βραυρώνα ή του ιερού της ελαφιού, και γι' αυτό παρακολουθούσε αυστηρά ο θυσιαστικός φόνος να τελείται με τάξη και με σεβασμό απέναντι στο ζώο. Η όποια επίσημη και με την άδεια της θεάς «αγριότητα» στη θυσία λειτουργούσε ως υπόμνηση του κανόνα:
 
Η γιορτή αρχίζει με μια μεγαλοπρεπέστατη πομπή προς τιμή της Αρτέμιδος κι η παρθένος, που είναι ιέρεια της θεάς, προχωρεί στο τέλος της πομπής επάνω σε άρμα που το σύρουν ελάφια. Και την επομένη μέρα συνηθίζουν να προσφέρουν τη θυσία. Κι η γιορτή δεν είναι μόνο μια δημόσια λειτουργία αλλά και μια παλλαϊκή εκδήλωση. Γιατί οι άνθρωποι ρίχνουν επάνω στον βωμό ζωντανά τα φαγώσιμα πτηνά και όλα τα σφάγια, ακόμα και αγριόχοιρους και ελάφια και ζαρκάδια, μερικοί φέρουν λυκόπουλα και αρκουδόπουλα και άλλοι μεγάλα θηρία. Τοποθετούν επίσης επάνω στον βωμό καρπούς από ήμερα δέντρα. Μετά βάζουν φωτιά στα ξύλα. Αυτήν ακριβώς τη στιγμή είδα με τα μάτια μου μερικά άγρια ζώα, κι ανάμεσά τους μιαν άρκτο, να ορμούν προς τα έξω στο πρώτο φούντωμα της φωτιάς, μερικά μάλιστα κατόρθωσαν με τη δύναμή τους να ξεφύγουν. Αλλά αυτοί που τα έφεραν τα ξαναρίχνουν πάλι στη φωτιά. Δεν μνημονεύεται ότι πληγώθηκε κανείς από τα θηρία. (Παυσανίας 7, 18, 12-13)
 
Ο Παυσανίας αναφέρει τη γιορτή αυτή ως γιορτή των αυτοκρατορικών χρόνων. Επειδή όμως παρόμοια ήταν και η γιορτή των Κουρήτων στη Μεσσήνη, στο σπήλαιο των οποίων «θυσιάζουν αδιακρίτως κάθε είδους ζώα, αρχίζοντας από βόδια και κατσίκια και φθάνοντας ως τα πουλιά, τα οποία ρίχνουν ολόκληρα στη φωτιά» (Παυσανίας, 4, 31, 9), μπορούμε βάσιμα να εικάσουμε ότι η αρχή αυτής της τελετής βρίσκεται στον θάνατο του Μελέαγρου.

Όταν όλα σε απογοητεύουν... είναι καλό σημάδι!

Πρώτα πρέπει να απογοητευτείς αρκετά, να μη σου κάθεται αυτός ο κόσμος, να έχεις καταλάβει ότι δεν έχει τίποτα ουσιαστικό να σου προσφέρει.

Όμως, χωρίς να κάνεις το μοιραίο λάθος που κάνουν οι περισσότεροι και ν’ αρχίσεις να κατηγορείς δεξιά και αριστερά… την κοινωνία (λες και υπάρχει ως οντότητα), τους πολιτικούς, τους γονείς και δασκάλους σου, το παρελθόν, τις τροφές, το περιβάλλον, τις πόλεις, και άλλες τόσες αφηρημένες έννοιες που είναι εξίσου δημιουργήματα του νου.

Γιατί, αν το κάνεις αυτό, απλά ψάχνεις κάποιες καλές δικαιολογίες, για να παραμείνεις, εκεί ακριβώς που βρίσκεσαι: θύμα, που δεν διαφέρει από κανένα άλλο.

Έχουμε ο καθένας μας διάφορους τρόπους και λόγους για να απογοητευόμαστε. Όμως χαίρομαι που τελευταία (τις τελευταίες δεκαετίες) όλο και περισσότερα παιδιά δεν περιμένουν να ζήσουν τα δυο τρίτα της ζωής τους για να συνειδητοποιήσουν ότι κάτι δεν πάει καλά, ότι τίποτα δεν έχει νόημα… κι ας μην τα έχουν ζήσει όλα! (Άλλη μια παρανόηση των προηγούμενων γενιών).

Μετά, μετά ξεκινάνε τα «δύσκολα»… όμως το να παραμένεις σε ένα δήθεν, ένα ψέμα, σε μια σπατάλη χρόνου, ενέργειας και ζωής, είναι απείρως πιο δύσκολο και πιο επίπονο.

Γιατί μετά, χρειάζεται να πας ακριβώς εκεί που κανείς δεν θα σου πει να πάς να κοιτάξεις. Μέσα σου! Ακόμα και αν σου το πουν (είναι η νέα μόδα), δεν θα ξέρεις πώς, πού πότε. Γιατί αυτός ο σύγχρονος κόσμος είναι γεμάτος συστήματα, προγράμματα, αντι-προγράμματα, όπως τα αντιβιοτικά του υπολογιστή σου, που τα σχεδιάζουν οι ίδιοι που σχεδιάζουν και πουλούν τα προγράμματα.

Θα πρέπει όμως να βρεις το πώς, γιατί δεν υπάρχει πουθενά αλλού να πας. Το πρώτο βήμα είναι να γίνεις ενεργός παρατηρητής, των πάντων: των σκέψεών σου, των συναισθημάτων σου, του σώματός σου, των λόγων σου, των άλλων, της φύσης, του χρόνου κλπ… Και αυτό αποτελεί «δουλειά» από μόνη της… Που ολόκληρη η δομή της κοινωνίας και της ζωής σου, θα σε αποτρέψουν να το πετύχεις.

Όταν αρχίσεις όμως να κατακτάς την παρατήρηση, αφού καταλάβεις αρχικά τι είναι (γιατί σίγουρα έχεις απόψεις που δεν ανταποκρίνονται σε αυτό που ΕΙΝΑΙ), τότε αρχίζουν τα ωραία, οι αποκαλύψεις, η αυτάρκεια, η ελευθερία από τα δεσμά του προγραμματισμού σου... τότε ξεκινούν οι διάλογοι με τη Ζωή, με Άλλους, με Εσένα...

Πριν από την απογοήτευση... δεν ξεβολευόμαστε από την άγνοιά μας...

Μυθολογία και Παγκόσμια αρχετυπικά μοτίβα

Τα αρχέτυπα και τα σύμβολα αποτελούν χαρακτηριστικό γνώρισμα όχι μόνο σε όλες τις μυθολογικές αναφορές, αλλά εκτείνονται σε όλες τις εκφάνσεις του ανθρώπινου πολιτισμού. Για αυτό τον λόγο και είναι παγκόσμια και επαναλαμβανόμενα σε όλους τους πολιτισμούς από το ταξίδι του Οδυσσέα, και τους άθλους του Ηρακλή και του Θησέα, έως τον πόλεμο των άστρων και τον Harry Potter.

Οι θρησκείες και οι μύθοι των ανθρώπων από μέρη τόσο απόμακρα που με κανέναν τρόπο δε θα μπορούσαν να έχουν έρθει σε επαφή μεταξύ τους έχουν κοινά μοτίβα. Μερικές φορές όμως, οι ομοιότητες είναι εκπληκτικές. Τα αρχέτυπα ομοιάζουν με αυτά τα μοτίβα που έχουν διαφορετικούς πρωταγωνιστές, διαδραματίζονται σε τελείως διαφορετικά μέρη αλλά, ακολουθούν πιστά ένα κοινό σενάριο, όπως το ταξίδι του ήρωα, η την κάθοδο των θεών στη γη κτλ.

Σε όλους τους πολιτισμούς υπάρχουν επαναλαμβανόμενα μοτίβα που αφορούν έννοιες για τη ζωή, το θάνατο, την αναγέννηση, τα πνεύματα, τα φυσικά φαινόμενα, τη μοίρα των ανθρώπων. Μύθοι που αφορούν ήρωες εκπολιτιστές οι οποίοι σώζουν την ανθρωπότητα μετά από μια μεγάλη φυσική καταστροφή είναι ευρέως διαδεδομένοι και φαίνεται να αντανακλούν μια βαθιά ανθρώπινη ανάγκη για την ύπαρξη σκοπού και σωτηρίας. Όλοι οι άνθρωποι πιστεύουν σε θεούς, ανεξάρτητα ποιο είναι το όνομά τους. Με άλλα λόγια, αυτά τα αρχετυπικά μοτίβα υπάρχουν ανεξάρτητα και αντιστοιχούν σε βαθύτερες λειτουργίες της ανθρώπινης ‘ψυχής.’

Το αρχέτυπο είναι ένα αρχέγονο, δομικό στοιχείο της ανθρώπινης ψυχής, μια καθολική τάση συμπεριφοράς, σκέψης, ή διαμόρφωσης εικόνων με συγκεκριμένο τρόπο. Κοιτώντας τα αστέρια και ψάχνοντας τον αστερισμό της Ανδρομέδας, δε θα δούμε σίγουρα μια γυναίκα δεμένη σε ένα βράχο κάπου στον ουρανό. Θα δούμε όμως έναν σχηματισμό αστέρων που στην ανθρώπινη φαντασία ταυτίζονται με τη περίφημη σύζυγο του Περσέα. Κάπως έτσι είναι και τα αρχέτυπα. Αποτελούν το άμορφο αποτέλεσμα των αιώνων της ανθρώπινης εμπειρίας που διαπερνούν τις ανθρώπινες γενιές σαν αναμονές έτοιμες για τη θεμελίωση των προσωπικών μας εμπειριών. Αν δούμε ένα δακτυλικό αποτύπωμα, θα καταλάβουμε αμέσως τι είναι. Όχι όμως και ποιανού είναι. Γιατί, ενώ όλα τα δακτυλικά αποτυπώματα έχουν μια παρόμοια δομή, είναι ταυτόχρονα και απόλυτα μοναδικά.

Θα ήταν λάθος να πιστέψουμε ότι τα αρχέτυπα είναι προκαθορισμένες ιδέες. Θα ήταν προτιμότερο να πούμε ότι είναι προκαθορισμένες δυναμικές. Θα ήταν λάθος επίσης να τους αποδώσουμε συγκεκριμένες μορφές Μοιάζει περισσότερο με το άτομο του άνθρακα που έχει μέσα του την ικανότητα να παράξει ένα διαμάντι, αλλά δεν βλέπουμε πουθενά το διαμάντι όταν το παρατηρούμε. Όταν ο άνθρακας στη φύση βρεθεί σε κατάλληλες συνθήκες (κάτω από φοβερή γεωλογική πίεση), κρυσταλλώνεται και ο κρυσταλλωμένος άνθρακας μας δίνει τη μορφή του διαμαντιού.

Ο Carl Jung ανέπτυξε μια θεωρία των αρχετύπων ως παγκόσμια, αρχαϊκά μοτίβα και εικόνες που προέρχονται από το συλλογικό ασυνείδητο, και τα οποία αποτελούν το ψυχικό ανάλογο των ενστίκτων. Πρόκειται για αυτόνομες και κρυφές μορφές, οι οποίες μετασχηματίζονται μόλις εισέλθουν στη συνείδηση, αποκτώντας μια συγκεκριμένη μορφή και έκφραση από τους ανθρώπους και τις κουλτούρες. Όντας ασυνείδητα, η ύπαρξή τους μπορεί να θεωρηθεί μόνο έμμεσα, εξετάζοντας τη συμπεριφορά, εικόνες, την τέχνη, θρησκείες, ή όνειρα, Είναι κληρονομούμενα ‘δυναμικά,’ τα οποία υλοποιούνται όταν γίνονται αντιληπτά ως εικόνες, ή όταν εκδηλώνονται στη συμπεριφορά, κατά την αλληλεπίδρασή τους με τον εξωτερικό κόσμο.

Ο Jung περιέγραψε αρχετυπικά γεγονότα, όπως η γέννηση, ο θάνατος, ο χωρισμός από τους γονείς, η μύηση, ο γάμος, η ένωση των αντιθέτων, αρχετυπικές μορφές, όπως η μητέρα, ο πατέρας, το παιδί, ο διάβολος, ο θεός, ο σοφός γέρος, η σοφή γριά, ο ήρωας, και αρχετυπικά μοτίβα, όπως η αποκάλυψη, ο κατακλυσμός, η δημιουργία. Αν και ο αριθμός των αρχετύπων είναι άπειρος, υπάρχουν μερικά ιδιαίτερα αξιοσημείωτα, όπως η σκιά, ο σοφός γέρος, το παιδί, η μητέρα, και τέλος η anima και ο animus..

Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για το μέλλον μας είναι η απάθεια.

Μόνο όταν ο έξυπνος εγκέφαλός μας και η ανθρώπινη καρδιά μας συνεργάζονται αρμονικά, μπορούμε να επιτύχουμε το πραγματικό μας δυναμικό.

Δεν γίνεται να περάσει ούτε μια μέρα χωρίς να έχουμε αντίκτυπο στον κόσμο γύρω μας. Αυτό που κάνει τη διαφορά, είναι το πώς πρέπει να αποφασίσουμε εμείς τι είδους αντίκτυπο θέλουμε να έχουμε.

Έχουμε την επιλογή να χρησιμοποιήσουμε το δώρο της ζωής ώστε να κάνουμε τον κόσμο ένα καλύτερο μέρος -ή να μην ενδιαφερθούμε καν.

Μόνο αν καταλαβαίνουμε, μπορούμε να ενδιαφερθούμε. Μόνο αν ενδιαφερθούμε, θα βοηθήσουμε. Μόνο αν βοηθήσουμε, θα σωθούμε.

Η αλλαγή συμβαίνει πρώτα ακούγοντας και μετά ξεκινώντας διάλογο με ανθρώπους που δεν πιστεύουμε πως αυτό που κάνουν είναι σωστό.

Εδώ είμαστε, το πιο έξυπνο είδος που έχει ζήσει ποτέ. TOTE πώς μπορούμε να καταστρέφουμε τον μόνο πλανήτη που έχουμε;

Κάποια μέρα θα κοιτάξουμε πίσω σε αυτή τη σκοτεινή εποχή της γεωργίας και θα κουνήσουμε τα κεφάλια μας. Πώς πιστέψαμε ότι ήταν καλή ιδέα να καλλιεργήσουμε το φαγητό μας με δηλητήρια;

Βλέπουμε τα ζώα να κάνουν πράγματα που εμείς, με την αλαζονεία μας, σκεφτόμαστε πως ήταν «απλά ανθρώπινα».

Είναι αυτές οι αναμφισβήτητες ιδιότητες ανθρώπινης αγάπης, συμπόνιας και αυτοθυσίας, που μου δίνουν ελπίδα για το μέλλον. Συχνά είμαστε πράγματι, σκληροί και κακοί. Κανείς δεν μπορεί να το αρνηθεί αυτό. Βασανίζουμε ο ένας τον άλλο, με λόγια και πράξεις, πολεμάμε, σκοτώνουμε. Αλλά είμαστε επίσης ικανοί για την πιο ευγενή, την πιο γενναιόδωρη και ηρωική συμπεριφορά.

Η αλλαγή που διαρκεί, είναι μια σειρά συμβιβασμών. Και ο συμβιβασμός είναι εντάξει, όσο οι αξίες μας δεν αλλάζουν.

Η πολιτισμική συσσώρευση έχει παραμορφώσει την ανθρώπινη ηθική και την πνευματική ανάπτυξη. Έχει παρεμποδίσει την ελευθερία της σκέψης, μας κρατά φυλακισμένους στους πολιτισμούς στους οποίους γεννηθήκαμε. Η πολιτισμική ιδιαιτερότητα είναι σαφώς εμπόδιο στην παγκόσμια ειρήνη. Όσο εξακολουθούμε να αποδίδουμε μεγαλύτερη σημασία στην ιδιότητά μας ως μέλη μιας στενής ομάδας παρά στο «παγκόσμιο χωριό», θα προωθούμε την προκατάληψη και την άγνοια.

Το κουτσομπολιό έχει γίνει η βασική μορφή επικοινωνίας στην ανθρώπινη κοινωνία

Το κουτσομπολιό είναι η χειρότερη μαύρη μαγεία, επειδή αποτελείται από καθαρό δηλητήριο. Μάθαμε πώς να κουτσομπολεύουμε μέσω κάποιας συμφωνίας. Όταν ήμαστε παιδιά, ακούγαμε τους μεγάλους να κουτσομπολεύουν ασταμάτητα γύρω μας, εκφράζοντας ανοιχτά τη γνώμη τους για διάφορους άλλους ανθρώπους. Είχαν κάτι να πουν ακόμη και για άτομα εντελώς άγνωστα. Με τις γνώμες αυτές μεταφερόταν το συναισθηματικό δηλητήριο από τον έναν στον άλλον κι εμείς μάθαμε ότι αυτός είναι ο φυσιολογικός τρόπος επικοινωνίας.

Το κουτσομπολιό έχει γίνει η βασική μορφή επικοινωνίας στην ανθρώπινη κοινωνία. Το χρησιμοποιούμε για να νιώσουμε κοντά ο ένας στον άλλον, επειδή αισθανόμαστε καλύτερα βλέποντας ότι υπάρχουν και άλλοι που υποφέρουν όσο εμείς. Εκείνοι που βασανίζονται στην κόλαση δεν θέλουν να είναι μόνοι. Ο φόβος και η οδύνη αποτελούν βασικά συστατικά του ονείρου του πλανήτη: είναι τα μέσα με τα οποία το όνειρο μας κρατάει δέσμιους.

Αν παρομοιάσουμε το ανθρώπινο μυαλό μ έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή, τότε το κουτσομπολιό θα μπορούσε να συγκριθεί μ’ έναν ιό. Ένας τέτοιος ιός είναι γραμμένος στην ίδια γλώσσα με όλους τους υπόλοιπους κώδικες του υπολογιστή, έχει, όμως, επιζήμια πρόθεση. Ο βλαβερός αυτός κώδικας εγκαθίσταται στο πρόγραμμα του υπολογιστή σας εκεί που δεν το περιμένετε και, συνήθως, χωρίς να το γνωρίζετε. Ύστερα απ’ αυτή την εισβολή, ο υπολογιστής σας δεν λειτουργεί όπως πριν ή παύει να λειτουργεί τελείως, επειδή οι κώδικές του περιπλέκονται, στέλνοντας αναρίθμητα αντικρουόμενα μηνύματα.

Το κουτσομπολιό κάνει την ίδια ακριβώς δουλειά. Για παράδειγμα, πρόκειται να παρακολουθήσετε έναν κύκλο σπουδών και αυτό είναι κάτι το οποίο περιμένατε εδώ και πολύ καιρό. Λίγη ώρα πριν μπείτε στην τάξη, γνωρίζετε κάποιον που παρακολούθησε στο παρελθόν το ίδιο μάθημα κι ο οποίος σας λέει, “Α, ο καθηγητής που θα έχετε είναι τελείως άσχετος. Ούτε ήξερε τι μας έλεγε. Και είναι και διεστραμμένος, γι’αυτό έχετε το νου σας!”.

Στο μυαλό σας αποτυπώνονται αμέσως και τα λόγια αυτού του ανθρώπου και ο συναισθηματικός κώδικας που τα συνόδευε, χωρίς, όμως, να γνωρίζετε τα αληθινά κίνητρά του. Το άτομο που σας έδωσε αυτή την πληροφορία μπορεί να είχε πάρει κακούς βαθμούς από τον συγκεκριμένο καθηγητή ή να είχε καταλήξει σε εσφαλμένα συμπεράσματα εξαιτίας δικών του φοβιών και προκαταλήψεων, αλλά επειδή έχετε μάθει από παιδί να αποδέχεστε κάθε είδους πληροφορία, ένα μέρος του εαυτού σας πηγαίνει στην τάξη πεπεισμένο ότι τα όσα άκουσε αληθεύουν. Κατά τη διάρκεια της παράδοσης, το δηλητήριο σάς διαποτίζει σιγά-σιγά και δεν συνειδητοποιείτε ότι βλέπετε πλέον τον καθηγητή μέσα από τα μάτια του ατόμου που σας τον κακολόγησε. Κατόπιν, αρχίζετε να μεταδίδετε κι εσείς σε άλλους συμμαθητές σας το κουτσομπολιό και σιγά-σιγά όλοι μέσα στην τάξη θεωρούν τον καθηγητή αδαή και διεστραμμένο. Στο μεταξύ, εσείς, προκατειλημμένος πλέον, έχετε απογοητευτεί από το μάθημα και θέλετε να τα παρατήσετε στη μέση. Ρίχνετε την ευθύνη στον καθηγητή, στην ουσία, όμως, φταίει το κουτσομπολιό.

Να τι προβλήματα μπορεί να προκαλέσει ένας τόσος δα ιός. Μια μικρή λανθασμένη πληροφορία έχει τη δύναμη να γκρεμίσει τις γέφυρες επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους, μολύνοντας όποιον αγγίζει, ώστε να μεταδώσει κι αυτός με τη σειρά του τον ιό στους άλλους. Φανταστείτε ότι κάθε φορά που ακούτε ένα κουτσομπολιό, εκείνος που σας το λέει τοποθετεί μέσα στον εγκέφαλό σας έναν ιό και σαν αποτέλεσμα χάνετε λίγο-λίγο την πνευματική σας διαύγεια. Εσείς, σε μια προσπάθεια να ξεμπερδέψετε τη σύγχυσή σας και να ανακουφιστείτε από το συσσωρευμένο δηλητήριο, μεταφέρετε με τη σειρά σας μερικούς απ’ αυτούς τους ιούς-κουτσομπολιά σε κάποιον άλλον.

Φανταστείτε τώρα αυτή τη διεργασία σαν μια ατέλειωτη αλυσίδα που ενώνει όλους τους ανθρώπους πάνω στη γη. Το αποτέλεσμα είναι ένας κόσμος γεμάτος ανθρώπους που έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες μόνο μέσα από υπολογιστές, στους οποίους έχει εισβάλει ένας δηλητηριώδης και άκρως μεταδοτικός ιός. Αυτός ο ιός είναι και πάλι ό,τι ονόμαζαν οι Τολτέκοι μιτότε – δηλαδή η Βαβέλ των χιλιάδων διαφορετικών φωνών που μιλούν όλες μαζί μέσα στο ανθρώπινο μυαλό.

Χειρότεροι, όμως, είναι οι κακοί μάγοι -οι αντίστοιχοι “χάκερς” των υπολογιστών που σπέρνουν εσκεμμένα τον ιό. Θυμηθείτε κάποια φορά στο παρελθόν που εσείς ή κάποιος γνωστός σας εξοργιστήκατε με κάποιον και θελήσατε να τον εκδικηθείτε. Για να πάρετε εκδίκηση, είπατε κάτι γι’ αυτόν τον άνθρωπο ή στον ίδιο ή πίσω από την πλάτη του, με την πρόθεση να τον πληγώσετε ή να ρίξετε δηλητήριο για το άτομό του. Όταν είμαστε παιδιά το κάνουμε αυτό συχνά και άσκεφτα, μεγαλώνοντας, όμως, οι προσπάθειές μας να μειώσουμε τους άλλους γίνονται πολύ πιο υπολογισμένες. Κατόπιν λέμε ψέματα στον εαυτό μας, καθώς ισχυριζόμαστε ότι το άτομο που έγινε στόχος της κακίας μας άξιζε να τιμωρηθεί.

Όταν βλέπουμε τον κόσμο μέσα από το φάσμα ενός ιού των υπολογιστών, είναι εύκολο να δικαιολογήσουμε ακόμα και την πιο άκαρδη συμπεριφορά. Εκείνο που δεν καταλαβαίνουμε είναι ότι κάνοντας κατάχρηση του λόγου μας πέφτουμε ακόμα πιο βαθιά στην κόλαση.

Ο άνθρωπος που δεν τρέφεται από τα όνειρά του γερνάει γρήγορα

Το άρθρο αυτό επικεντρώνεται στο ρομαντικό πάθος και στο ζευγάρι, αλλά δε σταματούν εδώ οι κυριαρχίες του έρωτα. Όπως λέγαμε στον, ο έρωτας κινεί τον κόσμο, και τα μεγαλύτερα επιτεύγματά μας, τόσο τα ατομικά όσο και τα συλλογικά, τα ωθεί ο έρωτάς μας για κάποιο μας όνειρο.

Στην περίπτωση των εραστών της Βερόνας, το όνειρο του Ρωμαίου είναι να έχει την Ιουλιέτα και αντιστρόφως, όμως υπάρχουν πολλά άλλα όνειρα που τρέφουν το πνεύμα μας και το κρατάνε νεανικό, όπως δήλωνε ο Σαίξπηρ.

Ο έρωτας για τη γνώση, για το διάβασμα, για μια συγκεκριμένη τέχνη ή δραστηριότητα κατέχει την ικανότητα να τρέφει το όνειρό μας και να μας αποζημιώνει για τις πίκρες της πεζής καθημερινότητας.

Ωστόσο, όπως το ερωτικό πάθος έχει εχθρούς του τη ρουτίνα και την έλλειψη φαντασίας, έτσι και τα άλλα όνειρα έχουν εχθρούς που τα απειλούν, κι αυτά κατά βάση είναι:
  • Η αρνητικότητα από κάποιες παρέες που, λόγω της δικής τους παθητικότητας, μας αποθαρρύνουν στα σχέδιά μας.
  • Ο φόβος μήπως δεν μπορέσουμε να κάνουμε αυτό που σχεδιάζουμε.
  • Η έλλειψη επικέντρωσης στον στόχο μας ή η αδυναμία μας να αναπτύξουμε ένα σχέδιο εφικτό, βήμα βήμα, που να μας οδηγήσει στον στόχο.
Αν μπορέσουμε να νικήσουμε τους τρεις αυτούς εχθρούς των πραγματοποιήσιμων ονείρων, θα καταφέρουμε να γίνουμε ήρωες από έρωτα και να ζήσουμε τα πάθη μας, όποια κι αν είναι αυτά.

Μια ελπίδα που δεν έμελλε να βγει αληθινή

«Συλλογισμένο σε βλέπω, Θαλή», είπε ο Μέλισσος σπάζοντας τη σιωπή. «Και σαν στενοχωρημένο. Σε απασχολεί κάτι; Συμβαίνει κάτι;»

«Δεν έμαθες, λοιπόν, Μέλισσε, πως ο βασιλιάς του έθνους των Περσών, ο Κύρος, ετοιμάζεται να επιτεθεί εναντίον του Κροίσου;»

«Όμως, Θαλή, ο Κροίσος είναι των Λυδών ο βασιλιάς και οι Λυδοί είναι εχθροί μας. Εμείς οι Μιλήσιοι είμαστε υποχρεωμένοι να του πληρώνουμε βαρύ φόρο κάθε χρόνο κι εκείνος όλο και θησαυρίζει, τόσο που λένε ότι πιο πλούσιο άνθρωπο απ’ αυτόν δεν μπορεί κανείς να συναντήσει πουθενά».

«Αλλά υπάρχει, Μέλισσε, και ένας πλούτος πιο ανεκτίμητος απ’ όλους, κι αυτόν τον έχουμε εδώ, στη Μίλητο. Τουλάχιστον ακόμη…»

«Για ποιο πράγμα μιλάς, Θαλή;»

«Μα για ποιο άλλο, Μέλισσε; Για την ελευθερία μας. Ο Κροίσος το είχε από την αρχή ξεκαθαρίσει, ότι, αν του δίνουμε κάθε χρόνο τους φόρους που μας ζητά, κι ας είναι βαριά η φορολογία του, δε θα θελήσει να μας υποτάξει και να μας στερήσει το μεγαλύτερο αγαθό, που είναι η ελευθερία. Αλλά ο Πέρσης δυνάστης είναι δεσποτικός. Δεν αφήνει ελευθερία ούτε στους δικούς του υπηκόους. Κι αν οι Πέρσες νικήσουν τους Λυδούς, τότε πια κι εμείς θα έχουμε να κάνουμε με τους Πέρσες… Εδώ και αρκετό καιρό προειδοποιώ τους συμπολίτες μας να είναι προετοιμασμένοι για μια επίθεση των Περσών. Ξέρω όμως, Μέλισσε, πως μόνοι μας, αν δε μας βοηθήσουν από την Αθήνα και την υπόλοιπη Ελλάδα, δύσκολα θα τα βάλουμε με τους Πέρσες. Αλλά, ακόμα και αν οι Αθηναίοι, που είναι αδέλφια μας, στείλουν βοήθεια, και πάλι θα είναι πολύ δύσκολο να νικήσουμε τον Κύρο…»

Ο Μέλισσος ένιωσε να τον διαπερνά ολόκληρο ένα ρίγος. Τόσο καιρό που ταξίδευε σε άγνωστες θάλασσες είχε αποκοπεί από τις εξελίξεις από τον τόπο του κι ούτε που του είχε περάσει από το νου ότι η Μίλητος διέτρεχε έναν τόσο μεχάλο κίνδυνο. Κι όμως, τώρα το ήξερε βαθιά μέσα του, πως ο Θαλής είχε δίκιο. Ποτέ δε μιλούσε άσκοπα ο Θαλής, χωρίς να κατέχει καλά αυτό που έλεγε.

«Κι έτσι, Μέλισσε», συνέχισε ο Θαλής, «όταν πριν από λίγο καιρό ο Κροίσος έστειλε εδώ ανθρώπους δικούς του, που μας υποσχέθηκαν πλούσια ανταμοιβή αν τους βοηθήσουμε να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες, εγώ απέτρεψα τους συμπολίτες μας από το να δεχτούν μια τέτοια συμφωνία. Είτε τους βοηθήσουμε είτε όχι, οι Λυδοί θα ηττηθούν σε αυτό τον πόλεμο. Εμείς πρέπει να κοιτάξουμε αν μπορούμε να σώσουμε τον τόπο μας, τη Μίλητο. Γι’ αυτό με βλέπεις έτσι, συλλογισμένο και στενοχωρημένο, όπως είπες…»

«Τα λόγια που μου είπες μόλις τώρα είναι ένα ακόμα δείγμα της σοφίας σου, Θαλή», αποκρίθηκε ο Μέλισσος. «Όσο για μένα, δεν ξέρω να πω τι θα γίνει με τους Πέρσες. Ας ελπίσουμε μονάχα για το καλύτερο…»

Μια ελπίδα που δεν έμελλε να βγει αληθινή.

Αυτό για το οποίο ανησυχούσε ο Θαλής, δηλαδή μια επίθεση των Περσών εναντίον των Ιώνων, δε θα αργούσε πολύ ακόμα. Αλλά τον πόλεμο που ερχόταν και που θα είχε ως συνέπεια την καταστροφή της πατρίδας του, της Μιλήτου, ο Θαλής δεν μπορούσε να τον εμποδίσει.

H φαιδρή αλαζονεία της γνώσης

Αν είχα τη δύναμη να κάνω μία αλλαγή που θα είχε την πιο βαθιά και μακροχρόνια επιρροή στην ανθρωπότητα, θα επέλεγα να εξαλείψω την αλαζονεία. Ειδικότερα, θα εξαφάνιζα την εμμονή που έχουν οι άνθρωποι να είναι «σωστοί». Θα διέγραφα την Ψευδαίσθηση της Γνώσης.

Η αλαζονεία είναι παντού γύρω μας. Φτάνει να κοιτάξετε όλες τις διαφωνίες και τα ντιμπέιτ στον τομέα της πολιτικής και της τρέχουσας κουλτούρας. Όλοι έρχονται στο τραπέζι με σιγουριά και πίστη στον εαυτό τους. Εμμένουν στις απόψεις τους, επιβεβαιώνοντας ό,τι ξέρουν. Η αυτοπεποίθησή τους φαίνεται τόσο πειστική – ξέρουν, όμως, στ’ αλήθεια;

Το κυνήγι της γνώσης έκανε τον πολιτισμό μας να πάει μπροστά.

Μας βοήθησε να πάμε από το σπάσιμο της πέτρας πλάι στη φωτιά στο να περπατάμε στον δρόμο μιλώντας στο smartphone μας. Η γνώση είναι το καύσιμο του πολιτισμού. Ταυτόχρονα, όμως, η πεποίθησή μας ότι ξέρουμε μας κάνει να υποφέρουμε. Πριν συζητήσουμε πώς αυτό επηρεάζει την ευτυχία μας, ας αξιολογήσουμε το εύρος της ψευδαίσθησης.

Αν σας ζητούσαν να πάρετε συνέντευξη από κάποιον που ισχυρίζεται ότι έχει γνώσεις, θα του κάνατε ερωτήσεις με σκοπό να ξεσκεπάσετε το εύρος των γνώσεών του. Θα προσπαθούσατε να αξιολογήσετε πόσο ακριβείς είναι οι απαντήσεις του και πόσα ξέρει για το αντικείμενο.

Αν γνωρίζει πολλά και οι πληροφορίες του είναι ακριβείς, θα θεωρηθεί ειδικός. Αν, ωστόσο, γνωρίζει ελάχιστα και αρκετά από αυτά είναι λάθος, θα απορρίψετε την ιδέα ότι έχει γνώσεις – και θα του ζητήσετε ευγενικά να φύγει. Ας προχωρήσουμε, όμως, και ας πάρουμε συνέντευξη από την ανθρωπότητα (συμπεριλαμβάνοντας εμένα και εσάς). Ας δούμε πόσο ειδικοί είμαστε όλοι μας.

Το βάθος της γνώσης

Αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία δεν είναι αυτά που γνωρίζετε, αλλά πόσο ακριβείς είναι οι γνώσεις σας. Το να ξέρετε κάτι λάθος είναι χειρότερο από το να μην ξέρετε τίποτα. Σωστά;

Παραδόξως, η ακρίβεια των περισσότερων γνώσεων -ακόμα και της επιστημονικής γνώσης- πάσχει, γιατί αγνοούμε πως αγνοούμε άγνωστα στοιχεία. Πάρτε, για παράδειγμα, τη φυσική. Ο σερ Ισαάκ Νεύτων ανακάλυψε τη βαρύτητα και δημοσίευσε τους νόμους της κίνησης το 1687, χτίζοντας τα θεμέλια για όσα γνωρίζουμε σήμερα ως μηχανική. Οι νόμοι αυτοί αμφισβητήθηκαν σφοδρά, μέχρι που αποδείχτηκαν πέραν πάσης αμφισβήτησης και έγιναν αποδεκτοί. Αφού αποδείχτηκαν, οι επιστήμονες τους υιοθέτησαν ως δεδομένα που διέπουν τα πάντα, από την πτώση ενός μήλου ως την κίνηση του φεγγαριού και των πλανητών. Όποιος τολμούσε να αμφισβητήσει την ακρίβειά τους εθεωρείτο αδαής. Η αλαζονεία της αμφισβήτησης αντικαταστάθηκε από την αλαζονεία της απόλυτης γνώσης. Αυτή η θέση, ωστόσο, ήταν εντελώς αβάσιμη, γιατί οι νόμοι του Νεύτωνα αγνοούσαν πολλά άγνωστα στοιχεία που ανακαλύφθηκαν αργότερα.

Το 1861, η κλασική θερμοδυναμική του Τζέιμς Κλερκ Μάξγουελ έδειξε την ανεπάρκεια των νόμων του Νεύτωνα. Το 1905, ο Αϊνστάιν δήλωσε ότι το συμπέρασμα του Νεύτωνα για τον χρόνο ήταν εσφαλμένο. Στα μέσα της δεκαετίας του ’20, η κβαντική φυσική έδειξε ότι ο κόσμος των μικρών σωματιδίων δεν συμπεριφέρεται όπως περίμενε ο Νεύτων. Η θεωρία των χορδών, τη δεκαετία του ’60, έδειξε ότι οι θεωρίες της κβαντικής είναι ανολοκλήρωτες, και στη συνέχεια αποδείχτηκε και η ίδια ανολοκλήρωτη από τη θεωρία Μ κατά τη δεκαετία του ’90 – και φαίνεται πως είναι πια ώρα να θεωρηθεί και αυτή ανολοκλήρωτη πολύ σύντομα.

Βλέπετε πόσο μπορούμε να παραπλανηθούμε; Κάτι τόσο βασικό όσο οι θεμελιώδεις νόμοι της φυσικής, που έδειχναν να λειτουργούν άψογα για πάνω από διακόσια χρόνια, ήταν, στην καλύτερη περίπτωση, μια προσέγγιση.

Ο λόγος για τον οποίο πιστεύουμε τόσο αλαζονικά στις γνώσεις μας είναι πως η παρατήρησή μας συχνά τις επιβεβαιώνει. Η ικανότητά μας, για παράδειγμα, να κινούμαστε στο άμεσο φυσικό περιβάλλον μας δεν επηρεάστηκε ποτέ από το ψευδές συμπέρασμά μας ότι η Γη είναι επίπεδη. Είναι δύσκολο να φανταστούμε κάτι καινούριο, μέχρι οι καινούριες παρατηρήσεις μας να αμφισβητήσουν τα προηγούμενα συμπεράσματά μας – η θέα ενός πλοίου να χάνεται στον ορίζοντα, για παράδειγμα. Μόνο τότε επανεξετάζουμε όσα ξέρουμε και αρχίζουμε, μάλιστα, να αναρωτιόμαστε πώς πιστεύαμε ποτέ όσα πιστεύαμε. Πώς ήταν δυνατόν να μη βλέπουμε κάτι που μοιάζει τώρα τόσο αδιαμφισβήτητα προφανές;

Μαθαίνοντας από τα λάθη – Ανακάλυψη νευρώνων που ταχύτατα συλλαμβάνουν τα λάθη μας και πώς διορθώνουν τη συμπεριφορά μας

Ερευνητική ομάδα υπό την καθοδήγηση του Caltech έχει αναγνωρίσει μεμονωμένους νευρώνες που μπορεί να βρίσκονται πίσω από την ικανότητα του εγκεφάλου μας να παρακολουθεί τη συμπεριφορά μας, συλλαμβάνοντας λάθη και διορθώνοντάς τα γρήγορα. Η εργασία παρέχει σπάνιες εγγραφές ξεχωριστών νευρώνων τοποθετημένων βαθειά μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο και που έχουν επιπτώσεις σε ψυχιατρικές παθήσεις όπως η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Η έρευνα προϊόν συνεργασίας διαφορετικών ομάδων εργασίας απέδωσε μελέτη που δημοσιεύθηκε 4 Δεκεμβρίου στο Online περιοδικό Neuron.

Υπάρχουν πολλά παραδείγματα του πώς πολλοί άνθρωποι αυτο-παρακολουθούν και συνειδητοποιούν γρήγορα ένα λάθος που έκαναν, σε κλάσμα δευτερολέπτου – όπως για παράδειγμα όταν δακτυλογραφώντας ένα κείμενο πατάνε ένα λάθος πλήκτρο και συνειδητοποιούν ότι έχουν κάνει λάθος χωρίς να χρειάζεται να το δουν στην οθόνη. Όπως φαίνεται με την έρευνα αυτή γνωρίζουμε πλέον ποιοι νευρώνες εμπλέκονται σε αυτή τη διαδικασία και αρχίζουμε να μαθαίνουμε περισσότερα σχετικά με το πώς η δραστηριότητα αυτών των νευρώνων μας βοηθάει να αλλάζουμε τη συμπεριφορά μας για να διορθώσουμε τα λάθη.

Στην εργασία, οι ερευνητές στόχευσαν να αποτυπώσουν μια ακριβή εικόνα του τι συμβαίνει στο επίπεδο των μεμονωμένων νευρώνων όταν ένα άτομο συλλαμβάνει τον εαυτό του να έχει κάνει ένα λάθος. Για να το κάνουν αυτό, μελέτησαν ανθρώπους που είχαν λεπτά ηλεκτρόδια εμφυτευμένα προσωρινά στον εγκέφαλό τους (αρχικώς για να βοηθήσουν στον εντοπισμό επιληπτικών κρίσεων). Το τμήμα αυτό της εργασίας πραγματοποιήθηκε με τη συνδρομή νευροχειρουργού (του καθηγητή Adam Mamelak), ο οποίος διεξάγει τέτοιες εμφυτεύσεις ηλεκτροδίων για κλινική παρακολούθηση της επιληψίας για πάνω από μια δεκαετία και συνεργάζεται στενά για την διεξαγωγή της έρευνας.

Ενώ η νευρωνική δραστηριότητα μετριόταν στον έσω μετωπιαίο φλοιό (MFC), μια περιοχή του εγκεφάλου γνωστή για την εμπλοκή της στην παρακολούθηση των λαθών, στους ασθενείς από επιληψία δόθηκε να συμπληρώσουν μια δοκιμασία (δοκιμασία Stroop). Στη δοκιμασία αυτή, στην οθόνη ενός υπολογιστή εμφανίζεται μια λέξη και από τους ασθενείς ζητείται να αναγνωρίσουν το χρώμα των γραμμάτων της λέξης. Ορισμένες φορές, τα γράμματα της λέξης και το χρώμα είναι τα ίδια (η λέξη «πράσινο» για παράδειγμα εμφανίζεται με πράσινο χρώμα). Σε άλλες περιπτώσεις, η λέξη και το χρώμα είναι διαφορετικά (η λέξη «πράσινο» εμφανίζεται με κόκκινο χρώμα). Στην δεύτερη περίπτωση η σωστή απάντηση θα είναι «κόκκινο», όμως πολλά άτομα κάνουν λάθος απαντώντας «πράσινο». Αυτά είναι τα λάθη που οι ερευνητές μελέτησαν.

Οι μετρήσεις επέτρεψαν την ομάδα να αναγνωρίσει ιδιαίτερους νευρώνες στον MFC, που αποκαλούνται νευρώνες αυτο-παρακολούθησης λάθους, που θα πυροδοτηθούν αμέσως μετά από το λάθος που έκανε ένα άτομο, πολύ πριν δεχθούν ανάδραση που σχετίζεται με την απάντησή τους.

Για δεκαετίες οι επιστήμονες μελετούν πώς οι άνθρωποι αυτο-ανιχνεύουν τα λάθη χρησιμοποιώντας ηλεκτρόδια τοποθετημένα στην επιφάνεια του κρανίου που μετρούν τη συγκεντρωμένη ηλεκτρική δραστηριότητα χιλιάδων νευρώνων. Αυτά, τα αποκαλούμενα ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα αποκαλύπτουν ότι μια ιδιαίτερη υπογραφή εγκεφαλικού κύματος, που καλείται σχετιζόμενη με το λάθος αρνητικότητα (error-related negativity ή ERN), εμφανίζεται συνήθως στο κρανίο πάνω στον MFC αμέσως μετά από τότε που ένα πρόσωπο κάνει ένα λάθος. Στα πειράματά της η ομάδα ταυτόχρονα μέτρησε την ERN καθώς και την πυροδότηση των ξεχωριστών νευρώνων λάθους.

Οι ερευνητές ανακάλυψαν δυο θεμελιώδεις νέες πτυχές της ERN. Πρώτον, το επίπεδο δραστηριότητας του νευρώνα λάθους ήταν θετικά συσχετιζόμενο με το πλάτος της ERN: όσο μεγαλύτερη είναι η ERN για ένα ιδιαίτερο λάθος, τόσο περισσότερο ενεργοί ήταν οι νευρώνες λάθους. Αυτό το εύρημα αποκαλύπτει ότι μια παρατήρηση της ERN – μια μη επεμβατική μέτρηση – παρέχει πληροφορίες σχετικά με το επίπεδο δραστηριότητας των νευρώνων λάθους που βρίσκονται βαθιά μέσα στον εγκέφαλο. Δεύτερον, βρήκαν ότι αυτή η συσχέτιση ERN-απλού νευρώνα, με τη σειρά της, πρόβλεπε εάν τα άτομα θα άλλαζαν τη συμπεριφορά τους – που είναι, αν θα επιβράδυναν και εστίαζαν περισσότερο για να αποφύγουν να κάνουν ένα λάθος στην επόμενη απάντησή τους. Εάν οι νευρώνες λάθους πυροδοτήθηκαν αλλά το σήμα της ERN δεν ήταν εμφανές ή ήταν ασθενές, τα άτομα μπορεί ακόμη να αναγνωρίσουν ότι έκαναν λάθος, όμως δεν θα τροποποιήσουν τη συμπεριφορά τους για την επόμενη δράση. Αυτό υποδηλώνει ότι οι νευρώνες λάθους χρειάστηκε να επικοινωνήσουν την ανίχνευση του λάθους σε ένα ευρύ εγκεφαλικό δίκτυο για να επηρεάσουν τη συμπεριφορά.

Οι ερευνητές βρήκαν ακόμη ιδιαίτερα στοιχεία για τα μέρη του κυκλώματος που εμπλέκονται, στοιχεία που αποκαλύπτουν μια ιεραρχία των διεργασιών – μια οργανωτική δομή του κυκλώματος στο επίπεδο του απλού νευρώνα που είναι σημαντικό για εκτελεστικό έλεγχο της συμπεριφοράς. Η έρευνα θα μπορούσε επίσης να έχει επίπτωση στην κατανόηση της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής, μια κατάσταση στην οποία ένα άτομο συνεχώς προσπαθεί να διορθώσει θεωρούμενα «λάθη». Για παράδειγμα, ορισμένα άτομα σε αυτή την κατάσταση θα αισθάνονται την ανάγκη επανειλημμένως να ελέγχουν, σε μια σύντομη χρονική περίοδο, εάν έχουν κλειδώσει την πόρτα τους. Ορισμένα άτομα με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή δείχνουν να έχουν ένα ανώμαλα μεγάλο δυναμικό ERN, που δείχνει ότι το δικό τους κύκλωμα παρακολούθησης λάθους είναι υπερδραστήριο. Η ανακάλυψη των νευρώνων λάθους μπορεί να διευκολύνει την εύρεση νέων θεραπειών για την καταστολή αυτής της υπερδραστηριότητας.

Οι ερευνητές στη συνέχεια ελπίζουν να αναγνωρίσουν με ποιο τρόπο η πληροφορία από τους νευρώνες λάθους ρέει μέσω του εγκεφάλου για να παραγάγει συμπεριφορικές αλλαγές όπως η επιβράδυνση και η εστίαση. Μέχρι τώρα έχουν αναγνωριστεί δυο εγκεφαλικές περιοχές που εμφανίζονται να είναι μέρος σειράς διεργασιών, όμως το ολικό δίκτυο θεωρείται ότι είναι περισσότερο πολύπλοκο. Ένας σημαντικός μελλοντικός τρόπος θα είναι να συνδυάζονται μελέτες με πολύ λεπτή ανάλυση, όπως αυτή της παρούσας μελέτης, με μελέτες που χρησιμοποιούν fMRI [functional magnetic resonance imaging] που παρέχει μια άποψη του όλου εγκεφάλου.

Η NASA δεν έχει αρκετά πυρηνικά καύσιμα πλουτωνίου για τις αποστολές της στο βαθύ διάστημα

Καθώς το 2019 πλησιάζει, οι επιστήμονες της NASA γιορτάζουν ένα ορόσημο: για δεύτερη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, ένα λειτουργικό διαστημικό σκάφος εγκαταλείπει το ηλιακό σύστημα. Το Voyager 2 μαζί με το δίδυμο σκάφος Voyager 1, είναι τα δύο μοναδικά ανθρώπινα αντικείμενα που πέρασαν πέρα ​​από την ηλιόπαυση και εισέρχονται στο διαστρικό διάστημα. Παρά το γεγονός ότι είναι πάνω από 40 ετών και παρά το γεγονός ότι απέχει πολύ από οποιοδήποτε άλλο διαστημικό σκάφος, εξακολουθούμε να λαμβάνουμε μηνύματα από αυτές τις αποστολές στο βαθύ διάστημα.

Ένα σφαιρίδιο οξειδίου του πλουτωνίου, το οποίο είναι ζεστό στην αφή και ‘ανάβει’ μόνο του. Το Pu-238 είναι ένα μοναδικό ραδιοϊσότοπο ιδανικό για καύσιμα στις αποστολές στο διάστημα. Ωστόσο, δεν έχουμε αρκετό από αυτό, και δεν παράγεται αρκετά πιο γρήγορα.

Γιατί αυτό; Επειδή το διαστημόπλοιο Voyager, όπως και η συντριπτική πλειοψηφία των επιτυχημένων αποστολών μας που έχουν ταξιδέψει στο εξωτερικό ηλιακό σύστημα, τροφοδοτούνται από μια συγκεκριμένη ραδιενεργή πηγή, το Pu-238. Την παράξαμε σε μεγάλη αφθονία από τη δεκαετία του 1940 μέχρι τη δεκαετία του ’80, αλλά δεν παράγουμε πλέον κάτι τέτοιο. Γι αυτό, τα σχέδια της NASA για την αποστολή μεγάλων διαστημικών αποστολών είναι εξαιρετικά περιορισμένα. Αυτό είναι το πρόβλημα, αλλά τι μπορούμε να κάνουμε γι ‘αυτό;
 
Η αποστολή New Horizons στον Πλούτωνα, ήταν ένα από τα πιο πρόσφατα διαστημικά οχήματα που κινούνται με RTG που βασίζονται σε πλουτώνιο.
 
Όποτε σχεδιάζετε μια αποστολή πέρα ​​από τη Γη, πρέπει να αντιμετωπίσετε απολύτως την ανάγκη για ενέργεια. Ανεξάρτητα από το πού είμαστε, χρησιμοποιούμε όργανα που απαιτούν ενέργεια για τη συλλογή και την καταγραφή δεδομένων. Πρέπει να τις γράψουμε σε ένα μηχανισμό αποθήκευσης και να τις μεταδώσουμε στη Γη, ώστε να μπορεί να ληφθεί με επιτυχία. Όσο μακρύτερα από τον Ήλιο πάμε και για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα θέλουμε να λειτουργήσουμε την αποστολή μας, τόσο λιγότερο μπορούμε να στηριχθούμε σε συμβατικά καύσιμα, μπαταρίες ή ηλιακούς συλλέκτες.
 
Για δεκαετίες, οι αποστολές βαθιάς εξερεύνησης στο διάστημα μας κινούνταν από ένα ειδικό τεχνητό ισότοπο πλουτωνίου: το Pu-238. Με 94 πρωτόνια και 144 νετρόνια στον πυρήνα του, είναι ένα εξαιρετικά ισχυρό ραδιενεργό υλικό. Με χρόνο ημιζωής 88 ετών, μπορεί να τροφοδοτεί διαστημικά σκάφη για δεκαετίες, εκπέμποντας ισχύ 568 W για κάθε κιλό που υπάρχει. Αλλά δεν έχουμε παράγει κανένα νέο Pu-238 για σχεδόν 30 χρόνια, και αυτή είναι μια καταστροφή για το σχεδιασμό της αποστολής σήμερα.
 
Το πλουτώνιο-238 είναι πολύ ξεχωριστό για το γεγονός ότι είναι ένα υλικό που δεν αποτελεί ουσιαστικά κανένα κίνδυνο για κανέναν εκτός κι αν το αλέσετε σε μια λεπτή σκόνη και το εισπνεύσετε. Μπορεί να αποθηκευτεί με τη μορφή οξειδίου του πλουτωνίου (PuO 2 ), η οποία είναι απίστευτα ανθεκτική σε κάθε είδους καταστροφές.
  • Δημιουργεί ένα κρυσταλλικό πλέγμα, έτσι ώστε τα κομμάτια να μην σπάσουν ή να απομακρυνθούν. Είναι δηλαδή απίστευτα ανθεκτικό.
  • Έχει ένα σημείο τήξης που είναι απίστευτα υψηλό: θα παραμείνει σταθερό έως ότου οι θερμοκρασίες υπερβούν τους 2700 ° C.
  • Και είναι εξαιρετικά αδιάλυτο στο νερό, που σημαίνει ότι δεν καταρρέει ακόμα και αν αποτύχει η εκτόξευση ή η επανείσοδος και καταλήγει στον ωκεανό.
Αυτό το τελευταίο σενάριο συνέβη δύο φορές: με τις επανεισαγωγές του Nimbus B-1 (1968) και του σεληνιακού υποσυστήματος Apollo 13 (1970). Και οι δύο πηγές πλουτωνίου επέζησαν κατά την επανένταξή τους ανέπαφες και ανακτήθηκαν χωρίς οποιαδήποτε περιβαλλοντική μόλυνση.
 
Συνηθίζαμε να παράγουμε περισσότερα από 20 κιλά ετησίως Pu-238, επιτρέποντάς μας να δημιουργήσουμε δύο τεχνολογίες που ήταν ιδανικές για να εξερευνήσουμε το Σύμπαν πέρα ​​από τη Γη.
  1. Μονάδες ραδιοϊσότοπων Θέρμανσης (RHU), οι οποίες θα εμπόδιζαν να ψυχθούν τα όργανα στο διαστημικό σκάφος από την υπερβολική θερμότητα που εκπέμπουν. Το οξείδιο του πλουτωνίου, όταν κατασκευάζεται με το Pu-238, είναι ζεστό στην αφή. Μόνο λίγα γραμμάρια Pu-238 θα μπορούσαν να είχαν σώσει το σκάφος Φίλα, το οποίο καταστράφηκε μετά τη συντριβή του στον Κομήτη Comet 67P / Churyumov-Gerasimenko.
  2. Οι θερμοηλεκτρικές γεννήτριες ραδιοϊσοτόπων (RTG), οι οποίες είναι μικρές, συμπαγείς πηγές ενέργειας που εκπέμπουν θερμότητα σε συνεχή βάση, η οποία είναι εξαιρετικά χρήσιμη για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας.
Αυτή η τελευταία χρήση του Pu-238 στους RTG, είναι αυτό που καθιστά αυτή την πηγή καυσίμου τόσο ανεκτίμητη για τις αποστολές στο βαθύ διάστημα.
 
Σύμφωνα με τη NASA , αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο όσα σκάφη χρησιμοποιούν το Pu-238 είναι τόσο μοναδικά ισχυρά.
 
Το διοξείδιο του πλουτωνίου πρέπει να είναι το πρότυπο για τις αποστολές στο εξωτερικό ηλιακό σύστημα. Οι ανιχνευτές του διαστήματος Pioneer 10 και 11 και Voyager 1 και 2 χρησιμοποίησαν το Plutonium-238 ως πηγή ενέργειας και έχουν πετύχει τόσα πολλά, επειδή αυτές οι πηγές είναι ελαφρές, συνεπείς και αξιόπιστες, είναι μακράς διαρκείας αυτο-ζεσταίνονται και δεν επηρεάζονται από παράγοντες όπως η σκόνη, η σκίαση ή η φθορά της επιφάνειας.
 
Ακόμα και μερικά κιλά ενός τροφοδοτούμενου με πλουτώνιο  συσκευή RTG θα μπορούσαν να παράσχουν όλη την ενέργεια για μια αποστολή στο βαθύ διάστημα που απαιτείται για δεκαετίες. Μέχρι το 1987, σχεδιάζονταν να αυξήσουν την παραγωγή για να παράγουν 46 κιλά Pu-238 ετησίως, γεγονός που θα επέτρεπε πολλές αποστολές στο διάστημα, χωρίς να ανησυχούν για την εξάντληση αυτού του ζωτικού στοιχείου.
 
Ωστόσο, σταμάτησαν να παράγουν Pu-238 τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στις ΗΠΑ. Ενώ οι περισσότεροι από εμάς λατρεύουν το τέλος του ψυχρού πολέμου και την παύση της παραγωγής των πυρηνικών όπλων που θα μπορούσαν να καταστρέψουν όλους μας, υπάρχει ένα επιστημονικό κόστος: οι εγκαταστάσεις που παράγουν τα σχάσιμα αυτά υλικά παρήγαγαν επίσης Pu-238. Χωρίς αυτή τη γραμμή παραγωγής, είμαστε καταδικασμένοι να εξαντλήσουμε αυτό το πολύτιμο, αναντικατάστατο περιουσιακό στοιχείο.
 
Οι επιστήμονες στο Εθνικό Εργαστήριο του Oak Ridge παράγουν 50 γραμμάρια Πλουτώνιο-238, τα οποία δίνουν ενέργεια στα πλανητικά ρόβερ και τις αποστολές στο βαθύ διάστημα της NASA. Το επόμενο έτος, η παραγωγή αναμένεται να πλησιάσει τα 454 γραμμάρια, με τελικό στόχο να φθάσει τα 1,5 κιλά ετησίως.
 
Το ρόβερ Mars Curiosity και η αποστολή New Horizons στον Πλούτωνα είχαν τεράστια πλεονεκτήματα από την τεχνολογία RTG. Η εκτόξευση της αποστολής Οδυσσέας Ulysses για τον έλεγχο της ηλιακής ακτινοβολίας του 1990  είχε ένα ωφέλιμο φορτίο που περιελάμβανε 11 χιλιόγραμμα Pu-238, το οποίο μπορεί να είναι το μεγαλύτερο ποσό πλουτωνίου που ξεκίνησε σε μια αποστολή.
 
Όμως, παρά την τεράστια επιτυχία των RTG και στις δύο αποστολές της NASA και της Σοβιετικής Ένωσης, οι πυρηνικοί μας φόβοι μας εμποδίζουν να παράγουμε τα κατάλληλα ποσά αυτού του υλικού ακόμα και σήμερα. Ως αποτέλεσμα, τα αποθέματά μας Pu-238 είναι τα χαμηλότερα που είχαμε ποτέ: Έχουμε αρκετό χρόνο να εξοπλίσουμε τώρα το ρόβερ του Mars 2020 και για μια ενιαία αποστολή στο βαθύ διάστημα, όπως η αποστολή Europa Clipper, στα μέσα της δεκαετίας του 2020. Πέρα από αυτό, κάτι θα πρέπει να κάνουμε ή να αποκτήσουμε περισσότερα.
 
Τα τελευταία 25 χρόνια, σχεδόν όλο το Pu-238 που χρησιμοποιήθηκε στις αποστολές της NASA έχουν αγοραστεί από τη Ρωσία, συνολικού ύψους άνω των 16 κιλών. Έχουν γίνει μερικές προσπάθειες για επανεκκίνηση της παραγωγής του Pu-238 εδώ στη Βόρεια Αμερική, αλλά η επένδυση είναι μικροσκοπική σε σύγκριση με ό, τι συνέβαινε στη δεκαετία του 1980.
 
Το Εθνικό Εργαστήριο Oak Ridge επανέφερε την παραγωγή του Pu-238 το 2013, σηματοδοτώντας την πρώτη φορά στα 25 χρόνια που το Pu-238 είχε παραχθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες. Παρόλο που η σημερινή παραγωγή αποδίδει μόνο λίγες εκατοντάδες γραμμάρια ετησίως, το εργαστήριο έχει το τελικό στόχο να αυξήσει μέχρι 1,5 κιλά ετησίως το 2023 το νωρίτερο.
 
Η παραγωγή ενέργειας στο Οντάριο στον Καναδά άρχισε επίσης να παράγει Pu-238 , με στόχο να χρησιμοποιηθεί ως συμπληρωματική πηγή για τη NASA.
 
Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ότι έχουμε μεγάλα όνειρα να εξερευνήσουμε το Σύμπαν. Θέλουμε να στείλουμε μια αποστολή όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και στον Εγκέλαδο και στον Τρίτωνα για να ερευνήσουμε τη δυνατότητα της ζωής στους υπόγειους ωκεανούς τους. Θέλουμε να κάνουμε μια αποστολή στον Ουρανό και τον Ποσειδώνα , που δεν έχουν ακόμη καμία. Έχουμε όνειρα να εξερευνήσουμε πολυάριθμους κόσμους στη ζώνη Kuiper. Θέλουμε να στείλουμε ένα ανιχνευτή στο Sedna (το οποίο ήταν το πρώτο εντελώς ανεξάρτητο αντικείμενο που ανακαλύφθηκε ποτέ) , και να ανακαλύψουμε τι κρύβει ένα αντικείμενο που μπορεί να προέρχεται από το Νέφος του Oort; 
 
Αλλά χωρίς την ικανότητα να τροφοδοτούμε αυτές τις αποστολές, αυτό δεν θα συμβεί ποτέ. Οι ηλιακοί συλλέκτες, οι μπαταρίες και τα χημικά καύσιμα απλά δεν θα κάνουν τη δουλειά. Εάν θέλουμε οι αποστολές αυτές να λειτουργούν με τον καλύτερο τρόπο, πρέπει να τις εξοπλίσουμε με μία συσκευή θέρμανσης RTG. Από την άποψη της ασφάλειας, της απόδοσης, του βάρους, της ισχύος και της βελτιστοποίησης του σχεδιασμού, το Pu-238 καμιά άλλη λύση δεν είναι παρόμοια.
 
Ήρθε η ώρα να αποφασίσουμε τι είδους κόσμος θέλουμε να είμαστε. Θέλουμε να είμαστε μόνοι μας, απομονωμένοι στο Σύμπαν, που βυθίζονται στο γήινο χάος μας για πάντα; Ή θέλουμε να επενδύσουμε σε κάτι πέρα ​​από τον πλανήτη Γη; Θέλουμε όχι μόνο να κοιτάζουμε τα αστέρια, τους γαλαξίες και τα μακρινά όρια του χώρου με τα τηλεσκόπια που χτίζουμε, αλλά να στέλνουμε ανιχνευτές στην άκρη του ηλιακού μας συστήματος και πέρα ​​από αυτό;
 
Αν το κάνουμε, πρέπει να θέσουμε εκτός μάχης τους παράλογους φόβους μας και να επενδύσουμε στους πόρους που απαιτούνται για να μην επιτρέψουμε μόνο στη σημερινή γενιά, αλλά και τις μελλοντικές γενιές να χαρούν τις αποστολές στο διάστημα. Αποφασίζοντας όμως ότι δεν πρόκειται να αποκτήσουμε αυτή τη γνώση, παραιτούμαστε από το μέγιστο πλεονέκτημα που μπορεί να μας προσφέρει η επιστήμη: μια συνειδητοποίηση και εκτίμηση για το ίδιο το Σύμπαν και την αξία της διαδικασίας ανακάλυψης όσων υπάρχουν εκεί έξω.

Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Όμηρος και ιστορία - Η «πολύχρυσος Μυκήνη»

Ο τόπος και η ανακάλυψή του

Κέντρο του μυκηναϊκού πολιτισμού, στην Αργολίδα στον οποίο έδωσαν και το όνομά τους οι Μυκήνες συνδέονται με έναν από τους πρωταγωνιστές των ομηρικών επών, τον αρχηγό της τρωικής εκστρατείας, τον βασιλιά Αγαμέμνονα. Το επίθετο «πολύχρυσες», άλλωστε, είναι ένα ομηρικό επίθετο που συνοδεύει την αναφορά τους («πολύχρυσος Μυκήνη») στους στίχους των επών (Οδύσσεια γ 304, Ιλιάδα Η 180) προσδιορίζοντας, προφανώς τον πραγματικό ή μυθικό πλούτο της πόλης του Αγαμέμνονα. Η αναζήτησή τους βασίστηκε, κυρίως, στις πληροφορίες του αρχαίου Έλληνα περιηγητή του 2ου αι. μ.Χ. Παυσανία. Αυτός είδε με τα μάτια του και περιέγραψε την περιοχή των Μυκηνών στο δεύτερο βιβλίο του έργου του «Ελλάδος Περιήγησις», στα «Κορινθιακά». Εκτός από τις περιγραφές του Παυσανία είναι γεγονός ότι η Πύλη των Λεόντων, τουλάχιστον, ήταν ορατή κατά τον 19ο αιώνα, καθώς από το 1700 περίπου είχε αποκαλυφθεί ξανά μετά από αιώνες που είχε σκεπαστεί από τη γη της Αργολίδας. Τη βρήκε τυχαία ένας Βενετός αρχιτέκτονας, ο οποίος έψαχνε για μεγάλους λίθους στην περιοχή προκειμένου να ενισχύσει την οχύρωση του φρουρίου του Παλαμηδιού στο Ναύπλιο.
 
Τα ερείπια των Μυκηνών τον 19ο αιώνα προσείλκυσαν ξένους λόγιους, ζωγράφους και περιηγητές. Το 1802, ήδη, ο διαβόητος λόρδος Έλγιν, γνωστός για τη δράση του στην αρπαγή των γλυπτών του Παρθενώνα, επισκέφτηκε την Πύλη των Λεόντων, σκέφτηκε να διαλύσει και να αφαιρέσει το γνωστό ανάγλυφο, αλλά φαίνεται πως δεν είχε τα απαραίτητα μέσα για τη μεταφορά του. Για μερίδα της ευρωπαϊκής διανόησης, εξάλλου, ο χώρος των Μυκηνών είχε αποκτήσει τα χαρακτηριστικά ενός ρομαντικού συμβόλου του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Αξιοποιούνταν, έτσι, κατά το δοκούν και από τους ρομαντικούς διανοούμενους επαναστάτες της εποχής, όσο και από τους μοναρχικούς και υπερόπτες αριστοκράτες και ευγενείς (Γκιρ 2007: 70-71). Πολλοί από αυτούς επισκέπτονταν σχεδόν προσκυνηματικά τον χώρο, όπως ο Γάλλος Σατωβριάνδος το 1806. Φαίνεται, πάντως, πως οι ντόπιοι κάτοικοι δεν έδιναν ιδιαίτερη σημασία σε αυτά τα ερείπια, από τη στιγμή, μάλιστα, που δεν είχαν αναδειχτεί και ήταν κάπως απομονωμένα στην ευρύτερη αργολική πεδιάδα, όπως δείχνουν και λιθογραφίες της εποχής.
 
Μια ιστορία που διασώζεται και αναφέρεται στα χρόνια του πρώτου βασιλιά του νεότερου ελληνικού κράτους Όθωνα είναι αποκαλυπτική για τα παραπάνω. Λέγεται ότι ο βασιλιάς ζήτησε από τον στρατηγό του, Γενναίο Κολοκοτρώνη, γιο του γνωστού αγωνιστή του 1821 Θεόδωρου, να τον συνοδεύσει στις Μυκήνες για να περιηγηθεί τον χώρο. Εκείνος, μην έχοντας ιδέα για το πού βρίσκονται οι Μυκήνες, απευθύνθηκε στους πρόκριτους και τους κατοίκους της περιοχής, οι οποίοι, όμως, δεν γνώριζαν καν το όνομα των Μυκηνών. Άρχισε, τότε, να ρωτάει τους χωρικούς και τους βοσκούς αν είχαν δει πού περνούσαν ώρες και ώρες οι λόρδοι, οι ξένοι περιηγητές δηλαδή, που επισκέπτονταν την περιοχή τους. Έτσι του υποδείχθηκε το χωριό Χαρβάτι, όπου ήταν ο χώρος των Μυκηνών. Ο Γενναίος συνειδητοποίησε, μάλιστα, ότι είχε κάποτε πολεμήσει τους Τούρκους εκεί, χωρίς να δώσει ιδιαίτερη σημασία στα συγκεκριμένα ερείπια.
 
Η «αναγέννηση» των Μυκηνών οφείλεται κι αυτή στο πείσμα, αλλά και στις ερμηνείες του Ερρίκου Σλήμαν, του πρώτου ανασκαφέα της Τροίας. Έξι χρόνια μετά την πρώτη ανασκαφή στην Τροία έρχεται στις Μυκήνες, το 1876, για να ολοκληρώσει την εικόνα του Τρωικού πολέμου, εντοπίζοντας και τα ανάκτορα του αρχηγού των Αχαιών, του Αγαμέμνονα. Τα ευρήματά του ήταν σημαντικά, αλλά ο πόθος του να τα συνδέσει με τους ήρωες της Τροίας τον οδήγησε, και πάλι όπως και στην Τροία, σε άστοχα συμπεράσματα. Οι αντιπαραθέσεις του με τον Έλληνα επιβλέποντα της ανασκαφής Π. Σταματάκη ήταν συχνές. Ανακάλυψε τους πέντε από τους έξι τάφους του περίφημου ταφικού περιβόλου Α -τον έκτο ανακάλυψε ο Π. Σταματάκης, όταν ο Σλήμαν έφυγε-, οι οποίοι περιείχαν σημαντικά κτερίσματα της πρώιμης μυκηναϊκής εποχής, φέρνοντας για πρώτη φορά στο προσκήνιο σκελετικά κατάλοιπα των ίδιων των Μυκηναίων. Ο ενθουσιασμός του δεν κρυβόταν. Σε τηλεγράφημά του προς τον τότε βασιλιά της Ελλάδας Γεώργιο Α΄ κατέθετε τη χαρά του, την ανιδιοτέλειά του και την αφοσίωσή του στην επιστήμη και την Ελλάδα για αυτόν τον «άπειρον θησαυρόν εκ καθαρού χρυσού», όπως σημείωνε που μπορούσε να γεμίσει από μόνος του ένα μουσείο:
Εύρον εν τοις τύμβοις άπειρον θησαυρόν αρχαιολογικών αντικειμένων εκ καθαρού χρυσού. Ο θησαυρός ούτος αρκεί μόνος να πληρώση μέγα μουσείον, όπερ εσταί το λαμπρότερον των επί του κόσμου, και όπερ καθ' όλους τους επιόντας αιώνας θέλει ελκύει εν Ελλάδι μυριάδας ξένων εκ πάσης χώρας. Επειδή εργάζομαι εξ αγνού και μόνου έρωτος προς την επιστήμην, ουδεμίαν έχω απαίτησιν και εικότως επί του θησαυρού τούτου, ον παρέχω μετ' απείρου ενθουσιασμού άθικτον εις την Ελλάδα. Είθε, Μεγαλειότατε, συν Θεώ οι θησαυροί ούτοι να γίνωσιν ο ακρογωνιαίος λίθος απείρου εθνικού πλούτου.
 
Ερρίκος Σλήμαν, Τηλεγράφημα προς τον βασιλιά Γεώργιο Α', 28 Νοεμβρίου 1876
Οι ερμηνείες του Σλήμαν συνεχίστηκαν. Στον πρώτο τάφο του περιβόλου ανακάλυψε τον σκελετό ενός άνδρα που έφερε μια χρυσή προσωπίδα, που από τότε έγινε πασίγνωστη. Για τον Σλήμαν τα πράγματα ήταν ξεκάθαρα. Όπως, όμως αποδείχτηκε αργότερα, οι τάφοι αυτοί χρονολογούνταν τον 16ο αι. π.Χ. και, συνεπώς, δεν είχαν καμιά σχέση με τον ίδιο τον Μυκηναίο βασιλιά και τη συνοδεία του, όπως πίστευε ο Σλήμαν, καθώς σύμφωνα με τις δικές του απόψεις ο Αγαμέμνονας έζησε και δολοφονήθηκε τον 12ο αι. π.Χ. Παραταύτα η ανακάλυψή του, άνοιξε τον δρόμο για τη δημιουργία ενός νέου επιστημονικού κλάδου, των Μυκηναϊκών σπουδών.
 
Οι προϊστορικές συλλογές του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου φιλοξενούν σημαντικά μυκηναϊκά ευρήματα, ενώ ένα αρχαιολογικό μουσείο που δημιουργήθηκε το 2003, στον ίδιο τον χώρο των Μυκηνών φιλοξενεί μια κατατοπιστική για τους πολυπληθείς επισκέπτες έκθεση. Κατά τον 20ό αιώνα μεγάλα ονόματα της αρχαιολογίας, Έλληνες και ξένοι, όπως οι Γ. Μυλωνάς, Ι. Παπαδημητρίου, Α. Γουέϊς (A. Wace) και Σ. Ιακωβίδης συνέδεσαν το όνομά τους με τις Μυκήνες. Το 1952 ανακαλύφτηκε και ο, αρχαιότερος του Α, ταφικός περίβολος Β. Η έρευνα της θέσης συνεχίζεται, βέβαια, μέχρι σήμερα, ενώ η διαχρονική σημασία των Μυκηνών και οι διαφορετικές νοηματοδοτήσεις των αρχαιολογικών ευρημάτων ανά τους αιώνες ανάλογα με τις κυρίαρχες πολιτικές, κοινωνικές και ιδεολογικές αντιλήψεις κάθε εποχής είναι χαρακτηριστική (βλ. Γκιρ 2007). Μπορεί, λοιπόν, σήμερα να χάνει όλο και περισσότερο έδαφος η άποψη ότι οι Μυκήνες συνδέονται άμεσα ιστορικά με τα ομηρικά έπη, ο θρύλος της όμως και η επίδρασή της παραμένουν συναισθηματικά και ιδεολογικά ισχυρές.
 
Οι αρχαιολογικές ανασκαφές έδειξαν ότι ο λόφος των Μυκηνών κατοικείται από την 7η χιλιετία π.Χ. (Νεολιθική Εποχή). Οι Μυκηναίοι εμφανίστηκαν 5000 χρόνια περίπου μετά. Η ηγετική τάξη των πρώτων από αυτούς θάφτηκε στους Ταφικούς Περιβόλους Α και Β, ενώ τα περισσότερα μυκηναϊκά κτίριά της καταστράφηκαν στα τέλη του 12ου αι. π.Χ. Ο ιδρυτικός μύθος της πόλης, τον οποίο διασώζει ο αρχαίος περιηγητής του 2ου αι. μ.Χ. Παυσανίας, αναφέρει ως θεμελιωτή της τον ήρωα Περσέα, που σκότωσε και ένα γνωστό μυθολογικό τέρας, τη Μέδουσα. Ο Περσέας έκτισε τις Μυκήνες και βασίλεψε σε αυτές κατά τον 14ο αι. π.Χ. Στην υπηρεσία του ήταν και οι Κύκλωπες, οι οποίοι, πάλι σύμφωνα με τον μύθο, έκτισαν τα ογκώδη τείχη που την περιέβαλαν, τα ονομαστά «κυκλώπεια» τείχη.
 
Η πόλη, σημειώνει ο Παυσανίας, πήρε το όνομά της είτε επειδή εκεί έπεσε ο μύκης, το στρογγυλό μέρος της λαβής του ξίφους του μυθικού ήρωα Περσέα, είτε επειδή ο ίδιος ανακάλυψε μια πηγή κάτω από τη ρίζα ενός μανιταριού, ενός «μύκητος» δηλαδή. Με την πόλη συνδέονται, επίσης, ονόματα μυθικών βασιλιάδων που ήταν πολύ γνωστοί στην αρχαιότητα κυρίως μέσα από τα έπη και τις τραγωδίες των αρχαίων Ελλήνων τραγικών. Ο Ευρυσθέας που υπέβαλε τους δώδεκα άθλους στον Ηρακλή, ήταν τρίτης γενιάς απόγονος του Περσέα. Επειδή ο τελευταίος ήταν άτεκνος, τον διαδέχθηκε κατόπιν εκλογής από τους κατοίκους των Μυκηνών, ο Ατρέας, πατέρας του Αγαμέμνονα και ιδρυτής του πολύπαθου βασιλικού οίκου των Μυκηνών, των Ατρειδών.
 
Δυο ψηλοί λόφοι, ο Προφήτης Ηλίας και η Σάρα ορίζουν εκατέρωθεν, αριστερά και δεξιά αντίστοιχα, το χαμηλό ύψωμα των Μυκηνών. Ο σημερινός επισκέπτης ανεβαίνοντας στην κορυφή του λόφου για να επισκεφτεί το μυκηναϊκό ανάκτορο, βλέπει να χωρίζει τον λόφο από τη Σάρα μια βαθιά χαράδρα, ο Χάβος, στην οποία έχει κατακρημνιστεί και μέρος του αρχικού μυκηναϊκού ανακτόρου. Αποκατεστημένα σε επίπεδο κάτοψης υπολείμματα του παλατιού συναντά σήμερα ο επισκέπτης εκεί που θα ήταν κάποτε το αυθεντικό. Όλες οι άλλες πλευρές του, πάντως, φαίνεται πως περικλείονταν από τείχη.