Διάλεξη Περί Ηθικής

«Τίποτα δεν είναι ούτε καλό ούτε κακό, τέτοια τα κάνει η σκέψη»
Άμλετ

«Τις θεμελιώδεις ηθικές αρχές μου, μου τις παρέχει ο σεβασμός για τη ζωή»
Άλμπερτ Σβάιτσερ

Η αδυναμία της Ηθικής του Βίτγκενσταϊν και η λύση του Σαμ Χάρις: Το 1929 ο Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν έδωσε μια διάλεξη για την Ηθική, ένα θέμα το οποίο έχει, κατά κοινή ομολογία, αποφύγει να αναλύσει με ακρίβεια. Οι ορισμοί που δίνει για την ηθική είναι: η αναζήτηση του τι είναι καλό ή πολύτιμο, ή πραγματικά σημαντικό, ή του νοήματος της ζωής ή αυτού που κάνει τη ζωή να αξίζει να τη ζεις ή του σωστού τρόπου να ζεις. Εν τέλει, η ηθική αφορά το πώς θα έπρεπε να είναι ο κόσμος.

Υπάρχει η υποκειμενική οπτική του τι είναι καλό, και η απόλυτη. Η υποκειμενική συνίσταται στο να αποφανθούμε ότι, για παράδειγμα, «αυτός ο πιανίστας είναι καλός», δηλαδή ότι αυτός ο πιανίστας ικανοποιεί τα κριτήρια τα οποία προκαθορίσαμε ότι πρέπει να τηρεί για να είναι καλός. Αυτό όμως πλησιάζει την ταυτολογία. Δεν μας προσφέρει μια αντικειμενική, απόλυτη αξία που να την ονομάσουμε καλή αξία, άρα δεν μπορεί να αποτελέσει μέρος ενός συστήματος Ηθικής.

Φράσεις όπως η παραπάνω αποτελούνται από γεγονότα, και τα γεγονότα τα ίδια δεν έχουν ηθική αξία. Απλά συμβαίνουν, με τον ίδιο τρόπο που τα αντικείμενα απλά υπάρχουν. Καλός πιανίστας είναι αυτός που μπορεί να παίξει κάποια μουσικά κομμάτια μιας κάποιας δυσκολίας με κάποιο βαθμό επιδεξιότητας. Αυτό δεν είναι ηθική αξία, είναι μια εννοιολογική περιγραφή. Αν δηλαδή πούμε στον πιανίστα ότι δεν είναι καλός, επειδή θεωρούμε ότι δεν είναι αρκετά επιδέξιος, αυτός (ακόμα κι αν συμφωνήσει) μπορεί κάλλιστα να πει ότι δεν τον ενδιαφέρει να είναι καλύτερος από όσο ήδη είναι, και τότε εμείς δεν μπορούμε παρά να υποχωρήσουμε.

Αν όμως πούμε σε κάποιον ότι είναι κλέφτης (επειδή όντως έχει κλέψει) και αυτός μας απαντήσει «το ξέρω ότι συμπεριφέρομαι άσχημα, αλλά δεν με ενδιαφέρει να συμπεριφερθώ καλύτερα», έχουμε κάθε δικαίωμα να πούμε «θα έπρεπε να συμπεριφέρεσαι καλύτερα». Προσπαθούμε δηλαδή να του αποδώσουμε κάποια απόλυτη έννοια ηθικής, την ίδια στιγμή που αυτός δεν τη δέχεται ή δεν την γνωρίζει καν.

Η διαφορά έγκειται στην γλώσσα που χρησιμοποιούμε. Στην πρώτη περίπτωση, η δήλωσή μας στον πιανίστα θα μπορούσε να εκφραστεί εναλλακτικά, για παράδειγμα, ως εξής: «Δεν είσαι αρκετά καλός πιανίστας ώστε να μπορέσεις να κάνεις σόλο καριέρα». Η απάντησή του ότι δεν τον ενδιαφέρει κάτι τέτοιο δεν μπορεί να προκαλέσει αντικειμενικές αντιρρήσεις από μέρους μας, αφού αυτός θεωρεί ότι είναι αρκετά καλός στο πιάνο ώστε, π.χ. να ψυχαγωγεί τον εαυτό του. Τα κριτήρια που έχει προκαθορίσει ο ίδιος για το παίξιμό του ικανοποιούνται, άρα είναι καλός πιανίστας, από τη δικιά του οπτική.

Συνεχίζουμε όμως να μιλάμε για γεγονότα. «Θέλω να ψυχαγωγώ τον εαυτό μου παίζοντας πιάνο, κατάφερα να φτάσω σε αυτό το επίπεδο, άρα είμαι καλός πιανίστας» – όλα αυτά είναι γεγονότα. Και μπορεί και ο κλέφτης να αποφασίσει ότι δεν τον πειράζει να κλέβει, ακόμα και να τον πιάσουν, αλλά δεν μπορεί να πει «είμαι καλός άνθρωπος», με την ίδια ευκολία που ο πιανίστας λέει «είμαι καλός πιανίστας». Θα μπορούσε να πει μόνο «είμαι καλός κλέφτης» (όχι βέβαια αν τον πιάσουν), αλλά σίγουρα δεν μπορεί να πει «είμαι ηθικός άνθρωπος», αν θέλουμε να έχει κάποια σημασία η λέξη «ηθική».

Ποια είναι λοιπόν η σημασία της λέξης «ηθική»; Πρέπει οπωσδήποτε να μην εξαρτάται από το καπρίτσιο του καθενός που θα την επανακαθορίσει για να ταιριάζει στην συμπεριφορά του, πρέπει να είναι απόλυτη. Πρέπει, με τη χρήση της λογικής και μόνο, να μπορούμε όλοι να καταλήξουμε στο ίδιο συμπέρασμα όταν κρίνουμε ηθικά κάποια πράξη. Ποια είναι λοιπόν η γλώσσα που θα έπρεπε να χρησιμοποιήσουμε για να περιγράψουμε μια τέτοια απόλυτη έννοια;

Οι λέξεις, και ο τρόπος που τις χρησιμοποιούμε, μπορούν να περιγράψουν μόνο τη φυσική κατάσταση των πραγμάτων, δηλαδή γεγονότα. Από τη στιγμή όμως που τα γεγονότα από μόνα τους δεν περιέχουν ηθική αξία (η πτώση ενός μήλου και το πάτημα μιας σκανδάλης είναι εξίσου αμοραλιστικά συμβάντα, πέραν της ηθικής), η γλώσσα δεν είναι ικανή να δώσει ηθικές απαντήσεις, και άρα η ηθική εκπίπτει στον χώρο έξω από τη γλώσσα και τον κόσμο που αυτή περιγράφει, μεταφέρεται δηλαδή στον χώρο της μεταφυσικής.

Στο βιβλίο του Tractatus Logicο-Philosophicus γράφει ο Βίτγκενσταϊν: “Είναι φανερό ότι η ηθική δεν μπορεί να αποτυπωθεί στον λόγο. Η ηθική είναι υπερβατική.» {TLP 6.421) Ο Βίτγκενσταϊν πλησιάζει εδώ τον Χιουμ που είπε ότι μπορούμε να αποφανθούμε μόνο για το πώς είναι ο κόσμος, όχι για το πώς θα έπρεπε να είναι («Δεδομένης της γνώσης του πώς είναι το σύμπαν, με ποια έννοια μπορούμε να πούμε πώς θα έπρεπε να είναι;»). Ο Βίτγκενσταϊν λέει ότι φράσεις όπως «τι εξαιρετικό το γεγονός της ύπαρξης» ή «η ύπαρξη του κόσμου μου φαίνεται θαυμάσια» αποτελεί κακομεταχείριση της γλώσσας.

Κι αυτό γιατί μπορούμε να χαρακτηρίσουμε κάτι σαν θαυμάσιο, μόνο αν έχουμε κάτι για να το συγκρίνουμε. Η φράση «αυτό το σκυλί είναι μεγάλο» σημαίνει μόνο ότι αυτό το σκυλί είναι μεγαλύτερο από άλλα που έχουμε δει της ίδιας ράτσας. Με τι θα μπορούσαμε όμως να συγκρίνουμε την ύπαρξη; Γνώση της μη ύπαρξης δεν έχουμε, άρα είναι αδύνατο να αποφανθούμε κριτικά για την ύπαρξη του κόσμου. Μπορούμε δηλαδή να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα μόνο όταν μιλάμε για κάτι που είναι επαληθεύσιμο.

Η μεταφυσική στην οποία εναποθέτει ο Βίτγκενσταϊν τις ελπίδες του για τον εντοπισμό της ηθικής, δεν είναι η μεταφυσική της θρησκείας, καθώς προς το τέλος της «Διάλεξης Περί Ηθικής» λέει ότι οι προσπάθειές του αλλά και «όλων όσων προσπάθησαν να μιλήσουν για την Ηθική ή τη Θρησκεία, προσκρούσανε στα όρια της γλώσσας», δηλαδή λέγανε «ανοησίες» (δηλώσεις χωρίς νόημα).

Αυτοί που μιλάνε για τον θεό, στην ουσία χρησιμοποιούν παρομοιώσεις: η αίσθηση ενοχής υποδηλώνει ότι ο θεός δεν εγκρίνει τη συμπεριφορά μας, και όταν αισθανόμαστε ασφάλεια, εννοούμε ότι αισθανόμαστε ασφάλεια στα χέρια του θεού.

Μια παρομοίωση όμως πρέπει να αντιστοιχεί σε κάτι. Και εφόσον μπορούμε να μιλάμε με παρομοιώσεις, θα έπρεπε να μπορούμε να μιλήσουμε για τα ίδια πράγματα και χωρίς την παρομοίωση. Αυτοί που το επιχειρούν αυτό, εφόσον χρησιμοποιούν λέξεις που μπορούν να περιγράψουν μόνο φυσικά γεγονότα και πράγματα, δεν μπορούν να αποφανθούν για μετα-φυσικές έννοιες, και άρα επίσης λένε ανοησίες.

Το να χαρακτηρίσει ο Βίτγκενσταϊν κάτι σαν «ανοησία» δεν είναι ισοπεδωτικό. Τελειώνει την ομιλία του λέγοντας ότι «δεν μπορώ παρά να σέβομαι βαθύτατα αυτήν την τάση της ανθρώπινης σκέψης και ποτέ δεν θα την γελοιοποιούσα».

Αργότερα, στο «Κοινωνία και Αξία» γράφει: «προς θεού, μην φοβάστε να πείτε ανοησίες! Αλλά πρέπει να δώσετε προσοχή στις ανοησίες σας». Δεν πρέπει να κάνουμε το λάθος να αναζητάμε συνέχεια δικαιολόγηση και εξήγηση. Η ασφάλεια της ψεύτικης σιγουριάς για τις εντυπώσεις μας του κόσμου, μας απομακρύνουν από την κριτική στάση προς τις εικασίες μας για αυτόν. Οι εικασίες αυτές, λέει, είτε φιλοσοφικές είτε επιστημονικές, είναι καταδικασμένες σε αποτυχία, και δεν πρόκειται να λύσουν κανένα πρόβλημα.

Δεν υπάρχει απάντηση στο πρόβλημα της ζωής. Λύση έχουμε όταν εξαφανίζεται το πρόβλημα.

Εφόσον λοιπόν, οι υποθέσεις μας θα είναι πάντα λανθασμένες, εφόσον κάθε ηθική θέση πρέπει να έγκειται στη μεταφυσική, εφόσον η ίδια η γλώσσα δεν είναι ικανή να περιγράψει το πώς θα έπρεπε να πράξουμε, σύμφωνα με τον Βίτγκενσταϊν, όσον αφορά την ηθική -το πώς θα έπρεπε να είναι ο κόσμος-, οφείλουμε να σιωπούμε, ή να αναγνωρίζουμε ότι λέμε ανοησίες.

Είναι δυνατόν όμως να είναι έτσι τα πράγματα; Είναι σωστό να παραιτηθούμε από την αναζήτηση του σωστού τρόπου ζωής; Συνεχώς ερχόμαστε αντιμέτωποι με ηθικά προβλήματα, είτε στην προσωπική μας ζωή είτε στις πολιτικές μας υποχρεώσεις, και το σκεπτικό του Βίτγκενσταϊν δεν φαίνεται να μας προσφέρει τίποτα σε αυτούς τους προβληματισμούς.

«Οι θρησκευτικές ιδέες για το καλό και το κακό τείνουν να εστιάζουν στο πώς να αποκτήσεις ευημερία στην επόμενη ζωή, και αυτό τις κάνει κάκιστους οδηγούς για το πώς να την εξασφαλίσεις στην παρούσα»

Αυτό που ίσως να διαφεύγει από τον Βίτγκενσταϊν είναι ότι και οι ηθικές αξίες είναι, κάποιου είδους, γεγονότα, κάτι που θα του επέτρεπε να μην θεωρεί ανοησία το να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα για να τις περιγράψουμε. Για παράδειγμα, ο λόγος που νοιαζόμαστε για τα ζώα περισσότερο από όσο νοιαζόμαστε για τα έντομα, είναι το ότι θεωρούμε πως τα πρώτα είναι εκτεθειμένα σε μεγαλύτερο εύρος ευτυχίας-δυστυχίας από ότι τα δεύτερα.

Τα ζώα έχουν μεγαλύτερη ικανότητα να αισθανθούν πόνο ή ευχαρίστηση από τα έντομα. Αυτό είναι μια κυριολεκτική, ειλικρινής δήλωση. Για την ακρίβεια, είναι ένα γεγονός. Είναι κάτι που θα μπορούσε να είναι σωστό ή λάθος˙ είναι δηλαδή, κάτι επαληθεύσιμο. Η επιστήμη συνεχώς αποφαίνεται για γεγονότα που περιγράφουν το είδος των εμπειριών που μπορεί να έχουν τα συνειδητά όντα.

Σύμφωνα με τον Βίτγκενσταϊν, η φιλοσοφία οδηγεί το πολύ σε ταυτολογίες, οι θρησκευτικές διδαχές φαντάζουν πλέον αυθαίρετες, και είναι έτσι κι αλλιώς ασαφείς, και η επιστήμη έχει μπει στο περιθώριο όσον αφορά τη συζήτηση περί ηθικής. Θα έπρεπε όμως να είναι έτσι; Θα προσπαθήσω να δείξω εδώ ότι η αξίωση πως η επιστήμη είναι ανίκανη να αποφανθεί για ηθικά προβλήματα, είναι μια αυταπάτη.

Ο Σαμ Χάρις προτείνει μια πραγματιστική προσέγγιση στο πρόβλημα. Τι είναι μια ηθική πράξη, λέει, αν όχι μια πράξη που αυξάνει την ευημερία κάποιου ή κάποιων; Ποια πράξη που δεν κάνει αυτά, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «ηθική»; Ας κάνουμε ένα θεωρητικό πείραμα. Ας φανταστούμε το χειρότερο δυνατό σύμπαν, όπου όλοι οι άνθρωποι είναι απόλυτα δυστυχισμένοι, και δεν υπάρχει καμία ελπίδα για βελτίωση. Αντίστοιχα, μπορούμε να φανταστούμε το καλύτερο δυνατό σύμπαν.

Ο πραγματικός κόσμος, αυτός που εμείς βιώνουμε, βρίσκεται κάπου στο ενδιάμεσο. Οποιαδήποτε πράξη που θα μας οδηγούσε προς το ένα ή το άλλο άκρο θα χαρακτηριζόταν, αναλόγως, σαν «ηθική» ή «ανήθικη». Οποιαδήποτε άλλη πράξη θα ήταν πέραν της ηθικής. Αν σε κάποιο μέρος του κόσμου θανατωθεί ένα παιδί, ποιος δεν θα μπορούσε να παραδεχτεί ότι αυτή είναι μια αντικειμενικά ανήθικη πράξη; Πως θα μας οδηγούσε δηλαδή προς το χειρότερο δυνατό σύμπαν;

Από τη στιγμή που θα δεχτούμε ότι το χειρότερο δυνατό είναι μια κατάληξη που δεν είναι προτιμητέα, αναγκαστικά πρέπει να δεχτούμε ότι υπάρχουν άλλα δυνατά σύμπαντα, που είναι προτιμότερα. Παρουσιάζεται μπροστά μας έτσι ένα συνεχές, όπου μας μένει να πλοηγηθούμε. Εφόσον το βίωμα κάθε όντος με συνείδηση θα εξαρτηθεί με κάποιο τρόπο από τους νόμους της φύσης, θα υπάρχει κάποιος σωστός και κάποιος λάθος τρόπος να κινηθούμε μέσα σε αυτό το συνεχές.

Εφόσον η ευημερία εξαρτάται από φυσικούς παράγοντες, από πράξεις που επενεργούν στο άτομο, και οι φυσικοί παράγοντες μελετώνται από την επιστήμη, άρα η ευημερία είναι αντικείμενο της επιστήμης. Μένει λοιπόν στην επιστήμη να μας οδηγήσει προς αυτήν.

Το πρόβλημα εδώ, θα μπορούσε να πει κάποιος, είναι η φευγαλέα έννοια της ευημερίας. Ο ίδιος ο ορισμός της ευημερίας δεν είναι ξεκάθαρα διατυπωμένος. Επιπλέον, πώς θα απομονώσουμε την υποκειμενικότητα από τις αποφάνσεις σχετικά με αυτήν; Άραγε είναι αρκετό να κάνουμε ένα εγκεφαλογράφημα για να μάθουμε αν κάποιος αισθάνεται καλά ή όχι; Η απάντηση είναι: ναι. Η χαρτογράφηση του εγκεφάλου, μας δίνει μια αρκετά ακριβή εικόνα του πότε κάποιος αισθάνεται ευχάριστα και πότε όχι, του τι τον κάνει να χαίρεται και τι του προκαλεί απέχθεια.

Φυσικά, δεν μπορούμε να πούμε ότι η ευημερία είναι μετρήσιμη ή ότι υπάρχει κάτι σαν «τέλεια», ή «πλήρης» ευημερία.

Αλλά τα ίδια δεν ισχύουν και για την υγεία; Η υγεία δεν είναι μετρήσιμη, ούτε υπάρχει κάποιος προκαθορισμένος στόχος όταν ελέγχουμε τη φυσική κατάσταση κάποιου. Για κανέναν δεν μπορούμε να πούμε ότι είναι «τελείως υγιής» κάποια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Αυτό δε μας σταματάει από το να αντιμετωπίζουμε την υγεία σαν επιστημονικό αντικείμενο και να μιλάμε για αυτήν με επιστημονικούς όρους και με λογικές εκφράσεις.

Μπορούμε, για παράδειγμα, να πούμε ότι κάποιος που πάσχει από τον ιό της γρίπης είναι λιγότερο υγιής από κάποιον που δεν πάσχει. Όπως μπορούμε να αποδείξουμε ότι η παθολογική έλλειψη της ευχαρίστησης (pleasure) στις περιπτώσεις των ψυχιατρικών διαταραχών της ανηδονίας (anhedonia) ή της δυσφορίας (dysphoria), συνιστά εμπόδιο στην ευημερία.

Όντως, είναι πιθανό να πιστεύει κάποιος ότι κινείται προς το καλύτερο πιθανό σύμπαν και, απλά, να κάνει λάθος. Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι αισθάνεται ευημερία όταν σκοτώνει, π.χ., αλλόθρησκους, γιατί πιστεύει ότι αυτό θα τον οδηγήσει στον παράδεισο. Για αυτόν, είναι καλό να πεθάνουν οι αλλόθρησκοι. Θα πρέπει αυτό να μας κάνει να εγκαταλείψουμε την έννοια της αντικειμενικότητας του τι είναι καλό; Θα επανέλθω στην αντιπαραβολή με την υγεία, και θα πάρω ένα αντίστοιχο παράδειγμα κάποιου που λέει ότι θέλει να αισθάνεται ισχυρούς πόνους ημικρανίας, ότι αυτό του φέρνει κάποιου είδους ευχαρίστηση.

Μπορούμε να παρουσιάσουμε ένσταση σε αυτό; Ενδεχομένως όχι -μάλλον θα έπρεπε να αποδεχτούμε και το αίτημά του να μην δεχτεί καμία θεραπεία- αλλά σίγουρα δεν θα αποφανθούμε ότι είναι υγιής. Κατά τον ίδιο τρόπο δεν θα σηκώσουμε τα χέρια ψηλά όταν κληθούμε να κρίνουμε ηθικά αυτόν που του προκαλεί ευχαρίστηση η δολοφονία.

Μπορούμε να αναγνωρίσουμε την περίπτωσή του, μπορούμε να κατανοήσουμε του λόγους που τον οδηγούν σε αυτήν, αλλά σίγουρα δεν χρειάζεται κλονιστούμε στη θέση μας για το τι είναι καλό και κακό, επειδή αυτός έχει την «δική του ηθική», τάχα εξίσου βάσιμη με οποιουδήποτε άλλου. Εξάλλου, θα έπρεπε να υπολογίσουμε και την ευημερία των θυμάτων του, των συγγενών τους, κλπ, κλπ. Οι πράξεις του προφανώς μας οδηγούν προς το χειρότερο δυνατό σύμπαν.

Κατά τον ίδιο τρόπο, είναι δύσκολο να οριστεί η έννοια της ευημερίας, όπως και η έννοια της υγείας. Πολλά χρόνια πριν, το προσδόκιμο της ηλικίας δεν ξεπερνούσε τα 30 χρόνια. Αυτός που τότε θα βαπτιζόταν «υγιής» στα 25 του, σήμερα θα ήταν δέκτης φιλανθρωπικών δωρεών. Αυτή η αδυναμία ακριβούς προσδιορισμού της υγείας και η ρευστότητα του ποιος θεωρείται υγιής και ποιος όχι, δεν κάνει την έννοια της υγείας κενή περιεχομένου.

Μια άλλη πιθανή ένσταση ίσως είναι η εξής: Πώς μπορούμε να μιλάμε για αντικειμενικότητα και απολυτότητα στην ηθική, τη στιγμή που υπάρχουν πολλές εναλλακτικές στο χειρισμό ενός προβλήματος, και όχι μόνο δύο˙ ηθική-ανήθικη; Η πληθώρα εναλλακτικών στην προσέγγιση της ευημερίας δεν χρειάζεται να μας προκαλεί σύγχυση στο αν μια πράξη είναι απόλυτα ηθική ή όχι. Με τον ίδιο τρόπο, το ότι μπορεί να υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι να αντιμετωπιστεί μια ασθένεια, δεν μας προκαλεί σύγχυση όσον αφορά το αν η χορήγηση δηλητηρίου είναι ένας δόκιμος τρόπος αντιμετώπισης μιας ασθένειας ή όχι.

Δηλαδή, μπορεί να υπάρχει διαφωνία στο αν θα πρέπει να χορηγηθεί το φάρμακο Α ή το φάρμακο Β, για να έχουμε τα καλύτερα αποτελέσματα, αλλά σίγουρα η χορήγηση κάποιου καρκινογόνου είναι απόλυτα λάθος. Αντίστοιχα, μπορεί να συζητηθεί το αν ένα παιδί θα πρέπει να ανατραφεί με πειθαρχικές μεθόδους ή με τη μέθοδο της επιβράβευσης, αλλά σίγουρα το μαστίγωμα για κάθε παράπτωμά του είναι αντικειμενικά κακό.

«Είναι απλά λάθος το ότι η θρησκεία παρέχει το μόνο πλαίσιο για μια καθολική ηθική» Σαμ Χάρις.

Βλέπουμε σε κάποιες περιοχές του κόσμου οι γυναίκες να αντιμετωπίζονται σαν υπόδουλες. Με ποια έννοια δεν μπορούμε να πούμε ότι αυτό είναι αντικειμενικά κακό; Ό,τι ξέρουμε για την ανθρώπινη κατάσταση μας λέει ότι οι άνθρωποι γεννιούνται ισότιμοι. Και είναι η επιστήμη της βιολογίας που το επαληθεύει, που μας δείχνει ότι δεν υπάρχει αξιολογική διαφορά μεταξύ των δύο φύλων. Γιατί το θεωρούμε δεδομένο ότι κάθε κουλτούρα έχει και μια άποψη για κάποιο ηθικό θέμα που πρέπει αναγκαστικά να πάρουμε στα σοβαρά; Πώς έχουμε πειστεί ότι μια απόφανση για κάποιο ηθικό πρόβλημα αποκλείεται να έχει μεγαλύτερη βαρύτητα από κάποια άλλη;

Γιατί νομίζουμε ότι δεν είμαστε ικανοί να κατακρίνουμε πράξεις που δεν θα θεωρούσαμε ανεκτές στην Ελλάδα ή στην Ελβετία, απλά και μόνο επειδή λαμβάνουν τόπο σε μια άλλη, ξένη χώρα; Είναι μια υποτιθέμενη ταπεινοσύνη και ένας κακώς νοούμενος πολιτισμικός σχετικισμός (αλληλένδετος με το αίσθημα της λευκής ενοχής) που μας αποτρέπει από το να υπερασπιστούμε αυτά που ήδη ξέρουμε. Από το να υποστηρίξουμε τις κεκτημένες «δυτικές» αξίες, που είναι παγκόσμιες αξίες (επειδή είναι αντικειμενικές αξίες), απέναντι σε συμπεριφορές που γνωρίζουμε πως προκαλούν τόση αναταραχή σε μια ανοικτή κοινωνία, όσο ο ιός του AIDS σε έναν υγιή οργανισμό.

Η ηθική δεν είναι μεταφυσικό ζήτημα, είναι πρακτικό, καθημερινό πρόβλημα, και οι αποφάσεις περί ηθικής έχουν πραγματικές επιπτώσεις στον υλικό κόσμο γύρω μας. Η γλώσσα έχει φτιαχτεί για να περιγράφει αυτόν τον φυσικό κόσμο, και άρα, νομίζω, μπορούμε να μιλάμε για την ηθική.

Η παράξενη περιπέτεια ενός σπόρου

Ενας μικρός και ταπεινός σπόρος κρύβει μέσα του όλο το θαύμα της ζωής. Αν τον ακολουθήσει κανείς στο ταξίδι του μπορεί να ζήσει τη μεγάλη περιπέτεια, όπως έκαναν παιδιά από σχολεία της Κορινθίας που αναβιώνουν τοπικές ποικιλίες φυτών στα μικρά τους θερμοκήπια και μας τις προσφέρουν με μια πνοή ζωής!

Αν και το αρχαιότερο απολίθωμα φυτού που έχει βρεθεί είναι 365 εκατομμυρίων ετών και οι παλαιότεροι σπόροι που έχουν βλαστήσει και έδωσαν καρπούς είναι από ένα δένδρο στην αυλή του βασιλιά Ηρώδη, με ηλικία 2000 ετών, ακόμη παλεύουν οι φυτοβιολόγοι για να καταλάβουν βασικούς μηχανισμούς που θα εξηγούν τη συμπεριφορά των φυτών γύρω μας. Από όσα έχουν ανακαλύψει ως τώρα πάντως το βέβαιον είναι ότι δεν υπερβάλλουν όσοι αγωνιούν ακόμη και για την παραμικρή εκτροπή από τις ως τώρα καθιερωμένες κλιματικές συνθήκες αφού μέσα από μια πορεία εκατομμυρίων ετών ο πράσινοι συνταξιδιώτες μας στον γαλάζιο πλανήτη έχουν αναπτύξει υπερευαίσθητους μηχανισμούς αντίληψης των συνθηκών γύρω τους ενώ αντιδρούν αντίστοιχα με μεγάλη σιγουριά.

Όταν δεν ξεπερνιούνται κάποια όρια. Τότε δίνουν πολλά, ενώ ζητούν λίγα.

Για να καταλάβει όμως κάποιος καλά και αυτά τα λίγα που ζητούν από εμάς τα φυτά πρέπει να ζήσει κοντά τους με κάποια προσοχή και ανάλογη ένταση.

Αμυνα στο σαλιγκάρι: Αν και έβλεπε τον εχθρό να πλησιάζει προς τον στόχο δεν έκανε κάποια κίνηση για να τον αποτρέψει, διότι έτσι είχε αποφασιστεί. Ο εχθρός έρποντας πλησίασε με την ησυχία του και άρχισε την καταστροφή. Ο πλανήτης συνέχισε βέβαια να γυρίζει όπως πάντα μαζί με όλο το καθημερινό συνηθισμένο βάρος του και μόνο ένας φυτοβιολόγος σε κάποιο απειροελάχιστο σημείο του, πεσμένος στα τέσσερα, συνέχισε να παρατηρεί το σαλιγκάρι-εχθρό, που είχε αρχίσει να τρώει τα φύλλα του φυτού «του». Ενός απλού φυτού που φύτρωσε μόνο του στον δρόμο, αλλά το είχε υπό παρατήρηση εδώ και λίγο καιρό, καταγράφοντας όλα όσα συνέβαιναν γύρω από αυτό.

Ακόμη και σήμερα κάποια στοιχεία σε σχέση με το φύτρωμα των σπόρων, την εμφάνιση των φύλλων και των λουλουδιών, τις ρίζες, τον θάνατο και των πιο συνηθισμένων φυτών συνεχίζουν να παιδεύουν τους ερευνητές, παρά τα εκατομμύρια εργασιών που έχουν ήδη πραγματοποιηθεί και δημοσιευθεί. Η γενική εικόνα όμως είναι ότι και το πιο απλό φυτό συνιστά εκπληκτικό οργανισμό, ο οποίος αν και ακίνητος σε ένα σημείο σε αφήνει κατάπληκτο από τις αμυντικές ικανότητές του και την ευαισθησία που έχει αναπτύξει σε σχέση με τις όποιες συνθήκες επικρατούν στο περιβάλλον. Και όλα αυτά, χωρίς να παίρνουμε είδηση. Εξαιτίας της δικής μας αέναης νευρικής κίνησης και της ακινησίας αλλά και της σιωπής των πράσινων συνταξιδιωτών μας.

Το σαλιγκάρι λοιπόν μπορεί να έφαγε μερικά φύλλα από το φυτό αλλά το φυτό επέζησε και έγινε πιο ανθεκτικό χάρη στους αμυντικούς μηχανισμούς του. Τα φαγωμένα φύλλα στις άκρες τους έγιναν καφέ και σκληρά. Ετσι έκλεισε η πληγή ερμητικά, εμποδίστηκε η εξάτμιση και τα κύτταρα προστατεύθηκαν από τη μόλυνση λόγω εισβολής ανεπιθύμητων βακτηρίων. Και όχι μόνο αυτό.

Με το πού άρχισαν να μασιούνται τα φύλλα του στάλθηκαν μηνύματα προς τους πυρήνες των κυττάρων του, ενεργοποιήθηκαν κάποια γονίδια και προέκυψαν πρωτεΐνες με ειδικά χαρακτηριστικά. Ποια ήταν αυτά; Οτι αναστέλλουν τη λειτουργία κάποιων ενζύμων ειδικευμένων στο «χώνεμα» πρωτεϊνών. Τα ένζυμα αυτά βρίσκονται στο στομάχι το σαλιγκαριού και όπως έγινε αντιληπτό πλέον έπειτα από κάθε επίθεση το όλον φυτό καθίσταται ένας όλο και λιγότερο ορεκτικός μεζές για τον εχθρό.

Η πορεία προς το φως:  Υπάρχουν σπόροι που βλασταίνουν στην επιφάνεια της γης, άλλοι που πρέπει μόλις να καλυφθούν από το χώμα και άλλοι που αντέχουν να βρεθούν και σε μεγαλύτερο βάθος και πάλι να βλαστήσουν. Το νερό, υπό μορφήν υγρασίας και όχι πλημμύρας αφού εκεί ο σπόρος μπορεί να σαπίσει εξαιτίας της έλλειψης οξυγόνου, μαλακώνει το περίβλημα και το σε μικρογραφία φυτό που είναι κλεισμένο μέσα αρχίζει να μεγαλώνει.

Τα μηνύματα για το πώς ακριβώς πρέπει να κάνει τα πρώτα βήματα έρχονται από πολύ μακριά αλλά η λήψη τους ευτυχώς γίνεται από έναν πολύ ευαίσθητο δέκτη. Ο ήλιος στέλνει το φως του και η ανάλυση που του γίνεται είναι εκπληκτική. Αυτός ο μικρός υποτυπώδης βλαστός, το υποκοτύλιο, περιέχει πρωτεΐνες που δρουν σαν φωτοϋποδοχείς και είναι εκπληκτικά αποτελεσματικά και ευαίσθητα φασματοσκόπια.

Το φυτό όταν για κάποιο λόγο δεν έχει βγει ακόμη στο φως, π.χ. γιατί ο σπόρος βρέθηκε σε σχετικά μεγάλο βάθος ή γιατί μεγαλώνει ακόμη σε σκοτεινό μέρος, αναστέλλει τη διαδικασία να δημιουργεί φύλλα αφού χωρίς φως δεν θα χρειαστεί να κάνει φωτοσύνθεση και ρίχνεται στον αγώνα να αποκτήσει όσο γίνεται πιο μεγάλο βλαστό και να φθάσει στο φως!

Διερευνώντας λοιπόν βρέθηκε ότι υπεύθυνα για μια τέτοια συμπεριφορά είναι γονίδια που περιέχουν τη συνταγή για τη δημιουργία πρωτεϊνών γνωστών με την ονομασία φυτόχρωμα a και b και εμφανίζονται σε δύο πιθανές καταστάσεις, την ενεργό και τη μη-ενεργό. Το μεγάλο προσόν τους οφείλεται στη σύνδεσή τους με ένα μόριο, το χρωμοφόρο. Και αξίζει να προσέξουμε τι γίνεται με αυτή την ιδιότυπη και αυθόρμητη κατασκευή. Από τη μη-ενεργό περνάμε στην ενεργό, με την απορρόφηση φωτονίων ερυθρού χρώματος από το όλο ηλιακό φάσμα, και από την ενεργό, στη μη-ενεργό, με την απορρόφηση ενέργειας από την περιοχή των υπέρυθρων ακτινοβολιών.

Οταν λοιπόν απορροφήσουν φως τα μόρια φυτοχρώματος εισέρχονται στον πυρήνα των κυττάρων του μικρού αυτού καινούργιου βλαστού και ενεργοποιούν τα ειδικά γονίδια που σταματούν το μεγάλωμά του, δίνοντας το μήνυμα ότι το φυτό έφθασε στο φως, δεν χρειάζεται να μακραίνει άλλο ο βλαστός του και μπορεί να αρχίσει να βγάζει φύλλα. Ακόμη και αν το νέο φυτό βρεθεί κάτω από το φύλλωμα άλλων φυτών, οπότε το ηλιακό φως που φθάνει σε αυτό έχει φιλτραριστεί από τα φύλλα τους, επειδή έχει χάσει ένα μέρος από το ερυθρό κομμάτι του θα συμπεριφέρεται σαν να είναι σχεδόν στο σκοτάδι, ο βλαστός θα μεγαλώνει ώσπου να ξεφύγει από τα «καταπιεστικά» φυλλώματα και να βρεθεί στο άπλετο φως για να ζήσει τη δική του ζωή, με φύλλα και λουλούδια.

Ενα μωρό στην κούνια του: Κάθε σπόρος είναι ένα μωρό στην κούνια του μαζί με την παιδική τροφή του, το οποίο περιμένει να το ξυπνήσουν. Και το μωρό αυτό με τα πολλά χαρίσματα φτιάχτηκε από ένα μόνο κύτταρο, τον ζυγώτη. Οντας το αποτέλεσμα της συγχώνευσης ωαρίου και σπέρματος. Και από την πρώτη στιγμή το μωρό έχει καταλάβει τη θέση του κυριολεκτικά σε σχέση με τον κόσμο. Εχει αποκτήσει αίσθηση της κορυφής και του αντίποδα.

Μετά την πρώτη διαίρεση το κύτταρο που προκύπτει θα πάρει θέση ανάμεσα στον υπόλοιπο σπόρο και στο περίβλημα. Τα υπόλοιπα θα δημιουργήσουν το μικρό εμβρυϊκό φυτό. Στο ένα άκρο θα υπάρχει η πηγή από όπου θα προκύψει η ρίζα και στο άλλο άκρο το μερίστωμα του βλαστού. Μεταξύ των δύο θα σχηματιστούν ή μία ή δύο κοτυληδόνες, δηλαδή τα φύλλα-τροφή για τις πρώτες ημέρες του νεαρού φυτού, το υποκοτύλιο, μια αφαιρετικά φτιαγμένη άποψη ενός υποτυπώδους βλαστού και το μερίστωμα των ριζών.

Οποια στιγμή ξυπνήσει ο σπόρος πλέον «γνωρίζει» τι θα πάει προς τα επάνω και τι προς τα κάτω. Για τη φυγή προς τα επάνω την ευθύνη έχει το μερίστωμα. Το απώτατο άκρο του βλαστού όπου δημιουργούνται συνεχώς νέα κύτταρα με αυτοδιαίρεση και ξεχύνονται προς τα έξω όπως το νερό στην κορυφή του σιντριβανιού, οικοδομώντας τον βλαστό και τα φύλλα. Οταν κάποια στιγμή τα κύτταρα στο άκρο αρχίζουν να διαιρούνται πολύ πιο γρήγορα, δημιουργείται ένα μικρό εξόγκωμα, από εκεί θα ξεπηδήσει ένα φύλλο και στη συνέχεια σε αυστηρά καθορισμένη γωνία σε σχέση με το προηγούμενο θα προκύψει ένα νέο εξόγκωμα για να δώσει ένα ακόμη φύλλο.

Η θέση του ήλιου και η θερμοκρασία συνιστούν τους καθοριστικούς παράγοντες για το πότε θα αρχίσουν να βγαίνουν τα φύλλα. Από την ίδια αυτή δημιουργική… κεφαλή ακριβώς όπως γινόταν με τον Δία στη μυθολογία θα ξεπηδήσουν και τα άνθη. Το μερίστωμα που ως τότε έδινε φύλλα θα πάρει εντολή να περάσει σε ένα επόμενο στάδιο της προετοιμασίας της ανθοφορίας. Νέοι μικροί βλαστοί προκύπτουν από εκεί, νέα μεριστώματα για να βγουν πλέον άνθη, αλλά το καθένα από αυτά έχει και ημερομηνία λήξης της δράσης του αφού η ανθοφορία θα είναι μία για κάθε περίοδο.

Το μωρό, χρησιμοποιώντας όσο πιο λιτά μπορούσε όσα μέσα είχε στη διάθεσή του, μεγάλωσε, ομόρφυνε και ετοιμάζεται για απογόνους. Αρκεί να έλθει ο εξ ουρανού γονιμοποιητής, είτε ως άνεμος είτε ως μέλισσα. Για να συμπληρωθεί μια εικόνα παγκόσμιας ενότητας της οποίας έχουμε ως αυτή τη στιγμή μόλις δώσει κάποια κομμάτια της. Από τον Ηλιο στη Γη, στα στοιχεία της φύσης, και μετά στο καθένα φυτό του οποίου η λειτουργία καθορίζεται από το περιβάλλον.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το φυτό είναι ένας υπερ-ευαίσθητος μηχανισμός ζωής ενταγμένος δίπλα στους υπόλοιπους, σε μεγάλη εξάρτηση από τις συνθήκες του περιβάλλοντος και γι’ αυτό η αδιαφορία για τις κλιματικές αλλαγές ισοδυναμεί ταυτόχρονα με το να γυρίζεις την πλάτη σε μία από χιλιάδες χρόνια καθιερωμένη αρμονία και να ποδοπατάς ατελείωτες εκτάσεις, γεμάτες περίτεχνα φτιαγμένους οργανισμούς.

Η επιστροφή της ρίζας:  Το κομμάτι που έχει αποστολή να ριζώσει το φυτό έχει πάρει τον δρόμο του προς τα κάτω. Και αυτή η σιγουριά να ακολουθείς πάντα τη σωστή κατεύθυνση χωρίς να έχεις μάτια, αφτιά, πόδια έβρισκε για πολλά χρόνια έρεισμα στη φράση «εξαιτίας της βαρύτητας», χωρίς όμως αυτό να συνοδεύεται από αξιόπιστη εξήγηση. Το ψάξιμο όμως έφερε στο φως εκπληκτικά πράγματα. Στο απώτατο άκρο της ρίζας υπάρχουν κόκκοι αμύλου βουτηγμένοι στο υγρό του κυττάρου που ονομάζεται κυτόπλασμα ή κυτταρόπλασμα.

Είναι πιο πυκνοί από αυτό και έτσι συγκεντρώνονται πάντα στο κατώτερο σημείο του κυττάρου που τους περιέχει, δίνοντας μια αίσθηση στο φυτό για το προς τα πού βρίσκεται η διεύθυνση της βαρυτικής δύναμης. Αυτή η πληροφορία διαβιβάζεται με κάποιο τρόπο πιο πίσω, στα κύτταρα που φροντίζουν για την αύξηση της ρίζας και η όλη κατασκευή προχωρεί σωστά. Αν κάποια στιγμή αρχίσει να παρεκκλίνει και να πλησιάζει την οριζόντια γραμμή, άλλος μηχανισμός αναλαμβάνει δράση.

Μια ορμόνη η αυξίνη κατακλύζει τον σωλήνα που δημιουργεί η ρίζα και όσο αυτός προχωρεί κατακόρυφα δεν έχουμε κάποιο σήμα συναγερμού. Οταν όμως η ρίζα ακολουθήσει οριζόντια πορεία, τότε στο κάτω μισό του κυλίνδρου που αποτελεί περίπου τη ρίζα αρχίζει και λιμνάζει περισσότερο η αυξίνη ενώ το επάνω μισό αδειάζει. Η πέραν όμως κάποιου ορίου αύξηση της ποσότητας της αυξίνης κάνει το κάτω τμήμα της ρίζας να μην αυξάνεται άλλο ενώ το επάνω τμήμα συνεχίζει να επιμηκύνεται.

Αυτή η ασύμμετρη αύξηση έχει ως αποτέλεσμα η ρίζα τελικά να καμφθεί και να ξαναβρεί την κατεύθυνση προς το κέντρο της γης. Ακόμη πιο αξιοθαύμαστη είναι η αντίδραση του φυτού όταν η ρίζα στην πορεία της συναντήσει κάποιο ανυπέρβλητο εμπόδιο.

Στο άκρο, από την πίεση και το στρες, παράγεται η χημική ουσία αιθυλένιο, που φθάνει προς τα πίσω και αλλάζει το σχήμα ενός ειδικού υποδοχέα. Εξαιτίας αυτού προκύπτουν μια σειρά σήματα αρκετά αποτελεσματικά όπως αποδεικνύεται προκειμένου να επιβραδυνθεί ο ρυθμός αύξησης της ρίζας, να μην τραυματιστεί το άκρο της και αργά αλλά σταθερά να βρει έναν δρόμο που θα παρακάμπτει το εμπόδιο. Και επάνω και κάτω από τη γη οι μηχανισμοί και του πιο απλού φυτού όταν μελετηθούν από κοντά μάς αφήνουν με το στόμα ανοιχτό.

Απίστευτες σκηνές από χιλιάδες πουλιά gannets σε αναζήτηση τροφής

Αυτά τα εντυπωσιακά πλάνα δείχνουν την απίστευτη ευελιξία από τα πουλιά gannets - τόσο στον αέρα όσο και υποβρύχια - όπως βρίσκονται σε αναζήτηση ενός γεύματος στα ανοικτά της νήσου Shetland του Αστ.

Η τεράστια αυτή ομάδα των gannets συγκεντρώθηκε, για το κυνήγι ψαριών όπως σκουμπρί και ρέγγα - πριν την επιστροφή στους βράχους στη θάλασσα για να ταΐσουν τους νεοσσούς τους.
«Η κατάδυση επιτρέπει στο πουλί να φθάσει σε βάθη λίγων μέτρων, αλλά μπορούν να κολυμπούν πολύ καλά και υποβρύχια χρησιμοποιώντας τα δύο φτερά και τα πόδια τους για πρόωση, και αυτό τους επιτρέπει να κυνηγήσουν τα ψάρια μέχρι 30 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας»
Ενδιαφέρον είναι επίσης ότι τα gannets μπορούν να καταπιούν, ενώ είναι βυθισμένα, και μπορούν ακόμα να τρώνε περισσότερο κατά τη διάρκεια μιας κατάδυσης.
Το σημαντικότερο έδαφος για τα Gannets είναι το Ηνωμένο Βασίλειο με περίπου τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πληθυσμού. Τα περισσότερα ζουν κυρίως μέσα Σκωτία. Ο πληθυσμός του υπόλοιπου κόσμου διαιρείται μεταξύ Καναδά, Ιρλανδίας και Ισλανδίας, με μικρούς αριθμούς και στη Γαλλία, Νησιά καναλιών και Νορβηγία.
Η μεγαλύτερη βόρεια αποικία των Gannet είναι στα σκωτσέζικα νησιά Αγιος Kilda. Η αποικία τους αυτή περιλαμβάνει μόνο το 20% του πληθυσμού τους σε ολόκληρο τον κόσμο.

Αρχαιότερο από το ηλιακό μας σύστημα το νερό που πίνουμε στη Γη

Ένα μεγάλο μέρος από το νερό που υπάρχει στη Γη και πέρα από αυτήν, είναι αρχαιότερο από τον Ήλιο, καθώς προϋπήρχε της δημιουργίας του ηλιακού μας συστήματος, σύμφωνα με μια νέα διεθνή επιστημονική μελέτη.

Η έρευνα δείχνει ότι σχεδόν το μισό νερό που βρίσκεται στο ποτήρι μας, είναι πιο παλιό και από το άστρο μας. Η εκτίμηση αυτή ενισχύει την πιθανότητα να υπάρχει ζωή κάπου αλλού στον γαλαξία μας, καθώς φαίνεται πως το νερό είναι πιο διαδεδομένο στα πλανητικά συστήματα από ό,τι πιστευόταν ως τώρα.
Οι ερευνητές, με επικεφαλής τη Ίλσεντορ Κλιβς του Τμήματος Αστρονομίας του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο επιστημονικό περιοδικό Science, συνέκριναν -με την βοήθεια υπολογιστικών μοντέλων που ανέπτυξαν- την αναλογία των ισοτόπων του υδρογόνου με το βαρύτερο ισότοπό του, το δευτέριο (που έχει ένα νετρόνιο παραπάνω), αναλύοντας δείγματα νερού από τον πλανήτη μας και μετεωρίτες.
Στο ηλιακό μας σύστημα νερό έχει βρεθεί στη Γη, τη Σελήνη, τον Άρη, μετεωρίτες, κομήτες και τους παγωμένους δορυφόρους των μεγάλων πλανητών. Το ερώτημα που εδώ και χρόνια απασχολεί τους επιστήμονες, είναι από πού προέρχεται όλο αυτό το νερό.
Η νέα «ετυμηγορία» είναι ότι το 30% έως 50% από τα μόρια του νερού στη Γη και γενικότερα στο ηλιακό μας σύστημα -και σχεδόν όλο το παγωμένο νερό πάνω στους κομήτες- σχηματίστηκαν νωρίτερα από τη δημιουργία του ίδιου του Ήλιου πριν από περίπου 4,6 δισεκατομμύρια χρόνια, προερχόμενα από μικροσκοπικά σωματίδια πάγου που έπλεαν στον διαστρικό χώρο.
Αυτό, όμως, σύμφωνα με τους επιστήμονες, αποτελεί άλλη μια ένδειξη ότι συνθήκες ευνοϊκές για τη ζωή μπορεί να υπήρχαν ήδη -και να υπάρχουν ακόμη- κάπου «εκεί έξω», πιθανώς σε ορισμένους εξωπλανήτες, προτού αναπτυχθούν καν στον δικό μας πλανήτη.
Οι πιθανότερες περιοχές εκτός του ηλιακού μας συστήματος που θα μπορούσαν να έχουν σχηματιστεί αυτές οι μεγάλες ποσότητες νερού, είναι τα κρύα διαστρικά νέφη αερίων και σκόνης, που αποτέλεσαν την πρώτη ύλη και για το δικό μας ηλιακό σύστημα.
Το νερό ή ο πάγος με διαστρική προέλευση έχει μεγάλη αναλογία δευτέριου προς υδρογόνο, επειδή σχηματίζεται σε χαμηλές θερμοκρασίες. Η διακριτή αυτή χημική «υπογραφή» αποκαλύπτει την εξωηλιακή προέλευση αυτών των μορίων.

Ο αδημοσίευτος εφηβαρχικός νόμος της Αμφίπολης

Το 1984 στη βόρεια στοά του γυμνασίου της Αμφίπολης αποκαλύφθηκε από τον Δημήτρη Λαζαρίδη ο εφηβαρχικός νόμος.

Σύμφωνα με αρκετούς αρχαιολόγους, θεωρείται ένα από τα πιο σπουδαία ευρήματα του είδους του σ’ όλο τον ελληνικό κόσμο. Μέχρι σήμερα είναι αδημοσίευτος.
Πρόκειται για ένα μοναδικό κείμενο 139 στίχων το οποίο δίνει αρκετές πληροφορίες. Στο πάνω μέρος του εφηβαρχικού νόμου σε λεία και εξέχουσα ταινία είναι χαραγμένη η μακεδονική χρονολόγηση της επιγραφής, που ανήκει στο 21 π.Χ. ή από μεταγενέστερες εκτιμήσεις στο 23-22 π.Χ.
Ο νόμος είναι έργο του εφηβάρχου Αδαίου Ευημέρου και σύμφωνα με αρχαιολόγους δίνει πληροφορίες για την αγωγή των εφήβων, τα ήθη της εποχής, τα αξιώματα, την κοινωνική δομή της πόλης και την τοπογραφία της.
Υπενθυμίζεται ότι η υπεύθυνη αρχαιολόγος των ανασκαφών στον τύμβο Καστά, Κατερίνα Περιστέρη στις 18 Σεπτεμβρίου σε δηλώσεις της είχε επισημάνει πως ο εφηβαρχικός νόμος είναι αδημοσίευτος και τον μελετάει για πολλά χρόνια η κόρη του Δημήτρη Λαζαρίδη, Καλλιόπη Λαζαρίδου.
Πάντως η ίδια η κα Λαζαρίδου, ανέφερε στο zougla.gr πως ο νόμος αυτός δεν δίνει κάποια στοιχεία για το ταφικό μνημείο του τύμβου Καστά.

Περισσότερα στοιχεία για τον νόμο
Το γυμνάσιο, ως γνωστόν, ήταν στενά συνδεδεμένο με το θεσμό της εφηβείας αφού στις εγκαταστάσεις του λάμβανε χώρα η εκπαίδευση των εφήβων. Ο θεσμός της εφηβείας στην ελληνική αρχαιότητα ήταν ουσιαστικά η δημόσια οργανωμένη εκπαίδευση των εφήβων. Τα περιεχόμενα, οι σκοποί και η διάρκεια της παρεχόμενης εκπαίδευσης διέφεραν από εποχή σε εποχή και από πόλη σε πόλη.
Στο γυμνάσιο της Αμφίπολης ήταν οργανωμένη η εκπαίδευση των εφήβων. Το 1984 στη βόρεια στοά του γυμνασίου της Αμφίπολης αποκαλύφθηκε από τον Δ. Λαζαρίδη ο εφηβαρχικός νόμος. Στο πάνω μέρος του εφηβαρχικού νόμου σε λεία και εξέχουσα ταινία είναι χαραγμένη η μακεδονική χρονολόγηση της επιγραφής, που ανήκει στο 21 π.Χ. ή από μεταγενέστερες εκτιμήσεις στο 23-22 π.Χ.Κάτω από την ταινία μια ζώνη ανάγλυφης διακόσμησης περιλαμβάνει αγγείο, στεφάνι ελιάς, κλαδί φοίνικα στλεγγίδα και πιθανόν δίσκο ή σφαίρα.
Ο εφηβαρχικός νόμος κατά τον ανασκαφέα, περιέχει κωδικοποιημένους παλαιότερους σχετικούς νόμους, διατάξεις και βασιλικά διατάγματα, όπως φαίνεται και από μια άλλη επιγραφή του Φιλίππου του Ε΄, που βρέθηκε εκεί κοντά και είναι από τα αρχαιότερα κείμενα που αποκαλύφθηκαν στο γυμνάσιο .
Ξεκινά με μια εισαγωγή, η οποία αναφέρεται στα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις του εφηβάρχου (του υπεύθυνου δηλ. άρχοντα του θεσμού) , την απογραφή των εφήβων, την επιβολή ποινών, τον έλεγχο του θεσμού από τους πολιτικούς άρχοντες κ.ά.
Μετά την εισαγωγή ο νόμος αναφέρεται στους διδάσκοντες του θεσμού, συμπεριλαμβάνοντας μεταξύ αυτών τον «παιδοτρίβη, ακοντιστή, τοξότη, πωλοδαμαστή», προσδιορίζει το πρόγραμμα εκπαίδευσης και την ενασχόλησή των εφήβων με γυμνικά αγωνίσματα και επιπλέον με τις εξής δραστηριότητες: «τοξεύειν, ακοντίζειν, σφενδοναν, λιθαρίζειν, ιππεύειν καί ακοντίζειν αφ' ιππου». Ο νόμος καθορίζει επίσης την υποχρεωτική συμμετοχή των εφήβων σε γυμνικούς αγώνες που οργανώνονται στο Γυμνάσιο και τη συμμετοχή τους σε εφηβικούς αγώνες άλλων πόλεων. Τέλος ο νόμος αναφέρεται στον έλεγχο της επιμέλειας και της ευκοσμίας των εφήβων, στη διάρκεια του θεσμού, στην ενδυμασία και τη συμμετοχή τους σε διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις.
Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι απουσιάζει από τον εφηβαρχικό νόμο κάθε αναφορά σε μη αθλητικές δραστηριότητες στο γυμνάσιο. Στον εφηβαρχικό νόμο δεν συναντάται ούτε ίχνος σοφιστών ή ρητόρων, ούτε γραμματοδιδάσκαλοι ούτε μουσικοδιδάσκαλοι, αλλά παιδοτρίβες, ακοντιστής τοξότης και πωλοδαμαστής. Φαίνεται λοιπόν ότι ο θεσμός της εφηβείας στην Αμφίπολη απέβλεπε κύρια στην αθλητική και στρατιωτική προετοιμασία των εφήβων της πόλης και όχι στην πνευματική τους εκπαίδευση.

Κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή είναι γεγονός ότι δεν υπήρχε προφανής λόγος για τη συνέχιση της στρατιωτικής προετοιμασίας των εφήβων. Παρ’ όλα όμως αυτά η στρατιωτική εκπαίδευση στο θεσμό της εφηβείας διατηρήθηκε ζωντανή και σε πολλές πόλεις έπαιζε πρωτεύοντα ρόλο. Διαμέσου της στρατιωτικής εκπαίδευσης η πόλη διαμόρφωνε τους άνδρες του μέλλοντος[36] και τους προίκιζε με αρετές όπως θάρρος, μαχητικότητα, τόλμη, υπακοή στους νόμους, «ευεξία, ευκοσμία, ευταξία και φιλοπονία». O αθλητικο - στρατιωτικός χαρακτήρας του γυμνασίου είναι ξεκάθαρος και στη Βέροια όπως διαπιστώνεται από τον γυμνασιαρχικό της νόμο. Όπως στη Βέροια έτσι και στην Αμφίπολη είναι ορατός ο στόχος της ηθικής διαμόρφωσης των νέων μέσα σ’ ένα χώρο όπου είναι έντονη η συνύπαρξη στρατιωτικής και αθλητικής αγωγής.

Τα τέσσερα αρχαιότερα πλάσματα στον κόσμο!

Σύμφωνα με το Science Daily αρκετά ζώα ζουν στη γη πολλά χρόνια πριν και θεωρούνται από τα παλαιότερα είδη, αλλά τα 4 που θα δείτε στη συνέχεια διατηρούν τα ηνία της μακροβιότητας σε αυτό τον πλανήτη!

Καρχαρίες

Σύμφωνα με το αμερικανικό Ίδρυμα Ερευνών οι καρχαρίες χρονολογούνται ότι πρωτοεμφανίστηκαν στη γη πάνω από 400 με 450.000.000 χρόνια πριν. Σε αυτό το διάστημα έχουν επιβιώσει τέσσερις παγκόσμιες μαζικές εξαφανίσεις και έχουν διαφοροποιηθεί σε πάνω από 470 είδη.

Ναυτίλοι

Μισό δισεκατομμύριο χρόνια, περισσότερο από το διπλάσιο του χρόνου που περιπλανιόταν οι πρώτοι δεινόσαυροι στη Γη, τα οστρακοφόρα αυτά ζουν στον πλανήτη. Σύμφωνα με τον Peter Ward, καθηγητή βιολογίας, αποτελούν «ζωντανά απολιθώματα».

Καβούρια

Τα καβούρια ξεκίνησαν τη ζωή τους στη γη πριν από 450.000.000 χρόνια. Σύμφωνα με το Science Daily, το 2008, μια ομάδα Καναδών επιστημόνων ανακάλυψε απολιθώματα από τόσο παλιά στην κεντρική και βόρεια Μανιτόμπα.

Μέδουσες

Πάνω από μισό δισεκατομμύριο χρόνια ζουν στη γη. Απολιθώματά τους βρέθηκαν σε βράχους και χρονολογούνται πάνω από 500 εκατομμύρια χρόνια πριν. Σήμερα, οι μέδουσες έχουν εξελιχθεί σε περίπου 2.000 διαφορετικά είδη.

Συνήθειες που απομυζούν την ενέργειά σας

1. Προσποιείστε ότι όλα είναι εντάξει όταν στην πραγματικότητα δεν είναι

Αισθάνεστε καταβεβλημένοι ή ότι θέλετε να τα παρατήσετε; Ειλικρινά δεν υπάρχει κανένας λόγος να ντρέπεστε γι’ αυτό. Δεν είστε ρομπότ, αλλά ακόμα κι αν ήσασταν πάλι θα έπρεπε να σταματήσετε για λόγους συντήρησης. Δεν πρέπει να ντρέπεστε να παραδεχτείτε ότι αισθάνεστε εξαντλημένοι και πεσμένοι ψυχολογικά. Αυτό αποτελεί φυσικό μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης. Το γεγονός ότι το συνειδητοποιείτε, σημαίνει ότι είστε σε θέση να το αντιστρέψετε. Ακόμα κι αν νιώσετε ότι καταρρέετε για κάποιο διάστημα, δεν πειράζει. Δεν χρειάζεται να προσποιείστε πάντα ότι είστε δυνατοί ούτε να αποδεικνύετε συνεχώς ότι όλα πάνε καλά. Μην ασχολείστε με το τι σκέφτονται οι άλλοι άνθρωποι. Αν θέλετε μπορείτε να κλάψετε, είναι κάτι υγιές. Όσο πιο γρήγορα κλάψετε, τόσο πιο γρήγορα θα καταφέρετε να χαμογελάσετε ξανά.

2. Αφήνετε τις πληγές του παρελθόντος να καταστρέψουν το παρόν

Μέσα από τους δύσκολους καιρούς γίνεστε δυνατότεροι, μέσα από τα λάθη σας σοφότεροι και γνωρίζοντας τη θλίψη γίνεστε πιο ευτυχισμένοι. Σε κάθε δυσάρεστη συζήτηση που κάνατε υπήρχε πάντα κάποιος που σας δίδαξε κάτι για τον εαυτό σας. Κάθε κατάσταση μας δίνει μια ευκαιρία για βαθύτερο στοχασμό και γνώση του εαυτού μας. Κάθε στιγμή ανατροπής, απογοήτευσης και φόβου μας διδάσκει κάτι. Να θυμάστε ότι τίποτα δεν είναι τόσο κακό όσο φαίνεται. Τίποτα απολύτως. Υπάρχει ένα θετικό και μια ευλογία κρυμμένα σε κάθε εμπειρία και κάθε αποτέλεσμα. Επομένως, μην μπείτε στη διαδικασία να σκεφτείτε να τα παρατήσετε σήμερα επειδή τα πράγματα ήταν άσχημα χτες. Κάθε μέρα είναι μια καινούργια μέρα και μπορείτε να προσπαθήσετε ξανά. (Διαβάστε το βιβλίο «Ο Δρόμος ο λιγότερο ταξιδεμένος»).

3. Πιστεύετε ότι οι καλύτερες μέρες είτε θα έρθουν στο μέλλον είτε ανήκουν στο παρελθόν

Περνάτε ολόκληρη τη ζωή σας εγκλωβισμένοι μέσα σε έναν λαβύρινθο, σκέφτεστε τρόπους για να ξεφύγετε κάποια μέρα καθώς και το πόσο όμορφα θα είναι τότε, και φαντάζεστε ότι το μέλλον σας πάει μπροστά, αλλά εσείς ποτέ δεν προχωράτε. Απλώς χρησιμοποιείτε το μέλλον για να δραπετεύσετε από το παρόν. Αυτό ακριβώς κρατά τόσους πολλούς από εμάς αγχωμένους και δυστυχισμένους. Και η άλλη πλευρά όμως αποτελεί επίσης μια πραγματικότητα: η εμμονή με το παρελθόν. Ο Δαλάι Λάμα το έθεσε ως εξής: «Πρέπει να αποδεχτείτε ότι υπάρχουν μόνο 2 ημέρες του χρόνου που δεν μπορεί να γίνει τίποτα. Η μία είναι το χθες και η άλλη το αύριο». Έτσι λοιπόν σήμερα και τώρα είναι η πιο κατάλληλη στιγμή για να αγαπήσουμε, να γελάσουμε, να εργαστούμε και να ζήσουμε με τόλμη. Αυτή η στιγμή ακριβώς χρειάζεται την αμέριστη προσοχή σας, διότι εδώ και τώρα είστε πραγματικά ζωντανοί.

4. Προσπαθείτε να παραμείνετε όπως ήσασταν πριν αντιμετωπίσετε τις δυσκολίες της ζωής

Οι δύσκολες καταστάσεις μοιάζουν με δυνατές καταιγίδες που έρχονται καταπάνω σας. Και το πρόβλημα δεν είναι μόνο ότι σας εμποδίζουν να φτάσετε εκεί που θέλετε. Μπορούν επίσης να κομματιάσουν διάφορες πτυχές της προσωπικότητάς σας, εκτός βέβαια από εκείνες τις βασικές που δεν μπορούν να κομματιαστούν, έτσι ώστε αργότερα να αντικρίσετε τον εαυτό σας όπως πραγματικά είναι κι όχι όπως θα θέλατε να είναι. Αυτό είναι κάτι πολύ σπουδαίο. Μπορεί να σας φαίνεται αδύνατο τώρα, αλλά μια μέρα θα γυρίσετε πίσω σας να κοιτάξετε τις καταιγίδες που έχετε ξεπεράσει και θα πείτε ένα σιωπηλό ευχαριστώ. Για πολλούς από εμάς, οι καταιγίδες της ζωής είναι η αιτία που αποκτήσαμε συμπόνια, ευγένεια και πραότητα και που πλέον μπορούμε να τις προσφέρουμε και στους άλλους, επειδή αυτές οι αξίες υπάρχουν μέσα μας.

5. Αντιστέκεστε στην αλλαγή και την εξέλιξη

Οφείλετε να ελέγχετε συστηματικά τον εαυτό σας και να αναρωτιέστε: «Έχω αποφασίσει να αισθάνομαι καλά ή να εξελιχτώ;». Η εξέλιξη δεν είναι πάντα ευχάριστη και το να νιώθουμε καλά δεν οδηγεί πάντα στην εξέλιξη. Κανένα από τα 2 δεν είναι λάθος, εφόσον υπάρχει ισορροπία. Το σημαντικό είναι να θυμόμαστε ότι το να νιώθουμε άσχημα είναι πάρα πολύ σημαντικό και αυτό το συναίσθημα δημιουργείται συχνά την πιο κατάλληλη στιγμή. Μην το αποφύγετε – αγκαλιάστε το. Διοχετεύστε την ενέργειά σας με τρόπο που θα σας οδηγήσει στην εξέλιξη. Η αλλαγή και η εξέλιξη ξεκινούν από εκεί που τελειώνει η ζώνη άνεσης. Όταν αισθάνεστε άσχημα, να έχετε υπόψη ότι οι αλλαγές που συμβαίνουν στη ζωή σας σηματοδοτούν μια νέα αρχή κι όχι το τέλος.

6. Ανησυχείτε συνεχώς χωρίς να αναλαμβάνετε δράση

Το άγχος και η ανησυχία είναι οι μεγαλύτεροι εχθροί του παρόντος. Δεν χρησιμεύουν σε τίποτα, απλώς απομυζούν τη χαρά σας και σας απασχολούν μην αφήνοντάς σας να κάνετε απολύτως τίποτα. Είναι σαν να χρησιμοποιείτε τη φαντασία σας για να δημιουργήσετε καταστάσεις που δεν θέλετε. Απαλλαγείτε από αυτή την αρνητική συνήθεια! Είναι πολύ προτιμότερο να νιώθετε εξαντλημένοι από την προσπάθεια παρά να κουράζεστε μην κάνοντας τίποτα εκτός από το να ανησυχείτε. Μην χάνετε την προσπάθεια αποφεύγοντάς την. Προχωρήστε κι αναλάβετε δράση. Σήμερα κιόλας, ρωτήστε τον εαυτό σας τι είναι πραγματικά σημαντικό για σας και στη συνέχεια βρείτε το θάρρος να χτίσετε την ημέρα σας γύρω από αυτό.

7. Θυσιάζεστε για τους άλλους

Δώστε στους άλλους τόσο, όσο μα μην βλάπτεστε εσείς οι ίδιοι. Μην δίνετε υπερβολικά από τον εαυτό σας, γιατί αν το κάνετε ύστερα δεν θα έχετε να προσφέρετε τίποτα σε κανέναν, ακόμα και σε αυτούς που αγαπάτε πολύ. Κάθε φορά που νιώθετε παγιδευμένοι και δυσκολεύεστε ακόμα και να αναπνεύσετε, να θυμάστε ότι πρέπει πρώτα να φροντίσετε τον εαυτό σας. Αυτό δεν σας κάνει εγωιστές, σας κάνει ανιδιοτελείς. Στην πραγματικότητα, αυτή είναι η πιο αληθινή μορφή ανιδιοτέλειας που μπορεί κανείς να βιώσει. Μόνο αν αγαπήσετε τον εαυτό σας θα μπορέσετε να αγαπήσετε και τους άλλους. Για να αποκτήσετε μια αληθινή σχέση αγάπης και υποστήριξης με τους άλλους, θα πρέπει να μάθετε πρώτα πώς να γίνετε εσείς ο καλύτερος φίλος του εαυτού σας. Πρέπει να αγαπήσετε τον εαυτό σας πρώτα και να μοιραστείτε αυτή την αγάπη με όσους σας εκτιμούν. Είναι προτιμότερο από το να ψάχνετε την αγάπη με σκοπό να αντισταθμίσετε το κενό που νιώθετε για τον εαυτό σας.

8. Παίρνετε προσωπικά οτιδήποτε συμβαίνει

Όταν δεν παίρνετε απολύτως τίποτα προσωπικά, θα νιώθετε απίστευτα ελεύθεροι. Εξάλλου οι άνθρωποι σπάνια κάνουν πράγματα εξαιτίας σας. Ο λόγος για ό,τι κάνουν είναι οι ίδιοι. Έτσι, να θυμάστε ότι ακόμα κι όταν κάτι μοιάζει να είναι προσωπικό, πιθανότατα δεν είναι. Κι όταν θα νιώσετε θυμωμένοι, πληγωμένοι ή ότι έχετε πέσει θύματα των πράξεων κάποιου άλλου, προσπαθήστε να βρείτε βαθιά μέσα σας ένα μέρος γαλήνης που θα σας βοηθήσει να καταλάβετε πόσο πόνο μπορεί να έχει βιώσει αυτός ο άνθρωπος, πόσο βαρύ φορτίο πρέπει να κουβαλά στην ψυχή του και πόσο σκληρός έχει αναγκαστεί να γίνει προκειμένου να συμπεριφέρεται με έναν τρόπο που σίγουρα δεν ανταποκρίνεται στην ηθική του.

9. Αφήνετε τις αρνητικές σκέψεις να σας βασανίζουν

Μην πιστεύετε όλα όσα ακούτε, ακόμη και τις σκέψεις που δημιουργεί το ίδιο σας το μυαλό. Αν επιλέξετε να είστε δυστυχισμένοι, θα βρείτε πολλούς λόγους για να γίνετε. Αν επιλέξετε να είστε ευτυχισμένοι, θα βρείτε πολλούς λόγους για να τα καταφέρετε. Κατά 99% είναι τόσο απλό. Το να μιλάμε για τα προβλήματά μας αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους εθισμούς. Είναι σπουδαίο να εκφράζουμε ό,τι μας πονάει αλλά δεν έχει κανένα νόημα να αναμασάμε το ίδιο πρόβλημα. Μιλήστε για πράγματα που σας κάνουν να χαίρεστε, που αγαπάτε και για τα όνειρά σας. Κάντε παρέα με ανθρώπους που έχουν χιούμορ και εξασκήστε κι εσείς το δικό σας χιούμορ. Εκφράστε τη δημιουργική σας πλευρά. Η Τέχνες είναι μία από τις καλύτερες θεραπείες για τον ψυχισμό μας.

10. Αρνείστε να χαλαρώσετε και να είστε δεκτικοί στην αβεβαιότητα

Η κατάκτηση της αληθινής ευτυχίας χρειάζεται θάρρος. Χρειάζεται να εκθέσετε τον εαυτό σας και να ρισκάρετε δείχνοντας θάρρος που μπορεί να μοιάζει ακόμα και παράλογο. Δεν είναι εύκολο να δοκιμάσετε τα όρια της ευαισθησίας σας, να διερευνήσετε βαθύτερα τον πυρήνα της ύπαρξής σας και να αποδεχτείτε τα μειονεκτήματά σας αλλά και ταυτόχρονα να τα εκθέσετε στους άλλους. Αξίζει να είστε πρόθυμοι να απελευθερωθείτε από τους κανόνες, να σταματήσετε να προσπαθείτε να φαίνεστε ψύχραιμοι και να μην νοιάζεστε τόσο πολύ για το τι σκέφτονται οι άλλοι. Υιοθετήστε μια στάση ζωής. Στην πραγματικότητα, όλοι πρέπει να βρούμε χρόνο να χαλαρώσουμε και να ξεφύγουμε από τους τρελούς ρυθμούς της ζωής. Πρέπει να καθίσουμε για λίγο και να κοιτάξουμε τον ουρανό χωρίς να ελέγχουμε τα μηνύματα στο κινητό, να δούμε το ηλιοβασίλεμα χωρίς να το ανεβάσουμε στο Instagram και να απελευθερώσουμε τους εαυτούς μας. Αξίζει να παραμερίσουμε τον εγωισμό μας και να ζήσουμε το παρόν, να αγαπήσουμε, να μην φοβηθούμε να πληγωθούμε και πάνω απ’ όλα, να ρισκάρουμε.