Παρασκευή 22 Δεκεμβρίου 2017

ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ: Βίοι Φιλοσόφων - Βίας (1.85-1.88)

Ἐποίησε δὲ περὶ Ἰωνίας, τίνα μάλιστα ἂν τρόπον εὐδαιμονοίη, εἰς ἔπη δισχίλια. τῶν δὲ ᾀδομένων αὐτοῦ εὐδοκίμησε τάδε·
ἀστοῖσιν ἄρεσκε πᾶσιν ἐν πόλει ‹...› αἴκε μένῃς·
πλείσταν γὰρ ἔχει χάριν· αὐθάδης δὲ τρόπος
πολλάκι βλαβερὰν ἐξέλαμψεν ἄταν.

[1.86] καὶ τὸ μὲν ἰσχυρὸν γενέσθαι τῆς φύσεως ἔργον· τὸ δὲ λέγειν δύνασθαι τὰ συμφέροντα τῇ πατρίδι ψυχῆς ἴδιον καὶ φρονήσεως. εὐπορίαν δὲ χρημάτων πολλοῖς καὶ διὰ τύχην περιγίνεσθαι. ἔλεγε δὲ ἀτυχῆ εἶναι τὸν ἀτυχίαν μὴ φέροντα· καὶ νόσον ψυχῆς τὸ τῶν ἀδυνάτων ἐρᾶν, ἀλλοτρίων δὲ κακῶν ἀμνημόνευτον εἶναι. ἐρωτηθεὶς τί δυσχερές, «τὴν ἐπὶ τὸ χεῖρον,» ἔφη, «μεταβολὴν εὐγενῶς ἐνεγκεῖν.» συμπλέων ποτὲ ἀσεβέσι, χειμαζομένης τῆς νεὼς κἀκείνων τοὺς θεοὺς ἐπικαλουμένων, «σιγᾶτε,» ἔφη, «μὴ αἴσθωνται ὑμᾶς ἐνθάδε πλέοντας.» ἐρωτηθεὶς ὑπὸ ἀσεβοῦς ἀνθρώπου τί ποτέ ἐστιν εὐσέβεια, ἐσίγα. τοῦ δὲ τὴν αἰτίαν τῆς σιγῆς πυθομένου, «σιωπῶ,» ἔφη, «ὅτι περὶ τῶν οὐδέν σοι προσηκόντων πυνθάνῃ.»

[1.87] Ἐρωτηθεὶς τί γλυκὺ ἀνθρώποις, «ἐλπίς,» ἔφη. ἥδιον ἔλεγε δικάζειν μεταξὺ ἐχθρῶν ἢ φίλων· τῶν μὲν γὰρ φίλων πάντως ἐχθρὸν ἔσεσθαι τὸν ἕτερον, τῶν δὲ ἐχθρῶν τὸν ἕτερον φίλον. ἐρωτηθεὶς τί ποιῶν ἄνθρωπος τέρπεται, ἔφη, «κερδαίνων.» ἔλεγέ τε τὸν βίον οὕτω μετρεῖν ὡς καὶ πολὺν καὶ ὀλίγον χρόνον βιωσομένους, καὶ φιλεῖν ὡς μισήσοντας· τοὺς γὰρ πλείστους εἶναι κακούς. συνεβούλευέ τε ὧδε· «βραδέως ἐγχείρει τοῖς πραττομένοις· ὃ δ᾽ ἂν ἕλῃ, βεβαίως τηρῶν διάμενε. μὴ ταχὺ λάλει· μανίαν γὰρ ἐμφαίνει.

[1.88] φρόνησιν ἀγάπα. περὶ θεῶν λέγε ὡς εἰσίν. ἀνάξιον ἄνδρα μὴ ἐπαίνει διὰ πλοῦτον. πείσας λαβέ, μὴ βιασάμενος. ὅ τι ἂν ἀγαθὸν πράττῃς, εἰς θεοὺς ἀνάπεμπε. ἐφόδιον ἀπὸ νεότητος εἰς γῆρας ἀναλάμβανε σοφίαν· βεβαιότερον γὰρ τοῦτο τῶν ἄλλων κτημάτων.»

Μέμνηται τοῦ Βίαντος καὶ Ἱππῶναξ, ὡς προείρηται, καὶ ὁ δυσάρεστος Ἡράκλειτος μάλιστα αὐτὸν ἐπῄνεσε γράψας· ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάμεω, οὗ πλέων λόγος ἢ τῶν ἄλλων. καὶ οἱ Πριηνεῖς δὲ αὐτῷ τέμενος καθιέρωσαν τὸ Τευτάμειον λεγόμενον. ἀπεφθέγξατο· οἱ πλεῖστοι κακοί.

***
Έγραψε ένα ποίημα δύο χιλιάδων στίχων για την Ιωνία, με ποιόν τρόπο θα μπορούσε να γίνει μια ιδιαίτερα ανθηρή χώρα. Από τα τραγούδια του που τραγουδιούνταν στα συμπόσια ιδιαίτερα δημοφιλείς ήταν οι ακόλουθοι στίχοι:
Να ᾽σαι σ᾽ όλον τον κόσμο αρεστός στην πόλη ‹…› αν μένεις·
μεγάλη τότε κερδίζεις αγάπη· απ᾽ την υπεροψία όμως
αστράφτει συχνά ολέθρια συμφορά.

[1.86] Το να είσαι δυνατός είναι δώρο της φύσης· να μπορείς όμως να λες ό,τι είναι για το καλό της πατρίδας, είναι κάτι που έχει να κάνει με την ψυχή και με τη φρόνησή σου. Τον πλούτο πολλοί τον αποκτούν και στην τύχη. Δυστυχισμένος, έλεγε, είναι αυτός που δεν είναι σε θέση να υπομένει τη δυστυχία του· επίσης ότι είναι αρρώστια της ψυχής το να επιθυμεί κανείς τα αδύνατα, όπως και το να βγάζει από το μυαλό του τα βάσανα των άλλων. Όταν τον ρώτησαν τί είναι δύσκολο, είπε: «Το να υπομένεις με αξιοπρέπεια κάθε αλλαγή προς το χειρότερο». Συνταξιδεύοντας κάποτε στη θάλασσα με κάποιους ασεβείς ανθρώπους, μόλις το καράβι άρχισε να κλυδωνίζεται από την τρικυμία και εκείνοι να επικαλούνται τη βοήθεια των θεών, «Σιωπή», τους είπε, «μην καταλάβουν οι θεοί ότι ταξιδεύετε με αυτό το καράβι». Και όταν ένας ασεβής άνθρωπος τον ρώτησε τί είναι η ευσέβεια, αυτός σιωπούσε· και όταν εκείνος ζήτησε να μάθει την αιτία της σιωπής του, είπε: «Σιωπώ, γιατί με ρωτάς πράγματα που δεν έχουν καμία σχέση μ᾽ εσένα».

[1.87] Όταν τον ρώτησαν ποιό πράγμα είναι γλυκό για τους ανθρώπους, είπε: «Η ελπίδα». Έλεγε πως είναι πιο ευχάριστο να δικάζεις μια υπόθεση μεταξύ εχθρών σου παρά μεταξύ φίλων σου· γιατί είναι σίγουρο πως ο ένας από τους δύο φίλους σου θα γίνει εχθρός σου, ενώ ο ένας από τους δύο εχθρούς σου θα γίνει φίλος σου. Όταν τον ρώτησαν ποιό από αυτά που κάνει ένας άνθρωπος τον ευχαριστεί περισσότερο, είπε: «Το να κερδίζει χρήματα». Έλεγε επίσης ότι οι άνθρωποι πρέπει να μετρούν τη ζωή τους σαν να πρόκειται να ζήσουν και για πολύ και για λίγο χρόνο· ακόμη ότι πρέπει να αγαπούν σαν να επρόκειτο μια μέρα να μισήσουν· γιατί οι πιο πολλοί άνθρωποι είναι κακοί. Έδινε επίσης τις ακόλουθες συμβουλές: «Να μην αναλαμβάνεις βιαστικά ένα έργο· ό,τι όμως αναλάβεις, να επιμένεις σταθερά στην πραγματοποίησή του. Μην είσαι βιαστικός στον λόγο σου: είναι σημάδι τρέλας.

[1.88] Να αγαπάς τη φρόνηση. Για τους θεούς να λες ότι υπάρχουν. Μην επαινείς τον πλούσιο, αν είναι άνθρωπος χωρίς αξία. Να παίρνεις με την πειθώ, όχι με τη βία. Ό,τι καλό σού συμβαίνει, να το αποδίδεις στους θεούς. Να θεωρείς τη σοφία εφόδιο για το ταξίδι από τη νεότητα στα γηρατειά: είναι το πιο σίγουρο από όλα τα αποκτήματα.»

Τον Βίαντα τον μνημονεύει, όπως είπαμε και πιο πάνω, και ο Ιππώνακτας, τον επαίνεσε όμως με ξεχωριστό τρόπο και ο δυσκολοευχαρίστητος Ηράκλειτος, γράφοντας γι᾽ αυτόν τα εξής: «Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίαντας, ο γιος του Τεύταμου, που γι᾽ αυτόν οι άνθρωποι μιλούν περισσότερο από κάθε άλλον». Οι κάτοικοι της Πριήνης τού αφιέρωσαν ένα τέμενος, που λέγεται Τευτάμειο. Δικό του είναι το απόφθεγμα: «Οι πιο πολλοί άνθρωποι είναι κακοί».

Ο ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ

Ι
 
Η συγγραφική δραστηριότητα του Πλάτωνα καλύπτει τα πρώτα 50 χρόνια του 4ου αιώνα. Στη διάρκεια αυτής της μεγάλης περιόδου η στάση του απέναντι στις επιστήμες μεταβάλλεται συνεχώς. Στους πρώιμους διαλόγους ο πλατωνικός Σωκράτης παρουσιάζεται αδιάφορος, ή ακόμη και καχύποπτος, για τη φυσιοκρατική και μαθηματική παράδοση των συγχρόνων και των προγενεστέρων του. Το δικό του ενδιαφέρον περιορίζεται στα ηθικά προβλήματα, ενώ η επιστημονική δεξιότητα συχνά αποτελεί καύχημα των σοφιστών αντιπάλων του. Στη μέση περίοδο, με ορόσημο τον Μένω να και τον Φαίδωνα, διαπιστώνουμε μια εντυπωσιακή αναβάθμιση της σημασίας των μαθηματικών. Η μαθηματική γνώση θεωρείται υπόδειγμα ακρίβειας και εγκυρότητας. προ- στάδιο της αληθινής φιλοσοφίας, σε αντίθεση με τη φυσική έρευνα που παραμένει στο περιθώριο. Τέλος στους ύστερους διαλόγους τα επιστημονικά ενδιαφέροντα του Πλάτωνα διευρύνονται σημαντικά τόσο προς την κατεύθυνση των κοινωνικών τεχνικών (ρητορική, νομοθετική, ιατρική) όσο και προς όλο το φάσμα των φυσικών επιστημών.
 
Στόχος μου είναι να διερευνήσω τους Λόγους αυτής της αλλαγής, εξετάζοντας την εσωτερική σχέση της πλατωνικής φιλοσοφίας με τις επιστήμες της ίδιας εποχής.

Πριν προχωρήσουμε ωστόσο στην ανάλυση του προβλήματος. είναι αναγκαίες δύο επισημάνσεις.
 
Η πρώτη είναι μεθοδολογική. Στη σκιαγράφηση που προηγήθηκε κάναμε λόγο για «μαθηματική γνώση». για «φυσικές επιστήμες» και για «κοινωνικές τεχνικές» υιοθετώντας ως ένα βαθμό αναχρονιστική οπτική, αφού οι όροι αυτοί αντανακλούν σημερινές διακρίσεις και όχι αρχαιοελληνικές. Το να αποφύγει ωστόσο κανείς κάθε αναχρονισμό σε ένα κείμενο περί αρχαίας επιστήμης είναι ιδιαίτερα δύσκολο. αν θέλει να γίνει κατανοητός σε σύγχρονους αναγνώστες. Ελπίζω απλώς ότι. γνωρίζοντας τους κινδύνους, θα φθάσουμε στη συνέχεια του κειμένου σε μια ισορροπημένη οπτική καθώς θα προχωρούμε στην ανάλυση των ίδιων των πλατωνικών χωρίων. Το ευτύχημα στην περίπτωσή μας είναι ότι οι φιλόσοφοι του 4ου αιώνα καθόρισαν στην ουσία αυτό που ονομάζουμε επιστήμη. Έτσι ακόμη και αν εμείς σήμερα διαφωνούμε σε επιμέρους σημεία, εξακολουθούμε να αποδεχόμαστε τη βασική πλατωνική και αριστοτελική θέση ότι κύριο χαρακτηριστικό της επιστημονικής γνώσης είναι η ύπαρξη συνεπούς θεωρίας: η επιστημονική γνώση είναι κατ’ ανάγκην θεωρητική γνώση.
 
Η δεύτερη επισήμανση είναι ιστορική. Μιλήσαμε για αλλαγή της στάσης του Πλάτωνα απέναντι στις επιστήμες δίνοντας την εντύπωση ότι. ενώ η πλατωνική φιλοσοφία εξελίσσεται. οι επιστήμες έχουν κατά τον 4ο αιώνα παγιωθεί. Κάτι τέτοιο φυσικά δεν ισχύει. Στην πραγματικότητα έχουμε παράλληλες εξελίξεις στη φιλοσοφία και στις επιστήμες, παράλληλες εξελίξεις που συχνά είναι αλληλεπιδράσεις. Ο Πλάτων λοιπόν μεταβάλλει τη στάση του απέναντι σε ένα δυναμικό και αναπτυσσόμενο γνωστικό πεδίο, στη διαμόρφωση του οποίου έχει σημαντική συμβολή και ο ίδιος.
 
II
 
Μετά από τις επισημάνσεις, θα επιχειρήσω να συνοψίσω την κατάσταση των διαφόρων επιστημών στις αρχές του 4ου αιώνα, ιεραρχώντας τους κλάδους κατά σειρά ανά­πτυξης:[1]
 
1. Μαθηματικά
 
Στη θεωρία των αριθμών και τη γεωμετρία έχουμε σημαντική προϋπάρχουσα γνώση κατά τον 4ο αιώνα. Δεν χρειάζεται να αναφερθεί κανείς στις υποτιθέμενες ανακαλύψεις του Θαλή και του Πυθαγόρα και τις γνώσεις των Αιγυπτίων. Και τα λίγα κείμενα και οι αξιόπιστες μαρτυρίες που διαθέτουμε αρκούν για να δείξουν ότι έχει ήδη γίνει σημαντική πρόοδοί κατά τον 5ο αιώνα, μια πρόοδος που θα επιταχυνθεί μέσα στην πλατωνική Ακαδημία. Η ανακάλυψη των ασύμμετρων μεγεθών τοποθετείται γύρω στο 430 π.Χ., και θεωρείται καθοριστική για την πορεία των ελληνικών μαθηματικών προς τη γεωμετρική επίλυση των αριθμητικών προβλημάτων. Οι Έλληνες μαθηματικοί είναι εξοικειωμένοι με έννοιες όπως η ανάλυση και η σύνθεση, η εις άπειρον απαγωγή, οι θεωρίες των αναλογιών και των μεσοτήτων. Ο Ιπποκράτης ο Χίος παραδίδεται ότι είναι ο πρώτος που συνέγραψε γεωμετρικά «Στοιχεία» στο τέλος του 5ου αιώνα, έχανε δηλαδή συνειδητή προσπάθεια προς την κατεύθυνση της αξιωματικής θεμελίωσης της γεωμετρίας, μια προσπάθεια που θα συνεχιστεί με αυξανόμενη ένταση σε όλη τη διάρκεια του 4ου αιώνα με πρωταγωνιστές τον Αρχΰτα. τον Θεαίτητο. τον Εύδοξο – φίλους και συντρόφους του Σωκράτη και του Πλάτωνα – για να καταλήξει στην εκπληκτική σύνθεση του Ευκλείδη στο τέλος του ίδιου αιώνα.
 
2.      Αστρονομία
 
Στις φυσιολογικές γνώσεις από την παρατήρηση του ουρανού και των μετεωρολογικών φαινομένων, που έχει κάθε λαός για καθημερινές ανάγκες (τα Έργα και Ημέραι του Ησίοδου είναι ένας τέτοιος μάρτυρας), έρχεται να προστεθεί κατά τον 5ο αιώνα η μεταφορά γνώσης από την Ανατολή: 7 πλανήτες. φάσεις της Σελήνης, ζωδιακός κύκλος. Ελληνικές ανακαλύψεις της ίδιας εποχής θεωρούνται η κλίση της εκλειπτικής και η ανισομέρεια των εποχών. Η προσπάθεια καθιέρωσης ενός αποτελεσματικού ημερολογίου αποτελεί για κάθε κοινωνία το κίνητρο για τη βελτίωση των αστρονομικών της γνώσεων – και ημερολόγιο σημαίνει κατ’ ουσίαν ενιαίος καθορισμός των γεωργικών εργασιών, που εξαρτώνται από τον κύκλο του Ήλιου, και των θρησκευτικών εορτών, που εξαρτώνται από τον κύκλο της Σελήνης. Η προσπάθεια αυτή αρχίζει στην Αθήνα κατά το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. με τον Μέτωνα και τον Ευκτήμονα και συνεχίζεται κατά τον 4ο αιώνα. Η ανάγκη ενός ακριβούς ημερολογίου πρέπει να ήταν επιτακτική αν σκεφθεί κανείς τις πολύπλοκες λειτουργίες της πολιτικής κοινωνίας της Αθήνας. Η πρώτη επαρκής αστρονομική θεωρία των πλανητικών κινήσεων. μια θεωρία που σέβεται τα αστρονομικά φαινόμενα και διαθέτει εσωτερική συνέπεια, αναπτύσσεται στα χρόνια του Πλάτωνα από τον Εύδοξο τον Κνίδιο.
 
3. Θεωρία της μουσικής («αρμονική»)
 
Η θεωρητική μελέτη της μουσικής αναπτύσσεται στους πυθαγόρειους κύκλους. Στον ίδιο τον Πυθαγόρα (μέσα του 6ου αιώνα π.Χ.) αποδίδεται η ανακάλυψη ότι η μουσική αρμονία ανάγεται σε συνδυασμούς απλών αριθμητικών λόγων, μια ανακάλυψη που ίσως οδήγησε στη γενικευμένη πίστη των Πυθαγορείων ότι η αρχή των πάντων είναι ο αριθμός. Στην εποχή του Σωκράτη η αρμονική έχει πλέον αποκτήσει ενιαία και επεξεργασμένη μαθηματική θεωρία με τον Αρχύτα και τον Φιλόλαο.
 
3.   Ιατρική
 
Συστηματική ιατρική γνώση πιστοποιείται ήδη στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. με τον Αλκμαίωνα και τον Εμπεδοκλή. Και μολονότι το ιπποκρατικό πρόβλημα παραμένει άλυτο (ο προσδιορισμός των συγγραφέων και της ακριβούς εποχής συγγραφής των ιπποκρατικών κειμένων), οι ειδικοί συμφωνούν ότι κάποιες τουλάχιστον από τις ιπποκρατικές πραγματείες, οι οποίες επιδεικνύουν εμπειρική στάση και ορθολογικό πνεύμα, είναι προπλατωνικές. Ωστόσο η ιατρική ουδέποτε συμπεριλήφτηκε στις επιστήμες κατά την αρχαιότητα. Παραμένει αξιοσέβαστη και χρήσιμη «τέχνη», τόσο στον Πλάτωνα όσο και στον Αριστοτέλη.
 
4.     Φυσικές επιστήμες
 
Βιολογικές γνώσεις αναφέρονται ήδη στον Αναξίμανδρο. Σημαντική πρόοδο στη μελέτη των ζώντων οργανισμών έχουμε με τον Εμπεδοκλή και τους Ατομικούς, όπου κανείς μπορεί να μιλήσει και για αρχή χημείας. Οι γνώσεις αυτές συστηματοποιούνται και επεκτείνονται στον πλατωνικό Τίμαιο και στα βιολογικά έργα του Αριστοτέλη. Φυσική με την έννοια της θεωρίας της κίνησης έχουμε μόνο στο επίπεδο της μεθοδολογικής προσέγγισης με τον Αναξαγόρα και κυρίως με τον Δημόκριτο. Η φυσική επιστήμη απορρίπτεται από τον Πλάτωνα ως αδύνατη, με το επιχείρημα ότι δεν μπορεί να υπάρξει οποιαδήποτε τάξη στον κόσμο των μεταβαλλόμενων αισθητών όντων. Αποκαθίσταται από τον Αριστοτέλη ως επιστήμη ανώτερη από τα μαθηματικά και κατώτερη από τη μεταφυσική, γίνεται όμως φιλοσοφία της φύσης, μια μελέτη των βασικών φυσικών εννοιών (κίνηση, αίτιο, χρόνος, τόπος, συνεχές κ.ο.κ.). από την οποία απουσιάζουν η συστηματική παρατήρηση και οι μετρήσεις.
 
Η σύντομη επισκόπηση που επιχειρήσαμε δείχνει ότι στις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ. έχει ήδη επιτευχθεί σημαντική πρόοδος σε επιλεγμένους κλάδους των επιστημών. Είναι γεγονός – σημείο που έχει πολλές φορές επισημανθεί ως χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής σκέψης- ότι αναπτύσσονται εκείνοι οι κλάδοι που δεν εξαρτώνται ιδιαίτερα από τη συστηματική παρατήρηση και τον πειραματισμό και, κατά συνέπειαν, προσφέρονται περισσότερο για την οργάνωσή τους σε παραγωγικά θεωρητικά συστήματα. Η γνωστική βεβαιότητα που προσφέρει το παραγωγικό (και μάλιστα αξιωματικό) σύστημα θα οδηγήσει τον Πλάτωνα να ξεχωρίσει από το σύνολο των επιστημών μία περιορισμένη ομάδα, τις οποίες θα αποκαλέσει «μαθήματα» -δηλαδή μαθηματικά- και θα τις καθιερώσει ως το υπόδειγμα της έγκυρης γνώσης. Οι επιστήμες αυτές είναι η αριθμητική, η γεωμετρία, η στερεομετρία. η αστρονομία και η αρμονική. Το ενδιαφέρον είναι ότι η αναμφισβήτητη εμπειρική συνιστώσα της αστρονομίας ή της αρμονικής παραμερίζεται χωρίς μεγάλο δισταγμό. προ- κειμένου να τονιστεί η υπεροχή του αξιωματικού στοιχείου. Παρά τις δειλές αντιρρήσεις του Αριστοτέλη, η αστρονομία και η αρμονική θα παραμείνουν σε όλη την ελληνική αρχαιότητα ενταγμένες στα μαθηματικά και όχι στη φυσική.
 
Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμη μια παρένθεση ετυμολογικής φύσης.
 
Κάνουμε λόγο για «επιστήμες» και για «επιστημονική γνώση», για «μαθηματικά» και «μαθηματικούς κλάδους». Η ιστορία της καθιέρωσης αυτών των όρων είναι αρκετά διαφωτιστική.
 
Η λέξη επιστήμων (από το ἐπίσταμαι=γνωρίζω καλά πώς να πράξω κάτι) υπάρχει ήδη άπαξ στον Όμηρο (Οδύσσεια β 374, ἐπιστήμων βουλῇ τε νόῳ τε) και σημαίνει «γνώστης». «συνετός», όπως αργότερα στον Σοφοκλή, τον Θουκυδίδη και τους ρήτορες. Στον Πλάτωνα διατηρείται η παλιά έννοια, εμφανίζεται όμως και η ειδική νεώτερη («κάτοχος εντελούς γνώσεως», LS). το αντίθετο του δοξαστής. ‘Επιστήμη αρχικά σημαίνει καλή γνώση με την έννοια της εμπειρίας, της δεξιότητας, στη συνέχεια εν γένει γνώση (Σοφοκλής Αντιγόνη 721, πάντ’ ἐπιστήμης πλέως). για να πάρει μόνο στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη την αυστηρότερη σημασία της έγκυρης ειδικής γνώσης, που αντιδιαστέλλεται αφενός στην τέχνην και την εμπειρίαν και αφετέρου στην δόξαν. Το επίθετο επιστημονικός εμφανίζεται για πρώτη φορά στον Αριστοτέλη.
 
Η λέξη επιστήμη επομένως (και τα παράγωγά της) αποκτά το ειδικό της νόημα μόλις στις αρχές του 4ου αιώνα, σε μια διαδικασία που αρχίζει με τον Πλάτωνα και ολοκληρώνεται με τον Αριστοτέλη. Το γεγονός αυτό σημαίνει ότι την ίδια εποχή συνειδητοποιείται η ανάγκη να οριοθετηθεί ένα πεδίο ειδικής γνώσης μέσα στο σύνολο των δεδομένων γνώσεων, τεχνών και δεξιοτήτων.
 
Το ίδιο μπορεί να διαπιστώσει κανείς με τη λέξη μάθημα. που προέρχεται από το μανθάνω και έχει αρχικά τη σημασία της εν γένει μάθησης (Ηρόδοτος, Σοφοκλής), στη συνέχεια σημαίνει επιπλέον την παιδεία, τη διδαχή και τη γνώση (Αριστοφάνης. Θουκυδίδης. Ισοκράτης) και μόνο στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη εξειδικεύεται η σημασία της για να καλύψει τους μαθηματικούς κλάδους. Τη λέξη μαθηματικός τη βρίσκουμε για πρώτη φορά στον Πλάτωνα τόσο με την έννοια του ικανού για μάθηση, που είναι η πρωταρχική της σημασία, όσο βέβαια κυρίως με την ειδική νεώτερη έννοια.
 
Φθάνουμε επομένως στο ίδιο συμπέρασμα από άλλο δρόμο. Η κρίσιμη στιγμή για την οριοθέτηση της επιστήμης ως ειδικής έγκυρης γνώσης είναι οι αρχές του 4ου αιώνα, και η οριοθέτηση αυτή συντελείται ακριβώς μέσα στο πλατωνικό έργο.
 
III
 
Ας περάσουμε λοιπόν στα ίδια τα πλατωνικά κείμενα και ας αναλύσουμε τον τρόπο με τον οποίο ορίζει ο Πλάτων την επιστήμη.
 
Στο διαλογικό πλαίσιο των πλατωνικών έργων η ερώτηση που υποβάλλει ο Σωκράτης για το κριτήριο της επιστημονικής γνώσης – τι είναι επιστήμη; – απαντιέται στε­ρεότυπα από τον εκάστοτε συνομιλητή του με επίκληση της χρησιμότητας και της ωφέλειάς της για τους ανθρώπους: επιστημονική γνώση είναι η χρήσιμη γνώση· σπουδαιότερη επιστήμη είναι η χρησιμότερη.
 
Η απάντηση αυτή επιτρέπει στον Σωκράτη να επισημάνει το θεμελιώδες λάθος των ανθρώπων, και να εισαγάγει τη διάκριση τέχνης και επιστήμης.
 
«Δεν ήταν αυτό που εγώ ζητούσα, φίλε Πρώταρχε, δηλαδή ποια τέχνη ή ποια επιστήμη διαφέρει από όλες τις άλλες γιατί είναι η μεγίστη και η άριστη και αυτή που μας ωφελεί περισσότερο, αλλά ποια είναι αυτή που αναζητεί τη σαφήνεια και την ακρίβεια και την πληρέστερη αλήθεια (τίς ποτε τό σαφές καί ταἀκριβές καί τό ἀληθέστατον ἐπισκοπεῖ). ακόμη και αν η ίδια δεν θεωρείται σπουδαία κι αν ελάχιστα μας ωφελεί – αυτό είναι που ζητούμε» (Φίληβος 58bc).[2] Κριτήριο επομένως της επιστημονικής γνώσης είναι η αλήθεια που εμπεριέχει, και η αλήθεια συνδέεται με τις έννοιες της σαφήνειας και της ακρίβειας, ενώ δεν έχει καμιά σχέση με τη χρησιμότητα. Η δυνατότητα τώρα της αλήθειας και της βεβαιότητας μιας επιστήμης εξαρτάται κατά τον Πλάτωνα από τη σταθερότητα και τη μη-μεταβλητότητα του αντικειμένου της.
 
Ο ερευνητής της φύσης, ο κριτής των ανθρώπων και των θεσμών, ασχολείται εξ ορισμού με οντότητες συνεχώς μεταβαλλόμενες.
 
«Πώς λοιπόν θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε κάτι σαφές και σύμφωνο με την ακριβέστατη αλήθεια για πράγματα που ουδέποτε είχαν, έχουν ή θα έχουν τίποτε το σταθερό και αμετάβλητο… Για όσα πράγματα λοιπόν δεν κατέχουν τα ίδια ούτε την ελάχιστη βεβαιότητα, πώς εμείς θα αποκτούσαμε το οτιδήποτε βέβαιο;[3]… Για μας επομένως το βέβαιο και το καθαρό και το αληθές βρίσκεται σε όσα. είναι αιώνια αμετάβλητα και αναλλοίωτα. ή σε εκείνα που είναι περισσότερο συγγενή με αυτά» (Φίληβος 59a-c).
 
Άρα η αλήθεια πρέπει να αναζητηθεί κατ’ αρχήν στον κόσμο των Ιδεών (στα όντα που είναι «αιώνια αμετάβλητα και αναλλοίωτα»). και κατά δεύτερο λόγο στο σύμπαν των συγγενών με τις Ιδέες οντοτήτων. Και συγγενείς με τις Ιδέες οντότητες είναι για τον Πλάτωνα οι μαθηματικές σχέσεις και τα μαθηματικά μεγέθη, αφού μοιράζονται κάτι από τη σταθερότητα: και την ακινησία τους.[4] Σαφής, ακριβής και άρα αληθής γνώση είναι η διαλεκτική (με την πλατωνική έννοια της πραγματικής φιλοσοφίας, της επιστήμης των Ιδεών), και στη συνέχεια οι μαθηματικές επιστήμες. Αντιθέτως η γυμναστική. η μουσική και όλες οι τέχνες δεν μετέχουν στην αλήθεια, γιατί ασχολούνται με μεταβλητά αντικείμενα.·[5]
 
Σε μια πρώτη προσέγγιση, είναι σαφές ότι ο διαχωρισμός της επιστήμης από την τέχνη εμπεριέχει ένα αξιολογικό στοιχείο. Η επιστημονική γνώση, δηλαδή η γνώση των Ιδεών και των μαθηματικών οντοτήτων, είναι ανώτερη από την τεχνική δεξιότητα, και η καλλιέργεια των επιστημών αποτελεί πρωταρχικό καθήκον τόσο για το άτομο όσο και για την πολιτεία.
 
Η ερμηνεία αυτή είναι σωστή, είναι όμως φτωχή για να εκφράσει όλη την πολυπλοκότητα της πλατωνικής σκέψης. Τον Πλάτωνα δεν τον ενδιαφέρει η γνώση για τη γνώση. 0 ιδεώδης τόπος ανθρώπου για τον Πλάτωνα, όπως για την ελληνική σκέψη των κλασσικών χρόνων, δεν είναι ο απομονωμένος από τον κόσμο σοφός, δεν είναι ο αφαιρετικός επιστήμων και ο μαθηματικός. Ιδεώδης τόπος ανθρώπου παραμένει πάντοτε ο συνετός και δίκαιος πολιτικός – η πλατωνική φιλοσοφία είναι κατ’ αρχήν πολιτική φιλοσοφία. Όταν λοιπόν ο Πλάτων ορίζει την αλήθεια ως κριτήριο οριοθέτησης της επιστήμης από την τέχνη, η οριοθέτηση αυτή δεν έχει σκοπό να υποβαθμίσει την τέχνη. Υπάρχουν τέχνες ιδιαίτερα σημαντικές και χρήσιμες, απόλυτα σεβαστές από όλους, και κρίσιμες για τον οργάνωση της πολιτείας: η μουσική, η αρχιτεκτονική, η ιατρική, η ρητορική και. πάνω απ’ όλες. η πολιτική τέχνη, με την προϋπόθεση βέβαια ότι ασκούνται σωστά. Η εκτίμηση του Πλάτωνα για τις τέχνες φαίνεται άλλωστε και από το γεγονός ότι προς το τέλος της ζωής του θα παρουσιάσει τον Θεό Πλάστη του σύμπαντος με την μορφή «δημιουργού», δηλαδή χειρώνακτα τεχνίτη, στην υποβλητική εξιστόρηση του Τίμαιου.
 
Η επιστημονική γνώση από την άλλη πλευρά είναι πράγματι η μοναδική γνώση που έχει πρόσβαση στην αλήθεια. Το σημαντικό όμως για τον Πλάτωνα δεν είναι η ανακάλυψη της αλήθειας, αλλά η αξιοποίηση της ανακαλυφθείσας αλήθειας για τη βελτίωση της πολιτείας και την κατάχτηση της ευδαιμονίας. Ο φιλόσοφος βασιλιάς της ιδανικής πολιτείας 6α ασκηθεί 10 χρόνια στις μαθηματικές επιστήμες (Πολιτεία 537cd) και 5 στη διαλεκτική (539e) για να κατακτήσει την πραγματική φιλοσοφία και να εξοπλιστεί έτσι με τα κατάλληλα εφόδια για να διοικήσει δίκαια και συνετά. Πριν ωστόσο του ανατεθούν τα καθήκοντά του θα χρειαστούν άλλα 15 χρόνια εμπειρίας για να δοκιμάσει τα διανοητικά του όπλα στην εξάσκηση της εξουσίας (540a). Η σωστή ρητορική στον Φαίδρα δεν είναι αυτή που απλώς έχει την ικανότητα να πείθει, αλλά αυτή που αξιοποιεί τη «γνώση του σύμπαντος» για να πείσει προς την κατεύθυνση της αλήθειας (2(ii)d-‘270c). Η παρατήρηση της ρυθμικής κίνησης των ουρανίων σωμάτων στον Τίμαιο μάς οδηγεί στη σύλληψη της έννοια·; του χρόνου και του αριθμού, δηλαδή στη φιλοσοφία. και η γνώση αυτή μας επιτρέπει να ομαλοποιήσουμε τις άναρχες κινήσεις και της δικής μας ψυχής ώστε να προσεγγίσουμε την ευδαιμονία (47a-c). Στην αλληγορία του σπηλαίου της Πολιτείας ο απελευθερωμένος δεσμώτης που ανεβαίνει στο φως και επικοινωνεί με την Ιδέα του αγαθού, δεν εκπληρώνει την αποστολή του παρά μόνο όταν επιστρέψει στα σκοτάδια του σπηλαίου για να διαφωτίσει και τους άλλους δεσμώτες.[6]
 
IV
 
Αυτό που προσπάθησα να δείξω ως εδώ είναι ότι ο Πλάτων. αν και είναι πάντοτε προσανατολισμένος προς την πολιτική και την ηθική, είναι απόλυτα ενήμερος για τις επιστημονικές εξελίξεις της εποχής του. και μάλιστα επεμβαίνει αποφασιστικά στο επιστημολογικό επίπεδο περιορίζοντας το πεδίο της έγκυρης γνώσης σε εκείνους τους κλάδους που έχουν πρόσβαση στην αλήθεια και διέπονται από σαφήνεια και ακρίβεια. Κατά την γνώμη του. τέτοιοι κλάδοι είναι μόνο οι μαθηματικές επιστήμες γιατί, ακριβώς επειδή αναφέρονται σε οντότητες αμετάβλητες, μπορούν να πάρουν τη μορφή σταθερού αξιωματικού συστήματος.
 
Πιστεύω ωστόσο ότι η σχέση του Πλάτωνα με τις μαθηματικές επιστήμες είναι ακόμη πιο ουσιαστική. Η βαθμιαία εξοικείωσή του με τα μαθηματικά θα οδηγήσει σε μετασχηματισμό της ίδιας της πλατωνικής φιλοσοφίας.
 
Οι ειδικοί διακρίνουν τρεις φάσεις στην ανάπτυξη της πλατωνικής φιλοσοφίας. Εντελώς σχηματικά, οι πρώιμοι απορητικοί διάλογοι διέπονται από το σωκρατικό πνεύμα. Στους μέσους ή διαλόγους της ωριμότητας εκτίθεται η πλατωνική θεωρία των Ιδεών. Τέλος στους ύστερους διαλόγους ο Πλάτων κατά κάποιον τρόπο προσγειώνεται από το ιδεατό βασίλειο στον πραγματικό, φυσικό και ανθρώπινο, κόσμο.
 
Θα προσπαθήσω να δείξω ότι τα μαθηματικά και η αστρονομία παίζουν καταλυτικό ρόλο για τη διαμόρφωση αντιστοίχως της δεύτερης και της τρίτης φάσης της πλατωνικής φιλοσοφίας.
 
Στο πλατωνικό έργο δεν υπάρχει διάλογος αφιερωμένος στα μαθηματικά. Σε πολλά ωστόσο πλατωνικά χωρία αναφέρονται οι πρόσφατες μαθηματικές ανακαλύψεις (ασύμμετρα μεγέθη, τρεις μαθηματικοί μέσοι, κανονικά στερεά). χωρίς καμία διάθεση κριτικής, ενώ υπάρχει διάχυτος ο θαυμασμός για τις επιτεύξεις των μαθηματικών.
 
Στην περίοδο της συγγραφής της Πολιτείας ο Πλάτων θα πρέπει να είχε φθάσει σε βαθειά γνώση των μαθηματικών της εποχής του και να είχε προβεί στην απόλυτα θετική αποτίμησή τους. αφού στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα της ιδανικής του πολιτείας αφιερώνει 10 ολόκληρα χρόνια της εκπαίδευσης των μελλοντικών του κυβερνητών στην αποκλειστική μελέτη των μαθηματικών επιστημών αποκλείοντας κατά το ίδιο χρονικό διάστημα οποιαδήποτε άλλη μελέτη. ακόμη και τη φιλοσοφία.
 
Ο λόγος που επικαλείται ο Πλάτων για την ενδελεχή σπουδή των μαθηματικών είναι πολιτικός και γνωστικός. Η κυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να ανατεθεί στους γνώστες, δηλαδή στους φιλοσόφους, γιατί είναι οι μόνοι που γνωρίζουν πώς να κυβερνήσουν έχοντας ταυτοχρόνως αντιληφθεί ότι υπάρχει και καλύτερη ζωή από τη ζωή του πολιτικού (52lb). Η καλύτερη ζωή είναι η ζωή της αληθινής φιλοσοφίας, η «περιαγωγή της ψυχής από το σκοτάδι στο αληθινό φως, η επάνοδος τοῦ ὄντος» (521c). Η κατάκτηση όμως αυτής της ζωής δεν επιτυγχάνεται αμέσως· προετοιμάζεται από μια συστηματική αγωγή, που στο πιο κρίσιμο και επίπονο στάδιο της καταλήγει στην εκμάθηση των μαθηματικών κλάδων. Αναζητούμε, δηλώνει ο Σωκράτης, ένα «μάθημα» χρήσιμο σε μελλοντικούς κυβερνήτες, «ένα μάθημα που να έχει τη δύναμη να ελκύει την ψυχή από το γίγνεσθαι στο ον (μάθη­μα ψυχῆς ὁλκόν ἀπό τοῦ γινομένου ἐπί τό ὄν)» (521 d). Και το βρίσκουμε στα μαθηματικά. Η αυστηρή παραγωγική δομή των μαθηματικών προετοιμάζει το πνεύμα για να απεξαρτηθεί από τον κίβδηλο κόσμο των φαινομένων, των δοξασιών και των επιθυμιών (από αυτόν τον «βαρβαρικόν βόρ­βορον». 533d). και για να αντιληφθεί ότι η πραγματική γνώ­ση είναι καθαρή νόηση. Η μελέτη των μαθηματικών ανήκει στα «ἀγωγά πρός ἀλήθειαν» (525c) και τα «μεταστρεπτικά ἐπί τήν τοῦ ὄντος θέαν» (525a) μαθήματα, «από τη φύση της οδηγεί στη νόηση, γιατί μας ελκύει με κάθε τρόπο προς την ουσία, αν και κανείς δεν την μεταχειρίζεται σωστά» (523a).
 
Τέτοιου είδους κρίσεις, ιδίως η τελευταία νύξη. δείχνουν κάτι περισσότερο από τον θαυμασμό του Πλάτωνα προς τα μαθηματικά της εποχής του. Ο Πλάτων γνωρίζει τις μεθόδους των μαθηματικών, δείχνει μάλιστα ικανός να επέμβει κριτικά στη χρησιμοποίηση αυτών των μεθόδων, να αναδείξει τη σημασία τους. ακόμη και να τις ενσωματώσει δημιουργικά στη δική του φιλοσοφία.
 
Οι μελετητές του πλατωνικού έργου περιγράφουν την ωρίμανση της πλατωνικής φιλοσοφίας που συντελείται με τους διαλόγους της μέσης περιόδου ως μετάβαση από τις τεχνικές του σωκρατικού ελέγχου των πρώιμων διαλόγων στη λεγόμενη υποθετική μέθοδο.
 
Οι πρώιμοι ή σωκρατικοί διάλογοι είναι ως γνωστόν απορητικοί. Ο Σωκράτης, πιστός στο δόγμα του «οὐδέν οἶδα». περιορίζεται στην εκμαίευση από τους συνομιλητές του της αντίθετης θέσης από αυτήν που αρχικώς με βεβαιότητα εμφανίζονται να υποστηρίζουν σε βασικά ηθικά ερωτήματα της μορφής «τι είναι η οσιότητα, η ανδρεία, η δύναμη, η αρετή κ.ο.κ.». Ο Πλάτων δεν επιτρέπει στον Σωκράτη να προβάλει κάποιες θετικές απόψεις· τον παρουσιάζει να παροτρύνει απλώς τον συνομιλητή του να διατυπώσει αυτά που όντως πιστεύει,[7] και ικανοποιείται μόνον όταν ο ίδιος ο συνομιλητής του αντικρούει την αρχική του πεποίθηση. Με τον σωκρατικό έλεγχο θα λέγαμε ότι έχουμε πρόοδο προς την αλήθεια μόνο στο μέτρο που απομακρυνόμαστε από το λάθος. Η μέθοδος αυτή. η τόσο γοητευτική, είναι σαφές ότι δεν μπορεί να προσφέρει γνωστική βεβαιότητα. Αυτός θα πρέπει να είναι και ο λόγος για τη βαθμιαία εγκατάλειψή της με την ωρίμανση της πλατωνικής φιλοσοφίας.[8]
 
Η φιλοσοφική υποθετική μέθοδος τώρα, που αντικαθιστά τον σωκρατικό έλεγχο στους μέσους διαλόγους, δεν είναι παρά η υιοθέτηση της αξιωματικής μεθόδου των μαθηματικών και η εφαρμογή της σε ηθικά και γνωστικά προβλήματα. Ότι ο Πλάτων γνωρίζει καλά την αξιωματική μέθοδο των μαθηματικών φαίνεται από το ακόλουθο χωρίο της Πολιτείας.
 
«Ξέρεις, υποθέτω, ότι αυτοί που ασχολούνται με τις γεωμετρίες. με τις αριθμητικές και τα παρόμοια, θέτουν ως αρχές (ὑποθέμενοι) το περιττό και το άρτιο, κάποια σχήματα, τα τρία είδη γωνιών κ.ο.κ. ανάλογα με αυτό που επιζητούν, και τα θεωρούν αυτά ως γνωστά, τα μεταχειρίζονται ως υποθέσεις (ποιησάμενοι ὑποθέσεις αὐτά), δεν αξιώνουν καμία δικαιολόγηση γι’ αυτά ούτε από τους εαυτούς τους ούτε από τους άλλους εκλαμβάνοντάς τα ως προφανή σε όλους, και ξεκινώντας από αυτά περνούν έπειτα στα υπόλοιπα και καταλήγουν με λογική συνέπεια (ὁμολογουμένως) σε εκείνο που από την αρχή ήθελαν να αποδείξουν» (510cd).
 
Ο άμεσος συσχετισμός της μαθηματικής μεθόδου με τη φιλοσοφική διαλεκτική είναι εμφανής στο 6ο και το 7ο βιβλίο της Πολιτείας, ιδίως στην περίφημη μεταφορά της «γραμμής» (509d-511e). Περισσότερο όμως ενδιαφέρον πιστεύω ότι έχει η διερεύνηση των μαθηματικών χωρίων πρωιμότερων διαλόγων, όπου πρωτοεμφανίζεται το ενδιαφέρον του Πλάτωνα για τα μαθηματικά. Θα σταθώ σε δύο κείμενα της λεγόμενης μεταβατικής περιόδου. Στα κείμενα αυτά φαίνεται ο θαυμασμός, και ως έναν βαθμό η αμηχανία, του Πλάτωνα απέναντι στις επιτεύξεις των μαθηματικών στο επίπεδο της μεθόδου. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι ο Πλάτων δεν διστάζει να δηλώσει ευθέως ότι η φιλοσοφία πρέπει να υιοθετήσει την επιτυχημένη μέθοδο των μαθηματικών.
 
Το πρώτο κείμενο βρίσκεται στον Μένωνα. Τα θέμα του Μένωνα είναι το σωκρατικό στερεότυπο ερώτημα αν η αρετή είναι διδακτή. II διαπραγμάτευση ωστόσο είναι διαφορετική από τους πρώιμους διαλόγους, καθώς ο διάλογος είναι γεμάτος γεωμετρικά παραδείγματα και ορισμούς. Ένα από αυτά μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα.
 
«Ας μου επιτρέψεις λοιπόν. Μένων. να επέμβω και να θέσω το πρόβλημα αν η αρετή είναι διδακτή ή όχι ερευνώντας το ἐξ ὑποθέσεως. Με το «ἐξ ὑποθέσεως» αναφέρομαι στον τρόπο με τον οποίον εξετάζουν συχνά τα θέματά τους οι γεωμέτρες. Όταν ερωτηθούν. για παράδειγμα, σε σχέση με ένα επίπεδο σχήμα, αν το σχήμα αυτό μπορεί να εγγράφει σε κύκλο με τη μορφή τριγώνου, αυτοί μπορεί να απαντήσουν ως εξής: Δεν γνωρίζω ακόμη αν το επίπεδο αυτό σχήμα μπορεί να εγγράψει σε κύκλο νομίζω όμως ότι μια ορισμένη υπόθεση θα ήταν χρήσιμη γι’ αυτόν τον σκοπό… Έτσι κάνοντας μια υπόθεση (ὑποθέμενος). θα σας πω τι συνάγεται από αυτήν σε σχέση με την εγγραφή του δεδομένου επιπέδου σχήματος στον κύκλο – αν η εγγραφή του είναι δυνατή ή όχι. Το ίδιο λοιπόν ας κάνουμε και εμείς για την αρετή. Εφόσον δεν γνωρίζουμε ούτε τι είναι ούτε τι λογής είναι, ας εξετάσουμε αν είναι διδακτή η αρετή ή όχι ξεκινώντας από μιαν υπόθεση (ὑποθέμενοι αὐτό σκοποῦμεν). Θα θέσουμε το θέμα ως εξής: εφόσον η αρετή ανήκει στις οντότητες που σχετίζονται με την ψυχή. θα είναι κάτι που διδάσκεται ή όχι; Το πρώτο που πρέπει να εξετάσουμε είναι το αν η αρετή είναι γνώση (ἐπιστήμη) ή είναι κάτι διαφορετικό· και στη συνέχεια, αν αυτό σημαίνει ότι είναι διδακτή ή όχι» (86e-87b).
 
Το γεωμετρικό παράδειγμα είναι αρκετά τεχνικό και. κατά τον Πλαστό, επιλέγεται επίτηδες.[9] Ο Πλάτων θέλει να τονίσει ότι η γεωμετρία είναι δύσκολη επιστήμη, δεν είναι προσιτή στον καθένα αλλά απαιτεί ειδικές νοητικές προδιαγραφές. μελέτη και αφοσίωση.[10] Με τον τρόπο που είναι διατυπωμένο το γεωμετρικό πρόβλημα, δεν γίνεται εύκολα κατανοητό. Για τις δικές μας ωστόσο ανάγκες αρκεί η διασάφηση της υιοθετούμενης μεθόδου – και εδώ τα πράγματα είναι αρκετά σαφή. Ο Σωκράτης ορίζει την «ἐξ ὑποθέσεως» έρευνα ως αντικατάσταση μιας προβληματικής πρότασης Α με μια άλλη γενικότερη πρόταση Β («υπόθε­ση»). τέτοια ώστε η Α να αληθεύει αν η Β είναι αληθής.
 
H εφαρμογή που προτείνεται στην ηθική φιλοσοφία είναι η εξής: η προβληματική πρόταση Α είναι η πρόταση «η αρετή είναι διδακτή», η κατάφαση δηλαδή του κεντρικού φιλοσοφικού ερωτήματος του Μένωνα. Η υπόθεση που προτείνει ο Σωκράτης είναι η νέα πρόταση Β «η αρετή είναι γνώση». Είναι προφανές ότι αν η αρετή είναι γνώση, τότε η αρετή, ως γνώση, είναι διδακτή, δηλαδή αν η υπόθεση R αποδειχθεί σωστή τότε θα ισχύει και το ζητούμενο (η πρόταση Α).
 
Ο διάλογος τελειώνει μετά από αρκετά μεγάλη συζήτηση χωρίς ουσιαστικές λύσεις. Δεν είναι απολύτως σαφές αν ο Σωκράτης πέτυχε να αποδείξει την υπόθεσή του και. κα­τά συνέπειαν, το αρχικό του ζητούμενο. Το σημαντικό όμως για μας είναι ότι βρισκόμαστε πολύ μακριά από τον σωκρατικό έλεγχο. Βλέπουμε για πρώτη φορά σε πλατωνικό κείμενο -καθώς ο Μένων προηγείται κατά γενική ομολογία του Φαίδωνα και της Πολιτείας- μια νέα μέθοδο ανάλυσης των παραδοσιακών φιλοσοφικών προβλημάτων, μια μέθοδο που δηλώνει ευθέως τη μαθηματική της προέλευση.
 
Το δεύτερο κείμενο βρίσκεται στον Φαίδωνα. Κατά μια έννοια είναι ακόμη πιο εντυπωσιακό, γιατί εντάσσεται σε ένα κρίσιμο αυτοβιογραφικό χωρίο, όπου ο Σωκράτης-Πλάτων περιγράφει πώς απογοητεύτηκε από την γνωριμία του με την προσωκρατική έρευνα των αιτίων και πώς έφθασε να προτείνει με μορφή υπόθεσης τα ίδια τα θεμέλια της θεωρίας των Ιδεών. Συγκεκριμένα αποφασίζει να κάνει δύο. τολμηρές πραγματικά, «υποθέσεις», δύο «υποθέσεις» που καθόρισαν τη μοίρα της φιλοσοφίας. Η πρώτη «υπόθεση» είναι ότι υπάρχουν Ιδέες, και η συμπληρωματική της δεύτερη «υπόθεση» ότι τα επιμέρους αισθητά μετέχουν στην αντίστοιχη Ιδέα.
 
«Εν πάση περιπτώσει. μ’ αυτόν τον τρόπο ξεκίνησα: κάθε φορά δέχομαι ως αρχή (ὑποθέμενος) εκείνον τον λόγο που κρίνω ισχυρότερο. Όσα τώρα πράγματα πιστεύω ότι είναι σύμφωνα μ’ αυτόν. τα δέχομαι ως αληθή, είτε πρόκειται για αναζήτηση αιτίας είτε για οτιδήποτε άλλο… Υποθέτω λοιπόν ότι το Ωραίο, αυτό καθ’ εαυτό. υπάρχει (ὑποθέμενος εἶναι τι καλόν αὐτό καθ’ αὐτό). όπως υπάρχει και το Αγαθό και το Μεγάλο και όλα τα άλλα… Εξέτασε τώρα αυτό που έρχεται αμέσως μετά από την ύπαρξη εκείνων και σκέψου αν συμφωνείς μαζί μου. Αν υπάρχει κάποιο άλλο ωραίο πράγμα εκτός από το καθ’ εαυτό Ωραίο, έχω την εντύπωση ότι είναι ωραίο μόνο και μόνο επειδή μετέχει στο απόλυτο Ωραίο (μετέχει ἐκείνου τοῦ καλοῦ). Και το ίδιο ισχύει για όλα τα άλλα…
 
Αν τώρα πάλι έρθει κανείς και σου δηλώσει ότι αποδέχεται πλήρως αυτήν την υπόθεση, εσύ θα τον παρακάμψεις και δεν θα αποκριθείς παρά μόνο αφού εξετάσεις αν όσα προκύπτουν από αυτήν την υπόθεση συμφωνούν μεταξύ τους ή αντιφάσκουν. Αν μάλιστα χρειαστεί να δώσεις λόγο και για την ίδια την υπόθεση, θα το κάνεις με τον ίδιο τρόπο: θα αποδεχθείς πάλι μια άλλη υπόθεση (ἄλλην ὑπόθεσιν ὑποθέμενος). αυτήν που θα σου φανεί καλύτερη από τις ανώτερες (άνωθεν) υποθέσεις. έως ότου φτάσεις σε κάτι ικανοποιητικό» ( Φαίδων 99d κ.ε).
 
Ο Πλάτων δείχνει να γνωρίζει ότι η θεωρία των Ιδεών είναι ένα μεταφυσικό δόγμα, η αλήθεια του οποίου, αυστηρά μιλώντας. δεν μπορεί να αποδειχθεί. Στους πλατωνικούς διαλόγους όποτε πρόκειται να γίνει μνεία των Ιδεών, οι συνομιλητές θεωρούν την ύπαρξή τους δεδομένη. Πουθενά στο πλατωνικό έργο δεν υπάρχει απόδειξη της ύπαρξης των Ιδεών.[11]Αν λοιπόν δεν μπορεί να υπάρξει απόδειξη των Ιδεών, μπορούμε τουλάχιστον να λειτουργήσουμε όπως οι μαθηματικοί, οι οποίοι θέτουν ως αξίωμα ή ως υπόθεση μια εύλογη αλλά αναπόδεικτη θέση και εξετάζουν τις συνέπειες που προκύπτουν απ’ αυτήν. Λυτό που υποστηρίζει στον Φαίδωνα ο Σωκράτης είναι ότι η «υπόθεση» των Ιδεών εί­ναι η μοναδική ικανοποιητική Θεωρία που διαθέτουμε για να προσδιορίσουμε τις αιτίες των πραγμάτων.
 
Η πλήρης αφομοίωση των μαθηματικών επιστημών θα ολοκληρωθεί στην Πολιτεία. Τώρα μάλιστα ο Πλάτων αισθάνεται ικανός για να προχωρήσει και σε κριτική της μαθηματικής γνώσης, δείχνοντας τα όρια της υποθετικής μεθόδου. Η πραγματική φιλοσοφία ξεκινά εκεί που σταματούν τα μαθηματικά, είναι στην ουσία υπέρβαση των μαθηματικοί και ολοκλήρωση της αυστηρής παραγωγικής τους λογικής. Η βασική της διαφορά είναι ότι δεν δεσμεύεται από αξιώματα, τα οποία δεν μπορεί να αιτιολογήσει (λόγον διδόναι αὐτῶν, 533c), αλλά φθάνει στα πραγματικά θεμέλια της σκέψης, στο «τέλος τού νοητού» (53‘2b). Στη διαλεκτική τα αξιώματα (οι «υποθέσεις») «δεν εκλαμβάνονται ως αρχές αλλά ως πραγματικές υπο-θέσεις. λειτουργούν σαν εφαλτήρια για να ανεβεί ο Λόγος μέχρι την ανυπόθετη αρχή του παντός και. αφού την αγγίξει, να στηριχθεί στα στηρίγματά της και πάλι να κατεβεί ως των καθαρών Ιδεών. χωρίς καμία προσφυγή στα αισθητά (511 be). Παρά τις κριτικές παρατηρήσεις, είναι εμφανές ότι η προγραμματική μέθοδος της πλατωνικής διαλεκτικής οικοδομείται επάνω στη λογική των μαθηματικών.
 
V
 
Η αξιωματική δομή των μαθηματικών λειτουργεί λοιπόν ως υπόδειγμα για τη θεμελίωση της θεωρίας των Ιδεών, όταν ο Πλάτων αντιλαμβάνεται τις γνωστικές αδυναμίες του σωκρατικού ελέγχου και αποφασίζει να οικοδομήσει το δικό του φιλοσοφικό σύστημα στους μέσους διαλόγους. Ισχυρίζομαι ότι και στην τελευταία στροφή της πλατωνικής φιλοσοφίας ρόλο καταλύτη παίζει πάλι μια μαθηματική επιστήμη. αυτή τη φορά η αστρονομία.[12]
 
Ο τρόπος αντιμετώπισης της αστρονομίας στους μέσους διαλόγους είναι αμφίσημος. Η αστρονομία αναγνωρίζεται ως άξιο διδαχής μάθημα, με τη μορφή όμως μιας ιδεατής κινηματικής, ως η  μελέτη των ομαλώς κινουμένων όγκων, ενώ το παρατηρησιακό της κομμάτι απορρίπτεται. Η παραίνεση του Πλάτωνα στους αστρονόμους είναι να «αφήσουν κατά μέρος τα ουράνια φαινόμενα, αν θέλουν, καλλιεργώντας την αληθινή αστρονομία, να μετατρέψουν από άχρηστο σε χρήσιμο εκείνο το μέρος της ψυχής που μετέχει στη φρόνηση» (Πολιτεία 530bc). Η στάση αυτή εναρμονίζεται με την απέχθεια που επιδεικνύει αυτήν την εποχή ο Πλάτων προς τον αισθητό κόσμο της συνεχούς μεταβολής και της φθοράς, εναρμονίζεται με την απόρριψη της δυνατότητας θεμελίωσης μιας έγκυρης φυσικής επιστήμης.
 
Στο τέλος του 5ου αιώνα π.Χ.. σε μια σύντομη χρονική περίοδο, παρατηρείται συσσώρευση σημαντικών αστρονομικών πληροφοριών στον ελλαδικό χώρο. Οι γνώσεις αυτές θα πρέπει να άνοιξαν ένα νέο πεδίο ενδιαφέροντος και μελέτης, αλλά θα ενίσχυσαν αναμφίβολα και τα επιχειρήματα των διαφωτιστών του 5ου αιώνα κατά της παραδοσιακής θρησκείας και των κατεστημένων αξιών. Ο ουρανός έμοιαζε να χάνει το κόρος του ως έδρα της αιώνιας θεϊκής τάξης, καθώς στην ουσία όλες οι νέες γνώσεις δεν ήταν παρά αποκαλύψεις ανωμαλιών στην κίνηση των ουρανίων σωμάτων.
 
Ενδεικτική του νέου ρεύματος ιδεών θα πρέπει να θεωρηθεί η αστρονομική προσέγγιση του Δημόκριτου. Ήταν μια φιλοσοφική ιδιοποίηση των ουρανίων φαινομένων σύμφωνη με τις γενικές αρχές του μηχανιστικού υλισμού των Ατομικών. Ο ουρανός χάνει οποιαδήποτε ιδιαιτερότητα και γίνεται ένα ακόμη πεδίο που υπόκειται στη φυσική αναγκαιότητα. όπου δρουν οι ίδιες φυσικές δυνάμεις, έλξεις και δίνες που δρουν και στην επιφάνεια της Γης. Οι αστρονομικές ανωμαλίες δεν εκλαμβάνονται ως πρόβλημα αλλά απλώς ως φαινόμενο προς ερμηνεία. Η επιλογή του Δημόκριτου υπακούει σε ένα αίτημα φυσικής αιτιολόγησης, σε μία προσπάθεια να υποταχθούν και οι πλανητικές κινήσεις στην ἀνάγκη φύσεως. Οι πλανήτες εκτελούν μια κίνηση σύμφωνη με τη φυσική αναγκαιότητα, καθώς υποτάσσονται στην επίδραση μιας κοσμικής δίνης που εξηγεί τη βαθμιαία καθυστέρηση τους σε σχέση με τους απλανείς αστέρες. Η αστρονομία εντάσσεται στη φυσική και όχι στα μαθηματικά.
 
Σε έναν βαθμό η προσέγγιση του Πλάτωνα αποτελεί απάντηση στον μηχανιστικό υλισμό των Ατομικών και στην ασέβεια που αναπόφευκτα απορρέει από αυτόν. Στο αστρονομικό επίπεδο, η σύγκρουση της πλατωνικής και της δημοκρίτειας προσέγγισης εδράζεται στην εντελώς διαφορετική αποτίμηση του φαινομένου, του δεδομένου της παρατήρησης. Ενώ ο Πλάτων δεν θα διστάσει, να φθάσει στην υπερβολή προκειμένου να καταγγείλει την πλαστή εγκυρότητα των δεδομένων της όρασης, ο Δημόκριτος εκλαμβάνει το φαινόμενο κατά γράμμα.
 
Αυτά ισχύουν στους μέσους διαλόγους. Ωστόσο στο ύστερο πλατωνικό έργο η αντιμετώπιση της αστρονομίας αλλάζει ριζικά. Στον Τίμαιο ο Πλάτων θα παρουσιάσει τον δημιουργό του σύμπαντος με τη μορφή ενός γεωμέτρη και αστρονόμου. 0 δημιουργός βάζει σε απόλυτη τάξη τον ουρανό, χωρίς όμως τώρα να παραβλέπει τις ανωμαλίες της ορατής κίνησης των πλανητών. Οι ανώμαλες περιοδικές κινήσεις καταγράφονται λεπτομερούς, συστηματοποιούνται και ανάγονται σε ομαλές κυκλικές κινήσεις, όπως ακριβώς ένας ικανός γεωμέτρης θα ανέλυε μια κλειστή καμπύλη σε σύνθεση κύκλων. Ο Πλάτων ακολουθεί την αρχή (το αξίωμα) ότι η μόνη επιτρεπτή κίνηση στον ουρανό είναι η ομαλή κυκλική κίνηση – μια αρχή που 6α καθορίσει την μοίρα της μεταγενέστερης αστρονομίας μέχρι τον Kepler. Τώρα όμως έχει τη γνώση, τα μαθηματικά μέσα. που του επιτρέπουν να μετασχηματίσει μια πολύπλοκη περιοδική κίνηση σε σύνθεση ομαλών κυκλικών κινήσεων. Δεν υπάρχει λοιπόν κανένας λόγος να παρακάμψει τις ανωμαλίες του ουρανού αφού μπορεί να τις επιλύσει γεωμετρικά.
 
Αυτό που σίγουρα βλέπει ο παρατηρητής του ουρανού είναι ότι οι πλανήτες ακολουθούν την ημερήσια κίνηση του σύμπαντος. με τη διαφορά ότι βαθμιαία «μένουν πίσω» από τους απλανείς. Υπάρχουν δύο τρόποι να ερμηνευτεί το αναμφισβήτητο αυτό φαινόμενο. Ή θα σεβαστούμε το φαινόμενο και θα πούμε, όπως ο Δημόκριτος, ότι η ιδιαιτερότητα της κίνησης ενός πλανήτη είναι η καθυστέρησή του ως προς τους απλανείς, τους οποίους όμως κατά κανόνα ακολουθεί και από τους οποίους άρα εξαρτάται. Ή θα υπερβούμε το φαινόμενο και θα πούμε, όπως ο Πλάτων, ότι ο πλανήτης δεν υστερεί ως προς τους απλανείς αλλά κινείται με δύο ομαλές κινήσεις ταυτοχρόνως. με την κίνηση των απλανών και με την αυτόνομη δική του αντίθετη κίνηση. Στην πρώτη περίπτωση. στρεφόμαστε προς την αιτιολογία της ίδιας της ιδιαιτερότητας της κίνησης, ενώ στη δεύτερη αποκαλύπτουμε ότι η ανωμαλία της φαινομένης κίνησης είναι κίβδηλη.
 
Αν ο Πλάτων επιλέγει την αρχή της ανεξάρτητης κίνησης των πλανητών είναι γιατί είναι η μόνη που οδηγεί σε γεωμετρική επίλυση των κινηματικών προβλημάτων. Η αστρονομία γίνεται κλάδος των μαθηματικών. Η απόπειρα του Δημόκριτου, η οποία με τα σημερινά κριτήρια θα μπορούσε να θεωρηθεί δικαιολογημένη, αποδείχθηκε στείρα. Χρειάστηκαν 20 αιώνες για να ανανεωθεί το ενδιαφέρον για τις φυσικές εξηγήσεις του ουρανού με τον Νεύτωνα. Αντιθέτως, η αρχή της ανεξάρτητης κίνησης των πλανητών που καθιερώνει ο Πλάτων, αποδέσμευσε τους αστρονόμους από τα πολύπλοκα προβλήματα της φυσικής αιτιότητας και οδήγησε στην εκπληκτική κατασκευή της αρχαίας μαθηματικής αστρονομίας, του πρώτου επιστημονικού κλάδου της ανθρωπότητας. Αυτό που κάνει γόνιμη την πλατωνική οπτική είναι η πεποίθηση ότι η φυσική πραγματικότητα πρέπει να έχει μαθηματική δομή αν θέλει είναι ορθολογική.
 
Θα μέναμε εδώ αν θέλαμε να τονίσουμε απλώς την επίδραση του πλατωνισμού στην ανάπτυξη της επιστήμης.[13]
 
Το κίνητρο μας ωστόσο ήταν η ίδια η πλατωνική φιλοσοφία. Θα επαναλάβω λοιπόν ακόμη μια φορά ότι ο Πλάτων δεν αρκείται στη γνώση για τη γνώση. Ο Τίμαιος μπορεί να άνοιξε τον δρόμο στη μαθηματική αστρονομία, για τον Πλάτωνα όμως όλη αυτή η επιβλητική κατασκευή δεν είναι αυτοσκοπός· παραμένει μέσο για την κατάκτηση της ευδαιμονίας. Αν οι κινήσεις του ουρανού είναι στην πραγματικότητα ομαλές, τότε υπάρχει ένας τουλάχιστον τομέας του αισθητού κόσμου που διέπεται από τάξη και αρμονία. Μπορούμε λοιπόν να στρέψουμε τα μάτια του σώματος αλλά και τα μάτια της ψυχής μας σε αυτόν τον στόχο, και τότε το κέρδος μας θα είναι μεγάλο. Θα ανακαλύψουμε ότι οι κινήσεις του ουρανοί) ορίζουν την έννοια του χρόνου, και από εκεί θα φθάσουμε στη σύλληψη του αριθμού, στο θεμέλιο κάθε φιλοσοφίας. Καθώς μάλιστα η ανθρώπινη ψυχή είναι μικρογραφία της ψυχής του Κόσμου, η κατανόηση των κινήσεων του ουρανού βοηθά στην κατανόηση και της δίκης μας ψυχικής δομής, μας επιτρέπει με πολύ προσπάθεια και πειθαρχία να εναρμονίσουμε την ψυχή μας με το κοσμικό μας πρότυπο και έτσι να φθάσουμε στην ευδαιμονία.
 
Το ύστερο πλατωνικό έργο – ο Τίμαιος, ο Φίληβος και οι Νόμοι – μαρτυρεί μια ευδιάκριτη στροφή προς την εκκοσμίκευση της φιλοσοφίας. 0 δρόμος της ευδαιμονίας γίνεται τώρα πιο προσιτός, και μάλιστα προσιτός σε όλους τους ανθρώπους και όχι μόνο σε μια μικρή ομάδα προικισμένων φιλοσόφων. Συντελείται μέσα στο αισθητό σύμπαν και όχι σε έναν υπερουράνιο τόπο. Δεν επιζητεί τον εκμηδενισμό του σώματος και των αισθήσεων, αλλά απλώς την άσκηση του νου. συνδυάζεται μάλιστα και με την ηδονή, όπως θα μας πει ο Πλάτων στον Φίληβο. Όσο για τις πολιτείες των ανθρώπων, η ηθική και πολιτική τάξη δεν ανατίθεται πλέον στον φωτισμένο φιλόσοφο-βασιλέα. αλλά στον συνετό και προνοητικό νομοθέτη.
 
Ο Πλάτων αποφασίζει στην τελευταία φάση της ζωής του να στραφεί στην κοσμολογία και τη φυσική, αναιρώντας στην πράξη την περιφρόνησή του προς τα φαινόμενα, γιατί αντιλαμβάνεται ότι. με το να «παραχωρήσει» αυτόν τον τομέα της γνώσης (της ασαφούς έστω γνώσης με τα πλατωνικά κριτήρια) στους υλιστές αντιπάλους του. αδυνατεί να αντιμετωπίσει τον ολέθριο σχετικισμό τους στο πεδίο της ηθικής και πολιτικής συμπεριφοράς. Αν δεχτούμε ότι όλο το φυσικό σύμπαν είναι άλογο και χαώδες – και για τον Πλάτωνα άλογο και χαώδες είναι οτιδήποτε στερείται σχεδίου και σκοπού) -, τότε με ποιον τρόπο, σε ποια θεμέλια και με ποια πειθώ θα υπερασπιστούμε την ορθολογικότητα της ανθρώπινης πράξης. Αντί να διασώσουμε μια ειδική ομάδα ανθρώπων με εξαιρετικές προδιαγραφές από το γενικό χάος. ευελπιστώντας ότι η απόδοση της εξουσίας σ’ αυτούς θα επιφέρει εντέλει τάξη και στην πόλη. είναι προτιμότερο να αντιστρέφουμε την εικόνα που έχει όλος ο κόσμος για τη φύση. Κλειδί σ’ αυτήν την αντιστροφή της εικόνας είναι η νέα μαθηματική αστρονομία που αποκαθιστά την τάξη του ουρανού. Σε ένα έλλογο και τακτικό σύμπαν η κατά γενική ομολογία ανορθολογική συμπεριφορά των ανθρώπων φαίνεται πλέον παράταιρη και ιάσιμη.
-----------------
[1] Για μια σύντομη και περιεκτική περιγραφή της ανάπτυξης της αρχαίας επιστήμης βλ. Clagett 119551. Για τα μαθηματικά βλ. Fowler [1987]. Για την αστρονομία βλ. Dicks [1970] και Ncugcbauer [1975]. 
[2] Βλ. την αντίστοιχη επιχειρηματολογία στο 7ο βιβλίο της Πολιτείας. Λ.χ. για την εισαγωγή της αστρονομίας στην εκπαίδευση των φυλάκων: «ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Τι λες να ορίσουμε ως τρίτο μάθημα την αστρονομία; Ή δεν συμφωνείς; ΓΛΑΥΚΩΝ: Γιατί όχι; Το να παρατηρεί κανείς καλύτερα τις εποχές, τους μήνες και τα έτη δεν είναι μόνο χρήσιμο στη γεωργία και στη ναυτιλία αλλά εξίσου και στην τέχνη της στρατηγικής. ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Είσαι μα την αλήθεια πολύ γλυκός γιατί φαίνεσαι να φοβάσαι τους πολλούς μήπως σε κατηγορήσουν ότι εισάγεις άχρηστα μαθήματα… Το δύσκολο είναι να πιστέψει κανείς ότι με την ενασχόληση με αυτό το μάθημα ένα όργανο της ψυχής ανακαθαίρεται και αναζωογονείται από την απώλεια και την τύφλωση που είχε υποστεί με τις υπόλοιπες ασχολίες. Το όργανο αυτό αξίζει να σωθεί περισσότερο από χίλια μάτια· γιατί μόνο αυτό βλέπει την αλήθεια» (527d). Πρβ. Πολιτεία 525c. 
[3] Η ίδια ιδέα στον Τίμαιο (29bc): «Οι προτάσεις λοιπόν που αναφέρονται σε αυτό που είναι σταθερό, βέβαιο και προσιτό στη νόηση θα είναι και αυτές σταθερές και ακλόνητες – εφόσον βέβαια αποδεχόμαστε ότι υπάρχουν προτάσεις αδιάψευστες και ανίκητες, πρέπει να αποδεχθούμε και ότι δεν θα τους λείπει τίποτε. Ενώ οι προτάσεις που αναφέρονται στην απεικόνιση του υποδείγματος, καθώς αναφέρονται σε μια εικόνα. ()α εί­ναι σε σχέση με τις προηγούμενες απλώς εύλογες. Η σχέση τού είναι προς το γίγνεσθαι είναι ανάλογη με τη σχέση της αλήθειας προς τη γνώμη». Πρβ. Πολιτεία 534a. 
[4] Για την απόδειξη βλ. Πολιτεία 521d-525a. 
[5] Όλες οι τέχνες είναι «βάναυσοι» (Πολιτεία 522b). 
[6] Στην εύλογη απορία του Γλαύκωνα ότι με την εκ νέου κατάδυση στο σπήλαιο «αδικούμε» τους φιλοσόφους και «τους αναγκάζουμε να ζουν χειρότερα, ενώ Ηα μπορούσαν να ζουν καλύτερα», ο Σωκράτης απαντά: «Ξέχασες πάλι. φίλε μου. ότι δεν ενδιαφέρεται ο νόμος να εξασφαλίσει την ευτυχία ενός μόνο γένους μέσα στην πόλη. αλλά προσπαθεί να βρει τρόπους για να επιτύχει την ευτυχία όλης της πόλης» ( Πολιτεία 519de). Αυτό επιτυγχάνεται με την αξιοποίηση «πειθοῖ τε καί ἀνάγκη» των γνώ­σεων και των δεξιοτήτων όλων των τάξεων για το κοινό συμφέρον. 
[7] Γοργίας 495a. 
[8] Ακολουθώ στο σημείο αυτό την οπτική του Γ. Βλαστού, όπως εκτίθεται στο 4ο κεφάλαιο («Ο έλεγχος και τα μαθηματικά») του Vlastos [1993]. Για τη μετάβαση στους μέσους διαλόγους βλ. ακόμη Robinson [1953| και lrwin [1977]. 
[9] Vlastos Γ1993], 194. 
[10] Στην Πολιτεία, αφού ο Πλάτων ξεκαθαρίσει ότι ο ψυχικός κόπος για την εκμάθηση των μαθηματικών είναι πολύ μεγαλύτερος από κάθε σωματικό κόπο. προσδιορίζει ως απαραίτητα προσόντα του μαθηματικού την οξύνοια, την ισχυρή μνήμη, τη θέληση και τη φιλοπονία (535bc). 
[11] Η πειστικότερη δικαιολόγηση των Ιδεών που μπορεί να συναντήσει κανείς είναι ένα αδύναμο επιχείρημα της μορφής: αν υπάρχουν δύο διακριτές γνωστικές ανθρώπινες λειτουργίες, η αίσθηση και η νόηση, τότε η καθεμιά πρέπει να έχει διαφορετικό αντικείμενο. Η αίσθηση έχει αντικείμενο τα αισθητά. Άρα η νόηση πρέπει, να έχει ένα υπαρκτό, υπεραισθητό αντικείμενο, τις Ιδέες (Τίμαιος 51b~t\ Πολιτεία 476c7 κ.ε.). 
[12] Το θέμα αυτό αναπτύσσεται στην «Εισαγωγή» του Κάλφας [1995].
[13] Με την συγγραφή του Τίμαιου ο Πλάτων έχει μια πολύ σημαντική συμβολή στην εξέλιξη της επιστημονικής αστρονομίας, ενώ. όπως είδαμε. δεν μπορούμε να ισχυριστούμε το ίδιο για τα καθαρά μαθηματικά.

Η ζωή και το πάθος, θέλουν ψυχή για να τα ζήσεις

“Σου χρωστάω..” μου λες.
Όχι, η αλήθεια είναι πως δεν μου χρωστάς.
Γιατί κι αυτό το χρέος σου το πλήρωσα εγώ.
Και μάλιστα αυτό το συγκεκριμένο, επειδή ήταν το τελευταίο, άφησα και πουρμπουάρ ένα κομμάτι της ψυχής μου για να κλείσει ο λογαριασμός για τα καλά.
Βλέπεις ότι μου χρωστούσες, δεν θα μου το έδινες ποτέ.
Κι έτσι φούσκωσα ένα κόκκινο μπαλόνι, σου έγραψα όλα μου τα παράπονα, όλα εκείνα τα ανείπωτα για να μην πονέσεις, το έδεσα σφιχτά και το άφησα να ταξιδέψει.

Ένα ταξίδι, ένα φιλί και μια αλήθεια.. αυτά μου χρωστούσες.
Την αλήθεια την ήξερα σχεδόν από την αρχή.
Και το ταξίδι, το κρατάω πια στα χέρια μου. Δικό μου, ολόδικό μου.
Κι εκείνο το φιλί το τελευταίο, μια εκκρεμότητα θα μείνει μα δεν πειράζει.

Μου πήρε καιρό να καταλάβω πως δεν είναι όλοι οι άνθρωποι για όλα. 
Κάποιοι δεν είναι για πολλά κι άλλοι δεν είναι για γενναία. 
Κάποιοι θα τολμούν να ζουν τα όνειρά τους και τις αλήθειες τους ακόμα και σε ζωές μισές, ακόμα και σε στιγμές κλεμμένες.. 
Κι άλλοι θα μείνουν με στιγμές απωθημένες και όνειρα αιχμάλωτα στην ζωή που κάποιος άλλος διάλεξε για εκείνους. 

Γι’αυτό σου λέω.. το λογαριασμό σου τον εξόφλησα εγώ και με το παραπάνω.
Και με τα ρέστα έβγαλα ένα εισητήριο μόνο για μένα.
Κοίτα μόνο, τη ζωή που χαράμισες, κάντην λίγο, έστω και λίγο να αξίζει.
Γιατί η τέλεια στιγμή, δεν υπήρξε ποτέ.
Και την αλήθεια σου την ήξερα από πάντα.
Μόνο που δεν κατάλαβες ποτέ, πως καλύτερα στιγμές κλεμμένες με κομμένη ανάσα από το πάθος, παρά στιγμές γεμάτες από ασφυκτική δυστυχία.
Κι εγώ αγάπη μου, θα ποντάρω πάντα στο “απλά”.

Οι ανθρώπινες κοινωνίες σύμφωνα με μελέτη φαίνεται να εξελίσσονται ακολουθώντας παρόμοιες διαδρομές

Οι κοινωνίες από την αρχαία Ρώμη και την αυτοκρατορία των Ίνκας μέχρι τη σύγχρονη Βρετανία και Κίνα έχουν εξελιχθεί κατά παρόμοιους τρόπους. Αυτό δείχνει μια τεράστια νέα μελέτη. Οι ερευνητές αναφέρουν ότι παρά τις πολλές διαφορές τους, οι κοινωνίες τείνουν να γίνουν περισσότερο σύνθετες σε «εξαιρετικά προβλέψιμους» τρόπους.

Οι διαδικασίες αυτές της ανάπτυξης – που συμβαίνουν συχνά σε κοινωνίες που δεν γνωρίζει η μια την άλλη – περιλαμβάνουν την ανάδυση των συστημάτων γραφής και τους «εξειδικευμένους» κυβερνητικούς εργαζόμενους, όπως στρατιώτες, δικαστές και γραφειοκράτες. Η διεθνής ερευνητική ομάδα, που περιλαμβάνει ερευνητές από το Πανεπιστήμιο του Exeter, δημιούργησε μια νέα βάση δεδομένων ιστορικών και αρχαιολογικών πληροφοριών χρησιμοποιώντας δεδομένα 414 κοινωνιών που καλύπτουν σε διάρκεια τα τελευταία 10000 χρόνια. Η βάση δεδομένων είναι μεγαλύτερη και περισσότερο συστηματική από ότι οποιαδήποτε άλλη που έγινε πριν.

«Οι κοινωνίες εξελίσσονται ακολουθώντας ανώμαλα μονοπάτια – κάποιες φορές διαλύονται – όμως η τάση είναι προς μεγαλύτερες, περισσότερο σύνθετες οργανώσεις», ανέφερε ο Dr Thomas Currie, του Human Behaviour and Cultural Evolution Group, στο Πανεπιστήμιο του Exeter. «Οι ερευνητές έχουν από πολύ καιρό συζητήσει εάν η κοινωνική πολυπλοκότητα μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο ουσιαστικής σύγκρισης μεταξύ διαφορετικών περιοχών του κόσμου. Η έρευνά μας υποστηρίζει ότι, παρά τις επιφανειακές διαφορές, υπάρχουν βασικές ομοιότητες στον τρόπο που οι κοινωνίες εξελίσσονται. Παρότι κοινωνίες σε μέρη απομακρυσμένα όπως το Μισισίπι και η Κίνα εξελίχθηκαν ανεξάρτητα και ακολούθησαν τις δικές τους διαδρομές, η δομή της κοινωνικής οργάνωσης είναι σε γενικές γραμμές κοινή σε όλες τις ηπείρους και τις ιστορικές περιόδους».

Οι μετρήσεις της πολυπλοκότητας που εξετάστηκαν από τους ερευνητές ήταν χωρισμένες σε εννέα κατηγορίες. Αυτές περιελάμβαναν: το μέγεθος του πληθυσμού και η επικράτεια, ο αριθμός επιπέδων ελέγχου/απόφασης σε διοικήσεις, θρησκείες και στρατιωτικές ιεραρχίες, συστήματα πληροφορίας όπως γράψιμο και διατήρησης αρχείου, κείμενα σε ειδικούς τομείς όπως ιστορία, φιλοσοφία και μυθοπλασία, οικονομική ανάπτυξη.

Οι ερευνητές βρήκαν ότι αυτά τα διαφορετικά χαρακτηριστικά έδειξαν ισχυρούς στατιστικούς συσχετισμούς, που σημαίνει ότι απόκλιση σε κοινωνίες στο χώρο και στο χρόνο θα μπορούσαν να συλληφθούν από μια απλή μέτρηση της κοινωνικής πολυπλοκότητας. Η μέτρηση αυτή μπορεί να θεωρηθεί ως «μια σύνθετη μέτρηση των ποικίλων ρόλων, θεσμών και τεχνολογιών που επιτρέπουν τον συντονισμό μεγάλων αριθμών ανθρώπων να δρουν με ένα πολιτικά ομοιόμορφο τρόπο».

Ο Dr Currie θεωρεί ότι τα μαθήματα από την ανθρώπινη ιστορία θα μπορούσαν να έχουν πρακτικές χρήσεις. «Κατανοώντας τους τρόπους με τους οποίους οι κοινωνίες εξελίσσονται κατά τη διάρκεια του χρόνου και ιδιαιτέρως το πώς οι άνθρωποι μπορούν να δημιουργούν μεγάλες, συνεκτικές ομάδες είναι σημαντικό όταν σκεφτόμαστε σχετικά με την οικοδόμηση και ανάπτυξη πολιτείας», ανέφερε. «Η μελέτη δείχνει πώς οι επιστήμες και οι ανθρωπιστικές σπουδές, οι οποίες δεν είναι πάντοτε σε συμφωνία, μπορούν πραγματικά να εργαστούν μαζί αποτελεσματικά για να αποκαλύψουν γενικούς κανόνες που διαμόρφωσαν την ανθρώπινη ιστορία».

Η νέα βάση δεδομένων ιστορικών και αρχαιολογικών πληροφοριών είναι γνωστή ως «Seshat: Global History Databank» και στη δημιουργία της συνέβαλλαν τα Πανεπιστήμια του Exeter, του Connecticut και της Οξφόρδης, το Trinity College του Δουβλίνου και το Ινστιτούτο Εξέλιξης. Περισσότεροι από 70 ειδικοί ιστορικοί και αρχαιολόγοι βοήθησαν στη διαδικασία συγκέντρωσης των δεδομένων.

Η εγωκεντρική μαμά

Αποτέλεσμα εικόνας για vintage dia de la madreΟ εγωισμός των γονιών δημιουργεί φόβο, ανασφάλεια και δυσπιστία στα παιδιά. Αλλά το πιο επικίνδυνο είναι ότι «μπλοκάρει» για πάντα την επικοινωνία μας μαζί τους.
 
Ο αστικός μύθος λέει: «Πριν κάνουμε οικογένεια όλος ο κόσμος περιστρεφόταν συνεχώς γύρω από το «εγώ» μας. Μετά τη δημιουργία οικογένειας σταματάμε πλέον να βιώνουμε αυτήν την εγωκεντρική ψευδαίσθηση».
 
Σταματάμε όμως στ’ αλήθεια; Ισχύει ότι η μητρότητα σκοτώνει τον εγωισμό, ή μήπως απλώς τον κρύβει πίσω από καινούρια δεδομένα και καταστάσεις;
   
Και τελικά αντικαθιστούμε το «εγώ» μας με το «δημιούργημά» μας (δηλαδή το παιδί) που έτσι κι αλλιώς αποτελεί προέκταση του εγώ μας;
 
Άλλο εγωισμός, άλλο αγάπη στον εαυτό μας!
Εννοείται πως η «παλαιού τύπου μάνα», που γίνεται θυσία για να προσφέρει στα παιδιά και την οικογένειά της βάζοντας τον εαυτό της τελευταίο στη λίστα με τις επιθυμίες και τις ανάγκες της έχει πια -ευτυχώς- περάσει στην ιστορία.
 
Σήμερα οι γυναίκες γνωρίζουμε ότι παράλληλα με την οικογένεια μας πρέπει να φροντίζουμε τον εαυτό μας, να τον θέτουμε ως προτεραιότητα, να ξεκουραζόμαστε, να διασκεδάζουμε. Αυτό το λένε φροντίδα προς τον εαυτό μας και αυτοεκτίμηση.
 
Το να σκέφτεσαι τον εαυτό σου όπως σκέφτεσαι τους άλλους σημαίνει ισορροπία και σοφία. Το πρόβλημα ξεκινάει όταν σκέφτεσαι μόνο τον εαυτό σου ή όταν σκέφτεσαι μόνο τους άλλους.
 
Υπάρχουν εγωκεντρικές μαμάδες;
Υπάρχουν εγωκεντρικοί άνθρωποι. Μπαμπάδες, μαμάδες, γυναίκες ή άντρες με ή χωρίς παιδιά.
 
Οι εγωιστές δεν είναι απαραίτητα κακοί άνθρωποι. Είναι απλώς ανώριμοι. Είναι άνθρωποι οι οποίοι δεν έχουν κατανοήσει το νόημα της αληθινής ζωής μέσα από την προσφορά και μέσα από τον σεβασμό στους άλλους ανθρώπους.
 
Οι εγωίστριες μαμάδες είναι εγωίστριες και με τα παιδιά τους;
Οι εγωιστές είναι με όλους τους ανθρώπους εγωιστές. Και με αυτούς που αγαπάνε. Δεν κάνουν διακρίσεις. Ούτε βάζουν τις προτεραιότητες στις οποίες ελπίζεις ή αν θέλεις θεωρούσες δεδομένες.
Η προτεραιότητά τους είναι μία και μόνο. Ο εαυτός τους. Από κει και πέρα το χάος!
 
Για μια εγωίστρια μαμά η μητρότητα χρησιμοποιείται σαν όπλο. Όπλο για να χειριστεί τους άλλους, για να ασχοληθούν οι άλλοι μαζί της, για να «κομπάσει» στους άλλους για το «έργο ζωής» της που είναι τα παιδιά της, για να επιβληθεί στον άντρα της και βέβαια να κυριαρχήσει στα παιδιά της. Για την εγωκεντρική μαμά η μητρότητα είναι εξουσία.
 
10 φράσεις που λέει μια εγωκεντρική μαμά
1. «Εγώ» θέλω το καλύτερο για εσένα!
2. Aν πρόκειται να τσακωθείτε, κάντε το έξω γιατί μόλις καθάρισα!
3. Δεν θα είμαι πάντα εδώ να σου μαζεύω.
4. Θα κάνεις αυτό που λέω εγώ!
5. Δεν γίνεται πάντα αυτό που θέλουμε, πρέπει να το καταλάβεις.
6. Καλά, περίμενε να φτάσουμε σπίτι...
7. Γιατί; Γιατί έτσι λέω εγώ!
8. Εμένα με στενοχωρεί περισσότερο από όσο στενοχωρεί εσένα.
9. Αν θελήσω τη γνώμη σου, θα στην ζητήσω.
10. Δεν θα είμαι πάντα εδώ να σου μαζεύω.
 
Πως επηρεάζει ο γονεϊκός εγωισμός τις σχέσεις.
Μέσα σε μια οικογένεια είναι πολλά τα προβλήματα που δημιουργούνται από την εγωιστική στάση των γονιών. Οι γονείς πολλές φορές έρχονται σε ρήξη με τα παιδιά τους, σε μία διαφωνία οι ίδιοι επιμένουν κατηγορηματικά, διότι ακόμη κι άδικο αν έχουν θέλουν να περάσει το δικό τους.
 
Επειδή είναι γονείς κι εγωιστικά σκεπτόμενοι απαιτούν υπακοή και υποχώρηση απ’ τα παιδιά τους ακόμη κι αν αυτά έχουν δίκιο.
 
Αυτό προκαλεί την απογοήτευση των παιδιών ακόμη και την οργή τους προς το γονέα. Ο γονιός, χωρίς πραγματικά να το θέλει, «σηκώνει» ένα τοίχος με τα παιδιά του συμπεριφερόμενος με αυτό τον τρόπο. Αυτές οι σχέσεις αν εξακολουθήσουν έτσι θα βρίσκονται πάντοτε σ’ ένα τεταμένο σκοινί κι η μετωπική σύγκρουση θα είναι πάντα αναμενόμενη.

Δεν μπορείς να πας μπροστά, κοιτώντας πίσω

Οι τεράστιες εναλλαγές συναισθημάτων που ζούμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας, μας καθιστούν πολλές φορές «αδύναμους» να αντιδράσουμε. Όχι πως δεν μπορούμε, περισσότερο δεν θέλουμε. Αφηνόμαστε σε συναισθήματα, καταστάσεις και ανθρώπους, ως έρμαια. Η πραγματικότητα είναι πως ο κάθε άνθρωπος χρειάζεται τον χρόνο του για να διαχειριστεί τα γεγονότα. Και αυτό είναι απολύτως σεβαστό.

Παρόλα αυτά δεν μπορούμε να παραλείψουμε το γεγονός ότι όσο αυτός ο άνθρωπος «παίρνει τον χρόνο του», ο «άλλος χρόνος», ο κοινός για όλους, δεν παύει να κυλάει. Κάτι που σημαίνει ότι ο καθένας από εμάς που επιλέγει να σταματήσει το «τρέξιμο» για κάποιο διάστημα, μπορεί να χάσει πολλά και σημαντικά πράγματα από την ζωή του. Η ζωή βέβαια δεν είναι ένα ατελείωτο τρέξιμο, όμως όσο περισσότερο τρέξεις, τόσο περισσότερα θα γνωρίσεις. Τόσο περισσότερα θα κερδίσεις. Κέρδη ψυχής και εμπειριών.

Κάποιες στιγμές όμως στη ζωή πρέπει και να σταματάς. Αυτό είναι αναπόφευκτο. Έπειτα από μια απώλεια, από ένα χωρισμό, από μια αλλαγή κατάστασης και από διάφορες άλλες συνισταμένες, που όλες μαζί προσπαθούν να σε κάνουν δυνατότερο. Πρέπει να σταματάς. Με το κεφάλι ψηλά. Με το κεφάλι μπροστά. Όχι πίσω.

Δεν μπορείς να πας μπροστά, κοιτώντας πίσω.
Δεν μπορείς να αναζητάς το καινούριο, αναμοχλεύοντας το παλιό.
Δεν μπορείς να θέλεις το φως, όντας εξαρτημένος από το σκοτάδι.

Στην ζωή όλα έχουν τον βαθμό δυσκολίας που τους δίνουμε. Ίσως κάποια πράγματα βέβαια να είναι πολύ δυσκολότερα από άλλα.

Για να λύσεις όμως το κάθε θέμα που σε τραβάει πίσω σαν μαγνήτης πρέπει να είσαι ήρεμος. Όσο γίνεται. Να πάρεις τον χρόνο σου. Να βρεις την ισορροπία μέσα σου. Να αντιληφθείς το πρόβλημα. Να προσπαθήσεις να πάρεις τα θετικά που έχει. Να πετάξεις από την καρδιά σου τα αρνητικά του. Να κρύψεις σαν θησαυρό μέσα στην καρδιά σου ό,τι αγαπάς από αυτό. Να αποδεχθείς τα λάθη σου. Αλλά και τα λάθη των άλλων. Να συγχωρήσεις τους γύρω σου. Αλλά και τον εαυτό σου. Να προχωρήσεις μπροστά. Μόνο μπροστά. Χωρίς πισωγυρίσματα. Να απελευθερωθείς επιτέλους από αυτό το ενοχλητικό γύρισμα του κεφαλιού προς τα πίσω. Δεν σου ταιριάζει. Γιατί εκτός του ότι πιάνεται ο λαιμός σου, χάνεις τον στόχο σου.

Η Αλχημεία των πεποιθήσεων. Από την Επανάσταση στην Εξέλιξη

Επανάσταση είναι η διαδικασία αλλαγής δια της βίας ή της δύναμης. Εξέλιξη είναι η διαδικασία αλλαγής μέσω ωρίμανσης και ανάπτυξης.

Αν παρατηρήσεις τα μικρά παιδιά να παίζουν, θα αναγνωρίσεις την καταπληκτική δημιουργικότητα και φαντασία τους. Δεν έχουν κανένα περιορισμό στην πεποίθησή τους για το τι είναι εφικτό. Έχουν μια φυσική αίσθηση εξέλιξης. Δεν αντιλαμβάνονται εμπόδια, αλλά αναζητούν λύσεις. Από φυσικού τους θέλουν όλοι να είναι ευτυχισμένοι, ευγενικοί, φιλόστοργοι και ειρηνικοί. Το όραμα και το όνειρό τους για το πως θέλουν να είναι ο κόσμος, είναι μια ισχυρή ένδειξη για την δυνατότητά τους να δημιουργήσουν μια νέα χρυσή εποχή στον πλανήτη μας.

Κάθε νέα γενιά είναι εγγενώς πιο εξελιγμένη από τους γονείς της και τους παππούδες της. Διαφορετικά θα ζούσαμε ακόμα στον μεσαίωνα, όμως παρόλα αυτά φαίνεται έχουμε ακόμα κολλήσει σε ένα κύκλο επανάστασης αντί να βρισκόμαστε σε μια ροή εξέλιξης.

Τι διαρκές αποτύπωμα έχει η ιστορία πάνω στην συμπεριφορά μας; Τόσους και τόσους αιώνες και ακόμα πολεμάμε. Βλέπουμε τη σύγκρουση, τον πόλεμο και την επανάσταση ως τον δρόμο για την αλλαγή με ό,τι δεν συμφωνούμε. Όταν πολεμάμε ή διαφωνούμε είμαστε σε ένα χώρο επανάστασης, υπεραμυνόμαστε όσων πιστεύουμε ότι είναι σωστά. Φυσικά και ο άλλος, επίσης υπεραμύνεται όσων πιστεύει ότι είναι σωστά.

Έτσι μαθαίνουμε ότι ο μοναδικός τρόπος να αλλάξουμε κάτι είναι μέσω δύναμης ή δια της βίας. Στο παιχνίδι της επανάστασης υπάρχει ένας νικητής κι ένας ηττημένος. Παρόλα αυτά, δεν σημαίνει ότι ο νικητής έχει δίκιο και ο ηττημένος άδικο, το μόνο που σημαίνει είναι, ότι κάποιος χρησιμοποίησε περισσότερη δύναμη για να πάρει αυτό που θέλει. Και όπως ο νικητής αισθάνεται περισσότερη ενδυνάμωση, ο ηττημένος αισθάνεται αβοήθητος και η αίσθηση για την αξία του και την ικανότητά του μειώνεται.

Σε αυτό τον κύκλο χάνουμε την ικανότητα να μένουμε ανοιχτοί σε νέες ιδέες, αρχίζουμε να περιορίζουμε την δημιουργικότητά μας και χτίζουμε ένα συμπαγές ακλόνητο σύστημα πεποιθήσεων και αξιών ώστε να νιώθουμε ασφαλείς. Οι απόψεις μας γίνονται ισχυρές, συγκεκριμένες και άκαμπτες. Γινόμαστε υπερασπιστές των πεποιθήσεών μας, των αξιών μας και της αλήθειας μας.

Δεν έχουμε γεννηθεί με κάποια έμφυτη αντιπάθεια για συγκεκριμένες θρησκείες, φυλές, χώρες, πολιτικές κ.λ.π. Αυτό είναι κάτι που μαθαίνουμε από την οικογένειά μας, την κουλτούρα, και τη χώρα μας. Αυτό που έχει καταγραφεί στην ιστορία εμπεριέχει την προκατάληψη του συγγραφέα παρά την απόλυτη αλήθεια του γεγονότος.

Συνειδητά ή ασυνείδητα, αυτό μαθαίνουμε στα παιδιά μας κι έτσι συνθλίβουμε σιγά σιγά το όνειρο και το όραμά τους για ένα καλύτερο κόσμο. Κανείς δεν θέλει να σκεφτεί ότι συμπεριφέρεται έτσι, όμως παρόλα αυτά, χρειάζεται να σκεφτούμε σοβαρά και προσεκτικά τις αξίες μας και τις πεποιθήσεις μας και να αναγνωρίσουμε πόσο άκαμπτες είναι.

Είσαι αλήθεια ανοιχτός να εξερευνήσεις και ίσως να διευρύνεις τις αντιλήψεις σου; Σκέψου για λίγο κάτι με το οποίο διαφωνείς έντονα ή που σου προκαλεί έντονη συναισθηματική αντίδραση. Πόσο πρόθυμος είσαι να εξερευνήσεις και να κατανοήσεις τις αντίθετες απόψεις πάνω στο ίδιο θέμα; Αν παρατηρείς κάποια αντίσταση, αυτό θα σου δώσει μια ένδειξη για το πόσο πολωμένες είναι οι απόψεις σου.

Δεν έχει να κάνει με το αν έχεις δίκιο ή άδικο – η αλήθεια μας είναι συνήθως μια αντίληψη βασισμένη στις εμπειρίες μας, παρά κάτι το απόλυτο. Ούτε και σου ζητείται να αλλάξεις τις πεποιθήσεις σου, αλλά μάλλον να αναγνωρίσεις πως ο τρόπος σκέψης μας περιορίζει τις δυνατότητές μας και δημιουργεί σύγκρουση. Η σύγκρουση μπορεί να είναι εσωτερική (οπότε και γινόμαστε επικριτικοί προς τον εαυτό μας) ή εξωτερική (οπότε αποδοκιμάζουμε και κρίνουμε ανοιχτά τους άλλους για τις πράξεις τους).

Τα μικρά παιδιά παραμένουν την κάθε μέρα ανοιχτά να διευρύνουν την αντίληψή τους για την ζωή. Αν τα διδάξουμε σωστά, τα υποστηρίζουμε να βρουν τον σκοπό της ψυχής τους, τις αξίες και την έκφραση τους. Τότε έχουν τα θεμέλια να χτίσουν πιο εξελιγμένες δομές, χωρίς περιορισμούς και προκαταλήψεις. Ο ρόλος μας είναι να παρέχουμε ένα επίπεδο σοφίας που να εμπνέει χωρίς να περιορίζει.

Θυμάμαι που ήρθε κάποτε ένας από τους γιους μου και μου είπε: “Μαμά πριν σε ρωτήσω, μπορείς απλά να με ακούσεις χωρίς να μου αιτιολογήσεις για ποιο λόγο η ιδέα μου δεν γίνεται” Αν και έχουν περάσει χρόνια, δεν το ξέχασα ποτέ! Με έφερε σε μια επίγνωση του πως συμπεριφερόμουν ως γονιός – χρησιμοποιούσα τη γνώση μου για να περιορίσω τις ιδέες του. Νόμιζα πως τον κρατούσα ασφαλή, εξασφαλίζοντας ότι δεν θα έκανε λάθη.

Αν δεν βιώσουμε δεν μπορούμε να μάθουμε. Ωστόσο, υπάρχουν δύο διαφορετικοί τρόποι για τη μάθηση.

• Μάθηση με ενδυνάμωση – όπου αναγνωρίζουμε τι λειτουργεί, τι δεν λειτουργεί και κυρίως πως να υπερβούμε τους υφάλους και τα εμπόδια στην πρόοδό μας.
• Μάθηση με αποδυνάμωση – όπου αναγνωρίζουμε ότι έχουμε κάνει λάθος, παρεξηγήσαμε και έτσι σταματάμε να μαθαίνουμε και να αναπτυσσόμαστε. Σκέψου για λίγο μια κατάσταση που αποδυναμώθηκες στην μάθηση…  Τι εσωτερικές πεποιθήσεις δημιούργησε;  Πως μπορούν αυτές οι πεποιθήσεις να περιορίσουν το δυναμικό σου;  Μπορείς να οραματιστείς μια νέα πεποίθηση που να σε ενδυναμώνει και να αντικαταστήσεις την παλιά;

Κανείς άλλος δεν μπορεί να ξεκλειδώσει το δυναμικό σου. Είναι το δικό σου ταξίδι, η δική σου εξέλιξη και επίσης ο δικός σου προορισμός το να γίνεις η καλύτερη έκφραση της σοφίας σου, των ταλέντων σου και της συμπόνιας σου.

Καμιά ψυχή δεν ενσαρκώθηκε σ’ αυτό τον πλανήτη για να “αποτύχει”. Όλοι είμαστε προγραμματισμένοι για επιτυχία. Το κλειδί είναι να είμαστε πάντα ανοιχτοί, να θυμόμαστε το παιδί μέσα μας και το να ενεργοποιήσουμε ξανά αυτή τη συναίσθηση στη ζωή μας. Δεν προτείνω να φερόμαστε σαν παιδιά – αλλά μάλλον να χρησιμοποιούμε την ενθουσιώδη, διαισθητική δημιουργικότητα και ακλόνητη πίστη του δικού μας εσωτερικού παιδιού για την εξέλιξή μας. Είναι η κρυφή αλχημεία που μας δίνει μια αληθινή αίσθηση του πάθους για το σκοπό και την πεποίθηση ότι μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα καλύτερο κόσμο.

Κάνε το όραμά σου μεγάλο παράτολμο και χωρίς περιορισμούς. Προσωπικά έχω όραμα ότι θα δημιουργήσουμε ένα πλανήτη σοφίας, αρμονίας και ειρήνης. Έχω πίστη στο όραμα αυτό, παρόλο που δεν έχει ακόμα υλοποιηθεί πλήρως. Εστιάζω σ’ αυτό που μπορώ εγώ προσωπικά να κάνω για να εξαπλώσω αυτό το όραμα, ανεξάρτητα από το τι μπορεί να συμβαίνει στον κόσμο που ίσως να περιορίσει την πίστη μου.

Σκέψου για λίγο το όραμά σου για τον εαυτό σου και τον πλανήτη. Πρόσεξε τυχόν σκέψεις ή πεποιθήσεις που ίσως να περιορίσουν την έκφρασή του. Μετά δες ποια θα ήταν η αντίθετη της περιοριστικής πεποίθησής σου – ελευθέρωσε το εσωτερικό σου παιδί για να εκφράσεις το δυναμικό σου.
Υπάρχουν φορές στη ζωή μας που δεν αισθανόμαστε συνδεδεμένοι με τις θετικές όψεις του εαυτού μας και της ζωής. Αυτές ακριβώς είναι οι φορές που η δυνατότητα για αλλαγή είναι η μέγιστη!

Υπάρχει μια ισχυρή λογική αιτία για αυτό. Έχει σχέση με τις Αρχαίες Ερμητικές Αρχές μία από τις οποίες είναι η αρχή της πολικότητας: Αν κάτι υπάρχει, τότε και το πολικό του αντίθετο θα πρέπει να υπάρχει. Έτσι, αν υπάρχει φτώχεια, θα πρέπει να υπάρχει και η δυνατότητα για αφθονία. Αν υπάρχει πόλεμος, τότε θα πρέπει να υπάρχει για η δυνατότητα για ειρήνη. Αν υπάρχει πόνος και δυστυχία, τότε η δυνατότητα για χαρά και ικανοποίηση θα πρέπει επίσης να υπάρχει.

Όταν βρισκόμαστε στην μια πλευρά του δικτύου της πολικότητας, δεν έχουμε που να πάμε. Μπορούμε είτε να παραμείνουμε κολλημένοι, είτε να αλλάξουμε τις σκέψεις μας και να εκτοξευτούμε στην άλλη πλευρά του πλέγματος. Αν αυτό μας φέρει πολύ μακριά, τότε μπορούμε να μετακινηθούμε στο κέντρο του πλέγματος και να έχουμε τη δυνατότητα ουδέτερης, παρατηρητικής εξερεύνησης των επιλογών μας.

Δουλεύοντας με αυτό τον τρόπο μπορούμε να μείνουμε ανοιχτοί παρά αμυντικοί. Τότε αρχίζουμε να ρέουμε μέσα στον φυσικό κύκλο της εξέλιξης και να δημιουργούμε αρμονία και ισορροπία στη ζωή μας.


Μια καλή αφετηρία είναι να σκεφτείς ότι μπορείς να αρχίσεις να κάνεις αλλαγές στην καθημερινή σου ρουτίνα. Μπορείς για παράδειγμα να αποφασίσεις ότι θα δοκιμάζεις κάτι καινούριο κάθε μέρα.

Ξεκίνα να προσέχεις την διαίσθησή σου. Όλοι έχουμε καταπληκτική διαίσθηση. Είναι θέμα συντονισμού της προσοχής σου σ’ αυτό που είναι η δική σου εσωτερική καθοδήγηση. Μπορείς να το πετύχεις με το να οραματιστείς ή να αισθανθείς το κέντρο της καρδιάς σου και να συνδεθείς για λίγο και να νιώσεις πως αισθάνεσαι μέσα σου. Κάν’ το κάθε μέρα. Σε ευθυγραμμίζει αυθόρμητα και πάλι με τον ανώτερο εαυτό σου και το σκοπό και την έκφραση της ψυχής σου. Από αυτό το χώρο, πάντα θα “ξέρεις” τι είναι σωστό. Η διαφορά είναι, ότι δεν υπάρχει επανάσταση ή σύγκρουση στο κέντρο της καρδιάς σου. Υπάρχει μόνο αγάπη, σοφία και δύναμη.

Είναι καιρός να ανοίξεις ακόμα μια φορά στην αλχημεία της εξέλιξης. Να αποθέσεις το ξίφος της επανάστασης και να αποδεχθείς το “στέμμα” της σοφίας, της ειρήνης και της αρμονίας.

Τι μπορείς να κάνεις σήμερα για να αλλάξεις τις αντιλήψεις σου για τον κόσμο;

Τι μπορείς να κάνεις σήμερα για να δημιουργήσεις το δικό σου δυναμικό όραμα για τον κόσμο;

Τώρα είναι ο καιρός να ανοιχτείς στην αλήθεια του δυναμικού σου. Κάνοντάς το δημιουργείς μια νέα φόρμα για τις μελλοντικές γενιές. Είναι το μεγαλύτερο δώρο που θα μοιραστείς ποτέ.

Σχεδιάστε μια καλύτερη κοινωνία

Ο Τζον Ρολς (1921-2002), ένας μετριοπαθής, ήσυχος καθηγητής στο Χάρβαρντ, έγραφε ένα βιβλίο που άλλαξε τον τρόπο που κάποιοι σκέφτονταν αυτά τα ζητήματα. Έχει τίτλο Θεωρία -της δικαιοσύνης (1971) και είναι αποτέλεσμα είκοσι ετών στοχασμού. Είναι βέβαια το βιβλίο ενός καθηγητή, γραμμένο για άλλους καθηγητές σε ένα μάλλον στεγνό ακαδημαϊκό ύφος. Ωστόσο, σε αντίθεση με τα περισσότερα παρόμοια βιβλία δεν έμεινε σκονισμένο σε κάποια βιβλιοθήκη – καμία σχέση. Έγινε μπεστ σέλερ. Από μια άποψη, είναι εκπληκτικό το πόσοι άνθρωποι το διάβασαν. Αλλά οι βασικές ιδέες του έχουν τόσο ενδιαφέρον, ώστε αμέσως θεωρήθηκε ως ένα από τα πιο επιδραστικά βιβλία του 20ού αιώνα, που το διάβασαν φιλόσοφοι, νομικοί, πολιτικοί και πολλοί άλλοι — κάτι που ο ίδιος ο Ρολς δεν είχε ονειρευτεί ποτέ.

Φανταστείτε πως πρέπει να σχεδιάσετε μια νέα και καλύτερη κοινωνία. Ένα ζήτημα θα ήταν «Ποιος παίρνει τι». Αν ζείτε σε μια όμορφη έπαυλη με εσωτερική πισίνα και υπηρέτες και έχετε ένα ιδιωτικό τζετ που μπορεί να σας μεταφέρει αστραπιαία σε ένα τροπικό νησί, μπορεί κάλλιστα να επινοήσετε έναν κόσμο όπου κάποιοι είναι πολύ πλούσιοι -ίσως αυτοί που εργάζονται σκληρότερα- και κάποιοι πολύ φτωχότεροι. Αν τώρα ζείτε σε κατάσταση φτώχειας, πιθανόν θα σχεδιάσετε μια κοινωνία όπου κανείς δεν επιτρέπεται να είναι ζάπλουτος, μια κοινωνία όπου ο καθένας παίρνει ένα ίσο μερίδιο απ’ όσα είναι διαθέσιμα: δεν επιτρέπονται τα ιδιωτικά τζετ και υπάρχουν καλύτερες ευκαιρίες για τους άτυχους ανθρώπους. Η ανθρώπινη φύση είναι κάπως έτσι: οι άνθρωποι τείνουν να σκέφτονται τη δική τους θέση όταν περιγράφουν έναν καλύτερο κόσμο, ανεξάρτητα από το αν το συνειδητοποιούν. Αυτές οι προκαταλήψεις και η μεροληψία διαστρεβλώνουν τον πολιτικό στοχασμό.

Η ιδιοφυής κίνηση του Ρολς ήταν η επινόηση ενός νοητικού πειράματος -το ονόμασε «Πρωταρχική Θέση»- που υποβαθμίζει τη σημασία κάποιων εγωιστικών προκαταλήψεών μας. Η κεντρική του ιδέα είναι πολύ απλή: σχεδιάστε μια καλύτερη κοινωνία αλλά κάντε το δίχως να γνωρίζετε ποια θέση θα έχετε σε αυτή την κοινωνία. Δε θα ξέρετε αν θα είστε πλούσιος, φτωχός, με κάποια ανικανότητα, όμορφος, άνδρας, γυναίκα, άσχημος, έξυπνος ή βραδύνους, ταλαντούχος ή ατάλαντος, ομοφυλόφιλος, αμφιφυλόφιλος ή ετεροφυλόφιλος. Ο Ρολς πιστεύει πως θα επιλέξετε δικαιότερες αρχές πίσω από αυτό το φανταστικό «πέπλο της άγνοιας», επειδή δε θα ξέρετε που θα καταλήξετε, τι είδους άτομο θα είστε. Από αυτό το απλό τέχνασμα της επιλογής δίχως γνώση της θέσης σας, ο Ρολς ανέπτυξε τη θεωρία του για τη δικαιοσύνη. Αυτή βασιζόταν σε δυο αρχές που πίστευε πως όλοι οι λογικοί άνθρωποι θα αποδέχονται, τις αρχές της ελευθερίας και της ισότητας.

Η πρώτη αρχή είναι η Αρχή της Ελευθερίας. Σύμφωνα με αυτή, όλοι έχουν το δικαίωμα σε ένα εύρος βασικών ελευθεριών που δεν πρέπει να τους αφαιρούνται, όπως η ελευθερία της πίστης, η ελευθερία να ψηφίζουν τους ηγέτες τους και η εκτεταμένη ελευθερία της έκφρασης. Παρ’ ότι ο περιορισμός κάποιων από αυτές τις ελευθερίες θα βελτίωνε τη ζωή της πλειονότητας των ανθρώπων, όπως πίστευε ο Ρολς, ήταν τόσο σημαντικές, ώστε οι ελευθερίες θα πρέπει να προστατεύονται πάνω απ’ όλα. Όπως όλοι οι φιλελεύθεροι, ο Ρολς έδινε ιδιαίτερη αξία στις βασικές ελευθερίες, θεωρώντας ότι όλοι είχαν δικαίωμα σε αυτές και ότι κανείς δεν πρέπει να τους τις αφαιρεί.

Η δεύτερη αρχή του Ρολς, η Αρχή της Διαφοράς, αφορά την ισότητα. Η κοινωνία πρέπει να οργανώνεται έτσι, ώστε να δίνει περισσότερο πλούτο και ευκαιρίες στους πιο μειονεκτικούς. Αν οι άνθρωποι λαμβάνουν διαφορετικά ποσά χρημάτων, τότε αυτή η ανισότητα επιτρέπεται μόνο αν βοηθά άμεσα όσους βρίσκονται στη χειρότερη κατάσταση. Ένας τραπεζίτης μπορεί να παίρνει δέκα χιλιάδες φορές περισσότερα από τον χαμηλότερα αμειβόμενο εργάτη μόνο αν ο χαμηλότερα αμειβόμενος εργάτης ωφελείται άμεσα και λαμβάνει ένα αυξημένο ποσό χρημάτων που δε θα έπαιρνε αν ο τραπεζίτης πληρωνόταν λιγότερο. Ο Ρολς πιστεύει πως αυτός είναι ένας κόσμος που οι λογικοί άνθρωποι θα επέλεγαν, εφόσον δε γνώριζαν αν οι ίδιοι θα ήταν πλούσιοι ή φτωχοί.

Πριν από τον Ρολς, οι φιλόσοφοι και οι πολιτικοί που σκέφτονταν τι πρέπει να παίρνει ποιος υποστήριζαν συχνά μια κατάσταση που θα επέφερε τον υψηλότερο μέσο πλούτο. Αυτό σημαίνει πως κάποιοι θα ήταν ζάπλουτοι, κάποιοι ευκατάστατοι και κάποιοι πάμφτωχοι. Αλλά για τον Ρολς μια τέτοια κατάσταση είναι χειρότερη από την κατάσταση όπου δεν υπάρχουν ζάπλουτοι, αλλά όλοι έχουν ένα κάπως πιο ίσο μερίδιο ακόμα και αν ο μέσος πλούτος ήταν χαμηλότερος.

Αυτή είναι μια προκλητική ιδέα, ιδίως για όσους μπορούν να λαμβάνουν υψηλούς μισθούς στον κόσμο έτσι όπως αυτός είναι. Ο Ρόμπερτ Νόζικ (1938-2002), ένας άλλος σημαντικός Αμερικανός πολιτικός φιλόσοφος, πιο δεξιός πολιτικά από τον Ρολς, την αμφισβήτησε. Ασφαλώς οι φίλαθλοι που θα πήγαιναν να παρακολουθήσουν έναν εκπληκτικό μπασκετμπολίστα πρέπει να είναι ελεύθεροι να δίνουν ένα μικρό μέρος του εισιτηρίου σε αυτό τον παίκτη. Είναι δικαίωμά τους να ξοδεύουν έτσι τα χρήματά τους. Και αν εκατομμύρια πήγαιναν να τον παρακολουθήσουν, τότε ο αθλητής- δίκαια, κατά τον Νόζικ- θα κέρδιζε εκατομμύρια δολάρια. Ο Ρολς διαφωνούσε τελείως με αυτή την άποψη. Τα εισοδήματα του μπασκετμπολίστα δε θα έπρεπε να αυξάνονται σε τόσο υψηλά επίπεδα, υποστήριζε ο Ρολς, εκτός αν οι φτωχότεροι γίνονται πλουσιότεροι ως αποτέλεσμα αυτής της συμφωνίας. Ο Ρολς πίστευε, κατά τρόπο αμφιλεγόμενο, ότι ένας προικισμένος αθλητής ή ένας ιδιοφυής άνθρωπος δεν αποκτά αυτομάτως το δικαίωμα σε υψηλότερα εισοδήματα. Κι αυτό εν μέρει επειδή η αθλητική ικανότητα, όπως και η υψηλή ευφυΐα, είναι αποτέλεσμα τύχης. Δε δικαιούστε περισσότερα απλώς επειδή είχατε την τύχη να είστε ένας γρήγορος δρομέας ή ένας σπουδαίος ποδοσφαιριστής, ή αν είστε ιδιοφυής. Το αθλητικό ταλέντο ή η ευφυΐα είναι το αποτέλεσμα της νίκης στη «φυσική λοταρία». Πολλοί διαφωνούν σφοδρά με τον Ρολς και νιώθουν πως η υπεροχή πρέπει να επιβραβεύεται. Όμως ο Ρολς πίστευε πως δεν υπάρχει αυτόματη συσχέτιση ανάμεσα στο να είμαστε καλοί σε κάτι και στο να αξίζουμε περισσότερα.

Τι θα συνέβαινε όμως αν πίσω από το πέπλο της άγνοιας κάποιοι προτιμούσαν να το ρισκάρουν; Αν δηλαδή πίστευαν πως η ζωή είναι μια λοταρία και ήθελαν να εξασφαλίσουν ότι υπάρχουν μερικές πολύ γοητευτικές θέσεις στην κοινωνία για να τις καταλάβουν; Πιθανόν οι τζογαδόροι θα έπαιρναν το ρίσκο να καταλήξουν φτωχοί αν είχαν την ευκαιρία να γίνουν τρομερά πλούσιοι. Έτσι, θα προτιμούσαν έναν κόσμο με μεγαλύτερο εύρος οικονομικών δυνατοτήτων από εκείνον που περιέγραψε ο Ρολς. Ο Ρολς πίστευε πως οι λογικοί άνθρωποι δε θα ήθελαν να ρισκάρουν τη ζωή τους με αυτό τον τρόπο. Εδώ, μπορεί να έκανε λάθος.