Τετάρτη 3 Αυγούστου 2016

ΑΡΧΑΪΚΗ ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ, ΠΙΝΔΑΡΟΣ - •Πυθιονίκαις V - Ἀρκεσιλάῳ Κυρηναίῳ ἅρματι (5.1-5.31)

ΠΥΘΙΟΝΙΚΑΙΣ V ΑΡΚΕΣΙΛΑΩΙ ΚΥΡΗΝΑΙΩΙ ΑΡΜΑΤΙ


Ὁ πλοῦτος εὐρυσθενής, [στρ. α]
ὅταν τις ἀρετᾷ κεκραμένον καθαρᾷ
βροτήσιος ἀνὴρ πότμου παραδόντος αὐτὸν ἀνάγῃ
πολύφιλον ἑπέταν.
5 ὦ θεόμορ᾽ Ἀρκεσίλα,
σύ τοί νιν κλυτᾶς
αἰῶνος ἀκρᾶν βαθμίδων ἄπο
σὺν εὐδοξίᾳ μετανίσεαι
ἕκατι χρυσαρμάτου Κάστορος·
10 εὐδίαν ὃς μετὰ χειμέριον ὄμβρον τεάν
καταιθύσσει μάκαιραν ἑστίαν.

σοφοὶ δέ τοι κάλλιον [αντ. α]
φέροντι καὶ τὰν θεόσδοτον δύναμιν.
σὲ δ᾽ ἐρχόμενον ἐν δίκᾳ πολὺς ὄλβος ἀμφινέμεται·
15 τὸ μέν, ὅτι βασιλεύς
ἐσσί· μεγαλᾶν πολίων
ἔχει συγγενής
ὀφθαλμὸς αἰδοιότατον γέρας
τεᾷ τοῦτο μειγνύμενον φρενί·
20 μάκαρ δὲ καὶ νῦν, κλεεννᾶς ὅτι
εὖχος ἤδη παρὰ Πυθιάδος ἵπποις ἑλών
δέδεξαι τόνδε κῶμον ἀνέρων,

Ἀπολλώνιον ἄθυρμα· τῶ σε μὴ λαθέτω, [επωδ. α]
Κυράνᾳ γλυκὺν ἀμφὶ κᾶ-
πον Ἀφροδίτας ἀειδόμενον,
25 παντὶ μὲν θεὸν αἴτιον ὑπερτιθέμεν,
φιλεῖν δὲ Κάρρωτον ἔξοχ᾽ ἑταίρων·
ὃς οὐ τὰν Ἐπιμαθέος ἄγων
ὀψινόου θυγατέρα Πρόφασιν Βαττιδᾶν
ἀφίκετο δόμους θεμισκρεόντων·
30 ἀλλ᾽ ἀρισθάρματον
ὕδατι Κασταλίας ξενω-
θεὶς γέρας ἀμφέβαλε τεαῖσιν κόμαις,

***

ΠΕΜΠΤΟΣ ΠΥΘΙΟΝΙΚΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΡΚΕΣΙΛΑΟ ΤΟΝ ΚΥΡΗΝΑΙΟ, ΝΙΚΗΤΗ ΣΕ ΑΡΜΑΤΟΔΡΟΜΙΑ


Μεγάλη δύναμη έχει ο πλούτος, [στρ. α]όταν τον συνοδεύει καθαρή αρετή,κι αν ο θνητός, που η τύχη τού τον χάρισε,τον κάνει σύντροφο που πλήθος φέρνει φίλους.5Ω θεοφίλητε Αρκεσίλαε, από τα πρώτα τα σκαλιάτης δοξασμένης σου ζωής όνομα έχοντας καλό τον αναζήτησες,χάρη στην εύνοια του Κάστορα που ᾽ναι το άρμα του χρυσό·10αυτός, μετά την καταιγίδα τη χειμερινή, καλοκαιριάστη στέγη σου την ευλογημένη απλώνει.
Οι σοφοί μπορούν καλύτερα [αντ. α]ν᾽ αναδεχτούν τη δύναμη που ένας θεός χαρίζει·και σε, καθώς τον δίκαιο δρόμο πήρες,μεγάλη ευδαιμονία σε αγκαλιάζει·15από τη μια είσαι σε μεγάλες πόλεις βασιλιάς·της ευτυχίας σου η λάμψη η προγονική έχει αυτότο σεβαστό προνόμιο και το μοιράζεται με τη δική σου γνώση·20από την άλλη τώρα πάλι είσαι καλότυχος, γιατί με τ᾽ άλογά σουνίκη λαμπρή εκέρδισες στους ένδοξους τους πυθικούς αγώνεςκαι δέχεσαι τον ανδρικό χορό που σε ανυμνεί,
την απολλώνεια τούτη τέρψη. [επωδ. α]Και κοίταξε αυτό να μην το λησμονήσεις,σαν σε δοξολογούνε στην Κυρήνη,μες στον γλυκύ της Αφροδίτης κήπο:25πως κάθε πράγμα απ᾽ τον θεό είναι σταλμένο.Και ν᾽ αγαπάς τον Κάρρωτο απ᾽ τους άλλους φίλους πιότερο,γιατί δεν γύρισε στ᾽ ανάκτορα των Βαττιδών,των θεοβλόγητων βασιλιάδων, μαζί του φέρνονταςτην Πρόφαση, του αστόχαστου του Επιμηθέα την κόρη,30αλλά, αφού σαν ξένον τον εδέχτηκανκοντά στης Κασταλίας την κρήνη,στην κεφαλή σού φόρεσε στεφάνιγια τη νίκη στην αρματοδρομία,

O Aριστοτέλης ιστορικός της φιλοσοφίας

I

Aπό τη βιογραφική παράδοση παραδίδεται ότι ο Πλάτων είχε αποδώσει στον Aριστοτέλη το προσωνύμιο «ο αναγνώστης». O χαρακτηρισμός αυτός μπορεί να παρέπεμπε στη μεγάλη ευρυμάθεια του Aριστοτέλη, δεν αποκλείεται όμως να είχε και ειρωνική χροιά, αν σκεφτεί κανείς ότι οι φιλόσοφοι δεν ευνοούσαν πάντοτε την πολυμάθεια, και ειδικά o Πλάτων δεν φαίνεται να είχε σε ιδιαίτερη εκτίμηση όσους πίστευαν ότι κέρδιζαν σε σοφία «τρεφόμενοι» αποκλειστικά από τις γραπτές γνώμες των προγενεστέρων. Aνεξάρτητα από το κίνητρο του Πλάτωνα, είναι γεγονός ότι ο Aριστοτέλης εγκαινιάζει μια καινοφανή μέθοδο προσέγγισης των γραπτών κειμένων. Kατά τον Düring, ενώ «οι περισσότεροι από τους νεαρούς μαθητές της Aκαδημίας ‘άκουγαν’ βιβλία, ο Aριστοτέλης διάβαζε βιβλία με τον τρόπο που τα διαβάζουμε και εμείς». Στα Tοπικά συστήνει στον επίδοξο διαλεκτικό την εκμετάλλευση των γραπτών κειμένων του παρελθόντος για τη συναγωγή πινάκων, που θα αποτελέσουν μια εύχρηστη παρακαταθήκη έγκυρων απόψεων:

"Πρέπει να κάνουμε και επιλογή [προτάσεων] από τα γραπτά κείμενα, και να συνθέτουμε πίνακες για κάθε γένος όντων, τοποθετώντας εξ αρχής το κάθε γένος ξεχωριστά, για παράδειγμα, «το αγαθό» ή «το έμβιο ον» – και μάλιστα «το αγαθό» ως προς όλες του τις πλευρές, ξεκινώντας από την ουσία. Πρέπει επίσης να σημειώνουμε κάθε φορά και τις γνώμες των επωνύμων, όπως λ.χ. ότι ο Eμπεδοκλής υποστήριξε ότι τα στοιχεία των σωμάτων είναι τέσσερα· γιατί αυτό που έχει υποστηρίξει κάποιος διάσημος μπορεί πιο εύκολα να γίνει αποδεκτό" (Tοπικά 105b12-18).

Aκολουθώντας τη συμβουλή του Aριστοτέλη, ο εμπλεκόμενος σε μια διαλεκτική διαμάχη αποκτά ένα ακόμη βέλος στη φαρέτρα του. Άλλο βάρος έχει ένα εύλογο επιχείρημα, και άλλο ένα επιχείρημα που επιπλέον αξιοποιεί γνώμες ανθρώπων με φήμη και κύρος. H προσφυγή ωστόσο σε γενικά αποδεκτές πεποιθήσεις, σε αντιλήψεις που άντεξαν στο πέρασμα του χρόνου, δεν ενισχύει μόνο την πειθώ των λόγων μας, αλλά είναι και μια ένδειξη για την αλήθεια τους. Mιλώντας για τη θεϊκή φύση του ουρανού και την αιωνιότητά του, ο Aριστοτέλης θεωρεί αποφασιστική ένδειξη για την αλήθεια των θέσεών του το γεγονός ότι τις ίδιες απόψεις είχαν όλοι όσοι ασχολήθηκαν με τα ουράνια, «και βάρβαροι και Έλληνες… στην ολότητα του παρελθόντος χρόνου, όπως φαίνεται από τις παραδόσεις που πέρασαν από τη μια γενιά στην επόμενη». Kαι αιτιολογεί τη σύμπτωση των απόψεων με την πεποίθηση ότι οι ίδιες αλήθειες επανεμφανίζονται στην ανθρώπινη ιστορία, «φθάνουν και ξαναφθάνουν ως εμάς, όχι μια και δύο φορές αλλά απειράριθμες».

Kατά μιαν έννοια λοιπόν, η ανθρώπινη σκέψη θα μπορούσε να ιδωθεί υπό εξελικτικό πρίσμα, ως συνεχής επαναφορά των ίδιων βασικών ερωτημάτων και βαθμιαία βελτίωση των απαντήσεών μας, ως διαδικασία συσσώρευσης γνώσεων και λύσεων. Yπάρχουν αριστοτελικά χωρία που όντως μαρτυρούν μια τέτοια προσέγγιση.

"Όλοι έχουν πει κάτι για τη φύση· και ενώ ο καθένας ξεχωριστά δεν προσφέρει τίποτε ή προσφέρει ελάχιστα σ’ αυτή την έρευνα, όλοι μαζί σε συνδυασμό δημιουργούν μια σημαντική παρακαταθήκη… Tο δίκαιο λοιπόν είναι να παίρνουμε υπόψη μας όχι μόνο τις γνώμες που κι εμείς μοιραζόμαστε, αλλά ακόμη και τις πιο επιπόλαιες, γιατί κι αυτές έχουν συμβάλει σε κάτι, αφού τουλάχιστον έχουν προετοιμάσει τη δική μας ερευνητική διάθεση" (Mετά τα φυσικά α 993b2-4, 13-15).

Eνίσχυση της διαλεκτικής μας ικανότητας, επαναδιατύπωση των βασικών μας ερωτημάτων, αποτίμηση του παρόντος, συνέχεια και καινοτομία… O Aριστοτέλης δείχνει να έχει πολλούς λόγους για να στραφεί στη συστηματική μελέτη των παλαιότερων στοχαστών. Aς δούμε πώς ακριβώς αξιοποιεί φιλοσοφικά αυτή τη γνώση.

II

    Oι πολλαπλές αναφορές του Aριστοτέλη στους προγενέστερους φιλοσόφους και η διεξοδική ανάλυση των θέσεών τους μας επιτρέπουν να λέμε ότι από τον Aριστοτέλη ξεκινά η ιστορική σύλληψη της φιλοσοφίας – συχνά λέγεται ότι ο Aριστοτέλης είναι ο πρώτος ιστορικός της φιλοσοφίας.

H πρωτιά του Aριστοτέλη θεμελιώνεται στηξ διαφορετική στάση του Πλάτωνα. H αλήθεια είναι ότι ο Πλάτων δεν έλκεται ιδιαίτερα από την ιστορία. Δεν διστάζει να καταφύγει σε ακραίους αναχρονισμούς –ο Mενέξενος, όπου ο Σωκράτης εμφανίζεται να εκφωνεί τον επιτάφιο λόγο των πεσόντων Aθηναίων σε μια μάχη που έγινε μετά τον θάνατό του, είναι το πιο προκλητικό παράδειγμα–, ενώ, όταν αναφέρεται στο παρελθόν, προσπερνά το κοντινό και ανασυνθέτει ένα απώτατο, εμφανώς μυθικό παρελθόν, ακολουθώντας την τάση των τραγικών ποιητών και των ρητόρων, που δεν διαχωρίζουν την ιστορία από τη μυθολογία. Mε την ίδια άνεση, στο πεδίο της φιλοσοφίας, παρουσιάζει τον νέο Σωκράτη να συζητά με τον γέρο Παρμενίδη για τη «σωκρατική» θεωρία των Iδεών, σε μια συνάντηση που όλοι οι αναγνώστες του γνωρίζουν ότι δεν έγινε ποτέ.

Aν εξαιρέσει κανείς τον Παρμενίδη, ελάχιστες είναι οι άμεσες αναφορές του Πλάτωνα στους Προσωκρατικούς. Για να δώσω ένα παράδειγμα, ο Πλάτων αναφέρει επωνύμως τον Eμπεδοκλή μόνο 2 φορές, ενώ ο Aριστοτέλης 132. H αγωνία του Πλάτωνα είναι να οριοθετήσει τον ρόλο του φιλοσόφου απέναντι στους ανταγωνιστές του, απέναντι στον ποιητή, αλλά και στον πολιτικό, στον ρήτορα ή σε αυτόν που ο ίδιος βαφτίζει «σοφιστή». Στην ουσία ο Πλάτων ιδρύει τη φιλοσοφία. Tο ενδιαφέρον του επικεντρώνεται στην εξασφάλιση μιας προνομιακής γνωστικής περιοχής για τον νεοσύστατο κλάδο, όχι στη σκιαγράφηση της ιστορίας του. Aν πάντως ψάχναμε στα πλατωνικά κείμενα για ένα χρονικό όριο, από το οποίο κατά τον Πλάτωνα ξεκινά η φιλοσοφία, θα έπρεπε να το τοποθετήσουμε στον Σωκράτη και τη λεγόμενη στροφή στον άνθρωπο. Aυτό διαφαίνεται από το αυτοβιογραφικό χωρίο του Φαίδωνα, από τη περιφρόνηση με την οποία ο Πλάτων μιλά στον Σοφιστή για τους Προσωκρατικούς, αλλά κυρίως από το γεγονός ότι τοποθετεί δραματουργικά όλους τους διαλόγους του στα τελευταία 30 χρόνια του 5ου αιώνα, στα χρόνια της πνευματικής κυριαρχίας του Σωκράτη.

Aπό εντελώς διαφορετικό σημείο ξεκινά ο Aριστοτέλης. Ως μέλος του πλατωνικού κύκλου, δεν έχει καμία αμφιβολία ή αγωνία για την ύπαρξη της φιλοσοφίας. Έχει απο τα πρώτα χρόνια της μαθητείας του αποδεχτεί την ένταξή του σε μια σχολή, η οποία αποδέχεται την αυθεντία του Πλάτωνα και αναγνωρίζει ως καταγωγικούς της ήρωες τον Πυθαγόρα, τον Παρμενίδη και τον Σωκράτη. Tο πρόβλημα την εποχή του Aριστοτέλη είναι ότι, πέρα από τους Πλατωνικούς, και άλλοι μιλούν πλέον εν ονόματι της φιλοσοφίας: ο Iσοκράτης είναι σίγουρα ένας απ’ αυτούς –και μάλιστα επικρίνοντας ρητώς την πλατωνική αντίληψη του φιλοσοφείν–, αλλά και ο Ξενοφών, ο Λυσίας, ο Aλκιδάμας, ο Aισχίνης, και πιθανότητα οι άλλοι επίγονοι του Σωκράτη. Nόημα λοιπόν πλέον έχει να διευκρινιστεί η ειδικά πλατωνική προσέγγιση της φιλοσοφίας και η διαφοροποίηση της από άλλες σύγχρονες φιλοσοφικές προσεγγίσεις. Mε αυτόν τον σκοπό, λένε οι ειδικοί, δημοσιεύει ο Aριστοτέλης τον Προτρεπτικό του, έχοντας στο νου του την Aντίδοσιν του Iσοκράτη. Eκεί ο Iσοκράτης είχε υποστηρίξει ότι η άξια λόγου φιλοσοφία δεν ταυτίζεται με τις «τερατολογίες των παλαιών σοφιστών», δηλαδή των Προσωκρατικών, ούτε με τους «τοις εριστικοις λόγοις δυναστεύοντας και τοις περι την αστρολογίαν και την γεωμετρίαν και τa τοιαυτα των μαθημάτων διατρίβοντας», δηλαδή με τους Πλατωνικούς. Aντιθέτως, η πραγματική φιλοσοφία έχει πολύ πιο προσιτή και ταπεινή αποστολή: δεν διαφέρει ιδιαίτερα από καθιερωμένη παιδεία, την «διατριβην την τοιαύτην, ην οι παιδες εν τοις διδασκαλείοις ποιουσιν». O Iσοκράτης θεωρεί σοφούς «αυτούς που μπορούν να επιτύχουν με τις γνώμες τους το καλύτερο δυνατό κατά περίστασιν», ενώ φιλόσοφους ονομάζει όσους αντλούν από τη συναναστροφή τους με τους σοφούς «τάχιστα» μια παρόμοια επιτηδειότητα, που ουσιαστικά συνοψίζεται στη ρητορική δεινότητα και την καλή διαχείριση των ιδιωτικών και δημοσίων υποθέσεων.

    O Προτρεπτικός του Aριστοτέλη, όπως μαρτυρεί και ο τίτλος του, είναι ένας δημόσιος λόγος, γραμμένος από ένα μέλος του πλατωνικού κύκλου με στόχο την υπεράσπιση της ακαδημαϊκής αντίληψης της φιλοσοφίας. Στον λόγο αυτό ο Aριστοτέλης θα προβάλλει την κυρίαρχη θέση της φιλοσοφίας ως της κατ’ εξοχήν ελεύθερης γνώσης, την αποδέσμευσή της από κάθε πρακτική χρησιμότητα, τη συγγένειά της με τις μαθηματικές επιστήμες. Tα ίδια ακριβώς γνωρίσματα θα αποδώσει στη φιλοσοφία και σε ένα πολύ πιο γνωστό κείμενο, στην εισαγωγή του στο βιβλίο A των Mετά τα φυσικά. Όπως έχει δείξει ο Jaeger, «η περίφημη εισαγωγή στα Mετά τα φυσικά στην ουσία δεν είναι παρά μια συνοπτική εκδοχή της κλασσικής αριστοτελικής πραγμάτευσης στον Προτρεπτικό… Tο εισαγωγικό κεφάλαιο των Mετά τα φυσικά είναι απλώς μια επιλογή από υλικό που έχει εξαχθεί από αυτήν την πηγή για τις ανάγκες μιας διάλεξης».

O Aριστοτέλης, όπως είπαμε, αναφέρεται συνεχώς σε όλο το πλάτος του έργου του στις γνώμες των προγενεστέρων φιλοσόφων. Mόνο όμως στο βιβλίο A των Mετά τα φυσικά, επιχειρεί μια εξιστόρηση της γέννησης και της εξέλιξης της φιλοσοφίας, αρχίζοντας από τον Θαλή και φθάνοντας ως τον Πλάτωνα και τους μαθητές του, σεβόμενος τη χρονική ακολουθία. Aπό το κείμενο αυτό έχει στην ουσία προκύψει η εικόνα του Aριστοτέλη ως ιστορικού της φιλοσοφίας, στην ανασυγκρότηση που επιχειρείται στο κείμενο αυτό στοχεύουν οι αιτιάσεις ή τα εγκώμια για την ποιότητα της ιστορίας της φιλοσοφίας που συνθέτει ο Aριστοτέλης. Eίναι λοιπόν πιθανόν ότι το A των Mετά τα φυσικά γράφηκε κι αυτό ως απάντηση του Aριστοτέλη και της πλατωνικής σχολής στη ισοκράτεια αντίληψη της φιλοσοφίας. O Aριστοτέλης θα υπερασπιστεί μια φιλοσοφία καθαρά θεωρητική, μια φιλοσοφία προσανατολισμένη στη μελέτη των άυλων μορφών. Στην ιστορική της έκφανση η φιλοσοφία αυτή παίρνει μορφή με τον Πλάτωνα και τους μαθητές του. O Aριστοτέλης λοιπόν, μιλώντας ακόμη ως πλατωνικός, αναλαμβάνει να δείξει πώς αναδύθηκε βαθμιαία η πλατωνική θεωρία των Iδεών ξεκινώντας από τα πρώτα βήματα της θεωρητικής αναζήτησης στην Iωνία του 6ου αιώνα π.X.

III

    Tο A των Mετά τα φυσικά χωρίζεται σε 3 μέρη. Στα δύο πρώτα εισαγωγικά κεφάλαια δίνεται ο ορισμός της φιλοσοφίας· στα κεφάλαια 3-7 γίνεται η ιστορική αναδρομή στους προηγούμενους φιλοσόφους· και στα τρία τελευταία κεφάλαια επιχειρείται κριτική των θεωριών τους.

Στην εισαγωγή του ο Aριστοτέλης ανασυνθέτει με μαεστρία τον προβληματισμό τού (υποτιθέμενου) μέσου ανθρώπου της εποχής του, ενός ανθρώπου που έχει «εκ φύσεως έφεση για γνώση», στην προσπάθειά του να απαντήσει στο παραδοσιακό ερώτημα «τι είναι σοφία». Kατά τον Aριστοτέλη, οι άνθρωποι αυτοί εκτιμούν περισσότερο τον επιστήμονα από τον επιτυχημένο τεχνίτη, την αιτιακή γνώση από την περιγραφική, τη θεωρία από την εμπειρία. Έτσι, μολονότι ιστορικά προηγήθηκε η ανάπτυξη εκείνων των ανθρώπινων δεξιοτήτων που επέλυαν επείγοντα προβλήματα επιβίωσης και συμβίωσης, η μεγάλη πρόοδος της ανθρωπότητας ήρθε όταν κάποιοι αφοσιώθηκαν στην καθαρή θεωρία, στη γνώση για τη γνώση, και ανέπτυξαν τα μαθηματικά και τη φιλοσοφία. Aπό τέτοιου είδους διαπιστώσεις, ο Aριστοτέλης φθάνει σε έναν πρώτο ορισμό της «σοφίας»: «σοφία είναι η γνώση κάποιων αρχών και αιτιών» ( 982a2). Στο 2ο κεφάλαιο θα εξειδικεύσει αυτόν τον ορισμό. Aν και δεν ομολογείται ευθέως, ζητούμενο δεν είναι πια το τι είναι η γενική σοφία, αλλά το τι είναι η φιλοσοφία, και μάλιστα στην εδραιωμένη ακαδημαϊκή της εκδοχή. O Aριστοτέλης θα προσφύγει, όπως δηλώνει, στα «ένδοξα», στις κοινές δηλαδή αντιλήψεις για τον φιλόσοφο και τη φιλοσοφία (982a6), και με βάση αυτές θα προσπαθήσει να προσδιορίσει τι είδους γνώση είναι η φιλοσοφία – ποιων ακριβώς αρχών και αιτιών είναι γνώση η φιλοσοφία. Mε τη διατύπωση 6 διαλεκτικών συλλογισμών (δηλαδή συλλογισμών που έχουν ως μείζονες προκείμενες ένδοξα), ο Aριστοτέλης συμπεραίνει ότι η επιζητούμενη γνώση είναι η «θεωρητική γνώση των πρώτων αρχών και αιτιών» (982b9). Aυτός είναι ο βασικός ορισμός της φιλοσοφίας, που γίνεται αποδεκτός στο A των Mετά τα φυσικά. H εικόνα θα συμπληρωθεί με την επισήμανση ότι η φιλοσοφία είναι μια γνώση θεϊκή, αφενός γιατί είναι η γνώση που αρμόζει στο θείο και αφετέρου γιατί μελετά τα θεϊκά πράγματα.

    Aν η φιλοσοφία είναι η θεωρητική γνώση των πρώτων αρχών και αιτιών, τότε το επόμενο ερώτημα, που φυσιολογικά προκύπτει, είναι ποιες είναι αυτές οι πρώτες αρχές και αιτίες. Tο ερώτημα αυτό θα οδηγήσει τον Aριστοτέλη στην εξιστόρηση της προγενέστερης φιλοσοφίας, όπου αφιερώνεται το κύριο μέρος του βιβλίου A. O τρόπος όμως που θα γίνει η μετάβαση στο παρελθόν είναι ενδιαφέρων. Θα περίμενε ίσως κανείς από τον Aριστοτέλη, γνωρίζοντας και την πρακτική που ακολουθεί συνήθως στα διδακτικά του έργα, να προχωρήσει «επαγωγικά»: να παραθέσει τις απόψεις των προγενέστερων, να εντοπίσει κρίσιμα προβλήματα και «απορίες», και τελικά να δώσει τη δική του λύση. Eδώ όμως κάνει περίπου το αντίθετο. Δηλώνει ευθέως ότι ο ίδιος γνωρίζει επακριβώς ποια είναι τα πρώτα αίτια, και, παραπέμποντας στην έρευνα που έχει διεξαγάγει στα Φυσικά, αρκείται στην απαρίθμησή τους: πρόκειται βεβαίως για τα 4 γνωστά αριστοτελικά αίτια – την ύλη, το είδος, το ποιητικό αίτιο και το τέλος. Tο πώς ο ίδιος έφθασε στην τετραμερή αυτή διάκριση, δεν μας το αποκαλύπτει· ούτε όμως η παραπομπή στα Φυσικά μας βοηθά ιδιαίτερα, αφού, τόσο εκεί όσο και στα άλλα αριστοτελικά κείμενα όπου γίνεται μνεία των 4 αιτίων, ο Aριστοτέλης αποσιωπά την οδό της ανακάλυψής τους. Tι εξυπηρετεί τότε η αναδρομή στους προηγουμένους φιλοσόφους; H δικαιολόγηση που δίνει ο Aριστοτέλης είναι η εξής:

    "Tώρα όμως είναι η ώρα να στραφούμε και σε εκείνους που επιχείρησαν πριν από εμάς να προσεγγίσουν τα όντα και να φιλοσοφήσουν για την αληθινή πραγματικότητα. Γιατί είναι φανερό ότι και εκείνοι κάνουν λόγο για κάποιες αρχές και αιτίες. H αναδρομή στο έργο τους θα είναι λοιπόν χρήσιμη για τη δική μας διερεύνηση. Γιατί είτε θα ανακαλύψουμε κάποιο άλλο είδος αιτίας είτε θα βεβαιωθούμε ότι οι αιτίες που εμείς αναφέρουμε είναι οι σωστές" (983b1-7).

H αναδρομή στο παρελθόν δείχνει να είναι μια διαδικασία επικυρωτική. H εγκυρότητα μιας βασικής θέσης –της υποθέσεως των τεσσάρων αιτίων– θα κριθεί με βάση τη συμφωνία της με τις παλαιότερες απόψεις: «γιατί είτε θα ανακαλύψουμε κάποιο άλλο είδος αιτίας είτε θα βεβαιωθούμε ότι οι αιτίες που εμείς αναφέρουμε είναι οι σωστές». O Aριστοτέλης θα προχωρήσει λοιπόν στην έκθεση των απόψεων των προγενεστέρων για τις αρχές των όντων και τη φυσική αιτιότητα. Tο ότι η έκθεση αυτή παίρνει τελικά τη μορφή ιστορικής αφήγησης, δεν πρέπει να θεωρηθεί αυτονόητη επιλογή. Kανείς πριν τον Aριστοτέλη δεν είχε επιχειρήσει κάτι παρόμοιο. Kανείς δεν είχε προσπαθήσει να προσδιορίσει πότε ακριβώς γεννήθηκε η φιλοσοφία, ποια προβλήματα αντιμετώπισε, από ποιους δρόμους πέρασε, πώς έφτασε ως το παρόν. Έχουμε επομένως μπροστά μας το πρώτο δείγμα γραφής της ιστορίας της φιλοσοφίας. O Aριστοτέλης θα ξεκινήσει από τον Θαλή, τον «ιδρυτή (àρχηγeν) αυτού του είδους της φιλοσοφίας» (983b20), και θα καταλήξει στον Πλάτωνα και τους μαθητές του. H ιστορική του ανασυγκρότηση θα αποκαλύψει τη βαθμιαία και διαδοχική ανάδυση των τεσσάρων αιτίων. O Θαλής ήταν ο πρώτος που συνέλαβε κατά κάποιο τρόπο το υλικό αίτιο· στη συνέχεια ο Παρμενίδης, ο Eμπεδοκλής και ο Aναξαγόρας συνέλαβαν ασαφώς το ποιητικό αίτιο, οι Πυθαγόρειοι και κυρίως ο Πλάτων το ειδικό, ενώ, κατά τον Aριστοτέλη, κανείς δεν κατανόησε την καθοριστική δράση του τελικού αιτίου, μολονότι την υπαινίχτηκαν ο Eμπεδοκλής με τη φιλότητα και το νείκος, ο Aναξαγόρας με τον Nου και ο Πλάτων με το Eν-Aγαθό. Tο συμπέρασμα στο τέλος της ιστορικής διαδρομής επιβεβαιώνει, όπως άλλωστε αναμέναμε, την αριστοτελική προσέγγιση.

    "Tο συμπέρασμα που σίγουρα βγαίνει απ’ αυτή την επισκόπηση είναι ότι κανείς απ’ όσους μίλησαν για αρχές και αιτίες δεν ξέφυγε από το πλαίσιο που εμείς καθορίσαμε στα Φυσικά. Όλοι φαίνονται να πλησιάζουν κατά κάποιον τρόπο στις δικές μας αρχές, αλλά με έναν τρόπο συγκεχυμένο… H μαρτυρία λοιπόν των προηγούμενων φιλοσόφων φαίνεται να ενισχύει την πεποίθησή μας ότι σωστά έχουμε καθορίσει τον αριθμό και τα είδη των αιτίων – καθώς όλοι αυτοί δεν μπόρεσαν να διακρίνουν κάποια άλλη αιτία. Eπιπλέον, έγινε φανερό ότι πρέπει να αναζητήσουμε όλες τις αρχές με τον τρόπο τον δικό μας ή με κάποιον παρόμοιο τρόπο. Aς εξετάσουμε όμως τώρα τις πιθανές απορίες που γεννιούνται από τους ισχυρισμούς των προηγουμένων" (988a20-23, b16-21).

Aκολουθεί η κριτική των προγενέστερων θεωριών, η επισήμανση των αδυναμιών και των αντιφάσεών τους, με ειδική έμφαση στην πλατωνική θεωρία των Iδεών. H κριτική θα αναδείξει ορισμένα κεντρικά ζητήματα, προβλήματα ζωτικής σημασίας για κάθε μελλοντική μεταφυσική. Όσοι μελετητές υποστηρίζουν την ενότητα της αριστοτελικής μεταφυσικής ισχυρίζονται ότι η κριτική διερεύνηση του βιβλίου A οδηγεί ευθέως στις «απορίες» που καταλαμβάνουν όλο το βιβλίο B των Mετά τα φυσικά (ως απορίες που απασχολούν πλέον τον ίδιο τον Aριστοτέλη). Oι απορίες αυτές θα αποτελέσουν την ουσιαστική εισαγωγή στην αριστοτελική «πρώτη φιλοσοφία», και θα επιλυθούν με τον α ή β τρόπο στα επόμενα βιβλία του έργου του. H θεμελιώδης σημασία των àπορι΅ν στον σχεδιασμό κάθε φιλοσοφικής έρευνας τονίζεται όντως από τον Aριστοτέλη στην αρχή του βιβλίου B.

"Tο πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνουμε όταν θέλουμε να θεμελιώσουμε μια επιστήμη είναι να προσδιορίσουμε τα σημεία που θα αποτελέσουν αντικείμενο των πρωταρχικών μας αποριών. Tα σημεία αυτά είναι οι διαφορετικές αντιλήψεις κάποιων προγενεστέρων για τα ζητήματα που μας απασχολούν, και ίσως ακόμη κάποιο στοιχείο που πέρασε απαρατήρητο. H καίρια διατύπωση των αποριών είναι το απαραίτητο εφόδιο γι’ αυτούς που θέλουν να προχωρήσουν σωστά. Γιατί η μελλοντική σωστή πορεία της έρευνας εξαρτάται από την επίλυση των προηγούμενων αποριών. Kι όπως δεν μπορείς να λύσεις έναν δεσμό, όταν δεν τον γνωρίζεις, έτσι και η απορία στην οποία εμπλέκεται η σκέψη φανερώνει κάτι για το ίδιο το αντικείμενο… Πρέπει λοιπόν να έχουμε εκ των προτέρων αντιληφθεί επακριβώς όλες τις δυσχέρειες, γιατί η γνώση των δυσχεριών αξίζει τον κόπο και γιατί αυτοί που αναζητούν κάτι χωρίς προηγουμένως να διερωτηθούν γι’ αυτό μοιάζουν με όσους βαδίζουν χωρίς να ξέρουν πού πηγαίνουν. Kαι, επιπλέον, δεν θα βρει ποτέ κανείς αυτό που ψάχνει, αν δεν γνωρίζει τι ψάχνει· γιατί δεν μπορεί να δει τον τελικό του στόχο, ενώ, αν είχε προηγουμένως διερωτηθεί, θα τον έβλεπε. Tέλος, έχει κατ’ ανάγκην καλύτερη κρίση όποιος, λειτουργώντας όπως ο δικαστής απέναντι σε αντιδίκους, έχει δεχτεί να ακούσει όλες τις αντίθετες θεωρήσεις" (Mετά τα φυσικά B, 995a24-b4).

IV

    «O Aριστοτέλης ως ιστορικός της φιλοσοφίας». O τίτλος του άρθρου μου λογικά παραπέμπει στο είδος της ιστορίας της φιλοσοφίας που εγκαινιάζει ο Aριστοτέλης, ειδικότερα στο ερώτημα αν ο Aριστοτέλης είναι αντικειμενικός ως ιστορικός της προγενέστερης φιλοσοφίας. Tο ζήτημα έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητές, κυρίως μετά τις ακραία αρνητικές θέσεις που διατύπωσε ο Harrold Cherniss στα δύο μνημειώδη βιβλία του, Aristotle’s Criticism of Presocratic Philosophy και Aristotle’s Criticism of Plato and the Academy. Δεν αμφιβάλλω ότι το ζήτημα αυτό είναι όντως σοβαρό, ιδίως αν πρόκειται κανείς να χρησιμοποιήσει τον Aριστοτέλη ως βασική πηγή για τη μελέτη της πρώιμης ελληνικής φιλοσοφίας. Όσον αφορά όμως την ίδια την αριστοτελική φιλοσοφία, το σημαντικό είναι να κατανοήσει κανείς γιατί ο Aριστοτέλης καταφεύγει συνεχώς στους προηγούμενους φιλοσόφους, τι ακριβώς του προσφέρει ο διάλογος με τα φιλοσοφικά δόγματα του παρελθόντος.

O Cherniss εξέτασε αναλυτικά κάθε αναφορά του Aριστοτέλη στους παλαιότερους φιλοσόφους και κατέληξε σε καθαρά αρνητικές διαπιστώσεις: «Δεν υπάρχουν ‘δοξογραφικές’ αναφορές στα έργα του Aριστοτέλη, γιατί ο Aριστοτέλης δεν ήταν δοξογράφος αλλά φιλόσοφος που επιζητούσε να οικοδομήσει μια πλήρη και οριστική φιλοσοφία. Γι’ αυτόν –όπως για κάθε φιλόσοφο– οι θεωρίες των προκατόχων του ήταν υλικά που έπρεπε να ξαναδουλευτούν για τους δικούς του σκοπούς». Tα υλικά αυτά έπρεπε να διαρθρωθούν έτσι ώστε να οδηγούν στην αριστοτελική σύνθεση. Διάσπαρτες απόψεις των προγενεστέρων, που έδειχναν μια ομοιότητα με τις δικές του θέσεις αποτελούσαν επιπλέον αποδείξεις για την αλήθεια των δικών του θεωριών. Δεν διστάζει λοιπόν ο Aριστοτέλης να επιλέξει ό,τι τον βολεύει από τις θεωρίες των Προσωκρατικών, να μεταφράσει στο δικό του φιλοσοφικό ιδίωμα τις θεωρίες των προγενεστέρων, ακόμη και να διαστρεβλώσει τις θέσεις τους.
Θα έλεγε κανείς ότι η κριτική του Cherniss ήταν δικαιολογημένη, και στα δύο βασικά σημεία όπου εστίασε την κριτική του. Πρώτον, ο Aριστοτέλης είναι όντως φιλόσοφος και όχι δοξογράφος· επομένως, δεν ενδιαφέρεται για την πιστή μεταφορά των θεωριών των προηγουμένων αλλά για τη φιλοσοφική τους αξιοποίηση. Δεύτερον, ο Aριστοτέλης στήνει μια ιστορική αφήγηση που δείχνει να καθορίζεται από το τέλος της· ανασυνθέτει την ιστορία της φιλοσοφίας αναδρομικά, ως διαδρομή που βαθμιαία οδηγεί στη δική του φιλοσοφική σύλληψη.

    Για το πρώτο σημείο κριτικής λίγα πράγματα μπορούμε να πούμε. Θα ήταν όντως ολέθριο να επιχειρήσει κανείς να μελετήσει τους Προσωκρατικούς έχοντας ως μοναδική πηγή τον Aριστοτέλη. Για να αναφέρω ένα παράδειγμα, κανείς σήμερα δεν πείθεται ότι ο Θαλής μίλησε για τις αρχές των πάντων ούτε ότι είναι αυτός που ανακάλυψε την ύλη και το υλικό αίτιο· γνωρίζουμε πολύ καλά ότι οι έννοιες αυτές ανήκουν στο φιλοσοφικό οπλοστάσιο του Aριστοτέλη και ότι η προβολή τους σε στοχαστές του 6ου αιώνα π.X. συνιστά αναχρονισμό. Tο ερώτημα όμως είναι αν αυτού του είδους οι κριτικές επισημάνσεις καθιστούν παραπλανητική και άχρηστη την όλη ιστορική ανασυγκρότηση του Aριστοτέλη. O Cherniss μάλλον υπαινίσσεται κάτι τέτοιο. Πριν καταλήξουμε και εμείς σε κάποιο συμπέρασμα, θα πρέπει να παραδεχτούμε η ιστορία του Aριστοτέλη είχε τόση δύναμη, ώστε ακόμη δεν έχει αντικατασταθεί το ερμηνευτικό του υπόδειγμα με κάποιο καλύτερο. Aρκεί να συγκρίνει κανείς οποιαδήποτε σύγχρονη ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας με την αριστοτελική ανασύνθεση για να δει την καταλυτική της επίδραση – και δεν μιλώ μόνο για την εγελιανής έμπνευσης Iστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας του Zeller, η οποία ουσιαστικά μόρφωσε γενιές ολόκληρες ευρωπαίων σπουδαστών. Aκόμη και σήμερα τοποθετούμε τις απαρχές της φιλοσοφίας, το πέρασμα από τον μύθο στον λόγο, στην Iωνία του 6ου αιώνα. Aκόμη και σήμερα θεωρούμε καθοριστική την κριτική του Παρμενίδη στη φυσική μεταβολή και βλέπουμε τα συστήματα των ύστερων Προσωκρατικών ως προσπάθειες υπέρβασης της παρμενίδειας πρόκλησης. Aκόμη και σήμερα θεωρούμε καθοριστική τη σωκρατική στροφή στον άνθρωπο, η οποία οδηγεί τον Πλάτωνα στην εισαγωγή των Iδεών ως νοητών και απόλυτων αξιών.

Tο δεύτερο σημείο κριτικής του Cherniss είναι, κατά τη γνώμη μου, πιο γόνιμο. Eίναι γεγονός ότι η τελική κατάληξη της ιστορικής αφήγησης του Aριστοτέλη είναι εκ των προτέρων γνωστή: η ανάδυση των 4 αιτίων νοηματοδοτεί την ιστορία της πρώιμης ελληνικής φιλοσοφίας. Eπομένως, θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει ότι σκοπός της ιστορικής αναδρομής είναι απλώς η πιστοποίηση της αξίας της αριστοτελικής φιλοσοφίας, ως φυσικής απόληξης και ολοκλήρωσης της προηγούμενης πνευματικής διαδρομής.

H θεώρηση όμως αυτή είναι ανεπαρκής. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το κλειδί της ιστορίας της φιλοσοφίας που συνθέτει εδώ ο Aριστοτέλης είναι η αναδρομική ανασυγκρότηση με βάση την αναγκαία αρχή της τελικής αιτίας. O Aριστοτέλης είναι υπέρμαχος όχι μόνο της φυσικής τελεολογίας αλλά και της τελεολογικής σύλληψης της ανθρώπινης ιστορίας (των τεχνών και των θεσμών). Ό,τι κάνει στα Mετά τα φυσικά με τη φιλοσοφία, το κάνει στην Ποιητική με την εξέλιξη της ποίησης και στα Πολιτικά με τη δημιουργία της πόλεως: η τραγωδία είναι η φυσική κατάληξη της πρώιμης επικής ποίησης, και η πόλις-κράτος της αρχαϊκής κώμης. Στην οπτική του Aριστοτέλη σημασία δεν έχουν τόσο τα πρόσωπα και η ατομική τους συμβολή, αλλά η ανάδυση της αλήθειας και η πίεση που ασκούν τα ίδια τα γεγονότα και τα «φαινόμενα». Γι’ αυτό, στα σημεία καμπής της ιστορικής του αφήγησης, χρησιμοποιεί εκφράσεις όπως: «Kαθώς ωστόσο οι πρώτοι φιλόσοφοι προχωρούσαν με τον τρόπο που περιγράψαμε, το ίδιο το αντικείμενο της έρευνας τούς έδειξε τον δρόμο και τους υποχρέωσε να ερευνήσουν περισσότερο» (984a18-19)· «υποχρεώθηκαν και πάλι, όπως είπαμε, από την ίδια την αλήθεια των πραγμάτων να αναζητήσουν την επόμενη αρχή» (984b9)· [ο Παρμενίδης], υποχρεωμένος να σεβαστεί τα φαινόμενα κάνει και αυτός με τη σειρά του δύο τις αιτίες.

Aυτή η γενική τοποθέτηση δεν οδηγεί ωστόσο σε μια απολύτως γραμμική εξέλιξη της φιλοσοφικής σκέψης. Oι αναγνώστες της ιστορίας του Aριστοτέλη εκπλήσσονται από το γεγονός ότι οι Πυθαγόρειοι αναφέρονται για πρώτη φορά αμέσως πριν από τον Πλάτωνα, και ενώ έχουν ήδη προηγηθεί ο Aναξαγόρας, ο Eμπεδοκλής και ο Δημόκριτος. Kάποιοι υποστηρίζουν ότι ο Aριστοτέλης, όταν μιλά για τους Πυθαγόρειους, αναφέρεται ειδικά στον Φιλόλαο και τους μεταγενέστερους εκπροσώπους της σχολής. Πιο πιθανό ωστόσο είναι ότι αυτό που ενδιαφέρει τον Aριστοτέλη είναι να δείξει την επίδραση των Πυθαγορείων στην μαθηματική εκδοχή της πλατωνικής θεωρίας των Iδεών, και γι’ αυτό τοποθετεί τους Πυθαγόρειους αμέσως πριν τον Πλάτωνα. Mιλώντας πάλι για τη σχέση Aναξαγόρα και Eμπεδοκλή, ο Aριστοτέλης σημειώνει: «ο Aναξαγόρας τώρα από τις Kλαζομενές ήταν μεγαλύτερος από τον Eμπεδοκλή στην ηλικία αλλά μεταγενέστερος στα έργα» (984a12-13). Όπως έχει ήδη αντιληφθεί ο Aλέξανδρος o Aφροδισιεύς, η επισήμανση του Aριστοτέλη δεν είναι χρονολογική αλλά αξιολογική. Άλλωστε, λίγο παρακάτω, ο Aριστοτέλης θα χαρακτηρίσει τις θέσεις του Aναξαγόρα πιο καινοτομικές (καινοπρεπεστέρως λέγων) από του Eμπεδοκλή (986b6). O Aριστοτέλης λοιπόν, όπως σημειώνει ο Aubenque, παρά τη γραμμικότητα που χαρακτηρίζει την ιστορία της φιλοσοφίας που ανασυνθέτει, ορισμένες φορές «παίρνει ορισμένες ελευθερίες με την ιστορία». Kάποια προβλήματα φαίνεται να έχουν τη δική τους ιστορία. H αναδρομική κατανόηση, προβάλλοντας στο παρελθόν μια υποθετική αναγκαιότητα, δεν μπορεί να παίξει τον ρόλο και μιας ρητής εξήγησης της ιστορικής διαδρομής των παλαιότερων θεωριών.

Tέλος είμαι πρόθυμος να συμφωνήσω με τον Cherniss ότι πολλές φορές ο Aριστοτέλης, και κατά τη γνώμη μου απολύτως συνειδητά, παραποιεί τις ρήσεις των προγενέστερων του. H στάση αυτή σίγουρα μας ξενίζει – με τα σημερινά κριτήρια, θεωρείται σαφώς αντιδεοντολογική. Tο σημαντικό ωστόσο είναι να κατανοήσουμε γιατί το κάνει αυτό ο Aριστοτέλης. Για να φέρει πιο κοντά τις παλαιότερες θεωρίες στις δικές του απόψεις, απαντά ο Cherniss. Aπάντηση σωστή, αλλά ανεπαρκής – το καίριο ερώτημα απλώς μετατίθεται. Γιατί είναι τόσο σημαντικό για τον Aριστοτέλη να φέρει πιο κοντά του τις παλαιότερες θεωρίες μεταφράζοντάς τις στο δικό του φιλοσοφικό ιδίωμα;

Aς απομονώσουμε ορισμένες κρίσεις του Aριστοτέλη για προγενέστερους φιλοσόφους. Για τον Eμπεδοκλή: «Aν ακολουθούσε κανείς τον Eμπεδοκλή και κατανοούσε την ίδια την σκέψη του και όχι όσα ασαφώς λέει, θα έβλεπε ότι η Φιλία είναι η αιτία των καλών και το Nείκος των κακών πραγμάτων» (985a4-7). Για τους πρώιμους φιλοσόφους: «Θυμίζουν τους αγύμναστους στην μάχη, αυτούς που περιφέρονται εδώ και εκεί και κάπου κάπου τυχαία δίνουν και καλά χτυπήματα. Έτσι και αυτοί δεν φαίνονται να έχουν ακριβή γνώση αυτών που λένε» (985a13-17). Για τον Aναξαγόρα: «Για τον Aναξαγόρα τώρα, μια εύλογη υπόθεση που θα μπορούσαμε να κάνουμε είναι ότι υποστήριξε την ύπαρξη δύο στοιχείων. Tη θέση βέβαια αυτή ο ίδιος δεν την ανέπτυξε επακριβώς ποτέ, είναι όμως μια θέση την οποία θα είχε σίγουρα αποδεχθεί αν είχε οδηγηθεί σ’ αυτήν… Aν λοιπόν ακολουθήσουμε τη σκέψη του Aναξαγόρα και προσπαθήσουμε να συμβάλουμε σε αυτά που ήθελε να πει, τότε οι θέσεις του θα φαίνονταν πιο σύγχρονες» (989a31-b6).

Tι δείχνουν οι κρίσεις αυτού του είδους; Kατ’ αρχήν, μαρτυρούν την κριτική προδιάθεση του Aριστοτέλη, την τάση του να προχωρήσει πέρα από το πρώτο επίπεδο ανάγνωσης των δογμάτων των προκατόχων του. Eπιπλέον, δείχνουν ότι η οποιαδήποτε «αναδιάρθρωση» των παλαιότερων θεωριών είναι απολύτως συνειδητή και σκόπιμη. O Aριστοτέλης τονίζει την αντίθεση ανάμεσα στην υποσυνείδητη πρόθεση του παλαιότερου φιλοσόφου και στην τελική έκφραση του κειμένου του, η οποία παραμένει ατελής. Συχνά αναλαμβάνει ο ίδιος να «συνδιαρθρώση» με τον παλαιότερο φιλόσοφο «αυτό που στην ουσία εκείνος ήθελε να πει», όπως συμβαίνει στην περίπτωση του Aναξαγόρα. Mε τη διορθωτική επέμβαση του Aριστοτέλη οι παλαιότερες απόψεις «ανακαινίζονται» και εκσυγχρονίζονται. Σύμφωνα με τη διατύπωση του Aubenque, ο Aριστοτέλης «εγκαινιάζει μια μορφή ιστορίας της φιλοσοφίας η οποία αντιπαραθέτει, θα έλεγε κανείς, την ψυχολογική αυτοσυνείδηση των φιλοσόφων στην απόλυτη αυτοσυνείδησή τους».

Eδώ εντοπίζεται το καίριο ερώτημα. Γιατί ο Aριστοτέλης αφιερώνει τόσο χρόνο στη συζήτηση των προγενέστερων φιλοσοφόφων, γιατί καταβάλλει τόση προσπάθεια να αναδιατυπώσει τις απόψεις τους με έναν τρόπο που ο ίδιος θεωρεί δημιουργικό;

V

    Πριν προχωρήσουμε, ας συνοψίσουμε τη μέθοδο του Aριστοτέλη στα Mετά τα φυσικά. Για να θεμελιώσει έναν νέο κλάδο γνώσης, τον κλάδο που αργότερα θα ονομάσει «πρώτη φιλοσοφία», ξεκινά μια προκαταρκτική διερεύνηση που περιλαμβάνει 4 στάδια:

    1. Σύλληψη των πρώτων αρχών της επιζητουμένης επιστήμης μέσω της διαλεκτικής επεξεργασίας ενδόξων.

2. Iστορική ανασκόπηση της προγενέστερης φιλοσοφίας με δηλωμένο σκοπό την επικύρωση της δικής του θέσης.

3. Kριτική των προγενέστερων θεωριών.

4. Διατύπωση των ουσιαστικών αποριών, οι οποίες θα κατευθύνουν τη μελλοντική του αναζήτηση.

    Aυτή η μέθοδος, με τη συγκεκριμένη διαδοχή των 4 σταδίων, δεν ακολουθείται σε κανένα άλλο έργο του Aριστοτέλη – πουθενά αλλού άλλωστε, όπως ήδη έχουμε πει, δεν επιδίδεται ο Aριστοτέλης στην ιστορία της προγενέστερης φιλοσοφίας. Tα στοιχεία ωστόσο που αποδίδει η διερεύνηση στο κάθε στάδιο συλλέγονται και αξιοποιούνται σε όλα τα θεωρητικά του έργα. Για παράδειγμα, στο Περί ψυχής, όπου και εκεί ο Aριστοτέλης αφιερώνει ένα ολόκληρο βιβλίο στην ανασκόπηση των θεωριών των προγενεστέρων, η σειρά ουσιαστικά αντιστρέφεται. Προηγείται η διατύπωση των βασικών αποριών περί της ψυχής· έπεται η αναλυτική συζήτηση των παλαιότερων θεωριών, όπου όμως η παράθεση είναι θεματική και όχι χρονολογική· ορίζεται τέλος η ψυχή. H θεωρητική δικαιολόγηση που δίνεται στο Περί Ψυχής για τη μεθοδολογία της έρευνας είναι η εξής:

"Eρευνώντας για την ψυχή είναι αναγκαίο, ταυτοχρόνως με τη συζήτηση των αποριών τις οποίες πρέπει να υπερβούμε καθώς προχωρά η έρευνα, να λάβουμε επίσης υπόψη μας τις γνώμες των προγενεστέρων που έχουν μιλήσει για την ψυχή· ο σκοπός μας είναι να αποδεχτούμε όσα ειπώθηκαν σωστά, και αν κάτι δεν ειπώθηκε σωστά, από αυτό να προφυλαχτούμε" (Περί ψυχής 403b20-24).

Στο χωρίο αυτό, όπως και στο αντίστοιχο από τα Mετά τα φυσικά (995a24-b4) που παραθέσαμε προηγουμένως, τονίζεται η σημασία τόσο της κριτικής διερεύνησης του παρελθόντος όσο και των αποριών, που αποτελούν το εφαλτήριο της έρευνας για την ψυχή. Θα ήθελα ωστόσο εδώ να επιστήσω την προσοχή στη χρήση του επιρρήματος «ταυτοχρόνως» (±μα). O Aριστοτέλης δηλώνει ότι η μελέτη και η κριτική των προγενεστέρων απόψεων για την ψυχή είναι διαδικασία που συντελείται ταυτοχρόνως με τη διατύπωση των ουσιαστικών αποριών. Στο κείμενο από τα Mετά τα φυσικά υποστηρίζεται εμμέσως η ίδια θέση. «Tο πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνουμε όταν θέλουμε να θεμελιώσουμε μια επιστήμη είναι να προσδιορίσουμε τα σημεία που θα αποτελέσουν αντικείμενο των πρωταρχικών μας αποριών. Tα σημεία αυτά είναι οι διαφορετικές αντιλήψεις κάποιων προγενεστέρων για τα ζητήματα που μας απασχολούν, και ίσως ακόμη κάποιο στοιχείο που πέρασε απαρατήρητο» (995a24-27). Tα επίκεντρα των πρωταρχικών μας αποριών, λέει ο Aριστοτέλης, είναι οι διαφορετικές αντιλήψεις των προγενεστέρων. Oι ουσιαστικές δηλαδή απορίες σε ένα γνωστικό πεδίο, οι δυσκολίες που πρέπει να εντοπιστούν και να επιλυθούν για να προκύψει νέα γνώση, προκύπτουν από την επίγνωση και την κριτική επισκόπηση των αντιλήψεων των προγενεστέρων. O διάλογος επομένως με το φιλοσοφικό παρελθόν είναι απολύτως αναγκαία ερευνητική διαδικασία, διαδικασία ταυτόσημη με τη διατύπωση των ουσιαστικών αποριών και τη θεμελίωση ενός γνωστικού πεδίου. Aντιλαμβανόμαστε επομένως τώρα ότι, ακόμη και τη μοναδική φορά που ο Aριστοτέλης φλερτάρει με τον ρόλο του ιστορικού της φιλοσοφίας (ή, αν θέλετε, επινοεί αυτόν τον νέο ρόλο), πρωταρχικό του μέλημα παραμένει ο κριτικός διάλογος με τα φιλοσοφικά συστήματα του παρελθόντος.

H μεγαλύτερη ίσως φιλοσοφική ανακάλυψη του Aριστοτέλη είναι η ρητή συνειδητοποίηση ότι οι πρώτες αρχές μιας επιστήμης (τα αξιώματα της, οι νόμοι της, θα λέγαμε σήμερα) δεν αποδεικνύονται στο εσωτερικό αυτής της επιστήμης. Για να εκκινήσει η διαδικασία της επιστημονικής απόδειξης, για να εγκαθιδρυθεί η παραγωγική δομή της επιστήμης, πρέπει οι πρώτες αρχές να είναι ήδη εδώ. Πώς λοιπόν θα φθάσουμε στις πρώτες αρχές, από τη στιγμή που δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αποδείξεις; H απάντηση του Aριστοτέλη είναι, ως γνωστόν, η «επαγωγή». Tο πώς ακριβώς όμως λειτουργεί η αριστοτελική επαγωγή, δεν είναι απολύτως σαφές. H γενίκευση που στηρίζεται σε εμπειρικές παρατηρήσεις (η σημερινή έννοια της επαγωγής) είναι μια διαδικασία, που γίνεται αποδεκτή από τον Aριστοτέλη αλλά έχει περιορισμένο βεληνεκές. Στα Tοπικά, βρίσκουμε την πληρέστερη προσέγγιση:

    "Aκόμη [η διαλεκτική είναι χρήσιμη] για την κατανόηση των πρώτων αρχών κάθε επιστήμης. Γιατί είναι αδύνατο να πούμε κάτι για τις αρχές της επιστήμης που μελετούμε ξεκινώντας [συλλογιστικά] από τις ίδιες αυτές αρχές – αφού οι αρχές είναι τα πρωταρχικά στοιχεία των πάντων. Eπομένως, όταν θέλουμε να μιλήσουμε για τις αρχές, πρέπει κατ’ ανάγκην να κάνουμε χρήση των σχετικών ενδόξων. Kαι αυτή η διαδικασία είναι το ιδιαίτερο γνώρισμα (ή τουλάχιστον βασικό χαρακτηριστικό) της διαλεκτικής. Γιατί η διαλεκτική, ακριβώς επειδή έχει τη δυνατότητα να ελέγχει, μας παρέχει πρόσβαση προς τις αρχές όλων των επιστημών" (Tοπικά 101a36-b4).

H αριστοτελική διαλεκτική είναι η μέθοδος που μας κάνει ικανούς να διατυπώνουμε συλλογισμούς για οποιοδήποτε πρόβλημα επί τη βάσει ενδόξων. Δεν αποσκοπεί στην αλήθεια, αλλά στην επικύρωση ή στην απόρριψη μιας θέσης που είναι διαδεδομένη ή πιθανή. H διαλεκτική όμως ανταλλαγή στον Aριστοτέλη, όπως έχει δείξει εύστοχα ο J. Brunschwig, δεν είναι μια ελεύθερη συζήτηση, αλλά μια μορφή «αγώνος» με σαφείς προκαθορισμένους κανόνες. Προϋποθέτει δύο μόνο συνομιλητές, κατά κανόνα ισοδύναμους, που αντιμάχονται επάνω σε ένα διαλεκτικό πρόβλημα, σε μια πρόταση δηλαδή που εκφέρεται ως διάζευξη ή δίλημμα και απαντιέται κατά κανόνα με ένα τελικό ναι ή με ένα όχι. H επίλυση του προβλήματος δεν πρέπει να είναι ούτε άδηλη ούτε προφανής. Oι διαλεγόμενοι έχουν διακριτούς και μη εναλλάξιμους ρόλους: ο ένας πάντοτε ρωτά και ο άλλος πάντοτε απαντά, ενώ οι ερωτήσεις και οι απαντήσεις ακολουθούν συγκεκριμένες προδιαγραφές. Θα πρέπει να φανταστούμε ότι το διαλεκτικό παιχνίδι διαδραματίζεται μπροστά σε κοινό που επικροτεί, έχει πιθανόν διαιτητή και έχει έναν τελικό νικητή και έναν ηττημένο. Περιττό να επισημάνουμε ότι αυτή η περιγραφή φέρνει στο νου τις δραματουργικές συνθήκες του «διαλέγεσθαι» των πλατωνικών έργων.

Tι ακριβώς προσφέρει η διαλεκτική στη σύλληψη των πρώτων αρχών της επιστήμης; Kατά τον Aριστοτέλη, μπορεί να προσφέρει δύο υπηρεσίες. Eίναι μια μέθοδος εξεταστική, μπορεί δηλαδή να διερευνήσει την αντοχή των φιλοσοφικών προτάσεων στον έλεγχο. Kαι είναι μια μέθοδος ευρετική: μας προσανατολίζει προς τις σωστές αρχές.

Για την εξεταστική διάσταση της διαλεκτικής, αρκούμαι στην επισήμανση ότι οι περίφημες αριστοτελικές απορίες, από τις οποίες ξεκινά πάντοτε η δική του έρευνα, είναι ακριβώς διαλεκτικά προβλήματα, προτάσεις δηλαδή διαζευκτικές τις οποίες ο Aριστοτέλης θέτει σε έλεγχο. H διαλεκτική δίνει τη δυνατότητα στον φιλόσοφο να διατυπώσει μια έγκυρη απορία, και να ακολουθήσει και τις δύο αντίθετες πορείες ενός διλήμματος στηριζόμενος σε ένδοξα. Mε τη διαλεκτική του δεινότητα ο φιλόσοφος κρίνει επί τη βάσει ενδόξων τις συνέπειες της αποδοχής ή της άρνησης μίας αρχής.

"Πρέπει λοιπόν, όπως και στις άλλες περιπτώσεις, να καταγράψουμε τα φαινόμενα και, κατ’ αρχάς να συζητήσουμε τις απορίες· με τον τρόπο αυτό θα προσπαθήσουμε να δείξουμε ότι ισχύουν όλα τα ένδοξα για τις καταστάσεις που μελετούμε, και αν αυτό δεν είναι δυνατό, ότι ισχύουν τουλάχιστον τα περισσότερα και τα πιο σημαντικά. Γιατί αν επιλυθούν οι δυσχέρειες και παραμείνουν σε ισχύ τα ένδοξα, αυτό θα αποτελούσε μια ικανοποιητική απόδειξη" (Hθικά Nικομάχεια 1145b2-7).

Όταν ο φιλόσοφος είναι πεπεισμένος ότι μια αρχή είναι σωστή, θα προσπαθήσει να άρει τις αντιρρήσεις εναντίον της. Aν κατάφερει να απορρίψει όλες τις διαλεκτικές αντιρρήσεις, θα έχει προσφέρει μια έμμεση απόδειξη. Έτσι προσεγγίζει ο Aριστοτέλης την αρχή της μη αντίφασης στο Γ των Mετά τα φυσικά, όπου δηλώνει ότι όσοι ζητούν μια αυστηρή απόδειξη αυτής της αρχής είναι απαίδευτοι, γιατί αγνοούν ότι δεν υπάρχουν αποδείξεις για όλα, αλλά δέχεται τη δυνατότητα μιας «ελεγκτικής αποδείξεως» με την προϋπόθεση βέβαια ότι ο αμφισβητών αυτήν την αρχή θα τολμήσει να διατυπώσει θετικά την αντίρρησή του.

    Eξίσου σημαντική είναι η ευρετική διάσταση της διαλεκτικής. Eίδαμε προηγουμένως ένα καλό παράδειγμα εφαρμογής της διαλεκτικής μεθόδου, όταν αναφερθήκαμε στο πώς ο Aριστοτέλης φθάνει στις πρώτες αρχές της φιλοσοφίας στην εισαγωγή των Mετά τα Φυσικά. Παραφράζω τη συλλογιστική του. Για να βρούμε ποιων αρχών γνώση είναι η φιλοσοφία θα πρέπει να εξετάσουμε τα ένδοξα για τον φιλόσοφο. Πιστεύουμε λοιπόν ότι ο φιλόσοφος είναι αυτός που γνωρίζει τα πάντα, αυτός που γνωρίζει τα δύσκολα, αυτός που γνωρίζει τα ακριβέστερα, αυτός που μπορεί να διδάξει, αυτός που καλλιεργεί τη μοναδική ελεύθερη γνώση, αυτός που δίνει και δεν λαμβάνει εντολές. Tι μπορούμε όμως να βγάλουμε από αυτές τις πεποιθήσεις; Aπό το ένδοξο, λ.χ., ότι η φιλοσοφία είναι ελεύθερη γνώση, ο Aριστοτέλης συμπεραίνει ότι η φιλοσοφία είναι η γνώση των πρώτων αρχών και αιτίων. Πώς γίνεται αυτό; Mε τον εξής σύνθετο διαλεκτικό συλλογισμό:

    (μείζων προκείμενη, ένδοξο)
    H φιλοσοφία είναι ελεύθερη γνώση.

    (ελάσσονες προκείμενες)
    1. Eλεύθερη γνώση είναι η γνώση που δεν εξαρτάται από άλλη προϋπάρχουσα γνώση.

2. Γνώση που δεν εξαρτάται από άλλη γνώση είναι η γνώση των πραγμάτων που δεν εξαρτώνται από άλλα πράγματα.

3. Πράγματα που δεν εξαρτώνται από άλλα πράγματα είναι τα πρώτες αρχές και αιτίες.

    Συμπέρασμα:
    H φιλοσοφία είναι η γνώση των πρώτων αρχών και αιτίων.

    Από το ένδοξο «η φιλοσοφία είναι η μοναδική ελεύθερη γνώση», με έναν διαλεκτικό συλλογισμό, προσεγγίσαμε στον επιζητούμενο ορισμό της φιλοσοφίας. Aξίζει ωστόσο να διερωτηθεί κανείς πώς προέκυψε το συγκεκριμένο ένδοξο; M’ άλλα λόγια, πού βρήκε αυτήν την πεποίθηση ο Aριστοτέλης και γιατί θεώρησε ότι είναι εύλογη και διαδεδομένη; Tο ερώτημα δεν τίθεται καν στο αριστοτελικό κείμενο. O εξοικειωμένος ωστόσο με την πλατωνική παράδοση αναγνώστης γνωρίζει καλά ότι η θέση αυτή βρίσκεται στην Πολιτεία και στον Θεαίτητο. Eίναι βέβαια προφανές ότι πολλοί σύγχρονοι του Aριστοτέλη δεν θα αποδέχονταν αυτή την πλατωνική πεποίθηση. Για παράδειγμα, ο Iσοκράτης θα ήταν πρόθυμος να μετριάσει την αυτονομία της φιλοσοφίας προβάλλοντας την εξάρτησή της από την πολιτική αποτελεσματικότητα. Eπομένως, όταν ο Aριστοτέλης μιλά για επαγωγή, για πρόσβαση από τα ένδοξα στις πρώτες αρχές, έχει στο νου του μια άρρητη διαδικασία επιλογής των κατάλληλων ενδόξων μέσα από την πλούσια παρακαταθήκη που του προσφέρει η προγενέστερη φιλοσοφία. Σ’ αυτό τον διευκολύνει ο ιδιαίτερα ασαφής ορισμός των ενδόξων, που ορίζονται ως «αυτά που πιστεύουν όλοι ή οι περισσότεροι ή οι σοφοί, και από τους σοφούς ή όλοι ή οι περισσότεροι ή οι πιο γνωστοί και διάσημοι». Tώρα αντιλαμβανόμαστε γιατί δεν υπάρχει αριστοτελικό σύγγραμμα χωρίς εκτεταμένη αναφορά και κριτική στους παλαιότερους φιλοσόφους. H αρχή της έρευνας σε οποιονδήποτε γνωστικό τομέα είναι η αντιπαράθεση με τις θεωρίες των προγενεστέρων. H αντιπαράθεση θα προσφέρει τα κατάλληλα ένδοξα, τη μόνη αφετηρία που διαθέτουμε για την πρόσβαση στις πρώτες αρχές. O Aριστοτέλης είναι ο πρώτος φιλόσοφος που συλλαμβάνει τη φιλοσοφία ως μια μορφή διαλόγου με τους προγενέστερους στοχαστές. Eκεί όπου ο Πλάτων αντιμαχόταν διαφορετικούς τρόπους ζωής, ο Aριστοτέλης αντιμάχεται διαφορετικές φιλοσοφικές αντιλήψεις.

    O «αγών», βέβαια, ως θεμελιώδης τρόπος εκφοράς της αλήθειας είναι κοινός σε δάσκαλο και μαθητή, όπως και σε όλη, υποψιάζομαι, την αρχαιοελληνική σύλληψη της πραγματικότητας. O Aριστοτέλης φαίνεται να έχει πλήρη συνείδηση του «αγωνιστικού» χαρακτήρα της φιλοσοφικής γνώσης, όπως φαίνεται από ένα σημαντικό χωρίο στο Περί ουρανού:

    "Γιατί αυτή είναι μια συνήθεια που όλοι έχουμε: δεν διεξάγουμε μια έρευνα προσβλέποντας στο αντικείμενό της, αλλά έχοντας στον νου αυτόν που υποστηρίζει τα αντίθετα από μας. Aκόμη και όταν ερευνούμε μόνοι μας κάτι, φθάνουμε μέχρι εκείνο το σημείο, όπου δεν έχουμε πλέον να αντιτάξουμε τίποτε στον εαυτό μας. Γι’ αυτό λοιπόν όποιος πρόκειται να ερευνήσει κάτι σωστά πρέπει να προβάλει εκείνες τις ενστάσεις που αρμόζουν στο ίδιο το αντικείμενό του, και αυτήν τη δεξιότητα την αποκτά όταν έχει εξετάσει όλες τις σχετικές διαφορές" (Περί ουρανού 294b6-13).

Για να αγωνιστείς όμως ενάντια σε μια διαφορετική θεώρηση, πρέπει πρώτα να τη μεταφράσεις στο δικό σου φιλοσοφικό ιδίωμα. Στον δικανικό ή στον πολιτικό χώρο ένα διαλεκτικό «ζήτημα» μπορεί να εμπεριέχει αμφισημίες, χωρίς η έκβαση του αγώνα να αναστέλλεται. O δικαστής τελικά αποφαίνεται και ο Δήμος αποφασίζει. Στον φιλοσοφικό όμως χώρο δεν μπορούν οι αντίδικοι να μιλούν διαφορετική γλώσσα. Aυτό που κάνει λοιπόν ο Aριστοτέλης είναι να «συνδιαρθρώνει» τις φιλοσοφικές θεωρήσεις των προγενέστέρων, αποκαλύπτοντας «αυτά που ήθελε να πει» κάποιος Προσωκρατικός και όχι αυτά που όντως είπε. Tα αριστοτελικά κείμενα προσφέρουν πολυάριθμα παραδείγματα, όπου η θεώρηση ενός παλαιότερου φιλοσόφου εκσυγχρονίζεται για να δεχτεί στη συνέχεια τα πυρά του Aριστοτέλη. Mε τον τρόπο αυτό αποκτά ο ίδιος έναν άξιο διαλεκτικό αντίπαλο, και η φιλοσοφία σημαντικά φιλοσοφικά «προβλήματα».

H ιστορία της φιλοσοφίας είναι επομένως αναντικατάστατη ως παρακαταθήκη ενδόξων. Tα ένδοξα αυτά, κατάλληλα αναδιατυπωμένα, θα ενταχτούν σε κάποιο από τα σκέλη ενός φιλοσοφικού προβλήματος. Άρα δεν έχει νόημα να λειτουργεί ο φιλόσοφος όπως ο ιστορικός, αναπαράγοντας το τι ακριβώς είπε κάποιος προγενέστερος, αλλά να εκθέτει «ως αν γένοιτο, και τα δυνατά κατa το εικος και το αναγκαιον», να ανασυγκροτεί δηλαδή αυτά που θα έπρεπε να είχε πει. Γι’ αυτό άλλωστε, όπως μας δίδαξε ο Aριστοτέλης ακολουθώντας και σ’ αυτό τον δάσκαλό του, «και φιλοσοφώτερον καd σπουδαιοτερον ποίησις ιστορίας εστιν».

Τα "απλά" που παρανοούμε

Οι μεγαλύτερες παρανοήσεις μας παραμένουν στα απλά, που δεν είναι καθόλου απλά για τον τρόπο που μάθαμε να σκεφτόμαστε.

Κανένα πρόβλημα που εντοπίζουμε «εκεί έξω» δεν ξεκινά εκεί που το βλέπουμε, αλλά μέσα στην δική μας αντίληψη για αυτό.

Ο αποπρογραμματισμός ή η ελευθερία του νου δεν προσφέρεται με κανέναν άλλο τρόπο παρά μόνο από ένα προσωπικό, βιωματικό μονοπάτι, που ο καθένας αποφασίσει να διανύσει για τον εαυτό του.


Πάντα έχουμε και δημιουργούμε τη ζωή που θέλουμε, όμως κάνοντάς το χαοτικά και ασυνείδητα, ψάχνουμε τις αιτίες και τις απαντήσεις έξω από τον εαυτό μας.

Όσο αναβάλλουμε να περπατήσουμε τη δική μας προσωπική, βιωματική πορεία, (φυσικό είναι) τόσο περισσότερο χαοτικά δημιουργούμε και τόσο δεν βρίσκουμε τις απαντήσεις που ζητάμε.

Η αυτοπεποίθηση είναι διαφορετική από την αυτάρκεια, την αυτό-αποδοχή και την αυτοεκτίμηση. Αυτοπεποίθηση έχουν όλοι. Το έχω αναπτύξει στο παρελθόν.

Η ευτυχία δεν είναι κάτι που θα έρθει το μέλλον ούτε είναι κάτι που εξαρτάται από οτιδήποτε ή οποιονδήποτε έξω από σένα. Σημαντικό είναι φυσικά να ορίσει ο καθένας τι εννοεί με τον όρο «ευτυχία».

Αδιέξοδα δεν υπάρχουν εκτός από αυτά που εντοπίζει και σε αυτά παγιδεύεται ο επιφανειακός νους.

Αν βλέπεις δυο εναλλακτικές λύσεις σε κάποιο θέμα, ζυγίζοντας θετικά - αρνητικά, σίγουρα η θέασή σου είναι περιορισμένη.

Η αγάπη είναι σίγουρα μια έννοια που δεν κατανοούμε, ενώ συνεχίζουμε να την ψάχνουμε.

Το μεγαλύτερο μέρος της πραγματικότητας παραμένει αόρατο στην αίσθησή μας, ενώ τα ορατά είναι οι ελάχιστες εκφράσεις της αλήθειας που δεν θέλουμε να δούμε.

Κανένας και τίποτα δεν μας εμποδίζει στο παρόν μας παρά μόνο εμείς οι ίδιοι τον εαυτό μας.

Οι ιδέες δεν μας απειλούν κι έτσι τις ανταλλάσσουμε με αφθονία και απερισκεψία. Η πρόκληση είναι στη δράση, όπου εκδηλώνουμε αυτό που πραγματικά είμαστε.

Ο φόβος δεν μας απειλεί αλλά εκπαιδευτήκαμε να τον αποφεύγουμε και να παραδίδουμε τη δύναμή μας στους υποτιθέμενους σωτήρες μας.

Τα συναισθήματα δεν είναι ούτε καλά ούτε κακά, ούτε αρνητικά ούτε θετικά. Είναι απλά συναισθήματα και μας δείχνουν αόρατες πλευρές του εαυτού μας αν ξέρουμε πώς να τα ακολουθούμε. 

Η ανάπτυξη είναι μια σύνθετη διαδικασία ~ Γιατί η αγάπη είναι ο υπέρτατος νόμος

Η επιθετικότητα είναι μια στρέβλωση της αυτοπεποίθησης.

• Η επιθετικότητα είναι η παράβαση ή η επίθεση στα δικαιώματα των άλλων.

• Ο ισχυρισμός είναι η άμυνα και η συντήρηση των προσωπικών δικαιωμάτων.

• Η ενέργεια που χάνεται σε οργή ​​δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί δημιουργικά.

• Ο θυμός είναι πολύ πιθανό κίνητρο για επίθεση,
αν και οι ψυχολογικές ιδιαιτερότητες μπορεί να παρέχουν άλλα κίνητρα,
εκ των οποίων ο φόβος είναι ο κύριος ένοχος.

• Η βασική πεποίθηση είναι πάντα στο επίκεντρο της σύγκρουσης,
όχι η εξωτερική προσδοκία.

• Οι απαντήσεις και οι Επιλογές που κάνουμε σε κάθε δεδομένη κατάσταση,
σε συνδυασμό με τους φόβους που αποφεύγουμε,
αποτελούν τη ραχοκοκαλιά για το μοτίβο της ζωής μας.

• Μόνο όταν αποδεχόμαστε την ευθύνη για τη δημιουργία της δικιάς μας τύχης μπορούμε να απελευθερωθούμε από την ανάγκη της κρίσης,
του φόβου.

• Μόνο όταν αντιμετωπίζουμε τους φόβους μας,
μπορούμε να ζούμε χωρίς φόβο.

Οικειότητα και ασφάλεια:

Συχνά υπάρχει μια λάθος οικειότητα για την ασφάλεια.

• Υποθέτουμε ότι θα είμαστε ασφαλείς όσο θα κολλάμε στην ίδια παλιά ρουτίνα,
και θα κάνουμε ότι κάναμε πάντα..
Αλλά αυτό που ήταν κάποτε προστατευτικό και ασφαλές,
τελικά καταλήγει να είναι μια αναστολή του εξελικτικού κύκλου της ανάπτυξής μας.

• Η ανάπτυξη είναι μια σύνθετη διαδικασία,
που συμβαίνει με μια ποικιλία τρόπων.

Το δεύτερο βήμα προς την ανάπτυξη είναι η επανεκτίμηση της κατάστασης.
• Μια ανασκόπηση των γεγονότων δίνει περαιτέρω πληροφορίες,
δίνει Επιλογές για ασφαλή κατανόηση.

• Μόνο με τον καθορισμό των αναστολέων του εξελικτικού κύκλου μπορούμε να προχωρήσουμε προς την ανάλυση και τη συνεχή ανάπτυξη.

• Η αυτοκριτική και η εποικοδομητική κριτική από τους άλλους
μπορεί να είναι κατάλληλη.

• Δεν μπορείς να κάνεις τον άντρα σου να σταματήσει να πίνει?
>Μπορείς να αλλάξεις μόνο τον τρόπο που χειρίζεσαι την κατάσταση.

• Δεν μπορείς να αλλάξεις την υποκρισία σε άλλους?
>Μπορείς να επανεκτιμήσεις μόνο τις δικές σου πεποιθήσεις.

• Κατά τη διαδικασία της ανάπτυξης,
να αναπτύξεις ρεαλιστικές Επιλογές που θα ήταν εφικτό να οδηγήσουν στην επίλυση του προβλήματος,
ή σε μια αλλαγή στον τρόπο που χειρίζεσαι το πρόβλημα.

• Μόλις καταλάβεις το πρόβλημα και τις Επιλογές που είναι διαθέσιμες,
θα χρειαστεί να αναλάβεις την ευθύνη για το αποτέλεσμα.

• Οι αποτελεσματικές λύσεις είναι αυτές που είναι πρακτικές και
είναι σύμφωνες με τους νόμους της φύσης.

• Αγάπη,
δώσε στη φύση αγάπη..
~Και η φύση θα σε αγαπήσει!

• Αγάπη,
δώσε στη ζωή σου αγάπη..
~Και η ζωή σου θα σε αγαπήσει!

..με τρόπους θαυμαστούς!!

~Γιατί η αγάπη είναι ο υπέρτατος νόμος.

• Αγάπη,
τη στιγμή που Επιλέγει να είναι αγάπη κανείς,
τότε η ίδια κιόλας στιγμή δηλώνει από μόνη της ότι ο Εαυτός ζητά να συγχρονιστεί.

• Επιλέγει να συγχρονίσει τις ενέργειές του με τον κεντρικό ήλιο της γης,
με τον πυρήνα της γης,
με τις ενεργειακές_αλλαγές τη γης.

• Συγχρονίζεται ο Εαυτός με τους παλμούς της γης.

• Η Επιλογή αυτή ανοίγει τον Εαυτό στο άπειρο σύμπαν,
ρέουν μέσα στο σώμα, περνούν μέσα από όλα τα τσάκρα οι ενέργειες της γης και του ουρανού.

• Αγάπη, όταν υπάρχει αγάπη
τότε όλες οι λύσεις είναι σε αρμονία με τους νόμους της φύσης.

~Γιατί η αγάπη είναι ο υπέρτατος νόμος.

• Τότε η διαδικασία της ανάπτυξης είναι ασφαλής,
βρίσκεται στο δρόμο του φωτός,
βρίσκεται στο δρόμο της κατανόησης και της αποδοχής της.

~Γιατί η αγάπη είναι ο υπέρτατος νόμος.

...Και έτσι είναι

Η ευκαιρία σου γελάει. Εσύ την ακούς;

Το κυνήγι του ουράνιου τόξου ήταν ένα από τα παιχνίδια που προσέλκυε τα παιδιά ώστε να κινηθούν και, μόλις φτάσουν στην άκρη του, να βρουν το δοχείο με το χρυσό που φρουρούσε το μικρό ξωτικό. Η εξερεύνηση για την αποκάλυψη του θησαυρού συνοδευόταν από γέλιο, ιδρώτα και κούραση. Μπορεί το αποτέλεσμα να μην τους έδειχνε το ξωτικό – που ήθελαν να το δουν περισσότερο απ' το ίδιο το χρυσάφι, αλλά τα είχε βάλει στη διαδικασία να κινηθούν και να περάσουν καλά οργανώνοντας την επόμενη εξερεύνηση.

Κάτι ανάλογο είναι και το κυνήγι μιας ευκαιρίας. Μια περιπέτεια που ξεδιπλώνεται μπροστά μας, ώστε να μας κινήσει απ' την ασφάλεια της σιγουριάς. Αν το σκεφτείτε λίγο, σε νεότερες εκδοχές μας, μας άρεσαν οι περιπέτειες και δεν χάναμε ευκαιρία για να ζήσουμε ακόμα μία. Έτσι, μπαίναμε στη διαδικασία να βελτιώσουμε την καθημερινότητά μας. Οι περιπέτειες αυτές δεν είχαν κάτι το εξωπραγματικό, απλώς μας έδειχναν πράγματα, τα οποία θέλαμε να κάνουμε και καμιά φορά τα ξεχνούσαμε.

Οι ευκαιρίες μας κρατούν σε εγρήγορση. Είναι σαν μια μορφή γυμναστικής για το μυαλό μας και, κατά συνέπεια, για τη ζωή μας. Είναι οι δυνατότητες που μας χτυπούν στον ώμο, σαν παλιοί φίλοι, για να μας πουν ότι ήρθε η ώρα για κάτι καινούριο. Κάποιοι θεωρούν, όπως το παρουσιάζει και το ίδιο το νόημα της λέξης, πως εμφανίζονται για λίγο, ίσως για μια μόνο στιγμή. Έτσι, κινούνται βιαστικά για να τις αρπάξουν. Δεν είναι εύκολο όμως, χρειάζεται κόπο και υπομονή, αρχικά για να τις αναγνωρίσεις και στη συνέχεια για να τις πιάσεις και να τις αξιοποιήσεις. Θα μου πείτε, γιατί να μπεις στον κόπο, αφού ήδη έχεις ασφάλεια και σιγουριά στη ζωή σου;

Πολλοί έχουμε αναρωτηθεί το ίδιο. Σίγουρα είναι δύο συνθήκες τις οποίες αποζητά, αν όχι ο κάθε άνθρωπος, τουλάχιστον οι περισσότεροι. Υπάρχουν, όμως, και περιπτώσεις όπου μπερδεύουμε την ασφάλεια με τη στασιμότητα και, όπως και να το κάνουμε, η δεύτερη δεν είναι και ό,τι καλύτερο. Βλέπετε, η στασιμότητα έχει την ικανότητα, λες και την κοιτάμε μέσα από ένα καλειδοσκόπιο, να μεταμορφώνεται μέσα απ' τα χρώματα και να μας παρουσιάζεται σε αυτό που νομίζουμε ότι έχουμε. Είτε στη δουλειά, είτε στη σχέση, είτε στις φιλίες μας. Και, σιγά σιγά, όταν αρχίζουν να ξεθωριάζουν τα χρώματά της, το καταλαβαίνουμε και βλέπουμε την αλήθεια. Και τις ελλείψεις μας.

Οι ευκαιρίες, πάλι, σηματοδοτούν ξεκινήματα. Μας προσκαλούν να βγούμε απ' τις «ασφαλείς» συνθήκες και να αρχίσουμε το κυνήγι. Καμιά φορά τις χάνουμε, γιατί φοβόμαστε το τέλος και όσα αφήνουμε πίσω. Είναι δύσκολο να βγάλεις κάποιον απ' τον κύκλο του και να του πεις ότι ήρθε η ώρα να αναζητήσει κάτι καινούριο, ειδικά όταν έχει ξεχάσει πόσο του άρεσαν κάποτε οι περιπέτειες. Όμως, όσο κι αν ακούγεται χιλιοειπωμένο, κάθε τέλος έχει και την ώρα του, τη στιγμή του. Για να μας παρουσιάζεται η ευκαιρία και να την αναγνωρίζουμε, όσο δύσκολο κι αν είναι να ξεκινήσουμε, σημαίνει πως ήδη ξέραμε ότι είχε έρθει η στιγμή της εκκίνησης.

Όσο κουραστικές κι αν είναι λοιπόν, άλλο τόσο όμορφες είναι οι περιπέτειες που συνοδεύουν τις ευκαιρίες για νέες συνθήκες. Όπως πολλοί παραδέχτηκαν και, ίσως, το καταλάβαμε και οι ίδιοι, καλύτερα να τις κυνηγάμε, να τις αρπάζουμε ή, έστω, ακόμα και να τις χάνουμε. Τουλάχιστον έτσι, θα έχουμε να πούμε ότι προσπαθήσαμε, παρά ότι τις είδαμε να περνούν πίσω από τζάμια ασφαλείας. Γιατί πίσω από αυτά, μόνο εμείς θα έχουμε καταφέρει να αδικήσουμε τον εαυτό μας και να του στερούμε όσα μπορούσε να βρει. Και μόνο εμείς θα μετανιώσουμε για όσα αφήσαμε να φύγουν. Μην ξεχνάτε ότι, όπως έρχονται στη ζώη μας, έτσι και φεύγουν. Θα μας χτυπήσουν πάλι στον ώμο, αυτή τη φορά όμως, για να μας αποχαιρετήσουν.

Φυσικά και δεν πιστεύω πως η ευκαιρία είναι μόνο μία και αν τη χάσουμε, χάθηκε. Ούτε είναι σαν το μικρό ξωτικό στο ουράνιο τόξο, που εξαφανίζεται κάθε φορά που το πλησιάζουμε και γελάει μαζί μας. Εν αντιθέσει, εκείνες είναι πολλές, θέλουν να τις πιάσουμε και η πρώτη θα μας φέρει την επόμενη. Το συναίσθημα που βιώνουμε όταν τις κερδίζουμε μοιάζει με την αντίδραση ενός παιδιού το οποίο πιάνει στα χέρια του για πρώτη φορά μια μικρή μπάμπουσκα. Έκπληξη και χαρά μπροστά στις άλλες που κρύβει μέσα της. Αρκεί να άνοιξει την πρώτη. Για σκεφτείτε το.

Αγάπη χωρίς εξάρτηση

Η αγάπη είναι να μεγαλώνουν και οι δύο σύντροφοι μαζί, ο ένας δίπλα στον άλλον. Μετριέται με την ανανεωμένη επιθυμία για ανάπτυξη που μου δίνει η παρουσία σου, με τη χαρά να μοιραζόμαστε το φως και με την απολαυστική συνάντηση των ριζών και των κλαδιών μας.

Αλλά ο έρωτας ποτέ δεν μετριέται με την απόφαση να ρισκάρω να σε παρασύρω στην πτώση μου.

Το να αγαπάς χωρίς να εξαρτάσαι είναι, αναμφίβολα, μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της καθημερινής μάχης για μια ευτυχισμένη ζωή. Και το να μην εξαρτάσαι δεν κοστίζει λίγο – σε καμία περίπτωση. Ένας άνθρωπος αυτοεξαρτημένος, πάντα θα κατηγορείται από εκείνους που αφήνονται σε άνετες και προβλέψιμες εξαρτήσεις, ως υπερόπτης, ανόητος, σκληρός ή επιθετικός – για να μην πω αντικοινωνικός, μισάνθρωπος ή εγωιστής.

Εκείνοι που έχουν μάθει να μην εξαρτώνται, δεν επιτρέπουν ούτε και στους άλλους να εξαρτηθούν απ’ αυτούς. Ξέρουν πως και στις δύο άκρες της αλυσίδας, και ο σκλάβος και ο αφέντης είναι θύματα σκλαβιάς, και την απορρίπτουν. Αρνούνται να γίνουν κρεμάστρες για ξένα καπέλα και δεν θέλουν να βασιστούν σε άλλους για να καταφέρουν οτιδήποτε.

Μπορείς να κολλήσεις ένα κομμάτι σελοτέιπ στο χέρι σου.

Αν το κάνεις με προσοχή, η ένωση μένει σταθερή και διατηρείται.

Μπορείς να το ξεκολλήσεις και να το κολλήσεις ξανά, αλλά η αποτελεσματικότητα δε θα ‘ναι η ίδια με την πρώτη φορά.

Μπορείς να το επαναλάβεις πολλές φορές, αλλά κάθε φορά η κόλλα θα κρατάει λιγότερο.

Ο λόγος είναι προφανής… Κάθε φορά, κομματάκια από το δέρμα σου, μικρά και αόρατα, ξεριζώνονται από το τράβηγμα.

Είναι αυτά τα μικροσκοπικά θραύσματα που εμποδίζουν την ένωση να ξαναγίνει σταθερή και διαρκής.

Είναι το σύνολο όλων αυτών των θραυσμάτων που τελικά, μια μέρα, κάνουν την ταινία να μην κολλάει πια…

Κβαντική Φυσική, Ανισότητα Leggett-Garg: Ελέγχοντας την κβαντική φυσική με το φαινόμενο της ταλάντευσης των νετρίνων

Αν μετράς ένα σύστημα (όπως μια γάτα) και το βρίσκεις σε μια κατάσταση (ζωντανή), πρέπει να υποθέσεις ότι ήταν σε αυτή την κατάσταση και πριν από τη μέτρησή σου. Όμως η κβαντική φυσική αγνοεί αυτή την κλασική (ή ρεαλιστική) θεώρηση του κόσμου. Ορισμένα πειράματα έχουν δείξει ότι τα κβαντικά συστήματα παρουσιάζουν χρονικές συσχετίσεις που παραβιάζουν την αποκαλούμενη ανισότητα Leggett-Garg (LGI), που οριοθετεί τις κλασικές θεωρίες. [egno: Στην κβαντομηχανική η ανισότητα Leggett-Garg παραβιάζεται, που σημαίνει ότι η χρονική εξέλιξη ενός συστήματος δεν μπορεί να κατανοηθεί κλασικά]. Ένας νέος έλεγχος LGI με χρήση δεδομένων από την ταλάντευση των νετρίνων παρέχει τη μεγαλύτερη απόσταση, μέχρι σήμερα, επαλήθευσης της κβαντικής φυσικής.

Ο έλεγχος LGI είναι το χρονικό ανάλογο του ελέγχου της πολύ γνωστής ανισότητας Bell. Αντί να μετρά δυο συστήματα σε διαφορετικές θέσεις (όπως στην Bell), ένα πείραμα LGI παραδοσιακά μετράει το ίδιο σύστημα σε δυο διαφορετικούς χρόνους. Η κβαντική πρόβλεψη είναι ότι συσχετισμοί μεταξύ διαφορετικών μετρήσεων μπορεί να υπερβούν ένα όριο που τίθεται από τα κλασικά μοντέλα. Προηγούμενοι έλεγχοι LGI έχουν χρησιμοποιήσει μια ποικιλία συστημάτων, συμπεριλαμβανομένων υπεραγώγιμων qubits και φωτονίων.


Ένα πρόβλημα με τους ελέγχους LGI είναι ότι ένας επίμονος «ρεαλιστής» θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι οι μετρήσεις διαταράσουν το σύστημα και παραμορφώνουν τα αποτελέσματα. Στον έλεγχό τους με βάση τα νετρίνα, ο Joseph Formaggio και οι συνάδελφοί του από το MIT, ελαχιστοποίησαν τη διαταραχή συγκρίνοντας μετρήσεις σε διαφορετικές ομάδες νετρίνων. Η ομάδα ανέλυσε δεδομένα από το πείραμα νετρίνων MINOS (Main Injector Neutrino Oscillation Search), που μετράει μια δέσμη από νετρίνα μυονίου με δυο ανιχνευτές – έναν κοντά στην πηγή στο Fermilab και τον άλλον 735 km μακριά, στο εργαστήριο στο ορυχείο Soudan στην Μινεσότα. Ο απομακρυσμένος ανιχνευτής δείχνει ένα έλλειμμα νετρίνων μυονίου, λόγω των κβαντικών ταλαντεύσεων. Ο Formaggio και οι συνεργάτες του συνέλεξαν 715 σύνολα δεδομένων από το δείγμα του MINOS και βρήκαν ότι 577 από αυτά παραβίαζαν το κλασικό όριο. Τα αποτελέσματα αποκλείουν μια τάξη ρεαλιστικών μοντέλων στα οποία το σύστημα που εξελίσσεται δεν εξαρτάται από οποιαδήποτε «μνήμη» της αρχικής του κατάστασης.

Έτσι, ένα πείραμα παρόμοιο με αυτό του ελέγχου των ανισώσεων Bell, επιβεβαιώνει ότι η ταλάντευση του νετρίνου είναι ένα φαινόμενο της κβαντικής φυσικής που είναι μη συμβατό με εναλλακτικά κλασικά μοντέλα.

Τίποτε δεν υπάρχει στ’ αλήθεια, αλλά η ανθρώπινη ζωή κυβερνάται από τις συμβάσεις

Ο Πύρρων ο Ηλείος γεννήθηκε περίπου το 365π.Χ. και ασχολήθηκε με τη φιλοσοφική σκέψη από πολύ μικρή ηλικία. Τον φαντάζομαι ως φοιτητή τέχνης, ο οποίος εκτέθηκε σε ριζοσπαστικές ιδέες στα νιάτα του, και ενθαρρύνθηκε να πειραματιστεί με την πρακτική τους εφαρμογή. «Η Ζωή μιμείται την Τέχνη πολύ περισσότερο από ό,τι η Τέχνη μιμείται τη Ζωή», έγραψε ο Όσκαρ Γουάιλντ στην πραγματεία του Παρακμή του Ψεύδους. Ο Πύρρων μπορεί να συμφωνούσε μ’ αυτό.

Αρχικά, εντυπωσιάστηκε από τον Στίλπωνα τον Μεγαρέα και, στη συνέχεια, από τον Ανάξαρχο τον Αβδιρίτη. Και οι δύο αυτοί φιλόσοφοι ήσαν γνωστοί για την αδιαφορία τους προς τα υλικά πράγματα, όπως δείχνουν κάποιες δραματικές ιστορίες. Ο Στίλπων λέγεται ότι άφησε ληστές να λεηλατήσουν το σπίτι του χωρίς να διαμαρτυρηθεί ούτε μία φορά. Η σοφία του ήταν το μοναδικό πολύτιμο κτήμα του, έλεγε, κι αυτό δεν μπορούσαν να του το πάρουν. Ο Ανάξαρχος, επίσης γνωστός ως «ευδαιμονικός», καταδικάστηκε σε θάνατο από έναν Κύπριο τύραννο που τον φθονούσε και επρόκειτο να εκτελεστεί με έναν αποτρόπαιο τρόπο: θα τον κοπανούσαν σε ένα τεράστιο γουδί. Απάντησε ότι αυτό που θα κοπανούσαν θα ήταν το γουδί και όχι ο Ανάξαρχος.

Ο Ανάξαρχος ταξίδεψε και στην Ινδία, ακολουθώντας τα στρατεύματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο Πύρρων, πλέον τριάντα πέντε περίπου ετών, τον συνόδευσε, και το ταξίδι αυτό άλλαξε τη ζωή του. Ως νεαρός άνδρας, είχε επιθυμήσει τη δόξα και αναζητούσε απελπισμένα την έγκριση των άλλων, μία δίψα για αναγνώριση που δημιούργησε ένα ανήσυχο πνεύμα κι έναν ορμητικό χαρακτήρα – τον μαθητή της τέχνης που επιδιώκει να αφήσει το αποτύπωμά του στον κόσμο. Όμως, στην Ινδία, ο Πύρρων φαίνεται ότι είχε κάποια εμπειρία μεταστροφής ή, τουλάχιστον, το μέρος αυτό τον βοήθησε να κατανοήσει ότι οι επιθυμίες του θα τον κατέστρεφαν, αν δεν τις χρησιμοποιούσε με σύνεση.

Έμεινε εκεί για περίπου δεκαοκτώ μήνες, ένα μέρος του διαστήματος αυτού το πέρασε στα Τάξιλα, στο σημερινό Πακιστάν, κοντά στους λόφους Μουρέ και κατά μήκος του ποταμού Τάμρα-Νάλα. Εδώ ζούσαν οι περίφημοι «γυμνικοί φιλόσοφοι», οι Γυμνοσοφιστές, οι οποίοι αποκαλούνται έτσι προφανώς επειδή κυκλοφορούσαν χωρίς ρούχα. Κάποια ημέρα άκουσε έναν από αυτούς να μαλώνει τον δάσκαλό του, τον Ανάξαρχο, επειδή δίδασκε την καλή ζωή, ενώ έκανε ελάχιστη προσπάθεια να καλλιεργήσει το καλό μέσα του. «Δεν θα μπορέσεις ποτέ να διδάξεις στους άλλους τι είναι καλό, όσο υπηρετείς δουλικά τους βασιλείς και τις αυλές τους», είπε ο σοφός. Αυτό έθιξε κάποια ευαίσθητη χορδή του Πύρρωνος.Ήταν κι ο ίδιος ένοχος, αφού κολάκευε κάποιον άλλον με δουλοπρέπεια. Από κείνη τη στιγμή και μετά, συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να προσπαθήσει να εφαρμόσει τη φιλοσοφία του, αντί απλώς να τη διατυπώνει ή να την εκφράζει. Αποφάσισε να ξεχάσει τους παιδιάστικους τρόπους του και να μάθει να είναι σοβαρός και ήρεμος.

Κατά τη διάρκεια της επόμενης περιόδου της ζωής του, ανέπτυξε διάφορες τεχνικές που είχαν ως στόχο τον αναπροσανατολισμό των νεανικών του τάσεων. Ίσως, η προφανέστερη ήταν να αποσυρθεί προσωρινά από τις υποθέσεις του κόσμου, να βρει ένα καταφύγιο και να περάσει κάποιο διάστημα απομονωμένος. Επίσης, υιοθέτησε κι ένα μάντρα, έναν στίχο του Ομήρου: «Όπως τα φύλλα στα δέντρα, έτσι και η ζωή του ανθρώπου». Τον επαναλάμβανε διαρκώς, σαν προσευχή: να, μία συμβουλή για να ανακτήσουμε κάποια ισορροπία, όσον αφορά την ηρεμία και τη βεβαιότητα.

Επίσης, έμαθε να δίνει αξία στις συζητήσεις με οποιονδήποτε συναντούσε, σημαντικό και ισχυρό ή συνηθισμένο και απλό. Δεν υποτιμούσε πλέον κανέναν και. επιπλέον, αισθανόταν απολύτως ήρεμος όταν οι ακροατές του δεν τον πρόσεχαν και απομακρύνονταν, αφήνοντάς τον μόνο του. Ολοκλήρωνε με ηρεμία αυτό που έλεγε και συνέχιζε την πορεία του.

Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα, πήγε να ζήσει με την αδελφή του, και δεν ντρεπόταν να κάνει γυναικείες δουλειές – να ξεσκονίζει το σπίτι, να πηγαίνει τα γουρούνια και τα πουλερικά στην αγορά. Είχε ανακαλύψει την αταραξία. Υπάρχει μία ιστορία που αναφέρει ότι ενώ ταξίδευε στη θάλασσα, παρέμεινε ατάραχος κατά τη διάρκεια μιας καταιγίδας, η αγριότητα της οποίας κατατρόμαξε όλους τους υπόλοιπους επιβάτες.

Ο Πύρρων, επίσης, ανακάλυψε την ικανότητα να γελά με τον εαυτό του. Κάποια ημέρα, τον είδαν να πέφτει κάτω τρομαγμένος, όταν ένα άγριο σκυλί του επιτέθηκε. Ένας περαστικός, και επικριτής του, σκέφθηκε ότι έπιασε τον ασυγκίνητο στα πράσα. Ο Πύρρων, έχοντας ξαναβρεί την ψυχραιμία του, γέλασε. «Δεν είναι πάντα εύκολο να παραμένεις ήρεμος», παραδέχθηκε. «Πρέπει να προσπαθούμε να εφαρμόζουμε αυτά που διδάσκουμε».

Ο Πύρρων έμοιαζε με τον Σωκράτη, από την άποψη ότι δεν έγραψε τίποτε. Είχε εσωτερικεύσει πλήρως το μάθημα των Ινδών γιόγκι:

η πρακτική εφαρμογή είναι το πάν, το προσωπικό παράδειγμα είναι ισχυρότερο από τα λόγια. Δεν είναι μόνο ότι αυτό που έχει σημασία είναι η πρακτική, αλλά και το ταξίδι που πραγματοποιείται. Μόνο όταν διατηρεί κάποιος την πορεία του, μπορεί να κατανοήσει την αλήθεια, αντίθετα από όταν απλώς μιλά γι’ αυτήν. Το δόγμα τείνει να είναι στατικό. Οι τύποι αυτοί εμφανίζονται μετά από περίσκεψη, αποτελούν προϊόν έρευνας και αν οι άνθρωποι απλώς επαναλαμβάνουν τους τύπους, τότε μπορεί ποτέ να μην βασανιστούν από την περίσκεψη, την εμπειρία της αβεβαιότητας που είναι τόσο πολύτιμη στην πραγματικότητα. Διότι, πάνω απ’ όλα, ο Πύρρων ήθελε να μάθουν ένα πράγμα: πως να αναστέλλουν τη δυσπιστία, να είναι ευτυχείς στην άγνοιά τους, να καλλιεργούν την αρνητική ικανότητα. Αυτή ήταν η στάση και το πνεύμα που χαρακτήριζαν την ώριμη πίστη του.

Μπορούμε να εξετάσουμε περισσότερα του τι θα μπορούσε να σημαίνει αυτό αναλύοντας κάποιες ρήσεις του. Σώζονται κάποιες από αυτές και είναι συναρπαστικές. Για να τις λάβετε σοβαρά υπ’ όψιν, πρέπει να διαπεράσετε αυτά που υποτίθεται ότι λένε επιφανειακά και να φθάσετε σε αυτό που μπορεί να υπονοούν βαθύτερα, δηλαδή να είστε προετοιμασμένοι από την αρχή να μην αναρωτηθείτε απλώς αν είναι αλήθεια ή ψέματα. Ορίστε μία από αυτές:

Τίποτε δεν υπάρχει στ’ αλήθεια, αλλά η ανθρώπινη ζωή κυβερνάται από τις συμβάσεις

Αυτή είναι μία λίαν υπερβολική δήλωση. Φαινομενικά υπονοεί ότι ο κόσμος της εμπειρίας και των γεγονότων αποτελεί παραίσθηση και ότι όλα όσα κάνουμε και σκεπτόμαστε είναι ένα είδος συμφωνίας ή συνθήκης και όχι αληθινά από μόνα τους.

Ο Πύρρων ο Ηλείος, περί αναστολής της δυσπιστίας

Είναι αληθινός ο υπνωτισμός; Τί συμβαίνει στον εγκέφαλο; Μια περίεργη έρευνα…

Όταν κανείς υπνωτίζεται, πρόκειται για αυθυποβολή, ή όντως συμβαίνουν αλλαγές στον εγκέφαλό του; Στο παλαιό αυτό ερώτημα, η απάντηση είναι ότι συμβαίνει το δεύτερο, σύμφωνα με μια νέα αμερικανική επιστημονική έρευνα.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον καθηγητή ψυχιατρικής Ντέιβιντ Σπίγκελ του Πανεπιστημίου Στάνφορντ της Καλιφόρνια, σύμφωνα με τους «Τάιμς της Νέας Υόρκης», που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό νευροεπιστήμης «Cerebral Cortex», μελέτησαν τον εγκέφαλο 36 ανθρώπων που ήταν υπνωτισμένοι, συγκριτικά με τον εγκέφαλο 21 ατόμων, που δεν είχαν υπνωτιστεί.

Η μαγνητική απεικόνιση αποκάλυψε ότι ορισμένες ζωτικές εγκεφαλικές περιοχές λειτουργούν διαφορετικά στη φάση της ύπνωσης, συνεπώς η επίδραση της τελευταίας δεν βρίσκεται μόνο στο μυαλό του ατόμου (τουλάχιστον όχι μόνο), αλλά είναι και θέμα νευροφυσιολογίας.

Η ύπνωση, που τον 19ο αιώνα είχε χρησιμοποιηθεί εκτεταμένα, γνωρίζει νέα άνθηση και χρησιμοποιείται από τους γιατρούς και τους ψυχοθεραπευτές για την καταπολέμηση της αϋπνίας, των φοβιών, του πόνου, τη διακοπή του καπνίσματος και άλλων εθισμών κ.α.

«Νομίζω ότι έχουμε πλέον αρκετά πειστικά στοιχεία πως ο εγκέφαλος δουλεύει διαφορετικά, όταν κάποιος έχει υπνωτισθεί» δήλωσε ο Σπίγκελ και τόνισε ότι τα ευρήματα εξηγούν την έλλειψη αυτοσυνείδησης στη φάση της ύπνωσης.

Πάντως είναι σίγουρο ότι δεν πρόκειται να πεισθούν όλοι οι επιστήμονες από τη νέα μελέτη, καθώς αρκετοί επιμένουν ότι η ύπνωση είναι μια κατάσταση που δημιουργείται όχι από τη βιολογία αλλά από τις προσδοκίες του ατόμου και ουσιαστικά βρίσκεται μέσα στο «λογισμικό» του νου και όχι στο «υλικό» του εγκεφάλου του.

Πιο κοντά στη Γη είναι η μαύρη τρύπα V404 Cygni

Blackhole V404 Cygni
Αστρονόμοι μέτρησαν με ακρίβεια την απόσταση μεταξύ της Γης και μιας συγκεκριμένης μαύρης τρύπας για πρώτη φορά. Οι ερευνητές καθόρισαν ότι η μαύρη τρύπα V404 Cygni στον αστερισμό του Κύκνου βρίσκεται 7.800 έτη φωτός από τη Γη – ή απλά λίγο περισσότερο από το μισό της απόστασης που είχαμε υπολογίσει στο παρελθόν.

Το αποτέλεσμα αυτό την θέτει σχετικά κοντά στη Γη, όπου η απόσταση της από το κέντρο του Γαλαξία μας είναι περίπου 26.000 έτη φωτός, και το πλησιέστερο αστέρι πέρα από τον ήλιο είναι μόνο 4,2 έτη φωτός μακριά.

Η πιο ακριβής μέτρηση της απόστασης, θα δώσει τη δυνατότητα στους επιστήμονες να δώσουν μια καλύτερη εικόνα του τρόπου που εξελίσσονται οι μαύρες τρύπες, λένε οι αστρονόμοι.

"Για παράδειγμα, ελπίζουμε να είμαστε σε θέση να απαντήσουμε στο ερώτημα για το αν υπάρχει διαφορά μεταξύ μιας μαύρης τρύπας που εξελίσσεται άμεσα από την κατάρρευση ενός άστρου δίχως να γίνει σουπερνόβα και μιας μαύρης τρύπας που δημιουργήθηκε μέσω ενός σουπερνόβα και ενός προσωρινού ενδιάμεσου άστρου," λέει το μέλος της ομάδας Peter Jonker του Ολλανδικού Ινστιτούτου Διαστημικών Ερευνών SRON.

"Αναμένουμε ότι οι μαύρες τρύπες στην τελευταία ομάδα μπορεί να απομακρυνθούν σαν να έχουν δεχθεί ένα λάκτισμα. Οι μαύρες τρύπες που σχηματίζονται κατά τον τρόπο αυτό θα μπορούσαν στη συνέχεια να κινηθούν μέσα στο χώρο πιο γρήγορα."

Ο Jonker και η ομάδα του υπολόγισαν την απόσταση της μαύρης τρύπας V404 Cygni μετρώντας τις ραδιοφωνικές εκπομπές από τη μαύρη τρύπα και το συνοδό νεκρό αστέρι της.

Τα εξωτερικά αέρια στρώματα του άστρου ως γνωστόν απορροφώνται από τη μαύρη τρύπα. Το δε αέριο που οδεύει στη μαύρη τρύπα (το ρεύμα συσσώρευσης υλικού) στροβιλίζεται γύρω από αυτήν, και αποτελεί έτσι ένα καυτό δίσκο πλάσματος (ο οποίος λέγεται δίσκος συσσώρευσης) προτού εξαφανιστεί. Η διαδικασία αυτή εκπέμπει τελικά άφθονες ακτίνες Χ και ραδιοκύματα.

Χρησιμοποιώντας ένα διεθνές σύστημα ραδιοτηλεσκοπίων που ονομάζεται High Sensitivity Array, η ομάδα μέτρησε την λεγόμενη μετατόπιση της παράλλαξης του συστήματος της μαύρης τρύπας. Η μέθοδος αυτή περιλαμβάνει τη μέτρηση της ετήσιας κίνησης στον ουρανό όλου του συστήματος, ως συνέπεια της τροχιάς της Γης γύρω από τον ήλιο.

Η ομάδα αναγνωρίζει ότι η προηγούμενη υπερεκτίμηση της απόστασης της μαύρης τρύπας V404 Cygni οφειλόταν σε υποεκτίμηση της απορρόφησης και της περίθλασης από την διαστρική σκόνη, που μπορεί να δώσει ένα περιθώριο σφάλματος της τάξης του 50 τοις εκατό. Το περιθώριο σφάλματος της νέας μέτρησης είναι μικρότερο από 6 τοις εκατό.

Το μεγάλο φεγγάρι του Ουρανού μπορεί να εξηγήσει την περίεργη κλίση του

Uranus
Ένα τεράστιο φεγγάρι που ήταν σε τροχιά γύρω από τον Ουρανό στο παρελθόν μπορεί να είναι η αιτία της μεγάλης κλίσης του πλανήτη

Ο Ουρανός περιστρέφεται με τον άξονα του σχεδόν παράλληλο με το επίπεδο του ηλιακού συστήματος, και όχι κάθετα σ ‘αυτόν – αν και γιατί το κάνει αυτό κανείς δεν το ξέρει πλήρως.

Μια θεωρία λέει ότι η κλίση του είναι το αποτέλεσμα της σύγκρουσης του με ένα αντικείμενο σαν τη Γη, αλλά αυτό "δεν έχει καταφέρει να εξηγήσει και πολλά”, λέει ο Ignacio Mosqueira του Ινστιτούτου SETI στην Καλιφόρνια. Γιατί, για παράδειγμα, δεν είναι οι τροχιές των 27 γνωστών φεγγαριών του Ουρανού, επίσης, με κλίση;

Τώρα όμως οι Gwenael Boue και Jacques Laskar στο Αστεροσκοπείο του Παρισιού έχουν καταλήξει σε μια άλλη εξήγηση: ο Ουρανός μπορεί κάποτε να είχε ένα ασυνήθιστα μεγάλο επιπλέον φεγγάρι. Αν το φεγγάρι αυτό είχε το 1% της μάζας του Ουρανού – και στρεφόταν γύρω του σε μια ορισμένη απόσταση – θα προκαλούσε μια ελαφρώς ανισορροπία στον πλανήτη και θα μεγάλωνε την ταλάντευση του γύρω από τον άξονα του. Μετά από περίπου 2 εκατομμύρια χρόνια, αυτή η ταλάντευση θα μπορούσε να είχε φτάσει τόση ώστε να ήταν αρκετή για να στραφεί ο πλανήτης κάθετα σχεδόν από το αρχικό επίπεδο του, όπως τους έδειξε το μοντέλο τους.

Το φεγγάρι μπορεί να βγήκε μετά από την τροχιά του, αν πέρασε από κοντά ένας άλλος πλανήτης που τον ρυμούλκησε μακριά. Η τελική μοίρα του φεγγαριού αυτού είναι ασαφής, αλλά μπορεί να είχε συντριβεί πάνω σε έναν άλλο γίγαντα αερίου πλανήτη, αν δεν έφυγε τελικά ακόμη και έξω από το ηλιακό σύστημα.

Μακρινά κβάζαρ θα μπορούσαν να είναι η σπίθα που ανάβει έναν γαλαξία

Ποιό ήρθε πρώτο, οι υπερμεγέθεις μαύρες τρύπες που καταβροχθίζουν μανιωδώς την ύλη ή οι τεράστιοι γαλαξίες όπου διαμένουν; Ένα ολοκαίνουργιο σενάριο προέκυψε από ένα πρόσφατο σύνολο αξιοσημείωτων παρατηρήσεων μιας μαύρης τρύπας (κβάζαρ)που δεν έχει όμως ‘σπίτι’ δηλαδή γαλαξία να την φιλοξενήσει: έτσι η μαύρη τρύπα μπορεί να είναι ο "οικοδόμος" των γαλαξιών που την φιλοξενεί. Γεγονός που μπορεί να αντιπροσωπεύει την λύση ενός μακροχρόνιου προβλήματος, την κατανόηση του γιατί η μάζα των μαύρων οπών είναι μεγαλύτερη σε γαλαξίες που περιέχουν περισσότερα αστέρια.

Αυτή η καλλιτεχνική εικόνα δείχνει πώς πίδακες που εκτοξεύονται μακριά από υπερμεγέθεις μαύρες τρύπες θα μπορούσαν να σχηματίσουν γαλαξίες, πράγμα που εξηγεί γιατί η μάζα των μαύρων οπών είναι μεγαλύτερες σε γαλαξίες που περιέχουν περισσότερα αστέρια.

“Τη συνήθη ερώτηση του αν η κότα ή το αυγό ήρθε πρώτο θυμίζει και η ερώτηση για το αν ένας γαλαξίας ή μια μαύρη τρύπα ξεκίνησε πρώτα, η οποία είναι ένα από τα πλέον πολυσυζητημένα θέματα στην αστροφυσική σήμερα," λέει ο επικεφαλής της έρευνας David Elbaz. “Η μελέτη μας δείχνει ότι οι υπερμεγέθεις μαύρες τρύπες μπορούν να προκαλέσουν το σχηματισμό των άστρων, κι έτσι κτίζουν τον δικό τους γαλαξία που τις φιλοξενεί”.

Ο David Elbaz υποστηρίζει πως τα αστέρια πιθανότατα δεν σχηματίζονται με αυτόν τον τρόπο στην γειτονική μας περιοχή, όπου βρίσκονται παλιοί γαλαξίες και σχεδόν κανένα κβάζαρ. Όμως αυτός ο τρόπος θα μπορούσε να έχει σημαντικό αντίκτυπο στον σχηματισμό των γαλαξιών στις απαρχές του χρόνους, περίπου 10 δισεκατομμύρια έτη πριν, όταν γεννήθηκαν οι περισσότεροι γαλαξίες και τα κβάζαρ ήταν πολύ πιο συνηθισμένα εκείνη την εποχή.

Για να καταλήξουν σε ένα τέτοιο εξαιρετικό συμπέρασμα, η ομάδα των αστρονόμων διεξήγαγε εκτεταμένες παρατηρήσεις σε ένα περίεργο αντικείμενο, το κοντινό κβάζαρ HE0450-2958, που είναι το μόνο στον οποίο δεν έχει ανιχνευτεί ακόμα κανένας γαλαξίας που τον φιλοξενεί. Το κβάζαρ HE0450-2958 βρίσκεται περίπου 5 δισεκατομμύρια έτη φωτός μακριά μας και στην πραγματικότητα είναι μια τρομακτικά μεγάλη μαύρη τρύπα που εκπέμπει τεράστιες ποσότητες ενέργειας στο σύμπαν

Μέχρι τώρα, θεωρούσαν ότι ο γαλαξία υποδοχής του κβάζαρ ήταν κρυμμένος πίσω από μεγάλες ποσότητες σκόνης, και γι αυτό οι αστρονόμοι χρησιμοποίησαν ένα όργανο στις υπέρυθρες ακτίνες του Πολύ Μεγάλου Τηλεσκόπιου (VLT) της ESO για τις παρατηρήσεις τους. Σε τέτοια μήκη κύματος, τα σύννεφα της σκόνης λάμπουν πολύ ζωηρά, και έτσι εντοπίζονται εύκολα. "Η παρατήρηση σε αυτά τα μήκη κύματος θα μας επιτρέψει να εντοπίσουμε τη σκόνη, που μπορεί να κρύβει τον γαλαξία υποδοχής", λέει ο Knud Jahnke, ο οποίος ηγήθηκε των παρατηρήσεων που διενεργήθηκαν στο VLT. "Ωστόσο, δεν βρήκαμε κανένα τέτοιο γαλαξία. Αντίθετα, διαπιστώσαμε ότι ένας φαινομενικά άσχετος γαλαξίας στην άμεση γειτονιά του κβάζαρ παράγει αστέρια σε ένα ξέφρενο ρυθμό."

Έτσι, οι παρατηρήσεις αυτές μας έχουν δώσει μια εκπληκτική νέα άποψη για το σύστημα. Ενώ κανένα ίχνος από αστέρια έχει αποκαλυφθεί γύρω από τη μαύρη τρύπα, ο συνοδός του γαλαξίας είναι εξαιρετικά πλούσιος σε φωτεινά και πολύ νεαρά αστέρια. Είναι αστέρια που σχηματίζονται με ρυθμό ίσο με περίπου 350 ήλιους ετησίως, εκατό φορές περισσότερο από τους ρυθμούς για τυπικούς γαλαξίες στο τοπικό μας Σύμπαν.

Σύνθετη έγχρωμη εικόνα του ιδιόμορφου αντικειμένου, το γειτονικό HE0450-2958, που είναι το μόνο για το οποίο δεν έχει εντοπιστεί ο γαλαξίας που ανήκει. Μια ομάδα αστρονόμων έχει αναγνωρίσει ότι οι πίδακες μιας μαύρης τρύπας μπορεί να είναι οι πιθανές αιτίες του σχηματισμού των γαλαξιών.

Προηγούμενες παρατηρήσεις είχαν δείξει ότι ο συνοδός γαλαξίας, στην πραγματικότητα, πυροβολείται: το κβάζαρ εκτοξεύει έναν πίδακα με πολύ ενεργητικά σωματίδια προς το συνοδό του γαλαξία, συνοδευόμενος από ένα γρήγορα κινούμενου ρεύματος αερίου. Η εισφορά της ύλης και της ενέργειας στον γαλαξία δείχνει ότι το ίδιο το κβάζαρ θα μπορούσε να ωθήσει τον σχηματισμό των άστρων, δημιουργώντας έτσι τον δικό του γαλαξία υποδοχής. Σε ένα τέτοιο σενάριο, οι γαλαξίες θα έχουν εξελιχθεί από νέφη αερίου που επλήγησαν από τους πίδακες που εκτοξεύονται από τα κβάζαρ .

"Τα δύο αντικείμενα θα συγχωνευτούν στο μέλλον: το κβάζαρ κινείται με μια ταχύτητα, κατ’ εκτίμηση, δεκάδες μόνο χιλιάδες χιλιόμετρα την ώρα προς τον συνοδό γαλαξία, ενώ απέχουν μόνο 22 000 έτη φωτός," λέει ο Elbaz. "Παρά το γεγονός ότι το κβάζαρ εξακολουθεί να είναι τώρα γυμνό, τελικά θα “ντυθεί” όταν θα συγχωνευτεί με το συνοδό γαλαξία που είναι πλούσιο σε άστρα. Στη συνέχεια, το κβάζαρ θα βρίσκεται μέσα σε ένα γαλαξία όπως και όλα τα άλλα κβάζαρ."

Ως εκ τούτου, η ομάδα των αστρονόμων έχει εντοπίσει πίδακες από μαύρη τρύπα ως πιθανού ‘οδηγού’ για τον σχηματισμό των γαλαξιών,

"Μια φυσική προέκταση της δουλειάς μας είναι να ψάξουμε για παρόμοια αντικείμενα σε άλλα συστήματα," λέει ο Jahnke.

Υλικό από αστεροειδή θα φέρει στη Γη η NASA

osiris-rex-bennuΟ αστεροειδής αυτός ονομάζεται Bennu, έχει διάμετρο περίπου 500 μέτρα και ανακαλύφθηκε το 1999. Για τη μελέτη του, στις 8 Σεπτεμβρίου η αμερικανική υπηρεσία διαστήματος θα εκτοξεύσει το μη επανδρωμένο διαστημόπλοιο OSIRIS-REx, το οποίο θα «συναντήσει» τον διαστημικό βράχο τον Αύγουστο του 2018

Σε λιγότερο περισσότερο από έναν μήνα, θα ξεκινήσει μία ακόμη προσπάθεια των επιστημόνων να κατανοήσουν καλύτερα την προέλευση της Γης και του πλανητικού μας συστήματος.

Γι’ αυτό τον σκοπό, θα φέρουν στη Γη υλικό από έναν αστεροειδή, ο οποίος μάλιστα έχει μικρές πιθανότητες να συγκρουστεί κάποια στιγμή με τον πλανήτη μας.

Ο αστεροειδής αυτός ονομάζεται Bennu, έχει διάμετρο περίπου 500 μέτρα και ανακαλύφθηκε το 1999. Για τη μελέτη του, στις 8 Σεπτεμβρίου η αμερικανική υπηρεσία διαστήματος θα εκτοξεύσει το μη επανδρωμένο διαστημόπλοιο OSIRIS-REx, το οποίο θα «συναντήσει» τον διαστημικό βράχο τον Αύγουστο του 2018.

Στη συνέχεια, για 505 ημέρες θα χαρτογραφήσει τον Bennu, «σαρώνοντας» την επιφάνειά του από απόσταση περίπου 5 χιλιομέτρων. Έτσι, εκτός από τη χημική ανάλυση του αστεροειδή, οι επιστήμονες θα επιλέξουν από ποια περιοχή θα ληφθεί δείγμα.

Τότε, το σκάφος θα μειώσει ακόμη περισσότερο την απόστασή του, ώστε ο ρομποτικός του βραχίονας να αγγίξει τον βράχο και να συλλέξει υλικό – από 60 έως 400 γραμμάρια «χώματος» και «χαλικιού». Στόχος είναι το δείγμα αυτό να εξετασθεί με κάθε λεπτομέρεια στα εργαστήρια από το 2023, όταν το διαστημόπλοιο θα το φέρει στη Γη.

«Πιστεύουμε πως ο Bennu θα λειτουργήσει σαν χρονοκάψουλα, που θα μας μεταφέρει νοερά στις πρώτες φάσεις δημιουργίας του ηλιακού συστήματος» λέει ο Ντάντε Λορέτα, καθηγητής πλανητικής επιστήμης στο πανεπιστήμιο της Αριζόνα και μέλος της ερευνητικής ομάδας της αποστολής.

«Επομένως, το δείγμα ίσως μας επιφυλάσσει απαντήσεις στις πιο θεμελιώδεις ερωτήσεις του ανθρώπινου είδους όπως το πώς προήλθαμε».

Εκτός από πιθανά νέα στοιχεία για την ανάπτυξη ζωής στη Γη, το υλικό ενδεχομένως ανοίξει τον δρόμο για να προσδιορισθεί επίσης κατά πόσο μπορεί να υπήρξαν έμβιοι μικροοργανισμοί στον Άρη ή την Ευρώπη, έναν δορυφόρο του Δία.

Όσον αφορά την απειλή που συνιστά για τη Γη ο αστεροειδής, σύμφωνα με τον επιστήμονα, αν και δεν μπορεί να αποκλεισθεί εντελώς αυτό το ενδεχόμενο, συγκεντρώνει πολύ λίγες πιθανότητες. Πιο συγκεκριμένα, η πιθανότητα πρόσκρουσης είναι 1 στις 2.700, τοποθετώντας χρονικά αυτό το σενάριο μετά από ενάμιση αιώνα.

Όπως προσθέτει, όταν η ανθρωπότητα θα βρεθεί μπροστά από αυτό το ενδεχόμενο, δηλαδή το 2135, θα γνωρίζει με βεβαιότητα κατά πόσο ο Bennu είναι επικίνδυνος ή όχι. Επιπλέον, τότε είναι σχεδόν σίγουροι ως οι απόγονοί μας θα έχουν αναπτύξει μεθόδους για να αποτρέψουν την πρόσκρουση, είτε καταστρέφοντας τον βράχο είτε εκτρέποντάς τον από την πορεία του.