ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Ἱππόλυτος (1-57)

ΑΦΡΟΔΙΤΗ
Πολλὴ μὲν ἐν βροτοῖσι κοὐκ ἀνώνυμος
θεὰ κέκλημαι Κύπρις οὐρανοῦ τ᾽ ἔσω·
ὅσοι τε Πόντου τερμόνων τ᾽ Ἀτλαντικῶν
ναίουσιν εἴσω, φῶς ὁρῶντες ἡλίου,
5 τοὺς μὲν σέβοντας τἀμὰ πρεσβεύω κράτη,
σφάλλω δ᾽ ὅσοι φρονοῦσιν εἰς ἡμᾶς μέγα.
ἔνεστι γὰρ δὴ κἀν θεῶν γένει τόδε·
τιμώμενοι χαίρουσιν ἀνθρώπων ὕπο.
δείξω δὲ μύθων τῶνδ᾽ ἀλήθειαν τάχα.
10 ὁ γάρ με Θησέως παῖς, Ἀμαζόνος τόκος,
Ἱππόλυτος, ἁγνοῦ Πιτθέως παιδεύματα,
μόνος πολιτῶν τῆσδε γῆς Τροζηνίας
λέγει κακίστην δαιμόνων πεφυκέναι·
ἀναίνεται δὲ λέκτρα κοὐ ψαύει γάμων,
15 Φοίβου δ᾽ ἀδελφὴν Ἄρτεμιν, Διὸς κόρην,
τιμᾶι, μεγίστην δαιμόνων ἡγούμενος,
χλωρὰν δ᾽ ἀν᾽ ὕλην παρθένωι ξυνὼν ἀεὶ
κυσὶν ταχείαις θῆρας ἐξαιρεῖ χθονός,
μείζω βροτείας προσπεσὼν ὁμιλίας.
20 τούτοισι μέν νυν οὐ φθονῶ· τί γάρ με δεῖ;
ἃ δ᾽ εἰς ἔμ᾽ ἡμάρτηκε τιμωρήσομαι
Ἱππόλυτον ἐν τῆιδ᾽ ἡμέραι· τὰ πολλὰ δὲ
πάλαι προκόψασ᾽, οὐ πόνου πολλοῦ με δεῖ.
ἐλθόντα γάρ νιν Πιτθέως ποτ᾽ ἐκ δόμων
25 σεμνῶν ἐς ὄψιν καὶ τέλη μυστηρίων
Πανδίονος γῆν πατρὸς εὐγενὴς δάμαρ
ἰδοῦσα Φαίδρα καρδίαν κατέσχετο
ἔρωτι δεινῶι τοῖς ἐμοῖς βουλεύμασιν.
καὶ πρὶν μὲν ἐλθεῖν τήνδε γῆν Τροζηνίαν,
30 πέτραν παρ᾽ αὐτὴν Παλλάδος, κατόψιον
γῆς τῆσδε, ναὸν Κύπριδος ἐγκαθείσατο,
ἐρῶσ᾽ ἔρωτ᾽ ἔκδημον, Ἱππολύτωι δ᾽ ἔπι
τὸ λοιπὸν ὀνομάσουσιν ἱδρῦσθαι θεάν.
ἐπεὶ δὲ Θησεὺς Κεκροπίαν λείπει χθόνα
35 μίασμα φεύγων αἵματος Παλλαντιδῶν
καὶ τήνδε σὺν δάμαρτι ναυστολεῖ χθόνα
ἐνιαυσίαν ἔκδημον αἰνέσας φυγήν,
ἐνταῦθα δὴ στένουσα κἀκπεπληγμένη
κέντροις ἔρωτος ἡ τάλαιν᾽ ἀπόλλυται
40 σιγῆι, ξύνοιδε δ᾽ οὔτις οἰκετῶν νόσον.
ἀλλ᾽ οὔτι ταύτηι τόνδ᾽ ἔρωτα χρὴ πεσεῖν,
δείξω δὲ Θησεῖ πρᾶγμα κἀκφανήσεται.
καὶ τὸν μὲν ἡμῖν πολέμιον νεανίαν
κτενεῖ πατὴρ ἀραῖσιν ἃς ὁ πόντιος
45 ἄναξ Ποσειδῶν ὤπασεν Θησεῖ γέρας,
μηδὲν μάταιον ἐς τρὶς εὔξασθαι θεῶι·
ἡ δ᾽ εὐκλεὴς μὲν ἀλλ᾽ ὅμως ἀπόλλυται
Φαίδρα· τὸ γὰρ τῆσδ᾽ οὐ προτιμήσω κακὸν
τὸ μὴ οὐ παρασχεῖν τοὺς ἐμοὺς ἐχθροὺς ἐμοὶ
50 δίκην τοσαύτην ὥστε μοι καλῶς ἔχειν.
ἀλλ᾽ εἰσορῶ γὰρ τόνδε παῖδα Θησέως
στείχοντα, θήρας μόχθον ἐκλελοιπότα,
Ἱππόλυτον, ἔξω τῶνδε βήσομαι τόπων.
πολὺς δ᾽ ἅμ᾽ αὐτῶι προσπόλων ὀπισθόπους
55 κῶμος λέλακεν, Ἄρτεμιν τιμῶν θεὰν
ὕμνοισιν· οὐ γὰρ οἶδ᾽ ἀνεωιγμένας πύλας
Ἅιδου, φάος δὲ λοίσθιον βλέπων τόδε.

***
(Η σκηνή στην Τροιζήνα, μπροστά στο παλάτι.)

ΑΦΡΟΔΙΤΗ
Τρανή θεά και κοσμοξακουσμένη
σε γη και σ᾽ ουρανό, εγώ ᾽μαι η Κύπρη.
Κι όσοι ζούνε χαιράμενοι τον ήλιο
ανάμεσα στον Πόντο και στα πέρατα
τ᾽ Ατλαντικού, τη δύναμή μου αν σέβονται,
τους διαφεντεύω. Κι όσοι πάλι κάνουν
πως δε με λογαριάζουν, τους τσακίζω.
Το συνηθάει και των θεών το γένος
να χαίρεται, άμα το τιμούν οι ανθρώποι.
Κι ότι λέω την αλήθεια, τώρα αμέσως
θα τ᾽ αποδείξω. Του Θησέα τ᾽ αγόρι,
10 της Αμαζόνας φύτρο, αναθρεφτός
του αγνού Πιτθέα, ο Ιππόλυτος, μονάχα
ετούτος μέσα σ᾽ όλην την Τροιζήνα,
λέει πως είμαι η κατώτερη θεά
κι αρνιέται ζευγαρώματα και γάμο.
Μα του Φοίβου την αδερφή, την Άρτεμη,
του Δία τη θυγατέρα, την τιμάει
και τη λογιάζει πρώτην και καλύτερη.
Και στα πράσινα δάση την Παρθένα
τη συντροφεύει με τα γρήγορά του
λαγωνικά, αφανίζοντας αγρίμια.
Κι έχει φιλίες μαζί της περισσότερες
απ᾽ ό,τι σε θνητούς είναι δοσμένο.
20 Μα δε ζηλεύω! Δεν υπάρχει λόγος!
Μα για τις προσβολές, που μὄχει κάνει,
σήμερα κιόλας θα τον τιμωρήσω.
Και κόπος δε μου χρειάζεται πολύς,
από καιρόν είν᾽ η δουλειά στρωμένη.
Όταν κάποτες ήρθε απ᾽ την Τροιζήνα
στην Αττικήν ο νιος να παραστεί
στης Ελευσίνας τα ιερά Μυστήρια
και να κατηχηθεί, μόλις τον είδεν
30 η Φαίδρα, του πατέρα του η γυναίκα,
η αρχοντογεννημένη, άναψεν όλη
απ᾽ ακράταγον έρωτα, όπως το ᾽θελα.
Κι όταν φευγάτος από την Αθήνα,
μαζί με τη γυναίκα του, ο Θησέας
άραξ᾽ εδώ να εξαγνιστεί απ᾽ το κρίμα
του φόνου των Παλλαντιδών (να κάνει
ενός χρόνου αυτοθέλητη εξορία),
από τότες η Φαίδρα μαραζώνει
και πληγωμένη απ᾽ τις σαγίτες του έρωτα
βογκάει και δε μιλάει. Κι απ᾽ τους δικούς της
40 κανείς δεν ξέρει τον καημό της. Κι όμως
έτσι δε θα τελειώσει τούτ᾽ η αγάπη.
Θα φανερώσω εγώ το μυστικό
στο Θησέα να το μάθει. Τότ᾽ εκείνος
θα σκοτώσει το γιο του, που μ᾽ οχτρεύεται,
με των ευχών τη δύναμη, που του ᾽δωκε
χάρισμα ο θαλασσόθεος Ποσειδώνας:
αν τρία ζητήσει πράματα, θα γίνουν.
Κι η Φαίδρ᾽, αν σώσει την τιμή της, όμως
θα χαθεί. Κι ο χαμός της δε με νοιάζει.
Δε θα τη λυπηθώ, φτάνει να πάρω
απ᾽ τους οχτρούς μου γδικιωμόν περίσσο,
50 που να χαρεί η ψυχή μου… Νά τον! Βλέπω
τον Ιππόλυτο να ᾽ρχεται απ᾽ το δάσος.
Δούλοι πολλοί ακλουθάνε καταπόδι
τραγουδώντας υμνητικά τραγούδια
για την Άρτεμη. Δεν το ξέρει ο δόλιος,
πως ανοίξαν γι᾽ αυτόν οι πύλες του Άδη
και πως βλέπει στερνή φορά τον ήλιο.

Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία της, Η τέχνη της ώριμης κλασικής εποχής

5.3.2. Ο Οδυσσέας στον κάτω κόσμο

Σε μιαν αττική ερυθρόμορφη πελίκη (ένα είδος αμφορέα), που βρίσκεται σήμερα στη Βοστόνη και χρονολογείται γύρω στο 440 π.Χ., εικονίζεται μια μυθολογική σκηνή που μας είναι γνωστή από την Οδύσσεια (ραψωδία λ), η κάθοδος του Οδυσσέα στον Άδη. Ο Οδυσσέας πήρε από τη μάγισσα Κίρκη τη συμβουλή να κατεβεί στον κάτω κόσμο για να ρωτήσει τον νεκρό μάντη Τειρεσία αν και πότε θα γυρίσει στην πατρίδα του, την Ιθάκη. Όταν έφτασε στον Ωκεανό, τον ποταμό που όριζε την άκρη της γης και χώριζε τον κόσμο των ζωντανών από τον κόσμο των νεκρών (σύμφωνα με μιαν άλλη, πιο διαδεδομένη, παράδοση το πέρασμα στον κάτω κόσμο γινόταν από τον ποταμό Αχέροντα), έσφαξε, σύμφωνα με τις οδηγίες που είχε πάρει, μέσα σε έναν λάκκο ένα κριάρι και μια προβατίνα, ώστε να πλησιάσουν οι ψυχές των νεκρών που ήθελαν να πιούν ζεστό αίμα, ανάμεσά τους και εκείνη του Τειρεσία.

 

Στο κέντρο της παράστασης βλέπουμε τον Οδυσσέα ντυμένο με ρούχα ταξιδιώτη και καθισμένο σε ένα έξαρμα του εδάφους κοντά στην όχθη του ποταμού, που δηλωνόταν με ψηλά υδρόβια φυτά ζωγραφισμένα με λευκό χρώμα, δυσδιάκριτο σήμερα· δίπλα του κείτονται στο έδαφος τα σφαγμένα ζώα, ενώ στο αριστερό χέρι κρατάει ακόμα γυμνό το σπαθί, με το οποίο εμπόδιζε τις ψυχές των νεκρών να πλησιάσουν το χυμένο αίμα πριν εμφανιστεί ο Τειρεσίας (Οδύσσεια, λ 48-50).

 

Στην απέναντι όχθη του ποταμού προβάλλει ο νεκρός σύντροφος του Οδυσσέα Ελπήνωρ, που είχε σκοτωθεί πέφτοντας από τη στέγη του παλατιού της Κίρκης και δεν μπορούσε να βρει ησυχία στον Άδη, γιατί είχε μείνει άταφος. Πίσω από τον Οδυσσέα εικονίζεται ο Ερμής ψυχοπομπός, ο θεός που οδηγεί τους νεκρούς στον κάτω κόσμο. Όλες οι μορφές ταυτίζονται με επιγραφές. Εντύπωση προκαλεί η ανήσυχη στάση του Οδυσσέα, που στηρίζει με το δεξί χέρι το πιγούνι του, και το μελαγχολικό βλέμμα του. Με τον τρόπο αυτό αποτυπώνεται η λύπη και η συμπόνια του ήρωα καθώς ακούει τα παράπονα του νεκρού συντρόφου του και τη θερμή παράκλησή του να τον θάψει όπως του αξίζει (Οδύσσεια, λ 57-80).

 

Η παράσταση αυτή θυμίζει μιαν ανάλογη σκηνή που είχε ζωγραφίσει ο Πολύγνωτος στην περίφημη Νέκυιά του στη Λέσχη των Κνιδίων στους Δελφούς, γνωστή από την περιγραφή του περιηγητή Παυσανία. Δεν ξέρουμε αν η αγγειογραφία εξαρτάται από την τοιχογραφία του Πολυγνώτου και σε πιο βαθμό· οπωσδήποτε όμως φαίνεται πολύ πιθανό ότι απηχεί μια δημιουργία της μεγάλης ζωγραφικής. Ο αγγειογράφος ονομάζεται «ζωγράφος του Λυκάονα» από το όνομα ενός μυθικού πολεμιστή που έχει απεικονίσει σε ένα από τα αγγεία του· τα λίγα σχετικά σωζόμενα έργα του προδίδουν εξάρτηση από τη μεγάλη ζωγραφική.

Η Οδός του Βιώματος και το αδιέξοδο της διανόησης

Από την αρχή, από την ανάδυση της συνείδησης στον άνθρωπο, από τότε που ο άνθρωπος ένοιωσε τον εαυτό του, κι είχε εμπειρία της ζωής, προσπάθησε να μιλήσει για όλα αυτά που ζούσε: Για το Υπαρξιακό Περιβάλλον, για αυτόν τον ίδιο, για τις εμπειρίες του. Έτσι δημιουργήθηκε η Γλώσσα που έχει ένα εσωτερικό νοητικό περιεχόμενο και μια εξωτερική λεκτική έκφραση. Νόηση και Γλώσσα είναι δυο όψεις του ίδιου πράγματος. Μιλώντας για το ένα αναγκαστικά αναφερόμαστε στο άλλο.

Στην πραγματικότητα, τόσο η νοητική αντίληψη όσο κι η λεκτική έκφραση είναι ανθρώπινες κατασκευές. Στοχεύουν στο υπαρκτό, αλλά δεν είναι βίωμα του υπαρκτού. Παραμένουν στο εξωτερικό επίπεδο της περιγραφής, της κατασκευής. Η Αλήθεια είναι πάνω από την νόηση και τις λέξεις. Οι περιγραφές μπορεί να είναι ακριβείς ή ανακριβείς, πλήρεις ή ελλιπείς, πραγματικές ή φανταστικές, κλπ., κλπ…

Αυτό που Υπάρχει Πραγματικά Είναι Εδώ, Πάντα, Παρόν, άσχετα από το τι αντιλαμβανόμαστε ή περιγράφουμε, κλπ.

Όσο πιο πολύ προσεγγίζεις την Αλήθεια (μέσα από τις περιγραφές) τόσο προσπαθούμε να απελευθερωθούμε από την κατασκευασμένη (απολιθωμένη συχνά) αντίληψη-γλώσσα και επιχειρούμε να μιλήσουμε με όρους «βιώματος», που προέρχονται από την άμεση επαφή με την Πραγματικότητα. Έτσι, παντού, σε ολόκληρο τον πλανήτη, και πάντα, μέσα στην ιστορία, οι άνθρωποι που προσέγγιζαν την Αλήθεια προσπαθούσαν να οδηγήσουν τους άλλους στην Βίωση της Αλήθειας, πέρα από τις περιγραφές, στην ζωή, στην πράξη, εδώ, τώρα. Υπάρχει μια Παγκόσμια Εσωτερική Παράδοση που αναδύθηκε από μόνη της (και δεν είναι κατασκεύασμα κάποιων συγκεκριμένων ανθρώπων), μια Γλώσσα του Βιώματος που κατανοούσαν όλοι οι μυημένοι. Υπάρχει λοιπόν, εκ των πραγμάτων, μια Ενότητα στην Ανθρώπινη Αντίληψη για το Πραγματικό, πέρα από τους όποιες εξωτερικές αντιλήψεις-λεκτικές εκφράσεις.

Η Αλήθεια Είναι Μία, η Αληθινή Φιλοσοφία είναι Μία: Είναι η Προσέγγιση και η Περιγραφή του Πραγματικού. Δεν υπάρχει λοιπόν ανατολική, δυτική φιλοσοφία. Η ανθρώπινη προσπάθεια είναι μία και η ανθρώπινη γνώση είναι μία. Ακόμα και σαν «γεωγραφικοί» όροι, οι όροι ανατολικός, δυτικός, είναι περιορισμένοι, αφού το περιεχόμενο, σαν εμπειρία και γνώση, είναι το ίδιο.

Είναι μονάχα οι διανοούμενοι που αδυνατούν να ανυψωθούν ως το Βίωμα της Αλήθειας και παραμένουν στις περιγραφές. Θεωρούν μάλιστα πως αναλύοντας νοητικά-γλωσσικά κάτι, κάποιο αντικείμενο, το αποσαφηνίζουν, αποκαλύπτοντας το πραγματικό περιεχόμενό του, ενώ στην πραγματικότητα το μόνο που αποσαφηνίζουν και τακτοποιούν είναι η δική τους αντίληψη για τα πράγματα.

Ποια είναι τελικά η διαφορά ανάμεσα στην Οδό της Ζωής, της Βίωσης της Αλήθειας, και την διανοητική αντίληψη-λεκτική περιγραφή της Πραγματικότητας; Στην πρώτη περίπτωση Αυτό που Υπάρχει, Αυτό που Συμβαίνει, Προηγείται κι η αντίληψη κι οι περιγραφές έρχονται απλά σαν καταστάλαγμα εμπειρίας και συμπέρασμα. Στην δεύτερη περίπτωση η αντίληψη αποκτά κυρίαρχο ρόλο κι είναι αυτή η αντίληψη που θα μας μιλήσει, θα μας εξηγήσει αυτό που υπάρχει, αυτό που συμβαίνει. Με άλλα λόγια στην πρώτη περίπτωση έχουμε Ζωή και συμπερασματική σκέψη, ενώ στην περίπτωση της διανόησης έχουμε σκέψη, αποκάλυψη (μέσω της σκέψης δήθεν) της ζωής, του πραγματικού. Στην πρώτη περίπτωση ζούμε και περιγράφουμε. Στην δεύτερη περίπτωση σκεφτόμαστε, περιγράφουμε, αλλά δεν ζούμε. Μάλιστα αυτή η σχιζοφρενική στάση οδηγεί στον διαχωρισμό θεωρητικού-πρακτικού. Αλλά σπάνια εφαρμόζουμε, ή εφαρμόζουμε άσχημα. Κάποιος που είναι Δίκαιος μπορεί να μιλήσει για δικαιοσύνη. Οι διανοούμενοι μιλούν για Δικαιοσύνη που πρέπει να εφαρμοσθεί αλλά δεν εφαρμόζουν ποτέ. Δυστυχώς ο κόσμος κυβερνιέται όχι από Σοφούς κι Αυθεντικούς Ανθρώπους αλλά από διανοούμενους της υστεροβουλίας, της υποκρισίας και της απάτης.

Αν κάποιος θέλει να Προσεγγίσει την Αλήθεια πρέπει να το κάνει Βιώνοντας την Αλήθεια κι όχι μένοντας στις περιγραφές της Αλήθειας. Το ταξίδι στην αντίληψη-γλώσσα είναι πάντα μια κατασκευή, κάτι τεχνητό. Δεν οδηγεί ποτέ στην Αλήθεια. Η Αλήθεια Είναι Ζωντανή. Αναπνέει, Κινείται, Αλλάζει, Εξελίσσεται κι Ολοκληρώνεται. Τρέχει μπροστά και πάντα Προηγείται από όλες τις απολιθωμένες περιγραφές της Πραγματικότητας.

Το Αληθινό Ταξίδι της Σοφίας σε βγάζει έξω, στην Αληθινή Ζωή, σε αυτά που υπάρχουν, που μπορείς να αγγίξεις. Το ταξίδι της διανόησης είναι μια ονειροπόληση στον χώρο του φανταστικού.

Η Αλήθεια δεν χρειάζεται λέξεις. Απλά Συμβαίνει. Είναι η φαντασία που για να υπάρξει χρειάζεται λέξεις για να περιγραφεί. Οπότε Όποιος Είναι Αληθινά Σοφός εγκαταλείπει την διανόηση, καίει τα βιβλία ή τα πετάει και Ζει… Και εμείς, εδώ, (θα ρωτήσει κάποιος) γιατί γράφουμε; Απλά χρησιμοποιούμε τον διανοητικό λόγο-γλώσσα για να τον υπερβούμε. Αν το πετυχαίνουμε, ο λόγος μπορεί να δικαιωθεί (μονάχα σαν μέσο για την προσέγγιση της Αλήθειας, όχι σαν η Αλήθεια), διαφορετικά τα λόγια μας δεν είναι παρά αέρας που ταξιδεύει μακριά και χάνεται.

Ονειρική μαγεία & ο Μαγικός Εαυτός

«Is all that we see or seem But a dream within a dream?» Μία ερώτηση δανεισμένη από το εξαιρετικό ποίημα του E. A. Poe μπορεί να μας κάνει να πάμε την σκέψη μας λίγο παραπέρα. Να μάθουμε για την Ονειρική μαγεία.

Να αναρωτηθούμε τελικά πόσο ρευστά είναι τα πλαίσια της πραγματικότητας, μα και πως αυτή ορίζεται. Είναι όλα όσα βλέπουμε ή νομίζουμε τίποτε άλλο παρά ένα όνειρο μέσα σε ένα όνειρο;

Το ίδιο ερώτημα φυσικά έθιξε με πολλαπλούς τρόπους και η κατά την γνώμη μου φανταστική ταινία Inception, αναλύοντας τα πολυεπίπεδα όνειρα και την χρησιμοποίησή τους με ένα τρόπο αρκετά ενδιαφέρον. Έχουμε την δυνατότητα να τα χαλιναγωγήσουμε; Είναι τα όνειρα ένα διαφορετικό είδος πραγματικότητας με διαφορετικούς νόμους; Την απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα ίσως μπορέσει να μας δώσει η επιστήμη της Ονειρικής Μαγείας! Πρόκειται για την μαγεία των ονείρων, την πρακτική εξάσκηση του ερευνητή με τα ίδια του τα όνειρα και τον Μαγικό του εαυτό.

Ονειρική μαγεία: Οι βασικές Αρχές

Για να κατορθώσει να φτάσει στο σημείο να ασκήσει το είδος της μαγείας αυτής, ο παρατηρητής των ονείρων θα πρέπει να πραγματοποιεί σε καθημερινό επίπεδο μία σειρά από απλές μα χρήσιμες ασκήσεις, που θα τον βοηθήσουν να οξύνει την μνήμη μα και γενικότερα να προετοιμάσει το έδαφος για την πραγματική εξερεύνηση του Ονειρικού κόσμου. Η πρώτη από τις σημαντικές αυτές ασκήσεις είναι το Ονειρικό ημερολόγιο:

Το ονειρικό ημερολόγιο είναι το σημειωματάριο μέσα στο οποίο καταγράφονται καθημερινά οι ονειρικές μας εμπειρίες. Χρησιμεύει στην προσπάθεια επίτευξης ενός φωτεινού όνειρου (Lucid Dream) μα και στην ικανότητά να θυμόμαστε με κάθε λεπτομέρεια τα όνειρά μας. Η χρήση αυτού του Ημερολογίου αρχικά προτάθηκε από την Ann Faraday στο βιβλίο The Dream game ως το μέσο για να μπορέσει ο παρατηρητής να θυμηθεί λεπτομέρειες του ονείρου που είναι πολύ δύσκολο να συγκρατήσει διαφορετικά!

Μία ακόμη άσκηση που προετοιμάζει κατάλληλα τον ερευνητή είναι ο οραματισμός. Κατά την διαδικασία αυτή μπορούμε να σκεφτούμε για λίγο το αντικείμενο του ονείρου που θέλουμε να δούμε και να εξερευνήσουμε. Μέσω κάποιων απλών εικόνων ενεργοποιούμε τα κατάλληλα ερεθίσματα με σκοπό να έχουμε όσο δυνατόν μεγαλύτερη διαύγεια την στιγμή του ονείρου. Όταν αυτή η διαύγεια φτάσει στο μεγαλύτερο επίπεδό της, έρχεται ξαφνικά η συνειδητοποίηση πως ονειρευόμαστε. Ο ερευνητής τότε αποκτά επίγνωση του ίδιου του ονείρου, βιώνει ένα φωτεινό Ονείρεμα και είναι σε θέση μέσω αυτής της διαδικασίας να διαμορφώσει μία κατάσταση ή ολόκληρη την ιδιοσυγκρασία του.

Τηλεπαθητικά Όνειρα;

Υπάρχει μια θεωρία της περιόδου του Αποκρυφιστή Ελιφάς Λεβί, που ισχυρίζεται πως τα αστρικά πεδία δεν προσδιορίζονται από τον ατομικό νου μα από μια γενικότερη συλλογική ύπαρξη, το συλλογικό ασυνείδητο. Ο Λεβί αναφέρει πως αυτά τα πεδία δημιουργήθηκαν από μία ουσία, το Αστρικό φως. Οτιδήποτε αντικρύσουμε μέσω της Αστρικής όρασης έχει δημιουργηθεί από αυτό το Αστρικό φως. Στην θεωρία αυτή, ο Λεβί σημειώνει επίσης πως αυτή η ουσία μπορεί να ελεγχθεί από την δύναμη της ελεγχόμενης σκέψης.

Αν αναλογιστούμε πως μέσω ενός φωτεινού ονείρου περιπλανιόμαστε στα αστρικά πεδία σχεδόν με τον ίδιο τρόπο που θα τα προσεγγίζαμε μέσω της Αστρικής Προβολής, κατανοούμε πως υπό δεδομένες συνθήκες μπορούμε να βιώσουμε περιπτώσεις Τηλεπάθειας. Για παράδειγμα, αν προβάλλουμε μέσα στο φωτεινό όνειρο την μορφή κάποιου γνωστού μας και του περάσουμε κάποιο μήνυμα, τότε θεωρητικά το ίδιο πρόσωπο μόλις μας συναντήσει στην πραγματική ζωή θα έχει επίγνωση του μηνύματος αφού ο ίδιος το είδε στο όνειρό του. Πως μπορούμε όμως να πειραματιστούμε με τα τηλεπαθητικά όνειρα στο αστρικό πεδίο αν δεν γνωρίζουμε μερικά από τα χαρακτηριστικά τούτου του “διαφορετικού” κόσμου;

Τα Αστρικά Πεδία

Στο βιβλίο του “The Art Of Dreaming” ο Κάρλος Καστανέντα αναφέρεται στα λόγια του Δον Χουάν για τους κόσμους των ονείρων:” Τα όνειρα κρύβουν μυστικά. Μέσα από αυτά μπορούμε να αντιληφθούμε άλλους κόσμους και μπορούμε να τους περιγράψουμε. Αυτό που δεν μπορούμε όμως να περιγράψουμε είναι το πως καταφέραμε να τους αντιληφθούμε…”

Η αλήθεια είναι πως για να καταφέρουμε να αναλύσουμε αρκετά τα αστρικά πεδία και τα χαρακτηριστικά τους θα χρειαζόταν αμέτρητες σελίδες χαρτιού και αρκετό μελάνι, αν και σίγουρα ακόμη και τότε δεν θα είχαμε πει όσα χρειάζονται. Μπορούμε όμως να ρίξουμε μία ματιά στις συγκεκριμένες αρχές που διέπουν αυτούς τους κόσμους.

Οι παλαιότερες διδασκαλίες του Αποκρυφισμού, όπως και οι πιό πρόσφατες, πληροφορούν τον μαθητή πως υπάρχουν Επτά σφαίρες ύπαρξης. Η χαμηλότερη από αυτές τις «σφαίρες» είναι η Υλική (Material Plane). Δεύτερη κατά σειρά είναι η «Σφαίρα των Δυνάμεων. Η Τρίτη είναι γνωστή ως Αστρική σφαίρα ύπαρξης. Η τέταρτη είναι η διανοητική. Οι τρείς ανώτερες σφαίρες είναι γνωστές στους αποκρυφιστές, μα δεν έχουν ονόματα που μπορούν να γίνουν κατανοητά σε εκείνους που αναπτύσσουν τις ικανότητές τους στις τέσσερις πρώτες. Θα πρέπει σε τούτο το σημείο να σημειωθεί πως κάθε μία από αυτές τις αστρικές σφαίρες έχει 7 υπο-σφαίρες, και η κάθε μία από τις υπο-σφαίρες έχει 7 υπο-επίπεδα. Ένας μαθητής δυσκολεύεται αρχικά να κατανοήσει την έννοια της λέξης «Σφαίρα ύπαρξης» με τον τρόπο που αυτή χρησιμοποιείται στον Αποκρυφισμό. Στην πρώτη κατανόηση της ιδέας αρκετοί θεωρούν πως οι σφαίρες αυτές υπάρχουν ως μια σειρά απο επίπεδα, το ένα πάνω από το άλλο, μια σειρά από «Ορόφους». Είναι έτσι όμως;

Το συχνότερο λάθος που γίνεται στην ερμηνεία της φράσης, είναι πως σκεφτόμαστε αυτές τις σφαίρες ως υλικές. Όταν αναλογιστούμε πως ακόμη και η ευγενέστερη μορφή ύλης δεν είναι τίποτε άλλο πέρα από συμπλέγματα ενεργειακών δονήσεων (όπως έχει αναγνωρίσει και η Σύγχρονη Επιστήμη πλέον) και πως οι δυνάμεις της φύσης είναι εκδηλώσεις ενεργειακών δονήσεων, σιγά σιγά αναγνωρίζουμε το κλειδί. Με λίγα λόγια, αυτές οι σφαίρες είναι σφαίρες ενεργειακών δονήσεων και όχι ύλης. Η ύλη είναι απλούστατα το χαμηλότερο πεδίο ενεργειακής δόνησης. Αυτές οι σφαίρες δεν υπάρχουν η μία πάνω από την άλλη μέσα στον χώρο. Ούτε έχουν διαφορές ή βαθμίδες. Βρίσκονται στο ίδιο σημείο του χώρου. Και αυτό το σημείο του χώρου μπορεί να δέχεται τις «εκδηλώσεις» ενέργειας και των επτά σφαιρών.

Για εκείνους που δυσκολεύονται να κατανοήσουν τον αριθμό των εκδηλώσεων, με την κάθε μία να έχει τον δικό της ρυθμό και δόνηση,χρησιμοποιώντας το ίδιο σημείο του χώρου θα έλεγα πως η παρατήρηση των φυσικών φαινομένων θα μπορούσε να λύσει τις όποιες απορίες. Για παράδειγμα, κάθε μαθητής της Φυσικής γνωρίζει πως ένα συγκεκριμένο σημείο του χώρου μπορεί να δέχεται ταυτόχρονα δονήσεις θερμότητας, φωτός, μαγνητισμού, ηλεκτρισμού, υπεριώδους ακτινοβολίας κ.λ.π, με το κάθε ένα από αυτά να έχει τον δικό του ρυθμό δόνησης και παρόλα αυτά να μην παρεμβάλλει στα άλλα.

Αστρικές Αισθήσεις

Ένας κόσμος διαφορετικός από εκείνον που γνωρίζουμε σίγουρα διέπεται από διαφορετικούς νόμους. Άρα για να μπορέσουμε να αλληλοεπιδράσουμε μαζί του θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε κάποιο διαφορετικό είδος σώματος με διαφορετικές αισθήσεις και αντίληψη. Θα πρέπει να ταξιδέψουμε με το “Αστρικό όχημα”. Ας δούμε παρακάτω:

Με τον όρο αστρικές αισθήσεις αναφερόμαστε σε αυτή την υπέροχη δευτερεύουσα σειρά αισθήσεων του ανθρώπου που μας δίνουν την δυνατότητα να «δεχθούμε» σε μικρό βαθμό τις εκδηλώσεις του Αστρικού κόσμου. Κάθε φυσική αίσθηση του ανθρώπου έχει την αντίστοιχη αστρική που λειτουργεί στο αστρικό πεδίο όπως ακριβώς θα λειτουργούσε μια αίσθηση στον φυσικό κόσμο. Έτσι και στα αστρικά πεδία υπάρχει η ακοή, η όραση, η όσφρηση κ.λ.π. Για την ακρίβεια, ο άνθρωπος έχει στην ουσία επτά αισθήσεις. Όμως αυτές οι δύο παραπάνω αισθήσεις δεν είναι ανεπτυγμένες τόσο ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν. Συνεπώς και αυτές οι δύο έχουν τις αντίστοιχες αστρικές αισθήσεις.

Ένας «διορατικός» άνθρωπος έχει μονάχα αναλαμπές του αστρικού κόσμου, και δεν είναι σε θέση να βιώσει τα αστρικά πεδία κατά βούληση. Από την άλλη, ένας εκπαιδευμένος μαθητής του αποκρυφισμού έχει την δυνατότητα να μεταστρέφει αυτή τη σειρά των αισθήσεων, όποτε εκείνος το θελήσει. Σε αρκετές περιπτώσεις μάλιστα μπορεί να χρησιμοποιεί και τις δύο σειρές αισθήσεων ταυτόχρονα. Κατά την «αστρική όραση», οι αποκρυφιστές παραμένουν στο φυσικό τους σώμα και βιώνουν τα φαινόμενα του αστρικού κόσμου με χαρακτηριστική ευκολία χωρίς να είναι απαραίτητο να έχει εισέλθει σε κατάσταση «έκστασης». Ακόμη και με αυτές τις δυνατότητες όμως είναι αναγκαίο σε συγκεκριμένες περιπτώσεις να «αποχωριστεί» το φυσικό του σώμα…

Μέσα από τα όνειρά μας μπορούμε να ταξιδέψουμε σε κόσμους διαφορετικούς. Να αντικρύσουμε εκείνα τα μαγικά μονοπάτια, τα μυστικά που μας κρύβουν οι αστρικές περιπλανήσεις. Αρκεί να μεταμορφωθούμε. Να γίνουμε Ονειρικοί Ταξιδευτές…

Το Σύμπαν σας βρίσκεται σε λάθος μονοπάτι

Όλοι οι δρόμοι οδηγούν στο σπίτι, σε εσάς όμως έγκειται το τι ταξίδι θέλετε να έχετε. 

Κατά καιρούς στη ζωή μας μπορούμε να χαθούμε ή να κολλήσουμε σε ένα συγκεκριμένο σημείο του δρόμου. Επίσης ίσως να βρεθούμε να αναρωτιόμαστε για ένα δρόμο που ίσως δεν φαίνεται να ευθυγραμμίζεται με το τι επιθυμούμε να δημιουργήσουμε στη ζωή μας.

Αν αναρωτιέστε αν είστε στη σωστή πορεία, αν τα πράγματα αρχίζουν να σας φαίνονται εκτός ισορροπίας, τότε ακολουθούν τα διακριτικά σημάδια που το Σύμπαν θα σας στείλει για να σας βοηθήσει να οδηγηθείτε σε μια διαφορετική κατεύθυνση.

Απρόσεχτα ατυχήματα

Χτυπήσατε το δάχτυλο του ποδιού σας ή χτυπήσατε τον αγκώνα σας μερικές φορές σήμερα; Θα μπορούσε να είναι ένα σημάδι από το Σύμπαν ότι πρέπει να επιβραδύνετε και να σκεφτείτε προτού κάνετε τα επόμενα βήματά σας.

Το να πέφτετε πάνω σε πράγματα και να τραυματίζεστε θα μπορούσε να είναι ένα σημάδι ότι αγνοείτε την διαίσθησή σας ή αποτυγχάνετε να δείτε την αλήθεια πίσω από κάποια κατάσταση.

Ενώ το να χτυπήσετε το δάχτυλο του ποδιού σας μπορεί να είναι απλά ένα ατύχημα, εάν αυτό συμβεί επαναλαμβανόμενα θα μπορούσε να είναι ένα σημάδι από το Σύμπαν ότι πρέπει να ρίξετε μια πιο προσεκτική ματιά σε διάφορα πράγματα.

Αμελείτε και ξεχνάτε

Αν συνεχώς χάνετε πράγματα ή ξεχνάτε πράγματα, αυτό θα μπορούσε να είναι ένα σημάδι ότι χρειάζεται να επικοινωνήσετε με τον εαυτό σας και ίσως να πάρετε λίγο χρόνο για να επικεντρωθείτε και να καθηλωθείτε πριν προχωρήσετε μπροστά.

Μπορεί επίσης να είναι ένα σημάδι ότι πρέπει να ξεκαθαρίσετε τι είναι αυτό που θέλετε να δημιουργήσετε και να πετύχετε στη ζωή σας.

Καθυστερείτε συνεχώς

Είτε πάτε κάπου καθυστερημένα επειδή κολλάτε στην κίνηση ή επειδή χάνετε την αίσθηση του χρόνου, το να καθυστερείτε συνεχώς ή να νιώθετε σαν να πρέπει συνεχώς να κάνετε αγώνα δρόμου εναντίον του ρολογιού, είναι ένα σημάδι από το σύμπαν ότι πρέπει να δώσετε προσοχή.

Το να καθυστερείτε ή να νιώθετε συνεχώς πιεσμένοι για την ώρα σημαίνει ότι υπερβάλλετε εαυτόν και δεν ευθυγραμμίζεστε με αυτό που θέλετε να κάνετε.

Όταν είστε στο ρεύμα του χρόνου, ο χρόνος σας παρασύρει, αλλά όταν διαχωρίζεστε από αυτό το ρεύμα, είναι πολύ πιθανό να παρατηρήσετε ότι ο χρόνος επιδράει πάνω σας.

Ακατάστατο περιβάλλον

Ασχέτως από το πόσο σκληρά φαίνεται να καθαρίζετε, αν δείτε ότι η ακαταστασία σας ακολουθεί ή μαζεύεται σε ένα σημείο του σπιτιού, αυτό θα μπορούσε να είναι ένα σημάδι από το Σύμπαν ότι πρέπει να αντιμετωπίσετε κάτι.

Η ακαταστασία μπορεί να είναι ένα σημάδι ότι αποτυγχάνετε να δείτε την αλήθεια ή ότι αποφεύγετε να καθαρίζετε κάτι από το παρελθόν σας που είναι κολλημένο στο υποσυνείδητό σας.

Το μέρος του σπιτιού όπου βρίσκεται η ακαταστασία ίσως να δείχνει και ποιος είναι ο υποβόσκων συναισθηματικός λόγος. Για παράδειγμα η ακαταστασία στην κουζίνα θα μπορούσε να δείχνει θέματα με το δόσιμο και την αποδοχή αγάπης προς τον εαυτό και την τροφή, ενώ η ακαταστασία στο δωμάτιο θα μπορούσε να δείχνει θέματα οικειότητας και σχέσεων.

Σπάτε ή σας πέφτουν πράγματα

Αν συνεχώς σπάτε ή σας πέφτουν πράγματα, αυτό θα μπορούσε να είναι ένα σημάδι από το Σύμπαν ότι βαδίζετε σε ένα καταστροφικό δρόμο ή ότι σαμποτάρετε τον εαυτό σας από το να κατορθώσετε την επιτυχία.

Το σπάσιμο ή το πέσιμο αντικειμένων ίσως να δείχνει μια ανάγκη σας να απελευθερωθείτε από τον έλεγχο και ίσως να παραδοθείτε στη ροή του Σύμπαντος. Αυτό ειδικά είναι αληθές αν νιώθετε κολλημένοι ή στάσιμοι σε μια συγκεκριμένη φάση της ζωής σας.

Αρρωσταίνετε

Αν βλέπετε ότι κολλάτε μολύνσεις, βήχετε ή έχετε κρυώματα επαναλαμβανόμενα, αυτό θα μπορούσε να είναι ένα σημάδι από το Σύμπαν ότι πρέπει να επιβραδύνετε και να ξανασκεφτείτε την κατεύθυνση της ζωής σας. Μπορεί επίσης να είναι ένα σημάδι ότι παίρνετε αποφάσεις στη ζωή σας βασιζόμενοι στο τι οι άλλοι άνθρωποι θέλουν και όχι σε αυτό που θέλετε εσείς.

Το να αρρωσταίνετε συχνά είναι επίσης ένα σημάδι ότι πρέπει να αλλάξετε τη ζωή σας με κάποιον τρόπο, ώστε να ξεκουράζεστε περισσότερο, να τρέφεστε καλύτερα και να 'στε πιο χαρούμενοι.

Δε θέλετε να το σκέφτεστε

Δε θέλετε να το σκέφτεστε ή να μιλάτε γι' αυτό; Αυτό είναι ένα ξεκάθαρο σημάδι ότι αποτυγχάνετε να δείτε την αλήθεια για την κατεύθυνση της ζωής σας.

Όταν δε θέλετε να μιλήσετε ή να σκεφτείτε για κάτι σημαντικό, αυτό γίνεται γιατί ενστικτωδώς φοβάστε να ακούσετε την απάντηση. Μπορεί επίσης να είναι ότι ξέρετε τι πρέπει να κάνετε αλλά φοβάστε να το κάνετε.

Αν βλέπετε ότι καταπιέζετε σκέψεις ή φοβάστε να βγείτε «εκεί έξω», ίσως βοηθούσε να επανασυνδεόσασταν με την ψυχή σας και να ξεκαθαρίζατε τί είναι αυτό που πραγματικά θέλετε.

Άγχος και στρες

Αν σας κατακλύζει ένα κύμα άγχους και το νιώθετε στην κοιλιά σας πριν πάτε στην δουλειά σας κάθε μέρα, θα μπορούσε να είναι μία ξεκάθαρη ένδειξη ότι δεν είστε στο σωστό μέρος.

Φυσικά, το άγχος μπορεί να εμφανιστεί για διαφορετικούς λόγους αλλά αν βλέπετε ότι είστε συνεχώς αγχωμένοι ή στρεσαρισμένοι από ένα συγκεκριμένο μέρος ή άνθρωπο ίσως χρειαστεί να σκάψετε λίγο πιο βαθιά για να βρείτε τον λόγο.

Το άγχος και το στρες γενικά μπορεί να είναι ένα ξεκάθαρο σημάδι από το Σύμπαν ότι πρέπει να κάνετε κάποιες αλλαγές στη ζωή σας και ίσως να πρέπει να φέρετε σε ισορροπία το τι κάνετε στη ζωή σας με το τι θέλετε πραγματικά.

Πασχίζετε να τελειώσετε εργασίες

Έχετε την έμπνευση να ξεκινήσετε μια εργασία ή ένα πράγμα και τότε συνεχώς αποτυγχάνετε να το ολοκληρώσετε;

Το να μην είναι κάποιος ικανός να φέρει εις πέρας μια δουλειά είναι ένα ξεκάθαρο σημάδι ότι είστε εκτός ισορροπίας ή σας λείπει η προσγείωση στη ζωή σας. Μπορεί επίσης να είναι ένα σημάδι ότι αυτά που θέλετε να κάνετε δεν ευθυγραμμίζονται με τον ανώτερο δρόμο σας ή της προθέσεις σας.

Αν πασχίζετε να τα βγάλετε πέρα με τις ιδέες σας, το καλύτερο πράγμα που έχετε να κάνετε είναι να δείτε μέσα σας και να παραδοθείτε στη ροή του Σύμπαντος. Όταν το κάνετε αυτό, ένας καινούργιος δρόμος ίσως ξεπροβάλει που θα σας βοηθήσει να απογειώσετε την ιδέα σας.

Το να παλεύετε να τελειώσετε κάποιες δουλειές είναι συνήθως ένα σημάδι ότι πρέπει να παραδώσετε τον έλεγχο και επίσης να πιστέψετε στον εαυτό σας περισσότερο ώστε να συνεχίσετε να βαδίζετε στο μονοπάτι που θέλετε.

Βαριέστε

Αν βλέπετε ότι βαριέστε στη ζωή σας, είναι ένα πολύ καλό σημάδι ότι δεν ανταποκρίνεστε στις πλήρεις δυναμικές σας. Η ζωή είναι υπέροχη και γεμάτη ευκαιρίες, δεν υπάρχει κανένας λόγος να βαριέστε.

Η αίσθηση της βαρεμάρας έρχεται όταν έχετε γίνει τόσο βολικοί με τη ζωή σας και είστε στον αυτόματο πιλότο αντί να ζείτε την κάθε μέρα όσο πιο πλήρως γίνεται.

Αν νιώθετε βαρεμάρα, ίσως να κοιτάξετε εκεί που μπορείτε να κάνετε κάποιες αλλαγές στη ζωή σας, όπως για παράδειγμα να βρείτε ένα νέο χόμπι, να αλλάξετε δουλειά ή να ταξιδέψετε.

Το Σύμπαν μάς στέλνει πάντα σημάδια για να μας καθοδηγήσει στο δρόμο για τη ζωή. Το καλύτερο πράγμα που μπορείτε να κάνετε είναι εμπιστευτείτε τη διαίσθησή σας όταν παρουσιάζεται ένα σημάδι και να παραμείνετε ανοιχτοί στις πιθανότητες.

Σχετικισμός. Η ομορφιά βρίσκεται στο μάτι του θεατή; Ή μήπως όχι;

Αναμφίβολα, η πιο οικεία ερώτηση στον τομέα της αισθητικής είναι κατά πόσο οι αξίες της αισθητικής, όπως για παράδειγμα η ομορφιά, είναι «πραγματικές» ιδιότητες, σύμφυτες και αντικειμενικές των πραγμάτων στα οποία αποδίδονται. Ή μήπως αυτές οι αξίες είναι μάλλον αναπόσπαστα δεμένες ή εξαρτώμενες από τις αποφάσεις και τις διαθέσεις των ανθρώπων οι οποίοι αποδίδουν στα πράγματα αυτές τις ιδιότητες; Η υπόθεση του ηθικού σχετικισμού πάνω στο ανωτέρω ερώτημα, με απλά λόγια, είναι ότι η δεύτερη απάντηση είναι η σωστή και ότι τελικά αυτό που ισχύει για την αισθητική ισχύει για την ηθική δεοντολογία.

Η πρόταση των σχετικιστών είναι ότι μέχρις ενός σημαντικού βαθμού μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τις ηθικές αποφάσεις ως αισθητικές. Αν, για παράδειγμα, πεις ότι σου αρέσουν τα οστρακοειδή αλλά σε εμένα δεν αρέσουν, ουσιαστικά συμφωνούμε ότι διαφέρουμε. Σε τέτοιες περιπτώσεις, δεν βγαίνει νόημα να πούμε ότι είτε ο ένας είτε ο άλλος έχουμε δίκιο ή όχι. Και θα ήταν τουλάχιστον παράλογο για εμένα να προσπαθήσω να σε πείσω να σταματήσεις να ορέγεσαι τα οστρακοειδή ή να σε κριτικάρω επειδή ακριβώς σου αρέσουν.

Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, ο σχετικιστής επιχειρηματολογεί λέγοντας ότι αν μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα ή κοινότητα εγκρίνει, ας πούμε, τη βρεφοκτονία, αυτό δεν είναι κάτι για το οποίο αυτή η ομάδα λανθάνει, απλώς είναι κάτι ηθικά σωστό γι’ αυτήν. Και φυσικά, δεν θα άρμοζε στους άλλους ανθρώπους να κριτικάρουν αυτή την κοινωνική ομάδα ή να προσπαθήσουν να τους πείσουν να αλλάξουν τις πεποιθήσεις τους, επειδή ακριβώς δεν υπάρχει μια ουδέτερη σκοπιά από την οποία θα πειστούν για να αλλάξουν την άποψή τους. Επομένως, σύμφωνα με αυτή την άποψη, καμία ηθική αλήθεια- καμία ηθική αρχή ή πεποίθηση- δεν θεωρείται “πραγματικά” σωστή ή λάθος. Μπορεί όμως να θεωρηθεί σωστή ή λάθος μόνο από τη σκοπιά μίας δεδομένης κουλτούρας, κοινωνία ή ιστορικής περιόδου.

Ένα από τα πιο φανερά πλεονεκτήματα του σχετικισμού είναι ότι ταιριάζει πολύ καλά με τn μεγάλη ποικιλία τόσο των ηθικών πεποιθήσεων, οι οποίες υπήρχαν σε διάφορες εποχές και χώρες στο παρελθόν, όσο και με τις ηθικές πεποιθήσεις οι οποίες υπάρχουν σήμερα. Αυτό έχει από καιρό αναγνωριστεί. 0 Ηρόδοτος, ο οποίος έζησε τον πέμπτο αιώνα π.Χ., έγραψε την ιστορία μιας ομάδας Ελλήνων οι οποίοι βρίσκονταν στην αυλή του Δαρείου, του βασιλιά των Περσών, και είχαν φρίξει από την υπόδειξη ότι έπρεπε να φάνε τα νεκρά σώματα των πατεράδων τους. Στη συνέχεια, οι Έλληνες ήρθαν αντιμέτωποι με κάποιους Καλλατίες, φυλή Ινδών οι οποίοι ακολουθούσαν την πρακτική αυτή, δηλαδή να τρώνε τα νεκρά σώματα των πατεράδων τους. Η αντίδραση των Καλλατιών ήταν ακριβώς η ίδια με των Ελλήνων, δηλαδή έφριξαν με τη συνήθεια των Ελλήνων να καίνε τους νεκρούς τους. Επισημαίνοντας, λοιπόν, ότι η ηθική είναι κατά βάση θέμα παράδοσης, ο ιστορικός Ηρόδοτος δείχνοντας την έγκρισή του παραθέτει τα λόγια του Πινδάρου: «Η παράδοση είναι βασιλιάς των πάντων».

Διαφωνώντας σχετικά με τη συμφωνία ότι διαφωνούμε

Ένα πρόβλημα που υπάρχει σχετικά με την πεποίθηση των σχετικιστών ότι πρέπει να θεωρούμε τις ηθικές αποφάσεις ως αισθητικές είναι ότι τέτοιες πεποιθήσεις φαίνεται να αποκλείουν οποιαδήποτε τυχόν συζήτηση αναφορικά με τις ηθικές αξίες. Προφανώς δεν υπάρχει κανένας λόγος να συζητάμε τα σωστά ή τα λάθη του να τρώμε οστρακοειδή ή να σκοτώνουμε βρέφη. Όμως η πραγματική ζωή είναι γεμάτη από τέτοιες διαφωνίες και συζητήσεις. Συχνά, οι θέσεις μας για ηθικά ζητήματα, όπως είναι οι αμβλώσεις και η θανατική ποινή, είναι ιδιαίτερα έντονες και, φυσικά, τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και ως κοινωνία, συχνά αλλάζουμε τις απόψεις μας από καιρού εις καιρόν. Ο απόλυτος σχετικιστής θα υποστήριζε ότι όχι μόνο διαφορετικά πράγματα είναι σωστά για διαφορετικούς ανθρώπους, αλλά και ίδια πράγματα μπορεί να είναι σωστά για τους ίδιους ανθρώπους σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Μπορεί όμως ο σχετικιστής να συμβιβαστεί τελικά με το συμπέρασμα ότι διάφορες πρακτικές, όπως η υποδούλωση των ανθρώπων ή το κάψιμο των αιρετικών, είναι λανθασμένες τώρα, αλλά ήταν σωστές στο παρελθόν, επειδή οι προηγούμενες κουλτούρες και πολιτισμοί τα θεωρούσαν σωστά;

Οι υποστηρικτές του σχετικισμού μερικές φορές προσπαθούν να μετατρέψουν την αποτυχία τους να λάβουν σοβαρά υπόψη τις συνήθεις ηθικές πτυχές της ζωής μας προς όφελος τους, υποστηρίζουν ότι δεν πρέπει να είμαστε τόσο επικριτικοί προς τις άλλες κουλτούρες. Ίσως πρέπει να είμαστε πιο ανεκτικοί, πιο ανοιχτόμυαλοι και ευαίσθητοι στα έθιμα και τις πρακτικές των άλλων λαών. Με άλλα λόγια, πρέπει να ζούμε όπως πιστεύουμε και να αφήσουμε τους άλλους να ζήσουν όπως πιστεύουν εκείνοι. Αλλά αυτό δυστυχώς δεν είναι εφικτό. Και αυτό, επειδή μόνο ο δήθεν μη ανεκτικός και ο μη σχετικιστής μπορεί λογικά να αποδεχτεί την ανεκτικότητα και την πολιτισμική ευαισθησία ως αρετές τις οποίες θα έπρεπε να υιοθετούμε όλοι. Από την προοπτική του σχετικιστή, φυσικά, η ανεκτικότητα δεν είναι παρά ακόμη μία αξία για την οποία διαφορετικές κουλτούρες ή κοινωνίες θα έπρεπε να συμφωνούν ή να διαφωνούν.

Αν όλα επιτρέπονται…

Από την κοινή αλλά αβασάνιστη άποψη ότι “όλα είναι σχετικά”, μπορούμε μερικές φορές να συμπεράνουμε ότι “όλα επιτρέπονται”. Στις τελευταίες δεκαετίες, αυτό έχει γίνει το σύνθημα ενός είδους ελευθερισμού ο οποίος έχει ταχθεί ενάντια σε όλα τα είδη παραδοσιακών ή αντιδραστικών δυνάμεων στην κοινωνία, στην κουλτούρα και στη θρησκεία. Εντούτοις, η έλλειψη σαφήνειας η οποία καταθλίβει τους πραγματικά ανεκτικούς από τους σχετικιστές, κατακλύζει γοργά τις πιο ακραίες εκδοχές του σχετικισμού.

Ο ριζοσπαστικός σχετικισμός είναι η άποψη ότι όλα τα είδη ισχυρισμών-ηθικών ή άλλων- είναι σχετικά. Έτσι, ο ισχυρισμός ότι όλες οι απόψεις είναι σχετικές, είναι στην πραγματικότητα και αυτός σχετικός – άρα και αυτοαναιρούμενος; Ναι, λοιπόν, οφείλει να είναι ώστε να μην υπάρχει αντίφαση με όσα λένε. Αλλά αν όντως έτσι έχουν τα πράγματα, αυτό σημαίνει ότι η άποψή μου ότι όλοι οι ισχυρισμοί είναι απόλυτοι, είναι αλήθεια για εμένα. Άρα, οι σχετικιστές δεν μπορούν να πουν, για παράδειγμα, ότι είναι πάντα άδικο να κριτικάρεις την εθιμοτυπία άλλων κοινωνιών, καθώς εγώ προσωπικά ίσως το βρίσκω σωστό να κριτικάρω. Γενικά, οι σχετικιστές δεν μπορούν να υποστηρίζουν μονίμως την εγκυρότητα των θέσεών τους.

Αποδεκτός με μέτρο

Οι σοφιστές στην αρχαία Ελλάδα ήταν ουσιαστικά οι πρώτοι ηθικοί σχετικιστές. Οι φιλόσοφοι οι οποίοι ταξίδευαν συχνά και οι δάσκαλοι, όπως ο Θρασύμαχος και ο Πρωταγόρας, υποστήριζαν (σύμφωνα με τον Πλάτωνα) ότι τα πράγματα μπορούσαν να θεωρηθούν καλά ή άσχημα, σωστά ή λάθος, δίκαια ή άδικα, λόγω των ανθρώπινων συμβάσεων και όχι εξαιτίας των φυσικών δεδομένων. Οι αντιφάσεις του σχετικισμού του Πρωταγόρα εκτίθενται επιδέξια από τον Σωκράτη στους Πλατωνικούς Διαλόγους, αλλά στην πραγματικότητα ο Πρωταγόρας φαίνεται να έχει υιοθετήσει μια πιο μετριοπαθή θέση, υποστηρίζοντας ότι πρέπει να υπάρχουν κάποιοι κανόνες (βασισμένοι ωστόσο στους συμβατικούς κανόνες της παράδοσης) ώστε να διασφαλίζεται ότι η κοινωνία θα λειτουργεί σε ένα μίνιμουμ ασφαλούς συνύπαρξης.

Η θέση του Πρωταγόρα είναι μια αναγνώριση ότι οι άνθρωποι πρέπει να συμφωνούμε σε κάτι, να έχουμε δηλαδή κάποιο κοινό έδαφος, ώστε να μπορούμε να ζούμε μαζί ως κοινωνικά όντα. Αυτό είναι ακριβώς το κοινό έδαφος το οποίο υπονομεύεται από τον ριζοσπαστικό σχετικισμό. Αλλά στην πραγματικότητα, όπως έχει δείξει η ανθρωπολογία, ενώ υπάρχουν αμέτρητες διαφορές στις λεπτομέρειες, πολλές ουσιώδεις αξίες μπορούν να ανιχνευθούν ουσιαστικά σε όλες τις κουλτούρες, προηγούμενες και τωρινές, όπως για παράδειγμα οι κοινής αποδοχής νόμοι ενάντια στις παράνομες δολοφονίες, ή και ενάντια στην παραβίαση όρκων και συμφωνιών, χωρίς τους οποίους οι κοινωνίες δεν θα μπορούσαν να λειτουργήσουν, ούτε και οι άνθρωποι να συνεργαστούν. Επομένως, μια μικρή δόση σχετικισμού θα μπορούσε να θεωρηθεί μια υγιής διόρθωση στην «πολιτισμική» στενότητα και μισαλλοδοξία. Οι μεγάλες δόσεις σχετικισμού, όμως, είναι σίγουρα τοξικές και μπορούν να φτάσουν στα όρια του ηθικού μηδενισμού.

Οι σκοποί και τα μέσα είναι ένα αδιαπέραστο δίχτυ

ΤΕΛΕΟΛΟΓΙΑ. Προέρχεται από τη λέξη τέλος, που σημαίνει “σκοπός” ή “επιδίωξη”. Η τελεολογία (ή συνεπειολογία όπως συχνά καλείται) βεβαιώνει ότι καμιά πράξη δεν είναι σωστή ή λανθασμένη από μόνη της, αλλά ότι η ορθότητά της ή όχι εξαρτάται από το καλό ή το κακό των συνεπειών που επιφέρει.

Με άλλα λόγια, αν έχεις καλό αποτέλεσμα, έκανες το “σωστό”. Αν έχεις ένα κακό αποτέλεσμα, έκανες το “λάθος”.

Μια από τις επικρατούσες μορφές της τελεολογίας ονομάζεται “ωφελιμισμός της πράξης”. Αν έπρεπε να το συνοψίσετε σε μια πρόταση, θα έλεγε: “Να ενεργείς με έναν τρόπο τέτοιο ώστε να παράγει το μεγαλύτερο καλό για τον μεγαλύτερο αριθμό”. Από αυτή την άποψη, ο Ρομπέν των Δασών είναι σαφώς δικαιολογημένος να κλέβει από τους πλούσιους για να δίνει στους φτωχούς.

Σε τελική ανάλυση, υπάρχουν πολύ περισσότεροι φτωχοί από ό,τι πλούσιοι! Πολλοί περισσότεροι άνθρωποι θα ωφεληθούν παρά θα πληγούν από την “ανακατανομή” του πλούτου που έκανε ο Ρομπέν. Σύμφωνα με την προαναφερθείσα θεωρία, αυτό είναι ένα καλό αποτέλεσμα. Κι έτσι ο Ρομπέν πράττει σωστά που κλέβει.

Το κύριο προτέρημα της τελεολογίας είναι η απουσία προκατάληψης. Δεν αποδέχεται αλλά ούτε απορρίπτει καμία πράξη εκ των προτέρων, αλλά περιμένει το αποτέλεσμα της προτού εκφέρει γνώμη.

Όμως, αυτό είναι και μια από τις κύριες αδυναμίες της: Σχεδόν κάθε πράξη, ανεξάρτητα από το πόσο αποτρόπαια είναι, μπορεί να δικαιολογηθεί με μια έκκληση στις συνέπειές της. Για παράδειγμα, ο “ωφελιμισμός της πράξης” μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να δικαιολογηθεί το λιντσάρισμα ανθρώπων τους οποίους υποπτεύονται για εγκλήματα, αντί να τους δώσεις την ευκαιρία μιας δίκαιης δίκης. Στο κάτω κάτω, η συμμορία του λιντσαρίσματος είναι ευτυχισμένη με τη συμπεριφορά της, ακόμη κι αν το θύμα δεν είναι. Αν η ευτυχία είναι καλό πράγμα τότε το λιντσάρισμα είναι ένα παράδειγμα του αξιώματος “το μεγαλύτερο καλό για τον μεγαλύτερο αριθμό” και επομένως δικαιολογημένο “ωφελιμιστικά”.

Η χρησιμοποίηση του “ωφελιμισμού” με αυτό τον τρόπο αποτυγχάνει να λάβει υπόψη της τα τεράστια βάσανα του μικρότερου αριθμού, και έτσι επιτρέπει σε μια πλειοψηφία να αγνοεί τα δικαιώματα της μειοψηφίας. Όταν οι θέσεις μιας ομάδας ανατρέπουν τα δικαιώματα ενός ατόμου, η αδικία ακολουθεί κατά πόδας.

Η τελεολογία έχει κι άλλες αδυναμίες επίσης. Προϋποθέτει ότι εμείς γνωρίζουμε πως να μετρήσουμε το “καλό” ή το “κακό” των αποτελεσμάτων, σαν να ήταν λίγο ή πολύ κρέας ή λαχανικά πάνω σε μια ζυγαριά.

Στην πραγματικότητα κανείς δεν έχει ιδέα πώς να μετρήσει το καλό ή το κακό. Έτσι, αν δεν μπορεί να υπάρξει μία γενική συμφωνία πάνω στο τι είναι καλό ή κακό, δεν μπορεί να υπάρξει και συμφωνία για το αν η πράξη που το παρήγαγε είναι σωστή ή λανθασμένη.

Μπορεί να υπάρξει μόνο μία αυτο–δικαιωνόμενη συναίνεση, της οποίας θα γινόταν κατάχρηση για να υποστηριχθούν ακόμα και πολύ κακές πράξεις.

Ο Ρομπέν λοιπόν πρέπει να είναι πολύ προσεκτικός όταν δικαιολογεί τις πράξεις του με την τελεολογία.

Το να σκέφτεται κανείς για τις συνέπειες των πράξεών του είναι σημαντικό, αλλά οι επιδιώξεις δεν είναι ποτέ ανεξάρτητες από τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για να τις επιτύχουμε.

Χρησιμοποίησε τα πράγματα, αγάπα τους ανθρώπους. Είναι τρομακτικό το πόσο πολλοί κάνουν ακριβώς το αντίθετο στο όνομα της αγάπης

Οι ολοκληρωμένοι άνθρωποι αναγνωρίζουν, ότι χρειάζονται τους άλλους. Δεν θεωρούν την ανάγκη αυτή για αγάπη και οικειότητα σαν υποχρέωση να υποβιβάζουν τον εαυτό τους, αλλά περισσότερο σαν μέσο αντανάκλασης των μεγάλων δυνατοτήτων τους και μοιράσματός τους με άλλους. Δεν αισθάνονται περιορισμένοι από την αγάπη και τις στενές σχέσεις, αλλά τις θεωρούν ιδιαίτερη ευκαιρία για ανάπτυξη. Κατανοούν πως ποτέ δεν μπορούν να κατέχουν κάποιον άλλο και δεν έχουν καμιά επιθυμία να ανήκουν σε κάποιον. Ξέρουν ότι η οικειότητα φέρνει κοντά τους ανθρώπους, αλλά ότι είναι ευθύνη του καθένα να διατηρήσει την αυτονομία του. Ότι πρέπει να αναπτύσσονται χωριστά για να εξακολουθήσουν να αναπτύσσονται με άλλους. Ο έρωτας και οι στενές σχέσεις προκαλούνται, δεν απειλούνται από τις διαφορές.

Οι ολοκληρωμένοι άνθρωποι που ξέρουν πως όταν δύο άνθρωποι αποφασίζουν να κάνουν στενή σχέση, ενώνουν, δύο διαφορετικούς κόσμους, κι έτσι, όχι μόνον φέρνουν ο ένας στον άλλον κοινά στοιχεία, αλλά και διαφορές. Οι διαφορές είναι που θα συνεχίσουν να τους κινητοποιούν ν’ αναπτυχθούν. Το βάθος της αγάπης μας μπορεί συνήθως να μετρηθεί από το βαθμό στον οποίο είμαστε διατεθειμένοι να μοιραστούμε τον εαυτό μας με άλλους. Αρχίζουμε με ξεχωριστά Εγώ. Φτιάχνουμε έναν κοινό χώρο ανάμεσα στα δύο Εγώ και τον ονομάζουμε Εμείς. Αυτός είναι ο χώρος στον οποίο αναπτύσσεται η οικειότητα. Όσο μεγαλύτερη είναι η κοινή εμπειρία, τόσο μεγαλύτερος και ο χώρος του Εμείς. Αυτός είναι ο χώρος στον οποίο αναπτύσσεται η οικειότητα. Όσο μεγαλύτερη είναι η κοινή εμπειρία, τόσο μεγαλύτερος και ο χώρος του Εμείς.

Ο έρωτας και η οικειότητα έχουν πολλά στάδια και γι’ αυτό μεταβάλλονται διαρκώς. Η οικειότητα της πρώτης συνάντησης δεν θα είναι η οικειότητα του μήνα του μέλιτος, αλλά θα υπάρξουν πολλές περίοδοι μήνα του μέλιτος. Η περίοδος του διαμερίσματος ενός δωματίου με δανεικά έπιπλα, η περίοδος του πρώτου παιδιού, η περίοδος της αγοράς του σπιτιού, η περίοδος της πρώτης σημαντικής προαγωγής, η περίοδος της ανάπτυξης με την οικογένεια, η περίοδος των γηρατειών. Κάθε περίοδος θα είναι καινούργια και θα δημιουργεί νέες διαστάσεις στην οικειότητα. Επιβάλλεται γι’ αυτό ο ολοκληρωμένος άνθρωπος να έχει πάντα συνειδητότητα και να είναι ανοιχτός στην αλλαγή. Το πρόσωπο στα χέρια σήμερα κάποιου δεν θα είναι το ίδιο πρόσωπο αύριο, ή ακόμα για το λόγο αυτό, την επόμενη ώρα. Ο έρωτας δεν ανατρέφεται ούτε αυξάνεται κοιτάζοντας προς τα πίσω, βιώνεται πάντα στο παρόν.

Η ώριμη οικειότητα και η αγάπη δεν στηρίζονται στις προσδοκίες. Αφού κανείς, ούτε κι ένας άγιος, δεν μπορεί να ξέρει ή να εκπληρώσει όλες μας τις προσδοκίες, το να έχουμε προσδοκίες από τους άλλους σημαίνει ότι επιζητούμε τον πόνο και την απογοήτευση. Η μόνη βάσιμη προσδοκία στον έρωτα βρίσκεται στην ελπίδα ότι αυτοί που αγαπάμε θα γίνουν ο εαυτός τους, όπως κι εμείς. Η αγάπη που προσφέρεται από μια αίσθηση καθήκοντος ή υποχρέωσης, είναι η μεγαλύτερη προσβολή και γι’ αυτό δεν είναι καθόλου αγάπη.

Ο αληθινός έρωτας και η οικειότητα αναπτύσσονται με τον καλύτερο τρόπο αυθόρμητα και προσφέρουν μια πληθώρα ευκαιριών για εμπειρίες χαράς, ομορφιάς και γέλιου. Όλοι έχουμε γνωρίσει τη θαυμάσια αίσθηση του κοινού βιώματος μιας έντονης εμπειρίας με κάποιον, είτε γέλιου είτε πόνου. Στιγμιαία, η κοινή εμπειρία παίρνει τους δύο και τους κάνει ένα. Οι στιγμές αυτές βαθιάς οικειότητας θα συνεχίσουν να κάνουν τον έρωτα πιο φρέσκο, γοητευτικό και αναζωογονημένο.

Η αγάπη και η οικειότητα απαιτούν κάποια λεκτική έκφραση. Πολύ συχνά υποθέτουμε ότι το άλλο ή τα άλλα πρόσωπα ξέρουν τι σκεφτόμαστε ή πώς αισθανόμαστε. Πολλές φορές εκπλησσόμαστε όταν ανακαλύπτουμε ότι αυτό δεν ισχύει. Είναι ευθύνη του καθένα να απλώσει το χέρι και ν’ αγγίξει την καρδιά αυτού που αγαπάει –μια κουβέντα, ένα σημείωμα, ένα λουλούδι, ένα απλό ποίημα, μπορούν να δώσουν το πολύ αναγκαίο μήνυμα της επιβεβαίωσης. Κανείς δεν κουράζεται ποτέ από την έκφραση αγάπης.

Η αγάπη και η οικειότητα απαιτούν συμπάθεια. Αν δεν μπορούμε να συναισθανόμαστε με κάποιον, δεν είμαστε ικανοί να αγαπάμε. Αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούμε να έχουμε τέλεια εμπάθεια με τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά ενός άλλου. Μου είναι οδυνηρό ν’ ακούω κάποιον να λέει, «Ξέρω ακριβώς πως αισθάνεσαι». Δεν ξέρει! Δεν μπορεί να ξέρει! Στην καλύτερη περίπτωση μπορούμε να καταλάβουμε μόνον αυτό που έχουμε βιώσει πραγματικά, και κάθε εμπειρία είναι πάντα πολύ προσωπική. Όταν όμως έχουμε μια γνώση των προσωπικών μας συγκρούσεων και συναισθημάτων που στηρίζονται πάνω σε γενικές ανθρώπινες εμπειρίες, μπορούμε ν’ αρχίσουμε να καταλαβαίνουμε πως αισθάνονται ίσως οι άλλοι. Σ’ αυτό το σημείο αρχίζει η συμπάθεια.

Η αγάπη και η οικειότητα δεν έχουν καμιά σχέση με την εκμετάλλευση. Υπάρχει ένα παλιό ρητό, αλλά ισχύει ακόμη, «Χρησιμοποίησε τα πράγματα, αγάπα τους ανθρώπους».

Είναι τρομακτικό το πόσο πολλοί κάνουν ακριβώς το αντίθετο στο όνομα της αγάπης: Γονείς που χρησιμοποιούν τα παιδιά τους, σύζυγοι που χρησιμοποιούν τις/τους συζύγους τους, εκπαιδευτικοί που χρησιμοποιούν τους μαθητές τους, προοδευτικοί που χρησιμοποιούν την κοινωνία τους. Χρησιμοποιούν τη ζωή άλλων για να επιβεβαιώσουν τη δική τους ύπαρξη και αξία. Αυτός είναι ο κύριος λόγος που η αγάπη έχει γίνει τόσο αμφίβολη και απειλητική έννοια. Χρησιμοποιείται τόσο συχνά για να καταστρέφει παρά να προάγει. Η εκμετάλλευση σε μια σχέση, ανεξάρτητα από το πώς την δικαιολογούμε, δεν μπορεί ποτέ να είναι αγάπη!

FRIEDRICH NIETZSCHE: Υπάρχει στον κόσμο ένας και μόνο δρόμος που κανένας άλλος δεν μπορεί να διαβεί εκτός από εσένα. Πού οδηγεί; Μη ρωτάς, ακολούθησέ τον

Ακόμα όμως κι αν το μέλλον δεν μας επέτρεπε να ελπίζουμε σε τίποτε, είναι η αλλόκοτη ύπαρξή μας σ’ αυτό ακριβώς το τώρα που, περισσότερο από κάθε τι άλλο, μας ενθαρρύνει να ζήσουμε σύμφωνα με δικά μας μέτρα και δικούς μας νόμους· εκείνο δηλαδή το ανεξήγητο γεγονός ότι ζούμε ακριβώς σήμερα, μολονότι θα μπορούσαμε να γεννηθούμε οποιαδήποτε άλλη στιγμή μέσα στον άπειρο χρόνο, το γεγονός ότι δεν κατέχουμε τίποτε άλλο παρά ένα βραχύ σήμερα και οφείλουμε εντός αυτού να δείξουμε για ποιον λόγο και σκοπό γεννηθήκαμε τώρα και όχι κάποια άλλη στιγμή.

Πρέπει για την ύπαρξή μας να λογοδοτούμε ενώπιον του ίδιου μας του εαυτού· συνεπώς, θέλουμε να αποτελέσουμε και τους πραγματικούς πηδαλιούχους της ύπαρξης αυτής και να μην επιτρέψουμε να καταστεί τούτη όμοια με τυφλή σύμπτωση. Πρέπει να αντιμετωπίζουμε την ύπαρξή μας κάπως πιο τολμηρά και πιο ριψοκίνδυνα, αφού άλλωστε είναι σίγουρο πως, σε κάθε περίπτωση, εμείς πάντα θα τη χάνουμε.

Γιατί να προσκολλόμαστε σε τούτο το κομμάτι γης, σ’ εκείνο το επάγγελμα; Γιατί να αφουγκραζόμαστε αυτό που λέει ο πλησίον;

Είναι τόσο μικροαστικό να δεσμεύεσαι από απόψεις που μόλις διακόσια μίλια μακριά δεν είναι πια δεσμευτικές. Η Ανατολή και η Δύση είναι γραμμές που κάποιος χάραξε μπροστά στα μάτια μας με κιμωλία για να περιγελάσει τη λιποψυχία μας.

“Θα κάνω μια προσπάθεια να αποκτήσω την ελευθερία μου”, μονολογεί η νεανική ψυχή· και σε τούτο πρόκειται να την εμποδίσει το γεγονός ότι δύο έθνη τυχαίνει να μισούνται και να πολεμούν μεταξύ τους ή το ότι μία θάλασσα χωρίζει δύο ηπείρους ή το ότι γύρω της διδάσκεται μια θρησκεία που όμως πριν μερικές χιλιάδες χρόνια πριν δεν υφίστατο. “Δεν είσαι εσύ όλ’ αυτά”, λέει στον εαυτό της. “Κανένας δεν μπορεί να χτίσει για σένα τη γέφυρα στην οποία πρέπει εσύ ακριβώς να βαδίσεις για να περάσεις πάνω από το ποτάμι της ζωής· κανένας εκτός από σένα και μόνο. Υπάρχουν βέβαια αμέτρητα μονοπάτια και γέφυρες και ημίθεοι που θέλουν να σε μεταφέρουν στην απέναντι όχθη, τούτο όμως μόνο με αντίτιμο εσένα τον ίδιο· τον εαυτό σου θα έβαζες ενέχυρο και θα τον έχανες. “Υπάρχει στον κόσμο ένας και μόνο δρόμος που κανένας άλλος δεν μπορεί να διαβεί εκτός από εσένα. Πού οδηγεί; Μη ρωτάς, ακολούθησέ τον”.

Ποιος ήταν αυτός που είπε τη ρήση: “Ένας άνθρωπος δεν ανεβαίνει ποτέ ψηλότερα απ’ όσο όταν δεν ξέρει που ακόμη μπορεί να οδηγήσει ο δρόμος του”.

Πώς όμως θα ξαναβρούμε τον εαυτό μας; Πώς μπορεί ο άνθρωπος να γνωρίσει τον εαυτό του; Αυτός είναι πράγμα σκοτεινό και συγκαλυμμένο· κι αν ο λαγός έχει επτά δέρματα, ο άνθρωπος μπορεί να γδάρει τον εαυτό του επτά επί εβδομήντα φορές και πάλι να μην μπορεί να πει: “Αυτό λοιπόν είσαι πραγματικά, αυτό πλέον δεν έχει περικάλυμμα”.

Επιπλέον, είναι βασανιστικό, επικίνδυνο εγχείρημα το να ανασκάπτει κανείς τον εαυτό του κατά τέτοιον τρόπο και να εκβιάζει την κατάβασή του στα έγκατα της ουσίας του από την πιο κοντινή διαδρομή.

Πόσο εύκολα μπορεί κανείς έτσι να τραυματιστεί τόσο ώστε κανένας γιατρός να μην μπορεί να τον θεραπεύσει! Και πέραν τούτου, γιατί να είναι αναγκαίο κάτι τέτοιο τη στιγμή που όλα αποτελούν μαρτυρίες για την ουσία μας: οι φιλίες και οι έχθρες μας, το βλέμμα και η χειραψία μας και ό,τι ξεχνάμε, τα βιβλία μας και ο γραφικός μας χαρακτήρας;

Για την διεξαγωγή όμως της πλέον σημαντικής ανάκρισης, υπάρχει το εξής μέσο: να στρέψει η νεανική ψυχή το βλέμμα της πίσω και να κοιτάξει τη ζωή της με το ερώτημα: “Τι αγάπησες στ’ αλήθεια μέχρι τώρα, τι εξύψωσε την ψυχή σου, τι την κυρίευσε και συγχρόνως την αγαλλίασε; Βάλε τα λατρευτά αυτά αντικείμενα σε μια σειρά μπροστά σου και τούτα ίσως σου αποκαλύψουν, μέσω της φύσης τους και της σειράς τους, έναν νόμο, τον θεμελιώδη νόμο του αληθινού σου εαυτού. Σύγκρινε τούτα τα αντικείμενα, δες πώς το ένα συμπληρώνει το άλλο, το διευρύνει, το υπερβαίνει, το λαμπρύνει, πώς όλα αυτά μαζί σχηματίζουν μια σκάλα με την οποία εσύ σκαρφάλωνες μέχρι τώρα στον εαυτό σου· διότι η αληθινή ουσία σου δεν βρίσκεται βαθιά κρυμμένη μέσα σου, αλλά σε απροσμέτρητο ύψος πάνω από σένα ή, τουλάχιστον, πάνω απ’ αυτό που συνήθως εκλαμβάνεις ως το Εγώ σου.

“Οι αληθινοί παιδαγωγοί και διαμορφωτές σου σού αποκαλύπτουν ότι το αληθινό πρωταρχικό νόημα και το θεμελιώδες υλικό της ουσίας σου είναι κάτι εντελώς ανεπίδεκτο διαπαιδαγώγησης και διαμόρφωσης και οπωσδήποτε κάτι το δέσμιο, δυσπρόσιτο και παραλυμένο· οι παιδαγωγοί σου δεν μπορούν να είναι παρά μόνον ελευθερωτές σου. Κι αυτό είναι το μυστικό όλης της παιδείας: δεν παρέχει τεχνητά μέλη, κέρινες μύτες, διοπτροφόρα μάτια· απεναντίας, εκείνο που δεν θα κατόρθωνε να προσφέρει παρά μόνο τέτοια χαρίσματα θα ήταν απλώς το κακέκτυπο της διαπαιδαγώγησης. Η παιδεία είναι, αντιθέτως, απελευθέρωση, απομάκρυνση όλων των ζιζανίων, των σωρών από μπάζα, των σκουληκιών που θέλουν να βλάψουν τα τρυφερά βλαστάρια των φυτών, εκπομπή φωτός και θερμότητας, τρυφερό βουητό νυχτερινής βροχής· είναι μίμηση και λατρεία της φύσης εκεί όπου η φύση εμφανίζει μητρική κι ευσπλαχνική διάθεση, είναι τελείωση της φύσης όταν αποτρέπει τις φρικτές και ανελέητες επιθέσεις αυτής και τις μετατρέπει σε κάτι καλό, όταν καλύπτει μ’ ένα πέπλο τις εκδηλώσεις των άστοργων διαθέσεων αυτής και της θλιβερής της αφροσύνης”.

Θα υπάρχουν σίγουρα και άλλα μέσα για να βρει κανείς τον εαυτό του, για να βγει από τον λήθαργο μέσα στον οποίο πλανιέται συνήθως σαν σε θολό σύννεφο και να έλθει στον εαυτό του· εγώ όμως δεν ξέρω κανένα καλύτερο από το να αναλογίζεται κανείς τους παιδαγωγούς και τους διαμορφωτές του. Έτσι λοιπόν, σήμερα θα τιμήσω τη μνήμη του μόνου δάσκαλου και αυστηρότατου παιδαγωγού για τον οποίο μπορώ να καυχιέμαι: του Άρθουρ Σοπεγχάουερ [Arthur Schopenhauer] – προκειμένου αργότερα να τιμήσω τη μνήμη και άλλων.

Η πληροφορία είναι το θεμέλιο της λειτουργίας του κόσμου μας

Η πληροφορία είναι το θεμέλιο της λειτουργίας του κόσμου μας: το αίμα και το καύσιμο, η ζωτική αρχή. Διαπερνά τις επιστήμες από πάνω μέχρι κάτω, μεταμορφώνοντας κάθε κλάδο της γνώσης. Αρχικά η θεωρία της πληροφορίας εμφανίστηκε σαν μια γέφυρα από τα μαθηματικά στην ηλεκτρολογία, και από εκεί στους υπολογιστές. Αυτό που οι αγγλόφωνοι ονομάζουν «επιστήμη των υπολογιστών», οι Ευρωπαίοι το γνωρίζουν ως πληροφορική, informatique, informatica και Informatik. Τώρα, ακόμη και η βιολογία έχει γίνει μια επιστήμη της πληροφορίας, ένα γνωστικό αντικείμενο από μηνύματα, εντολές και κώδικα. Τα γονίδια περιέχουν πληροφορία και επιτρέπουν διαδικασίες για την ανάγνωση και την αντιγραφή της. Η ζωή εξαπλώνεται με τη δικτύωση. Το ίδιο το σώμα είναι ένας επεξεργαστής πληροφορίας. Η μνήμη δεν βρίσκεται μόνο στους εγκεφάλους, αλλά σε κάθε κύτταρο. Διόλου περίεργο που η γενετική γνώρισε άνθηση παράλληλα με τη θεωρία της πληροφορίας. Το DNA είναι το κατεξοχήν μόριο πληροφορίας, ο πιο προηγμένος επεξεργαστής μηνυμάτων στο κυτταρικό επίπεδο — ένα αλφάβητο και ένας κώδικας, έξι δισεκατομμύρια bit για τον σχηματισμό ενός ανθρώπινου όντος. «Εκείνο που βρίσκεται στον πυρήνα κάθε έμβιου αντικειμένου δεν είναι κάποια εσωτερική «φωτιά”, ούτε η ζεστή ανάσα, ούτε η “σπίθα της ζωής”», διακηρύσσει ο θεωρητικός της εξέλιξης Ρίτσαρντ Ντόκινς (Richard Dawkins). «Είναι πληροφορίες, λέξεις, εντολές… Αν θέλετε να κατανοήσετε τη ζωή, μη σκέφτεστε μια παλλόμενη και δονούμενη γέλη ή ιλύ- σκεφτείτε την τεχνολογία πληροφοριών». Τα κύτταρα ενός οργανισμού είναι κόμβοι σε ένα εξαιρετικά περίπλοκο δίκτυο επικοινωνιών, όπου μεταδίδουν και λαμβάνουν, κωδικοποιούν και αποκωδικοποιούν. Η ίδια η εξέλιξη εμπεριέχει μια συνεχή ανταλλαγή πληροφορίας μεταξύ του οργανισμού και τον περιβάλλοντος.

«Ο κύκλος της πληροφορίας γίνεται η μονάδα της ζωής», λέει ο Βέρνερ Λεβενσταϊν (Werner Loewenstein) έπειτα από τριάντα χρόνια μελέτης της διακυτταρικής επικοινωνίας. Μας θυμίζει ότι τώρα η πληροφορία έχει μια βαθύτερη έννοια: «Σημαίνει μια κοσμική αρχή οργάνωσης και τάξης, και προσφέρει ένα ακριβές μέτρο της». Επίσης, το γονίδιο έχει το ανάλογό του στον πολιτισμό: το μιμίδιο. Στην πολιτισμική εξέλιξη, το μιμίδιο είναι αντιγραφέας και διασπορέας — μια ιδέα, μια μόδα, μια αλυσιδωτή επιστολή. Σε ατυχείς περιπτώσεις, ένα μιμίδιο είναι ένας ιός.

Η οικονομική επιστήμη αναγνωρίζει τον εαυτό της ως μια επιστήμη της πληροφορίας, τώρα που το ίδιο το χρήμα διαγράφει ένα πλήρες τόξο εξέλιξης, από την ύλη στα bit και αποθηκεύεται στη μνήμη υπολογιστών και σε μαγνητικές ταινίες, ενώ το παγκόσμιο εμπόριο διαπερνά το νευρικό σύστημα της παγκοσμιοποιημένης αγοράς. Ακόμη και την εποχή που το χρήμα φαινόταν να είναι ένας υλικός θησαυρός, και βάραινε στις τσέπες και στα αμπάρια των πλοίων και στα θησαυροφυλάκια των τραπεζών, ήταν πάντα πληροφορία. Τα κέρματα και τα χαρτονομίσματα, οι σίκλοι και τα κοχύλια που χρησιμοποιούνταν σαν νομίσματα, όλα αυτά αποτελούσαν απλώς βραχύβιες τεχνολογίες που αναπαριστούσαν πληροφορίες σχετικά με το ποιος κατέχει τι.

Και τα άτομα; Η ύλη έχει τους δικούς της νεολογισμούς, και η δυσκολότερη από όλες τις επιστήμες, η φυσική, φαινόταν να έχει φτάσει στην ωριμότητα. Αλλά η φυσική, επίσης, επηρεάστηκε βαθύτατα από το νέο διανοητικό μοντέλο. Τα χρόνια που ακολούθησαν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, την περίοδο της μεγάλης άνθησης της φυσικής, τα σπουδαία νέα φαινόταν πως ήταν η διάσπαση του ατόμου και ο έλεγχος της πυρηνικής ενέργειας. Οι θεωρητικοί επένδυσαν το κύρος και τους πόρους τους στην έρευνα των στοιχειωδών σωματιδίων και στους νόμους που διέπουν την αλληλεπίδρασή τους, στην κατασκευή γιγαντιαίων επιταχυντών και στην ανακάλυψή των κουάρκ και των γλοιονίων. Η υπόθεση της έρευνας των επικοινωνιών δεν θα μπορούσε να φαίνεται περισσότερο απομακρυσμένη από το υψηλό εγχείρημα. Οι ειδικοί της σωματιδιακής φυσικής δεν χρειάζονταν bit.

Αλλά τότε, ξαφνικά, αποδείχτηκε ότι χρειάζονταν. Σε ολοένα μεγαλύτερο βαθμό, οι φυσικοί και οι θεωρητικοί της πληροφορίας γίνονται ένα και το αυτό. Το bit είναι ένα θεμελιώδες σωματίδιο διαφορετικού είδους: όχι ακριβώς μικροσκοπικό, αλλά αφηρημένο — ένα δυαδικό ψηφίο, ένα flip-flop (δισταθής πολυδονητής), ένα ναι-ή-όχι. Είναι άυλο, αλλά, καθώς οι επιστήμονες κατανοούν τελικά την πληροφορία, αναρωτιούνται μήπως είναι πρωταρχικό: πιο θεμελιώδες από την ίδια την ύλη. Εικάζουν ότι το bit είναι ο μη αναγώγιμος πυρήνας και πως η πληροφορία διαμορφώνει το ίδιο το κέντρο της ύπαρξης. Γεφυρώνοντας τη φυσική του 20ού και του 21ου αιώνα, ο Τζον Άρτσιμπαλντ Γουίλερ (Hohn Archibald Wheeler), συνεργάτης τόσο του Αϊνστάιν άσο και του Μπαρ, διατύπωσε αυτό το μανιφέστο σε αινιγματικά μονοσύλλαβα: «It from Bit». Η πληροφορία δημιουργεί «κάθε “αυτό” — κάθε σωματίδιο, κάθε πεδίο δύναμης, ακόμη και το ίδιο το χωροχρονικό συvεχές.» Αυτός είναι ένας άλλος τρόπος για να κατανοήσουμε το παράδοξο του παρατηρητή: ότι δηλαδή το αποτέλεσμα ενός πειράματος επηρεάζεται, ή ακόμη και καθορίζεται, όταν παρατηρείται. Ο παρατηρητής όχι μόνο παρατηρεί, αλλά θέτει ερωτήματα και διατυπώνει προτάσεις που πρέπει εντέλει να εκφραστούν σε διακριτά bit. «Αυτό που ονομάζουμε πραγματικότητα», έγραψε με περίσκεψη ο Γουίλερ, «προκύπτει σε τελική ανάλυση από τη διατύπωση ερωτήσεων που απαντιούνται με ναι ή όχι». Και πρόσθεσε: «Η προέλευση όλων των φυσικών πραγμάτων βρίσκεται στη θεωρία της πληροφορίας, και το Σύμπαν είναι συμμετοχικό». Έτσι, ολόκληρο το Σύμπαν θεωρείται ως ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής —μια κοσμική μηχανή επεξεργασίας της πληροφορίας.

Το κλειδί για τη λύση του αινίγματος μας δίνει ένας τύπος σχέσης που δεν είχε θέση στην κλασική φυσική: το φαινόμενο που είναι γνωστά ως εμπλοκή (ή σύμπλεξη) [entanglement]. ‘Όταν τα σωματίδια ή τα κβαντικά συστήματα συμπλέκονται, οι ιδιότητές τους παραμένουν συσχετισμένες σε τεράστιες αποστάσεις και σε τεράστιους χρόνους. Σε αποστάσεις ετών φωτός, μοιράζονται κάτι που είναι φυσικό, αλλά όχι μόνο φυσικό. Προκύπτουν απόκοσμα παράδοξα, που δεν επιλύονται ώσπου να κατανοήσει κανείς πώς η σύμπλεξη κωδικοποιεί την πληροφορία, μετρημένη σε bit ή στο κβαντικό τους αντίστοιχο, με το αλλόκοτο όνομα qubit (κβαντικά bit).

Όταν τα φωτόνια και τα ηλεκτρόνια αλληλεπιδρούν, τι κάνουν πραγματικά; Ανταλλάσσουν (ή μεταδίδουν κβαντικές καταστάσεις, επεξεργάζονται πληροφορία. Οι νόμοι της φυσικής είναι οι αλγόριθμοι. Κάθε φλεγόμενο άστρο, κάθε σιωπηλό νεφέλωμα, κάθε σωματίδιο που αφήνει το φευγαλέο ίχνος του σε έναν θάλαμο νέφωσης, είναι ένας επεξεργαστής πληροφορίας. Το Σύμπαν «υπολογίζει» το πεπρωμένο του σαν ηλεκτρονικός υπολογιστής. Πόσο υπολογίζει; Πόσο γρήγορα; Πόση είναι η συνολική χωρητικότητα της πληροφορίας, πόσος είναι ο χώρος της μνήμης του; Ποιος είναι ο δεσμός ανάμεσα στην ενέργεια και στην πληροφορία; Τι κόστος ενέργειας έχει η μετάδοση ενός bit; Αυτά είναι δύσκολα ερωτήματα, αλλά όχι τόσο απόκρυφα ή μεταφορικά όσο ακούγονται. Οι φυσικοί, μαζί με τους ειδικούς της κβαντικής θεωρίας της πληροφορίας -μια νέα ειδικότητα- καταπιάνονται με αυτά. Κάνουν τους μαθηματικούς συλλογισμούς και παράγουν πιθανές απαντήσεις. («Η μέτρηση των bit του Σύμπαντος, όπως κι αν υπολογίζεται, εκφράζεται με το δέκα υψωμένο σε μια πολύ μεγάλη δύναμη», σύμφωνα με τον Γουίλερ. Σύμφωνα με τον Σεθ Λόιντ (Seth Lloyd): «Δεν είναι περισσότερο από 10^120 λογικές πράξεις σε 10^90 bit»). Μελετούν εξαρχής τα μυστήρια της εντροπίας της θερμοδυναμικής, και εκείνους τους διαβόητους αφανιστές πληροφορίας, τις μαύρες τρύπες. «Αύριο», διακηρύσσει ο Γουίλερ, «θα έχουμε μάθει να κατανοούμε και να εκφράζουμε όλη τη φυσική στη γλώσσα της πληροφορίας».

Καθώς ο ρόλος της πληροφορίας διευρύνεται πέρα από κάθε φαντασία, καταλήγει στην υπερβολή. «Καταιγισμός πληροφοριών», λένε τώρα οι άνθρωποι. Η πληθώρα των πληροφοριών προκαλεί κόπωση, άγχος και κορεσμό. “Έχουμε συναντήσει τον Διάβολο του Υπερβολικού Φόρτου Πληροφοριών, και τους ενοχλητικούς ακολούθους του, τον ιό των υπολογιστών, το σήμα φραγής, τον ανενεργό σύνδεσμο και την παρουσίαση με Power Point. Τα πάντα άλλαξαν τόσο γρήγορα. Ο Τζον Ρόμπινσον Πιρς (Jοhn Robinson Pierce) -ο τεχνικός των Εργαστηρίων Μπελ που επινόησε τη λέξη τρανζίστορ-αναλογιζόταν αργότερα: «Είναι δύσκολο να φανταστούμε τον κόσμο πριν από τον Σάνον όπως φαινόταν σε όσους ζούσαν σ’ αυτόν. Είναι δύσκολο να ανακτήσουμε την αθωότητα, την άγνοια και την έλλειψη κατανόησης».

Ωστόσο, το παρελθόν επανέρχεται στο επίκεντρο τον ενδιαφέροντος. Είμαστε το είδος που ονόμασε τον εαυτό του Homo sapiens, ο άνθρωπος που γνωρίζει – και κατόπιν, έπειτα από σκέψη, τροποποίησε τον όρο σε Homo sapiens sapiens. Σε τελική ανάλυση, το σπουδαιότερο δώρο του Προμηθέα στην ανθρωπότητα δεν ήταν η φωτιά: «Τους αριθμούς επίσης, τη σπουδαιότερη σοφία, επινόησα γι’ αυτούς, και τη σύνθεση των γραμμάτων, μητέρα των τεχνών των Μουσών, για να κρατούν τα πάντα στη μνήμη τους». Το αλφάβητο ήταν μια θεμελιώδης τεχνολογία πληροφορίας. Το τηλέφωνο, η συσκευή του φαξ, η αριθμομηχανή, και, τελικά, ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, είναι απλώς οι πιο πρόσφατες καινοτομίες που επινοήθηκαν για την αποθήκευση, την επεξεργασία και τη μετάδοση της γνώσης.

Ρήξη με το παρελθόν

Έχοντας πλέον αποκοπεί από τις παλιές μορφές σκέψης, συναισθημάτων και προσαρμογής, οδηγούμαστε σε μια εντελώς νέα κοινωνία

Μια από τις πιο εντυπωσιακές αναλύσεις αυτού του θέματος, προέρχεται από τον Κένεθ Μπάουλντιγκ, έναν διαπρεπή οικονομολόγο και εμπνευσμένο κοινωνικό στοχαστή. Εξηγώντας την άποψή του ότι η σημερινή στιγμή αποτελεί μια κρίσιμη καμπή στην ιστορία του ανθρώπου, παρατηρεί ότι “όσον αφορά τις στατιστικές μελέτες σχετικά με τις δραστηριότητες της ανθρωπότητας, η χρονολογία που διαιρεί την ιστορία σε δύο ίσα μέρη βρίσκεται ζωντανή στη μνήμη”. Ουσιαστικά ο αιώνας μας αντιπροσωπεύει τη Μεγάλη Ενδιάμεση Λωρίδα που συνθλίβει το κέντρο της ιστορίας του ανθρώπου. Έτσι, υποστηρίζει, “ο σημερινός κόσμος… είναι τόσο διαφορετικός απ’ τον κόσμο μέσα στον οποίο γεννήθηκα, όσο και εκείνος διέφερε απ’ τον κόσμο του Ιουλίου Καίσαρα. Για να χρονολογήσω κατά προσέγγιση, γεννήθηκα στα μέσα της ιστορίας του ανθρώπου. Έχουν συμβεί τόσο πολλά από τότε, όσα είχαν συμβεί περίπου και πριν τη γέννησή μου”.

Αυτή η εκπληκτική αναφορά μπορεί να επεξηγηθεί με διάφορους τρόπους. Έχει αναφερθεί, για παράδειγμα, ότι αν τα τελευταία 50.000 χρόνια της ανθρώπινης ύπαρξης διαιρούνταν σε περιόδους ζωής των 62 ετών η κάθε μία, θα υπήρχαν περίπου 800 τέτοιες χρονικές περίοδοι, εκ των οποίων οι 650 θα ήταν περίοδοι των σπηλαίων.

Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 70 περιόδων, κατέστη δυνατή η ουσιαστική ιστορική συνέχεια από τη μία περίοδο στην άλλη- με την ανακάλυψη της γραφής. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων μόλις έξι περιόδων, εκατομμύρια άνθρωποι μπόρεσαν για πρώτη φορά να αντικρύσουν μία τυπωμένη λέξη. Μόνο κατά τις τελευταίες 4 κατέστη δυνατή η μέτρηση του χρόνου με κάθε ακρίβεια. Στις τελευταίες 2 περιόδους χρησιμοποιήθηκε ο πρώτος ηλεκτρικός κινητήρας. Και τα περισσότερα υλικά αγαθά που χρησιμοποιούμε σήμερα στην καθημερινή μας ζωή, εμφανίστηκαν κατά τη σημερινή, την 800ή περίοδο ζωής.

Αυτή η 800ή περίοδος σηματοδοτεί την απότομη, έντονη ρήξη με όλη την προηγούμενη ανθρώπινη εμπειρία, διότι κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ζωής, η σχέση του ανθρώπου με τις πλουτοπαραγωγικές πηγές έχει μεταβληθεί. Αυτό γίνεται πιο φανερό στο πεδίο της οικονομικής ανάπτυξης. Μέσα σε μία μόνο περίοδο ζωής, η γεωργία, η αρχική βάση του πολιτισμού, άρχισε από έθνος σε έθνος να χάνει την κυρίαρχη θέση της. Σήμερα σε μια ντουζίνα μείζονες χώρες, ο αγροτικός τομέας απασχολεί πάνω από το 15% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού. Στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου τα αγροκτήματα συντηρούν 200.000.000 Αμερικανούς, προστιθεμένων άλλων 160.000.000 σ’ όλο τον κόσμο, αυτός ο αριθμός έχει ήδη μειωθεί κάτω από το 6% και συνεχίζει να συρρικνώνεται με γοργό ρυθμό.

Επιπλέον, αν η γεωργία είναι το πρώτο στάδιο της οικονομικής ανάπτυξης και η εκβιομηχάνιση το δεύτερο, είμαστε τώρα σε θέση να αντιληφθούμε ότι ξαφνικά παρουσιάστηκε ακόμη ένα στάδιο, το τρίτο. Γύρω στο 1965 οι Ηνωμένες Πολιτείες εξελίχτηκαν στην πρώτη μείζονα δύναμη, στην οποία περισσότερο από το 50% του μη αγροτικού εργατικού δυναμικού έπαψε να φορά το μπλε κολάρο του εργοστασίου ή της χειρωνακτικής εργασίας. Οι χειρώνακτες ξεπεράστηκαν αριθμητικά από τους εργαζόμενους στα ονομαζόμενα επαγγέλματα του λευκού κολάρου – στο λιανικό εμπόριο, στη διοίκηση, στις επικοινωνίες, στην έρευνα, στην εκπαίδευση και σε άλλους επαγγελματικούς τομείς. Μέσα στην ίδια περίοδο ζωής, για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου μια κοινωνία όχι μόνο αποτίναξε το ζυγό της αγροτικής δουλειάς, αλλά κατάφερε επίσης, μέσα σε λίγες δεκαετίες, να αποτινάξει και τον ζυγό της χειρωνακτικής εργασίας. Είχε γεννηθεί η πρώτη οικονομία υπηρεσιών στον κόσμο.

Από τότε, οι τεχνολογικά ανεπτυγμένες χώρες, η μία μετά την άλλη, κινήθηκαν στην ίδια κατεύθυνση. Σήμερα, στη Σουηδία, Βρετανία, Βέλγιο, Καναδά και Κάτω Χώρες, στα κράτη δηλαδή όπου η γεωργία βρίσκεται σε ένα επίπεδο κάτω του 15% ή και χαμηλότερα, οι υπάλληλοι γραφείου ήδη υπερτερούν αριθμητικά από τους χειρώνακτες. Δέκα χιλιάδες χρόνια για τη γεωργία. Ένας ή δύο αιώνες για εκβιομηχάνιση. Και τώρα βλέπουμε να ξεδιπλώνεται μπροστά μας η προοπτική του υπερ-βιομηχανισμού.

Ο Jean Fourastie, ο Γάλλος σχεδιαστής και κοινωνικός φιλόσοφος, δήλωσε, “Τίποτα δε θα είναι λιγότερο βιομηχανικό απ’ τον πολιτισμό που γεννήθηκε απ’ τη βιομηχανική επανάσταση”. Η σημασία αυτής της συγκλονιστικής πραγματικότητας, μένει ακόμη να αφομοιωθεί. Ίσως ο Θαντ, Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών, προσέγγισε πιο πιστά την έννοια της μετατόπισης στην αντίληψη του υπερ-βιομηχανισμού, όταν δήλωσε ότι, “Η εκπληκτική αλήθεια για τις ανεπτυγμένες οικονομίες σήμερα είναι ότι αυτές μπορούν να έχουν πολύ σύντομα το είδος και την αναλογία πλουτοπαραγωγικών πηγών που επιθυμούν… Δεν είναι πια οι πλουτοπαραγωγικές πηγές αυτές που οριοθετούν τις αποφάσεις. Η απόφαση είναι αυτή που δημιουργεί τις πηγές. Αυτή είναι η θεμελιώδης επαναστατική αλλαγή- ίσως η πιο επαναστατική που έχει γνωρίσει ποτέ ο άνθρωπος”. Αυτή η μνημειώδης μεταστροφή, συνέβη κατά την 800ή χρονική περίοδο ζωής.

Επίσης, αυτή η περίοδος διαφέρει από όλες τις άλλες εξαιτίας της εκπληκτικής διεύρυνσης της κλίμακας της αλλαγής. Βεβαίως υπήρξαν και άλλες περίοδοι, κατά τις οποίες προκλήθηκαν κοσμοϊστορικές αναταραχές. Πόλεμοι, επιδημίες, σεισμοί και λιμοί ανέτρεψαν σε μεγάλο βαθμό την κοινωνική τάξη πραγμάτων. Αλλά αυτοί οι συγκλονισμοί και οι αναταραχές συνεχίστηκαν μέσα στα πλαίσια μιας σειράς διαδοχικών κοινωνιών. Χρειάστηκαν γενιές ή και αιώνες για να εξαπλωθεί ο αντίκτυπός τους πέρα απ’ αυτά τα σύνορα.

Στην περίοδο ζωής που διανύουμε τα σύνορα έχουν σπάσει. Σήμερα, το δίκτυο της κοινωνικής αλληλεπίδρασης είναι τόσο άρρηκτα πλεγμένο, ώστε ο αντίκτυπος των σύγχρονων γεγονότων απλώνεται αστραπιαία σ’ όλο τον κόσμο. Ένας πόλεμος στο Βιετνάμ ανατρέπει βασικές πολιτικές συμμαχίες στο Πεκίνο, τη Μόσχα και την Ουάσιγκτον, προκαλεί αναταραχές στη Στοκχόλμη, επηρεάζει τις οικονομικές συναλλαγές στη Ζυρίχη, επιβάλλει μυστικές διπλωματικές ενέργειες στην Αλγερία.

Πράγματι, δεν είναι μόνο τα σύγχρονα γεγονότα που διαδίδονται αστραπιαία- τώρα πια μπορούμε να πούμε ότι αισθανόμαστε τον ισχυρό αντίκτυπο όλων των προηγούμενων γεγονότων με ένα διαφορετικό τρόπο. Διότι το παρελθόν επιστρέφει ακολουθώντας τα ίδια του τα ίχνη. Βρισκόμαστε σε μια κατάσταση που θα ονομάζαμε “χρονικό άλμα”.

Ένα περιστατικό που, όταν συνέβη, επηρέασε ελάχιστους ανθρώπους, σήμερα μπορεί να έχει συνέπειες ευρείας κλίμακας. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, για παράδειγμα, ήταν, με σύγχρονους όρους, μια αψιμαχία. Ενώ η Αθήνα, η Σπάρτη και μερικές γειτονικές πόλεις-κράτη πολεμούσαν, ο πληθυσμός της υπόλοιπης υφηλίου παρέμενε σε μεγάλο βαθμό ανυποψίαστος και ανενόχλητος από τον πόλεμο. Οι Ινδιάνοι Ζαποτέκ, που εκείνη την εποχή ζούσαν στον Μεξικό, δεν επηρεάστηκαν καθόλου. Στους αρχαίους Ιάπωνες επίσης δεν είχε κανέναν αντίκτυπο.

Κι όμως, ο Πελοποννησιακός πόλεμος μετέτρεψε αποφασιστικά τη μελλοντική τροχιά της Ελληνικής ιστορίας. Μεταβάλλοντας τις δραστηριότητες των ανθρώπων, τη γεωγραφική κατανομή γονιδίων, αξιών και ιδεών, επέδρασσε στις μεταγενέστερες συνθήκες στη Ρώμη και, μέσω αυτής, σ’ ολόκληρη την Ευρώπη. Οι σημερινοί Ευρωπαίοι είναι διαφορετικοί, σε κάποιο βαθμό, εξαιτίας εκείνης της σύγκρουσης.

Στον έντονα αλληλοεπηρεαζόμενο σημερινό κόσμο, αυτοί οι Ευρωπαίοι, με τη σειρά τους, επιδρούν το ίδιο στους Μεξικανούς όπως και στους Ιάπωνες. Όποιο ίχνος επιρροής κι αν άφησε ο Πελοποννησιακός πόλεμος στη γενετική δομή, στις ιδέες και αξίες των σημερινών Ευρωπαίων, εξάγεται τώρα απ’ αυτούς σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Έτσι, οι σύγχρονοι Μεξικανοί και Ιάπωνες αισθάνονται τον μακρινό αντίκτυπο εκείνου του πολέμου, αν και οι πρόγονοί τους, που έζησαν κατά τη διάρκεια του, δεν τον αισθάνθηκαν. Μ’ αυτόν τον τρόπο, τα γεγονότα του παρελθόντος, περνώντας βιαστικά μέσα από γενιές και αιώνες, αναβιώνουν σήμερα εισβάλλοντας στη ζωή μας.

Όταν σκεφτόμαστε όχι μόνο τον Πελοποννησιακό πόλεμο, αλλά και το Μεγάλο Τείχος της Κίνας, τη Μαύρη Πανούκλα, τη μάχη των Bantu ενάντια στους Hamites- ουσιαστικά όλα τα ιστορικά γεγονότα- οι αθροιστικές επιπτώσεις του “χρονικού άλματος” προσλαμβάνουν ιδιαίτερη βαρύτητα. Οτιδήποτε συνέβη σε κάποιους ανθρώπους στο παρελθόν, επηρεάζει ουσιαστικά όλο τον κόσμο σήμερα. Αυτό δε συνέβαινε πάντα. Με λίγα λόγια, όλα τα ιστορικά γεγονότα μάς προλαβαίνουν, κι αυτή ακριβώς η διαφορά, παραδόξως, υπογραμμίζει τη ρήξη μας με το παρελθόν. Έτσι η εμβέλεια της αλλαγής διαφοροποιείται ριζικά. Στον χώρο και το χρόνο η αλλαγή συνιστά μια, χωρίς προηγούμενο, δύναμη και ικανότητα πρόσβασης σ’ αυτό που ονομάζουμε 800ή περίοδο ζωής.

Αλλά η τελική, ποιοτική διαφορά ανάμεσα στη σημερινή περίοδο και σε όλες τις προηγούμενες, συμβαίνει να παραβλέπεται πιο εύκολα. Διότι δεν έχουμε απλώς διευρύνει την κλίμακα της αλλαγής, αλλά έχουμε αλλάξει ριζικά και τον ρυθμό της. Στην εποχή μας, έχουμε απελευθερώσει μία εντελώς καινούρια κοινωνική δύναμη- έναν χείμαρρο αλλαγής τόσο ορμητικό, ώστε επηρεάζει την αντίληψή μας για το χρόνο, μεταβάλλει επαναστατικά τον ρυθμό της καθημερινής ζωής, και επιδρά ακόμη και στον τρόπο που “αισθανόμαστε” τον κόσμο γύρω μας. Δεν “αισθανόμαστε” πια τη ζωή όπως οι άνθρωποι του παρελθόντος. Κι αυτή είναι η θεμελιώδης διαφορά, η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον αληθινά σύγχρονο άνθρωπο και σ’ όλους τους άλλους. Διότι αυτή η επιτάχυνση είναι η αιτία της παροδικότητας- της μεταβατικότητας- που διαπερνά και ζωντανεύει τη συνείδησή μας, επιδρώντας καταλυτικά στον τρόπο που συνδεόμαστε με τους ανθρώπους, με τα πράγματα, με ολόκληρο τον κόσμο των ιδεών, της τέχνης και των αξιών.

Για να κατανοήσουμε τι μας συμβαίνει καθώς κινούμαστε προς την εποχή του υπερ-βιομηχανισμού, πρέπει να αναλύσουμε τη διαδικασία της επιτάχυνσης και να συλλάβουμε την έννοια της μεταβατικότητας. Αν η επιτάχυνση αποτελεί μια νέα κοινωνική δύναμη, η μεταβατικότητα είναι το ψυχολογικό της αντίστοιχο και χωρίς να αντιληφθούμε το ρόλο που διαδραματίζει στη σύγχρονη ανθρώπινη συμπεριφορά, όλες οι θεωρίες μας για την προσωπικότητα, όλη η ψυχολογία μας, παραμένουν παρωχημένες. Η ψυχολογία, χωρίς την αντίληψη της μεταβατικότητας, αδυνατεί να ερμηνεύσει με ακρίβεια τα ιδιόμορφα σύγχρονα φαινόμενα.

Αλλάζοντας τη σχέση μας με τις πηγές ενέργειας, επεκτείνοντας βίαια το εύρος της αλλαγής και, κάτι ακόμα πιο κρίσιμο, επιταχύνοντας απότομα το ρυθμό της, έχουμε εγκαταλείψει το παρελθόν αμετάκλητα. Έχουμε αποκοπεί από τις παλιές μορφές σκέψης, συναισθημάτων και προσαρμογής. Βάλαμε τις βάσεις μιας εντελώς νέας κοινωνίας και, τώρα, έχουμε αποδυθεί σ’ έναν αγώνα δρόμου για να την προλάβουμε. Αυτή είναι η ουσία της 800ής χρονικής περιόδου. Κι αυτή ακριβώς είναι που θέτει σε αμφισβήτηση την προσαρμοστικότητα του ανθρώπου. Πώς θα κατορθώσει να ευημερήσει σ’ αυτή τη νέα κοινωνική πραγματικότητα; Μπορεί να ανταποκριθεί στις επιταγές της; Κι αν όχι, μπορεί ν’ αλλάξει αυτές τις επιταγές;

Έρευνα έδειξε ότι κάποτε στον Πηνειό υπήρχαν ελέφαντες, ιπποπόταμοι και ρινόκεροι

Στην Ελλάδα ακούγεται ιδιαίτερα περίεργο να υπάρχουν ελέφαντες, λιοντάρια, βίσωνες, ιπποπόταμοι, ύαινες, όμως μία έρευνα του γεωλόγου-παλαιοντολόγου δρ Αθ. Αθανασίου έδειξε ότι κάποτε ζώα όπως αυτά ζούσαν στον κοντά ποταμό Πηνειό.

Το γεγονός όμως αυτό, δεν ήταν πάντα έτσι, καθώς σύμφωνα με όσα έχουν καταγραφεί από τις επιστημονικές έρευνες ακόμη και στην περιοχή της Θεσσαλίας, και ειδικά γύρω από τον Πηνειό ποταμό, κάποτε ζούσαν άγρια θηλαστικά ζώα που σήμερα εντοπίζονται στην Αφρική και στην Ασία. Όπως καταγράφεται σε μια σημαντική μελέτη του γεωλόγου-παλαιοντολόγου δρ Αθ. Αθανασίου με τίτλο «Ο παλαιολιθικός κόσμος του Πηνειού» αλλά και λαμβάνοντας υπόψη τα ευρήματα στην κοιλάδα του ποταμού Πηνειού, έχουν αποκαλυφθεί κατά τα τελευταία 50 χρόνια πολυάριθμα σκελετικά στοιχεία θηλαστικών ηλικίας της τάξεως των 30.000 -45.000 ετών.

Στη μελέτη αναφέρεται μεταξύ άλλων ότι τα απολιθωμένα θηλαστικά που έχουν προσδιοριστεί μέχρι σήμερα στην κοιλάδα του Πηνειού είναι:

 

•     ελέφαντας (Elephas antiquus)
•     ταύρος (Bos primigenius)
•     βούβαλος (Bubalus cf. arnee)
•     αίγαγρος (Capra ibex)
•     αντιλόπη σάιγκα (Saiga tatarica)
•     ρινόκερος (Stephanorhinus hemitoechus)
•     ίπποι (Equus ferus και Equus hydruntinus)
•     ιπποπόταμος (Hippopotamus sp.)
•     μεγαλόκερος (Megaloceros sp.)
•     ελάφι (Cervus sp.)
•     πλατόνι (Dama sp.)
•     ζαρκάδι (Capreolus capreolus)

Σύμφωνα με την έρευνα, η καλύτερα ερευνημένη και η πιο πλούσια σε απολιθώματα περιοχή της κοιλάδας του Πηνειού είναι το τμήμα δυτικά της Λάρισας, μέχρι τα Στενά του Καλαμακίου (Αμυγδαλιά), όπου συστηματικές έρευνες έχουν αποκαλύψει πολυάριθμα σκελετικά λείψανα ζώων του Ανωτέρου Πλειστοκαίνου, καθώς και ανθρωπογενή κατάλοιπα της Μέσης Παλαιολιθικής εποχής.

 Πρέπει να σημειωθεί πως η ανακάλυψη και η πρώτη συλλογή υλικού στην περιοχή του Πηνειού έγινε το 1958 κατά τη διάρκεια γερμανικής αρχαιολογικής αποστολής. Κατά τις επόμενες δεκαετίες, αναφέρει ο κ. Αθανασίου στην έρευνα του, έχουν γίνει αρκετές συλλογές απολιθωμάτων σε περιόδους χαμηλής στάθμης του ποταμού, και έχουν συγκεντρωθεί περισσότερα από διακόσια απολιθώματα μεγάλων θηλαστικών.

 Αξίζει να σημειωθεί ότι, τα περισσότερα ευρήματα που έχουν αποκαλυφθεί στον Πηνειό, βρίσκονται σε χώρο του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας - Ιατρική Σχολή, ενώ ορισμένα από αυτά βρίσκονται και στο Διαχρονικό Μουσείο της Λάρισας (ένας χαυλιόδοντας ελέφαντα, κέρατα από άγριο βόδι, αλλά και ένα κρανίο από ένα ελάφι).

Ο ελέφαντας (Elephas antiquus)

Σύμφωνα με την επιστημονική έρευνα, πρόκειται για ένα είδος ελέφαντα που εντοπίστηκε πως ζούσε στην περιοχή του Πηνειού. Είναι πολύ κοινό είδος στο Μέσο και Ανώτερο Πλειστόκαινο της Ευρώπης. Επειδή τα οστά και τα δόντια του είναι μεγάλου μεγέθους και πολύ ανθεκτικά, διατηρούνται καλύτερα ως απολιθώματα συγκριτικά με τα λείψανα πιο μικρόσωμων ζώων.

Συγγενής του σημερινού ινδικού ελέφαντα, ήταν σημαντικά μεγαλύτερος από αυτόν: ορισμένα αρσενικά άτομα ίσως έφταναν σε ύψος τα 4 μ. και το βάρος τους ξεπερνούσε τους 10 τόνους. Ωστόσο τα θηλυκά, αλλά και κάποια αρσενικά άτομα, ήταν σαφώς μικρότερα (οι ελέφαντες εμφανίζουν μεγάλες αποκλίσεις μεγέθους, ιδίως μεταξύ των δύο φύλων). Το ογκώδες κρανίο έφερε δύο μεγάλου μήκους και σχετικά ευθείς χαυλιόδοντες. Στην Ελλάδα είναι γνωστός από τουλάχιστον είκοσι θέσεις.

Μεγάλα βοοειδή

Στην κοιλάδα του Πηνειού φαίνεται πως ζούσαν κάποτε μεγάλα βοοειδή του είδους Bos primigenius. Είναι πολύ μεγαλόσωμο και πολύ εύρωστο είδος ταύρου, με μεγάλα κέρατα που στρέφονταν προς το πλάι και προς τα εμπρός, αναφέρει ο κ. Αθανασίου στην έρευνά του. Το ύψος στους ώμους των αρσενικών ατόμων έφθανε τα 1,65 -1,85 μ, αν και ορισμένα ίσως ξεπερνούσαν τα 2μ. Τα θηλυκά ήταν 20 -25% μικρότερα. Κατά το Μέσο και Ανώτερο Πλειστόκαινο οι ταύροι αυτοί είχαν εξαπλωθεί σε ολόκληρη την Ευρασία και τη Β. Αφρική. Κατά το Ολόκαινο οι πληθυσμοί τους παρουσίασαν μεγάλη κάμψη λόγω του εντατικού κυνηγιού και απώλειας βοσκοτόπων. Το τελευταίο άτομο του είδους πέθανε στην Πολωνία το 1627.

Τα μικρά βοοειδή: αίγαγρος των Άλπεων και σάιγκα

Ο αίγαγρος Capra ibex είναι ορεσίβιο θηλαστικό, ικανό να αναρριχηθεί στα πιο απόκρημνα υψώματα. Ο φυσικός του χώρος περιορίζεται σήμερα στις Άλπεις, σε υψόμετρο άνω των 1500μ, κατά το παρελθόν όμως ήταν κοινό σε όλα τα ορεινά οικοσυστήματα της Ευρώπης. Τα αρσενικά είναι πολύ μεγαλύτερα από τα θηλυκά (έχουν σχεδόν το διπλάσιο βάρος) και έχουν πολύ μακρύτερα κέρατα.

Το ύψος στους ώμους των αρσενικών φθάνει μέχρι 1 μ, το μήκος του σώματος τα 1,60 μ και το βάρος μπορεί να ξεπεράσει τα 100 κιλά. Τα πλειστοκαινικά άτομα του είδους ήταν ελαφρώς μεγαλύτερα.

Η σάιγκα (Saiga tatarica) είναι μια αντιλόπη που ζει σήμερα στις ψυχρές στέπες της Κεντρικής Ασίας. Μέχρι πριν από δύο αιώνες η γεωγραφική της εξάπλωση έφτανε όμως μέχρι την Κεντρική Ευρώπη, όπου ζούσε στις στέπες και τα αραιά δάση.

«Το μήκος της φτάνει τα 1,45 μ και το ύψος της τα 80 εκατ. Χαρακτηρίζεται από την ογκώδη μύτη της, η οποία σχηματίζει μικρή προβοσκίδα. Μόνο τα αρσενικά άτομα φέρουν κέρατα. Σε αυτό το είδος αποδίδεται από Γερμανούς ερευνητές μία κάτω γνάθος που βρέθηκε στην κοιλάδα του Πηνειού το 1958», αναφέρεται στην έρευνα.

Ο ρινόκερος

Αναφορικά με τον ρινόκερο, στη μελέτη αναφέρεται μεταξύ άλλων, ότι κατά τη διάρκεια του Πλειστοκαίνου (δηλ. γεωλογική περίοδος από το 2.588.000 π.Χ. ως το 11.700 π.Χ) υπήρξαν τουλάχιστον τέσσερα είδη, τα οποία εντάσσονται στα γένη Stephanorhinus και Coelodonta. Το γένος Stephanorhinus είναι στενός συγγενής του σημερινού δασόβιου ρινόκερου της Σουμάτρας Dicerorhinus sumatrensis. Στο Coelodonta ανήκει ο τριχωτός ρινόκερος που έζησε κατά τις παγετώδεις εποχές μαζί με τα μαμούθ. Οι πλειστοκαινικοί ρινόκεροι της Ευρώπης έφεραν δύο ρινικά κέρατα και ήταν μεσαίου -μεγάλου μεγέθους.

Στην πανίδα του Πηνειού αντιπροσωπεύεται πιθανότατα μόνο το είδος Stephanorhinus hemitoechus, αναφέρει η μελέτη, δηλαδή ένα είδος που ζούσε σε ανοιχτές εκτάσεις και αραιά δάση.

Ελαφοειδή

Παράλληλα στην επιστημονική μελέτη αναφέρεται ότι στην πανίδα του Πηνειού περιλαμβάνονται και τα τρία πολύ γνωστά μας είδη ελαφοειδών που απαντούν σήμερα στα εύκρατα δάση της Ευρώπης, δηλαδή το ελάφι, το πλατόνι και το ζαρκάδι. Εκτός όμως από αυτά περιλαμβάνεται και ένα, εξαφανισμένο σήμερα, γιγαντιαίο είδος, που ονομάζεται μεγαλόκερος (Megaloceros giganteus). Το ύψος του στους ώμους ξεπερνούσε τα 2μ, και τα αρσενικά άτομα χαρακτηρίζονταν από τα τεράστια παλαμοειδή κέρατά τους, πλάτους άνω των 3μ. Πρόκειται για το μεγαλύτερο ελαφοειδές που έζησε ποτέ. Ο μεγαλόκερος έζησε σε εύκρατες περιοχές της Ευρασίας μέχρι το τέλος του Πλειστοκαίνου, και σε ορισμένες θέσεις επέζησε και στο Ολόκαινο.

Ο ιπποπόταμος (Hippopotamus sp.)

Αποκλειστικά αφρικανικό ζώο σήμερα, ο ιπποπόταμος εξαπλώθηκε κατά τις θερμές μεσοπαγετώδεις περιόδους του Πλειστοκαίνου προς Βορρά μέχρι την Αγγλία. Η σημερινή του γεωγραφική εξάπλωση δεν αποτελεί παρά ελάχιστο μέρος της πλειστοκαινικής. Ο ευρωπαϊκός ιπποπόταμος ήταν αρκετά μεγαλύτερος από τον σημερινό: ορισμένα άτομα πρέπει να ξεπερνούσαν σε μήκος τα 5 μ και σε βάρος τους 4 τόνους). Ήταν ημιυδρόβιος και ζούσε κοντά σε λίμνες και ποτάμια. Χαρακτηρίζεται από πολύ παχύ κορμό, κοντά πόδια και πολύ μεγάλη κεφαλή με υπερμεγέθεις κυνόδοντες (χαυλιόδοντες). Εκτός από τη μικρή διαφορά μεγέθους, δεν παρατηρείται καμία σημαντική ανατομική διαφορά μεταξύ των πλειστοκαινικών και των σημερινών ιπποποτάμων, και γι' αυτό θεωρούνται από τους περισσότερους ερευνητές μέλη του ιδίου είδους, Hippopotamusamphibius.

Χρονολόγηση της πανίδας

Σύμφωνα με τη μελέτη του κ. Αθανασίου, η σύσταση της πανίδας του Πηνειού δείχνει ότι τοποθετείται γεωχρονολογικώς στο Ανώτερο Πλειστόκαινο. Ωστόσο το Ανώτερο Πλειστόκαινο καλύπτει την αρκετά μεγάλη, για τα ανθρώπινα μέτρα, χρονική περίοδο 180.000 -10.000 έτη πριν από σήμερα.

Με βάση τις χρονολογήσεις αυτές, γράφει ο κ. Αθανασίου στη μελέτη του, ότι «τα ιζήματα στην περιοχή των Στενών Καλαμακίου αποτέθηκαν πριν από περίπου 30.000 -45.000 χρόνια. Η ηλικία αυτή, κατά την οποία έζησαν τα απολιθωμένα θηλαστικά του της κοιλάδας του Πηνειού, εμπίπτει εντός της τελευταίας παγετώδους περιόδου, που σημαίνει ότι το κλίμα ήταν αισθητά πιο ψυχρό από το σημερινό».

Ωστόσο, αναφέρει η μελέτη, «λόγω του σχετικά μικρού γεωγραφικού πλάτους της Θεσσαλίας, τα παγετικά φαινόμενα δεν ήταν τόσο έντονα. Αυτό συνάγεται από την απουσία στην απολιθωμένη πανίδα ζώων απόλυτα προσαρμοσμένων σε ψυχρά περιβάλλοντα, όπως το μαμούθ και ο τριχωτός ρινόκερος. Αντιθέτως, η πανίδα περιλαμβάνει θηλαστικά, όπως ο ιπποπόταμος, που δεν μπορούν να ζήσουν σε συνθήκες παγετού».

M. Foucault: Το συμβάν της εξουσίας

Μισέλ Φουκώ: 1926–1984
Εξ-ουσία: γενεαλογικές σχέσεις μικρο-εξουσιών

§1. Σε ένα κείμενό του από τα Dits et écrits γράφει σχετικά ο Φουκώ:

«Ο ναζισμός δεν εφευρέθηκε από τους μεγάλους τρελούς του ερωτισμού του 20ου αιώνα, αλλά από τους πλέον απεχθείς, ανιαρούς, απωθητικούς μικροαστούς που θα μπορούσε κανείς να φανταστεί. Ο Himmler (Χίμλερ) ήταν γενικώς ένας αγρονόμος, που είχε παντρευτεί μια νοσοκόμα. Πρέπει να καταλάβουμε πως τα στρατόπεδα συγκέντρωσης γεννήθηκαν μέσα από τη συζυγική φαντασία μιας αδελφής νοσοκόμας και ενός μελετητή κοτετσιών. Νοσοκομείο συν ορνιθώνας: ιδού η φαντασίωση που υπάρχει πίσω από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης»[1].

Εάν επιχειρήσει να αποκρυπτογραφήσει κανείς το ως άνω κείμενο, θα διακρίνει βασικά γνωρίσματα της ισχύουσας ‒στις εποχές μας: νεωτερικές-μετανεωτερικές‒ θεωρίας και πράξης της εξ-ουσίας. Πρωτίστως, ο ναζισμός δεν αποτελεί απλώς ένα συγκυριακό κακό, κατά την ιστορική ανάπτυξη του Πολιτικού με τις γνωστές ως τώρα μορφές εξουσίας: Δημοκρατία, Σοσιαλισμός, Κομμουνισμός, παρά το αποκορύφωμα της ιστορικής έκρηξης της εξουσίας ως τέτοιας. Της εξουσίας, με άλλα λόγια, ως απ-Ουσίας της ανθρώπινης Ουσίας και ως παρ-Ουσίας μιας απόλυτης, ολοκληρωτικής κυριαρχίας της νεωτερικής υποκειμενικότητας[2], η οποία με την αντίστοιχη οικοδόμηση των εξουσιαστικών της μηχανισμών ντύνει τον εαυτό της με μια αντικειμενικότητα αδιαμφισβήτητη γι’ αυτή την την εξουσιαστική υποκειμενικότητα. Όποιος τολμήσει να αμφισβητήσει αυτή την απατηλή αντικειμενικότητα, γίνεται τρόφιμος σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή σε παρόμοιους χώρους ψυχιατρικής υφής· δηλαδή εξαφανίζεται ως ανθρώπινη ατομικότητα, προσωπικότητα. Ποιος απεργάζεται τέτοιες και άλλες μορφές εξαφάνισης μη συμβιβασμένων με το κακό ανθρώπινων υπάρξεων; Οι προαναφερθέντες εξουσιαστικοί μηχανισμοί, δηλαδή «ο δεσποτισμός των ολίγων»[3] με τις φαντασιώσεις του.

§2.

Αυτοί οι μηχανισμοί απαρτίζονται από τους λιγοστούς έμπιστους και εν πολλοίς ανώνυμους, που κάποια στιγμή γίνονται κι επώνυμοι, όπως οι εν Ελλάδι κλεφτοκοτάδες. Πρόκειται για τους κάθε είδους ορνιθοτρόφους, τσαγκάρηδες, αφισοκολλητές, μαουνιέρηδες κ.λπ., που όλοι τους εκβάλλουν στην ίδια μανιακή όχθη της εξουσίας: είτε λέγονται Himmler με τις νοσοκόμες είτε πολιτικοί απατεώνες του Ελλαδιστάν με τις συμβίες τους, οι οποίες ελέω εξουσίας ανταλλάσσουν το ταγάρι με την ακαδημαϊκή τήβεννο,. Πώς λοιπόν αποτιμάται πιο ειδικά η αντίληψη του Φουκώ για την εξ-ουσία και η συμβολή του στην ανά-λυση των πολυδαίδαλων δομών της; Με δεδομένο ότι ο ίδιος διήλθε μέσα από τις μεγάλες λεωφόρους του «Δομισμού» και του «μετα-Δομισμού», ξέρει να αναγιγνώσκει την Ουσία της εξ-Ουσίας όχι με τον μονοσήμαντο παραδοσιακό τρόπο: μια χούφτα εξουσιαστές από τη μια πλευρά και τα πληβειακά στρώματα και σώματα των εξουσιαζομένων από την άλλη, αλλά μέσα από την αναλυτική προσέγγιση της εξουσίας ως της Λερναίας Ύδρας με τα πολλά κεφάλια και τα άπειρα ψεύδη, στο οποία συχνά-πυκνά αντιστοιχεί όχι μόνο η δεδομένη χούφτα, αλλά και βλέψεις πολλών πληβείων. Εξάλλου, η καθημερινή πρακτική διδάσκει πως οι πιο σκληροί και επικίνδυνοι εκπρόσωποι της εξ-ουσίας προέρχονται από πρώην «πεινασμένους» και «εξαθλιωμένους», που εισέρχονται στον πολιτικό στίβο με τα λεγόμενα «προοδευτικά»-«δημοκρατικά», «σοσαλδημοκρατικά», «σοσιαλριζοσπαστικά», «σοσιαλιστικά» ή «κομμουνιστικά» ιδεοληπτικά προσωπεία. Η μορφή του υποκειμένου, που κρύπτεται πίσω από τέτοιου είδους προσωπεία, αφορά το ναρκισσιστικό υποκείμενοˑ εκείνο δηλαδή που προτάσσει την πρωτοκαθεδρία –γνωσιακή, συνειδησιακή, πρακτικιστική κ.λπ.– της δικής του υποκειμενικότητας και επιδιώκει, μέσω της εξουσίας, την απεριόριστη απόλαυση αυτής της πρωτοκαθεδρίας. Ο Φουκώ αναζητεί όχι μόνο τους συνειδητούς, αλλά κυρίως τους μη-συνειδητούς, τους ασυνείδητους παράγοντες επικαθορισμού αυτής της υποκειμενικότητας.

§3.

Έτσι εκκινεί από τη γνώση ως εξουσία για να προχωρήσει μέσα στο λαβύρινθο των μικρο-εξουσιών και ευρύτερα των πειθαρχικών μηχανισμών και τεχνικών. Όταν λοιπόν συγκεντρώνει το ενδιαφέρον του σε μια πολιτική ανάγνωση της κοινωνίας, αναγνωρίζει ρητά την ανάγκη ουσιαστικής πολιτικοποίησης της γνώσης. Πώς κατανοεί αυτή την ανάγνωση και αυτή την πολιτικοποίηση; Προφανώς όχι υπό τη μορφή μυωπικών αντιπαραθέσεων, παραδοσιακής υφής, ανάμεσα σε «συντηρητισμό» και «προοδευτισμό», ή ασφυκτικού εναγκαλισμού της θεωρίας από έναν ακίνδυνο πρακτικισμό και ακτιβισμό, αλλά υπό την προοπτική της προβολής μιας σκέψης, που τελεί πάντοτε σε κίνηση, δηλαδή αναπροσανατολίζεται μέσα σε ένα περιβάλλον διαρκώς μεταβαλλόμενων καταστάσεων και επιζητεί να εισχωρεί στο πεδίο κατανόησης αυτών των καταστάσεων και γενικότερα της κάθε ύποπτης ή ανύποπτης συγκυρίας. Αυτός ο τρόπος σκέψης του επιτρέπει να μην αναλώνεται σε υιοθετήσεις αφηρημένων προτύπων ζωής και να μην αναλαμβάνει να ομιλεί ως εκπρόσωπος λογής-λογής ομαδοποιημένων συμφερόντων. Κατ’ αυτό το πνεύμα χωρεί πέρα από την καθεστηκυία πρακτική της εκπροσώπησης ή αντιπροσώπευσης και προσηλώνει το στοχαστικό του βλέμμα στην ενικότητα του παρόντος, στη μοναδικότητά του. Έτσι ξαναδιαβάζει το καθολικό, π.χ. την κοινωνία, την πολιτική κ.λπ. όχι ως ένα αφηρημένο όλο, αλλά ως εκείνο που μέσα του περιέχει το ενικό· ως την κοινωνία, ας πούμε, που περιέχει συγκεκριμένους χώρους εγκλεισμού, καθορισμένες δομές πειθαρχίας κ.α.

§4.

Δυνάμει αυτής της γραμμής σκέψης απομυθοποιεί τον ρόλο των διανοουμένων και τον ρόλο της θεωρίας σε σχέση με την ανάγκη διαφώτισης και δράσης των μαζών. Γνώση, αλήθεια και λόγος αποτελούν μορφές εξουσίας, στις οποίες θα χρειαζόταν να αντιστέκεται ο διανοούμενος. Η ως τώρα καθιερωμένη θεωρητική πρακτική του τελευταίου δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια δυστυχισμένη πρακτική, κατά το πρότυπο της δυστυχισμένης συνείδησης στον Χέγκελ. Τούτο σημαίνει, πέραν των άλλων, ότι η σκέψη του Φουκώ δεν φυλακίζεται στην παραγωγή ολοποιητικών μορφωμάτων γνώσης, ενταγμένων στην εξελικτική εκδίπλωση μιας καθολικής ιστορίας, μονοσήμαντα προσανατολισμένης, αλλά διανοίγεται στην ανάδειξη του συμβάντος, φιλοσοφεί επ’ αυτού: εκτυλίσσεται ως σκέψη του ενικού· του ενικού που απηχεί μια καθορισμένη εκάστοτε κατάσταση, π.χ. την κατάσταση στις επιχειρήσεις, στο σχολείο, στην εκπαίδευση, στη φυλακή κ.α., και το οποίο δεν ανάγεται σε κάποια διαμεσολάβηση. Κατ’ αυτό τον τρόπο αναδεικνύει τον ενδεχόμενο, τον δυνάμενο να ισχύει, χαρακτήρα των συστημάτων γνώσης και εξουσίας και κινείται στα όρια των δομήσεων και αποδομήσεών τους. Η κίνηση τούτη της σκέψης (του) μεταμορφώνεται έτσι σε κίνηση απελευθέρωσης, σε πράξη ελευθερίας, γιατί επιχειρεί να καταδείξει χώρους ελευθερίας ανάμεσα σ’ αυτά τα συστήματα, ανάμεσα στα διάκενά τους, στις συνάφειές τους, στις δομήσεις και αποδομήσεις τους.

§5.

Οι εν λόγω χώροι ελευθερίας καθιδρύουν μια άλλη λογική θεώρησης εκ μέρους του ανθρώπινου υποκειμένου, αλλά και άλλη λογική θεώρησης των δομών και σχέσεων εξουσίας. Ως προς το πρώτο ζητούμενο, καθιδρύουν μια πρακτική του υποκειμένου ως Εαυτού. Πώς συμβαίνει αυτό; Ό,τι απηχεί τη λογική του συστήματος παραπέμπει σε ένα συμβάν, που θέτει σε κίνηση τη γνώση και τη δράση του Εαυτού. Εάν, για παράδειγμα, το σύστημα εξουσίας αποτελεί μια ολότητα και σχετίζεται με ιεραρχικές ολοποιήσεις, η λογική του εκφράζεται στο ένα ή άλλο σημείο ή πεδίο αυτής της εξουσίας, ας πούμε στο πεδίο της εκπαίδευσης, του εργοστασίου κ.λπ. Η δράση, ήτοι η αντί-δραση του Εαυτού απέναντι σε ένα τέτοιο πεδίο ανάγει το ερέθισμά της στο γεγονός ότι το συγκεκριμένο πεδίο στην εκάστοτε λειτουργία ή εφαρμογή του λαμβάνει χώρα για το υποκείμενο ως συμβάν που προκαλεί την ενεργοποίηση, την κινητοποίηση του Εαυτού ως διαμαρτυρία, ως απεργία κ.λπ. Αυτή η ενεργοποίηση και κινητοποίηση αποτελεί μια έκρηξη των ίδιων των εμπλεκομένων και όχι κάποιων άλλων. Γενικότερα, σε επίπεδο μαζών, αυτή η θεώρηση του Γάλλου στοχαστή εγγράφει στη δράση τους το συμβάν ως πρακτική ελευθερίας, με το νόημα ότι ενεργοποιούνται αγωνιστικά ενάντια σε αυτό που τις βρίσκει, που τις συντυχαίνει και τις αλλάζει. Κάθε στάση βέβαια σε σχέση με το συμβάν της εξουσίας, για παράδειγμα, δεν είναι ή δεν γίνεται αυτόματα αγωνιστική, αλλά αρχίζει να στέκεται αγωνιστικά, όταν ο Εαυτός –το άτομο, η μάζα κ.λπ.– επιλέγει τις κατάλληλες μορφές αγώνα κάθε φορά. Πώς μπορεί να επιλέγει τις κατάλληλες μορφές; Όταν γνωρίζει τι σημαίνει εξουσία; Έτσι ερχόμαστε στο δεύτερο ζητούμενο: στην άλλη λογική θεώρησης των δομών και σχέσεων εξουσίας.

§6.

Πώς προσπαθεί να σκεφτεί την εξουσία ο Φουκώ; Χωρίς να παραγνωρίζει την παραδοσιακή θεωρία και πρακτική του κράτους, διαπιστώνει ότι το πεδίο άσκησης και λειτουργίας της εξουσίας είναι πολύ ευρύτερο από τις ως τώρα σχετικές εννοήσεις και κατανοήσεις. Η εξουσία με τις δομές, τους μηχανισμούς της, τις διευθυντικές ή πειθαρχικές και καταπιεστικές της δομές και όλες τις παρόμοιες πτυχές δεν στοιχειοθετεί απλώς μια κατάσταση συντήρησης, με την κυριολεκτική και μεταφορική σημασία, αλλά και μια διαρκώς μετασχηματιζόμενη κατάσταση. Επομένως, κάθε αντίσταση ξεκινά από το δικό της πεδίο δράσης για να ενσωματωθεί σε ευρύτερες στρατηγικές. Όπως τονίζει ο φιλόσοφος, «κάθε αγώνας ξεδιπλώνεται γύρω από μια ιδιαίτερη εστία εξουσίας». Γι’ αυτό τον λόγο πρέπει να καταγγέλλονται αυτές οι εστίες, να καταδεικνύονται, να εντοπίζονται. Σε κάθε περίπτωση, η προβληματική γύρω από την ουσία της εξουσίας σχετίζεται με την εν τη πράξει κατανόηση πολυσύνθετων στρατηγικών καταστάσεων σε μια δεδομένη κοινωνία και όχι μόνο με μια γενική κατονομασία ενός θεσμού ως εξουσίας. Απ’ αυτή την άποψη, η εξουσία δεν έρχεται μόνο από τα πάνω, αλλά και από τα κάτω. Παντού παρατηρούμε «πολλαπλές σχέσεις δύναμης που διαμορφώνονται και λειτουργούν στους μηχανισμούς της παραγωγής, στις οικογένειες, τις περιορισμένες ομάδες, στους θεσμούς». Στη συνάφεια τούτη, η σύλληψη της εξουσίας που προτείνει ο Φουκώ δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στις μικρο-εξουσίες που μας περικυκλώνουν και μας καθορίζουν καθημερινά: μικρο-εξουσίες πάνω στα σώματά μας, για να καθίστανται πιο παραγωγικά, πειθαρχημένα, εργασιομανή κ.λπ., και κατ’ επέκταση πάνω σε ολόκληρο το κοινωνικό σώμα.
-----------------------------
[1] Επιλογή από τα dits et écrits. Εκδ. Στιγμή, σ. 77.
[2] Αναλυτικά περί αυτού βλ.: Ερμηνεία και Γλώσσα τ.1-Ερμηνευτική του Πολιτικού («Δημοκρατία»-«Σοσιαλισμός»-«Κομμουνισμός»). Εκδ. Ρώμη 2017, σσ. 11 κ.εξ.
[3] Ό.π., σ. 134.

ΠΛΑΤΩΝ: Μενέξενος (249d-249e)

Επίλογος

[249d] ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Οὗτός σοι ὁ λόγος, ὦ Μενέξενε, Ἀσπασίας τῆς Μιλησίας ἐστίν.
ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ. Νὴ Δία, ὦ Σώκρατες, μακαρίαν γε λέγεις τὴν Ἀσπασίαν, εἰ γυνὴ οὖσα τοιούτους λόγους οἵα τ᾽ ἐστὶ συντιθέναι.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Ἀλλ᾽ εἰ μὴ πιστεύεις, ἀκολούθει μετ᾽ ἐμοῦ, καὶ ἀκούσῃ αὐτῆς λεγούσης.
ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ. Πολλάκις, ὦ Σώκρατες, ἐγὼ ἐντετύχηκα Ἀσπασίᾳ, καὶ οἶδα οἵα ἐστίν.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Τί οὖν; οὐκ ἄγασαι αὐτὴν καὶ νῦν χάριν ἔχεις τοῦ λόγου αὐτῇ;
ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ. Καὶ πολλήν γε, ὦ Σώκρατες, ἐγὼ χάριν ἔχω τούτου [249e] τοῦ λόγου ἐκείνῃ ἢ ἐκείνῳ ὅστις σοι ὁ εἰπών ἐστιν αὐτόν· καὶ πρός γε ἄλλων πολλῶν χάριν ἔχω τῷ εἰπόντι.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Εὖ ἂν ἔχοι· ἀλλ᾽ ὅπως μου μὴ κατερεῖς, ἵνα καὶ αὖθίς σοι πολλοὺς καὶ καλοὺς λόγους παρ᾽ αὐτῆς πολιτικοὺς ἀπαγγέλλω.
ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ. Θάρρει, οὐ κατερῶ· μόνον ἀπάγγελλε.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Ἀλλὰ ταῦτ᾽ ἔσται.

***
[249d] ΣΩ. Αυτός είναι, Μενέξενε, ο λόγος της Ασπασίας της Μιλησίας.
ΜΕΝ. Μα το Δία, Σωκράτη, μακαρία είναι η Ασπασία στα μάτια σου, αν έχει τη δύναμη, αν και γυναίκα, να συνθέτει τέτοιους λόγους.
ΣΩ. Αλλ᾽ αν δεν πιστεύεις, ακολούθα με, και θ᾽ ακούσεις κι εσύ ο ίδιος με τ᾽ αυτιά σου την ίδια να μιλάει.
ΜΕΝ. Πολλές φορές στη ζωή μου Σωκράτη, έχω συναντήσει την Ασπασία και ξέρω καλά ποιά είναι και τί αξίζει.
ΣΩ. Τί λοιπόν; Δεν τηνε θαυμάζεις και δεν της χρωστάς ευγνωμοσύνη για το λόγο της αυτό;
ΜΕΝ. Βεβαιότατα, Σωκράτη, και πολύ μεγάλη μάλιστα ευγνωμοσύνη χρωστώ [249e] για το λόγο αυτό στην Ασπασία ή σ᾽ εκείνον που στον είπε. Προπάντων όμως ευγνωμονώ αυτόν που μου τον είπε.
ΣΩ. Θαυμάσια! Άλλα πρόσεξε, αν αγαπάς, και μην πεις σε κανένα τίποτα για μένα, για να μπορώ και στο μέλλον να σου απαγγέλλω πολλούς και ωραίους πολιτικούς λόγους της.
ΜΕΝ. Ησύχασε, και δε θα ειπώ λέξη σε κανένα· φτάνει μονάχα να μου απαγγέλεις τους λόγους της.
ΣΩ. Πολύ καλά, κι αυτό θα γίνει.