Δευτέρα 18 Μαρτίου 2024

Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΚΑΙ Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

«Φοβούμαι ότι... διατρέχουμε ξανά τον κίνδυνο να γίνουμε μάρτυρες της παλαιάς και επαναλαμβα­νόμενης θυσίας του Σωκράτη. Το Ζήτημα του μέλ­λοντος θα είναι είτε η πολιτεία του διαλόγου εί­τε η αυστηρή και συμβολική καταδίκη σε θάνατο των μαρτύρων του διαλόγου...» -Αλμπέρ Καμί, Actuelles I, σελ. 218

Οι μελετητές των πλατωνικών διαλόγων νται σε εξελικτικούς και σε ενωτικούς: οι δεύτεροι τάσσονται υπέρ του ενιαίου χαρακτήρα της πλατω­νικής φιλοσοφίας, ενώ οι πρώτοι υποστηρίζουν,ότι αυτή χωρίζεται σε διάφορες περιόδους και η πρώτη περίοδος είναι εκείνη στην οποία καλύτερα διακρίνεται η αληθινή φιλοσοφία του Σωκράτη, ο οποίος ως γνωστόν δεν έγραψε ποτέ τίποτε και μόνο μεθώ των μαθητών του, κυρίως του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα, διασώζονται, ίσως, οι πραγματικές φιλο­σοφικές θέσεις του. Ο Ελληνοαμερικανός ιστορικός της σωκρατικής και πλατωνικής φιλοσοφίας Γρη­γόρης Βλαστός (1907-1991) υποστηρίζει, μεταξύ άλλων, ότι ο Πλάτων ατούς μεσαίους διαλόγους του είχε συστηματοποιήσει μια μεγαλειώδη μεταφυσι­κή θεωρία περί ιδεών «χωριστών» από τον αιολικό κόσμο, ενώ ο Σωκράτης δεν είχε καμιά τέτοια θεωρία. Αν σκεφτούμε ότι ο Πλάτων δεν θεωρείται φιλοδημοκρατικός, ο χαρακτηρισμός ως «σωκρατικών» των πρώιμων διαλόγων (των πριν από την Πο­λιτεία όπου βλέπουμε να επικρίνεται το πολίτευμα της δημοκρατίας) επιτρέπει την απαλλαγή του Σω­κράτη από υποψίες περί αντιδημοκρατικών αισθημάτων. Αυτή είναι η άποψη του χριστιανού σοσιαλι­στή Βλαστού, αλλά και του φιλελεύθερου Καρλ Πόπερ, ο οποίος επίσης απαλλάσσει τον Σωκράτη από τις κατηγορίες περί «απολυταρχισμού», που ά­φθονες επιφύλαξε για τον Πλάτωνα, χαρακτηρίζο­ντας τον πρόδρομο των ολοκληρωτικών συστημάτων. Και οι δύο θέσεις αντιτίθενται έτσι, με διαφορετικό τρόπο, στις κατά καιρούς προβαλλόμενες α­πόψεις, όπως πρόσφατα αυτή του Στόουν (Stone), ότι ο Σωκράτης ήταν κρυπτοολιγαρχικός.

Το πρόβλημα είναι ότι οι μαρτυρίες, ακόμη και στους «σωκρατικούς» διάλογους, είναι συχνά αντι­κρουόμενες. Στις ικεσίες του μαθητή του Κρίτωνα να εγκαταλείψει την πόλη για να αποφύγει το θά­νατο, στον οποίο τον είχαν καταδικάσει, ο Σωκράτης εκφωνεί, δια μέσου του στόματος των Νόμων, σε μια περίφημη προσωποποιία, το εγκώμιο της πόλεως ίων Αθηνών: «Ή τόσον σοφός είσαι ώστε έχει διαφύγει την προσοχή σου... ότι είναι πολυτιμότερον η πατρίς... και ότι πρέπει να την σεβώμεθα και να υπακούωμεν εις αυτήν... και ή να προσπαθώμεν να πείσωμεν αυτήν ή να πράττωμεν όσα διατάσσει, και να πάσχωμεν αν μας διατάσση» (Κρίτων, 51b, Κ. Αραπόπουλος). Τέτοια ήταν η στάση του Σωκράτη απέναντι στα επίσημα όργανα του δήμου, κινούμενη ανάμεσα στην προσπάθεια να «πεισθούν» οι εκπρόσωποί τους και την «υποταγή» στις αποφάσεις τους. Επομένως, ήταν μια στάση εξόχως δημοκρατική. Σε πολλά ωστόσο σημεία, ο Σωκράτης επιδίδεται σε μια κριτική των πολλών, συχνά υ­πέρ της ηθικής ανωτερότητας των ολίγων (πβ.Απολ. 22d, 25b), Λαχ. 184e, Κρίτ. 44d, 47c-48c, Πρωτ. 319b-d). Μια παρόμοια άποψη Βρίσκουμε και στον Ξενοφώντα (ο οποίος δεν έχει τη θεωρητι­κή υψηγορία του Πλάτωνα- στην Απολογία του Ξε­νοφώντα, π.χ., η καταδίκη του Σωκράτη εμφανίζεται ως μία σύγκρουση προσωπικοτήτων, αυτής του φιλοσόφου και εκείνης των κατηγόρων του, και ό­χι ως μία σύγκρουση κοσμοθεωριών)· στα Απο­μνημονεύματα του Ξενοφώντα, λοιπόν, Βλέπουμε τον Σωκράτη να μιλάει έτσι στον Χαρμίδη: «θέλω να σου διδάξω ένα μάθημα· εσύ που δεν ντρέπεσαι τους σοφώτερους, που δεν φοβάσαι τους ισχυρώτερους, μπροστά στους πιο αδύναμους και τους πιο ανόητους κοκκινίζεις να πάρεις τον λόγο. Ποιοι εί­ναι αυτοί που σε κάνουν να ντρέπεσαι; οι γναφείς, οι υποδηματοποιοί, οι οικοδόμοι, οι σιδεράδες, οι έ­μποροι, οι εμπορευόμενοι στην αγορά που φροντίζουν ν' αγοράζουν φθηνά και να πουλούν ακριβά; απ' όλους αυτούς συνίσταται η εκκλησία του δή­μου» (III, 7, 5-6). Στο ίδιο έργο, ο Σωκράτης δεί­χνεται επικριτικός προς τις δημοκρατικές μεθό­δους εκλογής αντιπροσώπων (III, 9, 10-III, 1, 5). Τη διάθεση αυτή «μισοδημίας» του Σωκράτη τη βρί­σκουμε και στους πλατωνικούς διάλογους, σε διά­φορα σημεία (Αλκ. Α', 110e-111a, Κρίτ. 48a-c, Γοργ. 503d, 520d, Πρωτ. 319d), ενώ στον Μενέξενο, έχουμε ένα πολύ αμφιλεγόμενο εγκώμιο της δημοκρατίας (239Η), 4 που πολλοί μελετητές συ­γκρίνουν με τον Επιτάφιο λόγο του Περικλή στον Θουκυδίδη (Π, 35-46). Οι διάφορες μαρτυρίες φαί­νονται τόσο περισσότερο αντικρουόμενες όσο τα υ­πό εξέταση Ζητήματα είναι μερικότερα, όπως η στά­ση του Σωκράτη απέναντι στη Σπάρτη (Κρίτ. 52e-53a, Αλκ.Α 120c, Ιππ. Μ. 283e, Λάχ. 183ab, Πρωτ. 342a-343b, Πολιτεία Η' 544c, 545a, Ξενοφ. Απομν. IV, 4, 15, Συμπ. VIII, 35, αλλά και Αριστοφάνη, Όρνιθ. 1281- 83) ή απέναντι στον Περικλή (Φαίδρ. 269e, Γοργ. 503c κ.επ.), χωρίς μάλιστα να αγγί­ξουμε γενικότερα Ζητήματα, όπως ποιοι ήταν οι πραγματικοί λόγοι της καταδίκης του.

Αλλά, αν η εξέταση των διάφορων χωρίων των σχετικών με τα αισθήματα του Σωκράτη απέναντι στη δημοκρατία δεν μας διαφωτίζει, αυτό γίνεται ό­χι επειδή, όπως θα φανταζόταν κάποιος, ο Σωκρά­της ή ο Πλάτων είναι ασυνεπείς στις διατυπώσεις τους, αλλά μάλλον επειδή ήταν τόσο συστηματικοί ή ολιστές, ώστε να χρειάζεται να κατανοήσει κανείς το βάθος της φιλοσοφίας τους πριν πραγματευτεί τις λεπτομέρειες της. Ετσι, το θέμα της δημοκρατίας στον Σωκράτη οφείλει να εξεταστεί σε σχέση προς τη γνώση, δηλαδή προς το πλέον καίριο Ζήτημα της ηθικής φιλοσοφίας του, αφού γι' αυτόν η αρετή είναι γνώση. Είναι λοιπόν η γνώση διδακτή στους πολλούς, ή αποτελεί κτήμα μόνο των ολίγων; Το ε­ρώτημα αυτό είναι αποφασιστικής σημασίας για το θέμα μας. Αν σταθούμε στον Μένωνα, τότε η απάντηση θα ήταν πως όλοι οι άνθρωποι είναι δεκτικοί μορφώσεως, ακόμη και οι δούλοι, όπως άλλωστε υποστηρίζεται εκεί. Δυστυχώς, στο Ζήτημα της πολι­τικής αρετής το πράγμα είναι λιγότερο ξεκάθαρο. Στον Πρωταγόρα, ο Σωκράτης δηλώνει θετικά ότι η πολιτική αρετή δεν είναι διδακτή (3190-3200, βλ. ακόμη Μεν. 93ο-94β). Ετσι, όμως, βρισκόμαστε α­ντιμέτωποι με ένα παράδοξο, από εκείνα που, είναι αλήθεια, συνηθίζει ο Σωκράτης και που συνοψίζεται στις παρακάτω προτάσεις: α) η αρετή είναι γνώ­ση· β) η γνώση είναι διδακτή· γ) η πολιτική αρετή δεν είναι διδακτή. Είναι προφανές ότι, εφ' όσον α­ληθεύει η α), οι β) και γ) είναι ασύμβατες. Η πιθα­νή αυτή ασυνέπεια στη σκέψη του Σωκράτη θα μπορούσε ίσως να υπερπηδηθεί χάρη στη θεωρία των Ιδεών του Πλάτωνα, όπου το «όντως ον», αυτό δηλαδή που αξίζει να γνωσθεί, ανήκει στον ιδεατό κόσμο, ενώ ο αισθητός κόσμος του, πολιτικού επί­σης, γίγνεσθαι απαξιώνεται πλήρως.

Τίποτε ωστόσο δεν είναι πιο ξένο, πιστεύουμε, προς τον πλατωνικό στοχασμό, αλλά και προς την ηθική φυσιογνωμία του Σωκράτη, από αυτό το δια­χωρισμό. Η πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα δεν επιτρέπεται επίσης να διαχωρίζεται εύκολα από τον «κοινό νου», σε Ζητήματα σύλληψης, αλλά και πρακτικής, όπως μας έχουν δείξει με θετικό τρόπο οι αναλύσεις του Κ. Δεσποτόπουλου.

Ο Σωκράτης που, σε αντίθεση προς νεότερους στοχαστές σαν τον Μακιαβέλι, τον Χομπς ή τον Μαξ Βέμπερ, εννοούσε να ταυτίζει ηθική και πολι­τική, πληρώνοντας μάλιστα γι' αυτό με τη ζωή του, δεν ήταν τόσο αφελής ώστε να μην αντιλαμβάνεται την απόσταση που χωρίζει τη θεωρία από την πρά­ξη σε μια δημοκρατία σαν την αθηναϊκή, η οποία γνώρισε συχνές και βίαιες κρίσεις. Χάρη στη διδα­σκαλία του εγκαινιάζεται μια φιλοσοφία του διαλό­γου, μια διαλεκτική της ελευθερίας, η οποία συνεχίζεται και στον Πλάτωνα και στον Αριστοτέλη.

Ο Σωκράτης άλλοτε δήλωνε ότι δεν είναι πολιτικός (Γοργ. 473β) και άλλοτε ότι ή­ταν ο μόνος που κατέχει και εξασκεί την πολιτική τέχνη (ό.π., 521ά). θα λέγαμε, συνεπώς, ότι υπάρχουν δύο είδη πολιτικής και ότι οι πολιτικοί δεν είναι οι πλέον κατάλληλοι για να διδάξουν το υψηλό είδος της πολιτικής, όπως μάλλον υπονοείται και στο προαναφερθέν χωρίο του Πρωταγόρα. Αφού η πολιτική αρετή δεν είναι δι­δακτή από τους πρακτικούς της πολιτικής, είναι ω­στόσο διδακτή από τους φιλοσόφους, όπως θα ανα­πτύξει και ο Πλάτων στην Πολιτεία του. Ο Σωκρά­της που δείχθηκε υπέρμαχος της δικαιοσύνης τόσο ενάντια στους δημοκρατικούς, κατά την άδικη δικα­στική κρίση για το ναυάγιο των Αργινουσών, όσο και ενάντια στους Τριάκοντα τυράννους, δεν υπήρ­ξε άνθρωπος καμιάς παράταξης. Ελέγχοντας τους Αθηναίους στην Αγορά, θα μπορούσε να είχε πει αυ­τό που ισχυρίστηκε πολύ αργότερα ο, επίσης μέγας ειρωνευτής, Κίρκεγκαρντ: «Είμαι μία βαδίζουσα εντιμότης!». Η θέση και η δυνατότητα ύπαρξης του υ­περβατικού μέσα στη δημοκρατία δεν γίνεται, κατ' αρχήν, να τίθενται υπό αμφισβήτηση.

Ακατάλληλα δι’ Ανηλίκους (λόγω της ημέρας) του αγίου Πούτσου να μην το ξεχνάμε!



Γνωμικά, αφορισμοί, παροιμίες κ.ά. με «τολμηρό» περιεχόμενο

Παρακαλούμε αν είστε κάτω των 18 ετών, μην συνεχίσετε (σοβαρολογούμε!)

Επιτέλους, τώρα θα σταματήσω τα τσιμπούκια.
Marilyn Monroe, 1926-1962, Αμερικανίδα ηθοποιός
Όταν υπέγραψε το πρώτο κινηματογραφικό της συμβόλαιο…

Όλα αυτά είναι μαλακίες. Παρόλα αυτά, χύνω.
Xaviera Hollander, γ. 1943, Αμερικανίδα Πόρνη

Καλύτερα να έχεις τη φήμη πούστη παρά μαλάκα.
Μανώλης Δουκίδης, Συγγραφέας
Μεταφορικά, βεβαίως (νομίζω)

Η φιλοσοφία του σκύλου: αν δεν μπορείς να το γαμήσεις ή να το φας, τότε κατούρα το.
John Jenkins

Ο πρόεδρος Κλίντον λέει ψέματα. Ένας άντρας μπορεί να ξεχάσει πού πάρκαρε ή που είναι το σπίτι του αλλά ποτέ δεν ξεχνάει μια πίπα όσο κακή κι αν ήταν.
Barbara Bush, γ. 1925, Αμερικανίδα, προεδρική σύζυγος

Από την καθημερινή εξάντληση, τρία χρόνια κοιμόμουνα επάνω στο πέος.
Γαβριέλλα, Ιστορική ιερόδουλη της Αθήνας
Aπό τα απομνημονεύματά της

Η αντίδρασή μου στις τσόντες είναι η εξής: μετά τα πρώτα δέκα λεπτά, θέλω να πάω σπίτι μου να πηδηχτώ. Μετά τα πρώτα 20 λεπτά, δεν θέλω να ξαναπηδηχτώ ποτέ στη ζωή μου.
Erica Jong, γ. 1942, Αμερικανίδα συγραφέας

Μια φωνή μέσα μου έλεγε: "ηρέμησε, δεν είσαι ο πρώτος γιατρός που κοιμάται με έναν ασθενή του!" και μια άλλη απαντούσε: "μα είσαι κτηνίατρος!"
Dick Wilson, Αμερικανός κωμικός

Το να πέφτεις στο κρεβάτι με ομόφυλό σου δεν είναι κακό. Πρέπει να είμαστε ανοιχτοί στο σεξ, αλλά θα πρέπει να βάζουμε το όριό μας στις κατσίκες.
Elton John, Βρετανός τραγουδιστής

Ξέρεις ποιο είναι το χειρότερο πράγμα στο στοματικό σεξ; Η θέα.
Maureen Lipman, Βρετανίδα ηθοποιός

Έχω δοκιμάσει διάφορες εκδοχές του σεξ. Στην παραδοσιακή παθαίνω κλειστοφοβία και στις άλλες είτε πιάνεται ο λαιμός μου είτε πιάνεται το σαγόνι μου.
Tallulah Bankhead, 1902-1968, Αμερικανίδα ηθοποιός

Είπε μέσα της: Να πηδηχτώ μαζί του, ναι. Προς Θεού όμως, όχι οικειότητες.
Karl Kraus, 1874-1936, Αυστριακός συγγραφέας

Ένα άπιστο πέος βρίσκει το ταίρι του σε ένα άπιστο αιδοίο.
Παροιμία των αρχαίων Σουμερίων.

Ποτέ μην εμπιστεύεσαι κάποιον, εκτός αν έχεις την ψωλή του στην τσέπη σου.
Λύντον Τζόνσον, 1908-1973, Αμερικανός Πρόεδρος [1963-1968]

Μην καταργείτε την υπογεγραμμένη
ιδίως κάτω από το ωμέγα
είναι κρίμα να εκλείψει
η πιο μικρή ασέλγεια
του αλφαβήτου μας
Ντίνος Χριστιανόπουλος, γ. 1931, Έλληνας ποιητής

Η επιτυχία είναι σαν να είσαι έγκυος: Όλοι σε συγχαίρουν, αλλά κανένας δεν ξέρει πραγματικά πόσες φορές χρειάστηκε να σε πηδήξουν.
Ανώνυμος

Πρέπει να έχετε προετοιμάσει από πριν τις αντιδράσεις σας στις αντιξοότητες της ζωής. Παράδειγμα, τι θα κάνατε αν κάποιος άγνωστος σας έπιανε στη μέση του δρόμου ξαφνικά τον κώλο;
Μανώλης Δουκίδης, Συγγραφέας

Ποτέ δεν πήδηξα δεκάρι, αλλά μια βραδιά πήδηξα πέντε δυάρια.
George Carlin, 1936-2008, Αμερικανός κωμικός

Μου θυμίζει κάτι που συνήθιζε να λέει ο παππούς μου:«πάω επάνω να πηδήξω τη γιαγιά σου». Ήταν ένας τίμιος άντρας και δεν θα έλεγε ποτέ ψέματα σε ένα τετράχρονο παιδάκι.
George Carlin, 1936-2008, Αμερικανός κωμικός

Όταν τους κρατάς από τ’ αρχίδια, οι καρδιές και τα μυαλά τους θα ακολουθήσουν.
Charles Colson, Επιτελής του Ρίτσαρντ Νίξον

Προτού γαμήσω τη γκόμενα πάνω στο καπό του αυτοκινήτου μου, πάντα βάζω μπροστά τη μηχανή για λίγα λεπτά για να το ζεστάνω. Έτσι είμαι εγώ, νοιάζομαι.
Brad Osberg

Νομίζω πως όλοι οι άντρες, σε κάποιες στιγμές της ζωής τους, έχουν αμφιβολίες για τον ανδρισμό τους. Ειδικά τις στιγμές που αγγίζουν το πέος ενός άλλου άντρα.
Jim Rosenberg, Αμερικανός blogger

Το σεξ έχει ενδιαφέρον, αλλά δεν είναι το παν. Εννοώ ότι δεν είναι τόσο σημαντικό όσο το χέσιμο. Ο άνθρωπος μπορεί να ζήσει 70 χρόνια χωρίς να γαμήσει ούτε ένα κώλο, αλλά μπορεί να πεθάνει σε μια βδομάδα χωρίς μια σύσπαση των εντέρων.
Charles Bukowski, 1920-1994, Αμερικανός συγγραφέας

Μην την ψάχνεις αλλού, μία είναι η λύση: τα λεφτά, το φαΐ και το γαμήσι.
Νίκος Καρβέλας

Έρχεσαι πάντα μαζί με το μουνί σου...
Ηλίας Πετρόπουλος, 1928-2003, Έλληνας λαογράφος και συγγραφέας

Σκατά εδώ, σκατά εκεί, σκατά κι ο κόσμος όλος
κι απ’ τα πολλά πια τα σκατά μου πιάστηκε κι ο κώλος.
Έρχεται ο ένας ο σκατάς, θαρρούμε πως σωθήκαμε,
σαν φύγει όμως βλέπουμε πως αποσκατωθήκαμε.
Γεώργιος Σουρής, 1853-1919, Έλληνας σατιρικός ποιητής

Προσπάθησα να βάλω συνθηματικό στο hotmail τη λέξη «πέος». Μου απάντησε ότι δεν ήταν αρκετά μεγάλο.
Ανώνυμος

Αν γίνω καλά θα τονε χαλάσω εγώ αυτόν που με βάρεσε. Εάν ψοφήσω, κλάστε μου το μπούντζον.
Γεώργιος Καραϊσκάκης, 1782-1827, Ήρωας του ‘21

Για να σταματήσετε να τον παίρνετε από πίσω, πάρτε του μια πίπα.
Διαφημιστικό σλόγκαν της πίπας Herb, αρχές δεκαετίας του `70

Μαστίγωσέ με, δείρε με, χύσε σ’ όλο μου το κορμί, πες ότι μ’ αγαπάς.
Μετά άντε γαμήσου, σήκω και φύγε από ‘δώ.
Ανώνυμο
-------------------
Γαμοτράγουδα:

Και του γέρου τα αρχίδια, σαν νερόβραστα κρεμμύδια,
και του νιου τα αρχιδάκια, σαν τα μοσχοκαρυδάκια.

από Δημοτικό τραγούδι ("Πέρασα από ένα γεφύρι")

Όλα σου ταδωσε ο Θεός
μουνί βυζιά και κώλο
και μένα τον κακόμοιρο
τριακόσια δράμια ψώλο.

από Δημώδες Γαμοτράγουδο

Το μουνί τό λένε Γιώτα
καί τόν πούτσο Παναγιώτα!
όποιον Θέλεις πάνε ρώτα
τό κεφάλι μπαίνει πρώτα!

από Δημώδες Γαμοτράγουδο

Πάει ο πούτσος στο παζάρι,
δεν ηξεύρει τι να πάρει.
βρίσκει του μουνιού τον πάτο
και τον κάνει άνω-κάτω.

από Δημώδες Γαμοτράγουδο
----------------------------------
Άσεμνες Θυμόσοφες Ρήσεις:
  • Όταν ένας άντρας πάει με μια πουτάνα, δεν την πληρώνει για το πήδημα, την πληρώνει για να φύγει.
  • Η μεγαλύτερη κατάρα: γέρος, άσχημος, φτωχός και πούστης.
  • Καλή κι η μαλακία, αλλά με το γαμήσι γνωρίζεις και κόσμο.
  • Μόνο έναν καλό άνθρωπο γνώρισα στον κόσμο, τον πατέρα μου, κι εκείνος γάμησε τη μάνα μου.
  • Άλλο Τουμπαμάρος κι άλλο το μουνί της Μάρως.
  • Αν ακουμπήσει ξένο αρχίδι στο κωλομέρι της γυναίκας, δεν την ξαναμαζεύεις.
  • Γυναίκα που κρατά σφιχτά τα μπούτια της κλεισμένα
  • πάει να πει πως ψάχνεται για πούτσο απεγνωσμένα
  • Γυναίκα με μικρά βυζιά που μοιάζει με αγόρι
  • αν τη γυρίσεις μπρούμυτα σφυρίζει σα βαπόρι.
  • Γυναίκα με κλειστό γιακά και με βυζιά μεγάλα
  • Το προτιμά το μπρούμυτα καλύτερα από τα’ άλλα
  • Το μερακλιδικο μουνί βουνά ξεθεμελιώνει,
  • στερεύει λίμνες κα γιαλούς και ποταμούς θολώνει.
  • Όσες σταφίδες λιάζονται τον Αύγουστο στ’ αλώνια,
  • τόσα βυζιά χαϊδεύονται τα βράδυα στα σαλόνια.
  • Το μουνί δεν είναι αρνί να το κλείσεις στο παχνί.
  • Το μουνί θέλει παιχνίδια με τον πούτσο και τ’ αρχίδια.
  • Απ' τη ζωή στο θάνατο είν' ένα μονοπάτι
  • και από τον κώλο στο μουνί, δυο δάχτυλα και κάτι.
  • Η φτώχεια θέλει καλοπέραση κι η πουτανιά φτιασίδι,
  • το ψάρι θέλει υπομονή και το μουνί κυνήγι.
---------------------------
Πονηρά Αινίγματα

Τη σαλιάζω, την κορδώνω και στην τρύπα της τη χώνω
(βελόνα και κλωστή)

Γύρω γύρω χορταράκι και στη μέση πηγαδάκι
(το αιδοίο)

Τεντωμένη τη βάζεις, ζαρωμένη τη βγάζεις
(η κάλτσα)

Απ' τον κώλο την κρατάω και στο στόμα τη φιλάω
(το κύπελλο, η κούπα)

Το στρογγυλό μου στο σκιστό σου
(κουμπί και κουμπότρυπα)

Ο γαμπρός το βάζει κι η νύφη φωνάζει
(κλειδί και κλειδαριά)

Τρέμει, τρέμει, στου κοριτσιού την τρύπα μπαίνει
(το σκουλαρίκι)

Σουβλωτό, μπιμπικωτό, σε θηλυκού τρύπα μπαίνει
(το σκουλαρίκι)

Βάζω το χέρι στο βρακί, πιάνω το πράμα το μακρύ και το βάζω σε μια τρύπα που 'χει από πάνω τρίχα
(τσιγάρο, χείλια και μουστάκι)

Εγώ γι' αυτό σ' αγόρασα κι έδωσα τον παρά μου, για να σε βάζω ανάσκελα, να κάνω τη δουλειά μου
(η σκάφη)

Τα γόνατα μ’ στα γόνατα σ’, τα χέρια μ’ στα βυζιά σ’ και το μνί σ’ στου κούτελου μ’.
(το άρμεγμα της κατσίκας)

Έχω ένα πραματάκι, μία πιθαμή και κάτι. Σου το δείχνω και τρομάζεις, σου το βάζω και φωνάζεις, σου το βγάζω κι έχει χύσει, κι όμως έχει ωφελήσει. Τι είναι;
(η ένεση)
------------------------
Βωμολοχικές & Αθυρόστομες παροιμίες

Περί Αιδοίων
  • Του μουνιού σου το γλωσσίδι μου ‘ριξε κλωτσιά στ’ αρχίδι
  • Το μουνί και το πριόνι, όποιος δεν τα ξέρει ιδρώνει.
  • Το μουνί και το χταπόδι με το χτύπημα απλώνει.
  • Παρακαλετό μουνί, ξινό γαμήσι.
  • Ψηλό μουνί, καμαρωτό γαμήσι.
  • Ξανθό μουνί, τρελό γαμήσι.
  • Το μουνί σέρνει καράβι.
  • Μουνί καλλιγραφία.
  • Ο στρατός και το μουνί θέλουνε υπομονή.
  • Αν δεις καράβι στο βουνό, μουνί το ‘χει τραβήξει.
  • Εδώ ο κόσμος χάνεται και το μουνί χτενίζεται.
  • Πολλά μουνιά τριγύρω μας, στον πούτσο μας κανένα.
  • Δόξα να 'χεις τρυγητή μου που 'δα τρίχα στο μουνί μου.
  • Έλα μουνί στον τόπο σου και ρέστα μη γυρεύεις.
  • Τ’ αρχίδια του Καράμπελα και το μουνί της Χάιδως.
  • Το συχνομπουκουνάτο κάνει το μουνί δροσάτο.
  • Ανάθεμά το το μουνί τόσα κακά που σέρνει.
  • Όσα βγάλαμε στα ξένα, στο μουνί και στην ταβέρνα.
  • Καλογριά στο μοναστήρι, το μουνί της εργαστήρι.
  • Θες μουνί, το θες και στο πιάτο.
  • Άλλος το ‘χει και το κατουρεί κι άλλος δεν το ‘χει και το λαχταρεί.
  • Δουλειά δεν είχε το μουνί και μάθαινε τσαγκάρης.
----------------------
Πέη:
  • Αν ήταν το βιολί ψωλή, θα το παίζανε πολλοί.
  • Της στραβιάς της ψωλής οι τρίχες της φταίνε.
  • Εκεί που βγάζεις το ψωμί σου, μη βάζεις το καυλί σου.
  • Άσπρα μαλλιά στην κεφαλή, κακά μαντάτα στην ψωλή.
  • Τις μεγάλες Αποκριές στέκονται οι ψωλές ορθές.
  • Άσπρα γένια, πούτσα σιδερένια.
  • Μαλλί βαμβάκι, ψωλή φαρμάκι.
  • Ψωμί, τυρί δεν είχαμε, χοντρή ψωλή γυρεύαμε.
  • Είχαμε ψωλές σακκιά, μας ήρθαν κι απ’ τα χωριά.
  • Δεν μας φτάνει η χολή μας, γκαυλώνει και η ψωλή μας.
  • Το μαχαίρι είν’ για τους εχθρούς κι η ψωλή για τους δικούς.
  • Η ψωλή δεν είναι βρύση, άφησέ την να γεμίσει να φχαριστηθεί γαμήσι.
----------------
Όρχεις:
  • Θα μας κλάσεις τ’ αρχίδια.
  • Πούτσες μπλε κι αρχίδια καπαμά.
  • Τ’ αρχίδια του Καράμπελα και το μουνί της Χάιδως.
  • Έπιασε τον παπά απ’ τ’ αρχίδια.
  • Τσολιάς [ή κεχαγιάς] στ’ αρχίδια μου.
  • Θύμωσε ο Αγάς κι έκοψε τ’ αρχίδια του.
  • Ο τεμπέλης ο μπακάλης τ’ αρχίδια του ζυγίζει.
  • Βρήκε ο γύφτος λάδι, αλείφει και τα αρχίδια του.
  • Γούμενος καθούμενος, τ’ αρχίδια του έλυε κι έδενε.
  • Όποιος διαβάζει με τ’ αρχίδια γαμάει με τα μάτια.
  • Πίσω έχει η αχλάδα την ουρά και το γουρούν’ τ’ αρχίδια.
-------------------------
Περί συνουσίας
  • Θα γυρίσει ο τροχός, θα γαμήσει κι ο φτωχός.
  • Γάτος γαμάει, γάτος σκούζει.
  • Το γαμήσανε και ψόφησε.
  • Γέρου χάιδεμα και νιου γαμήσι.
  • Μαμ και νάνι, πούτσο και σεργιάνι.
  • Όποιος βρέσκει και γαμεί, αστοχιά του αν παντρευτεί.
  • Είδε η αλεπού τρίχα στο μουνί τς, περπατεί και διαλαλεί.
  • Γαμεί η χελώνα το λαγό, όταν ο αετός είναι από πάνω.
  • Γαμιέσαι, κόρη μ’, χαίρεσαι, στη γέννα θα τα πούμε.
  • Γάμα με να σε γαμώ να περνούμε τον καιρό.
  • Το χωριό καιγότανε και η Μαριώ γαμιότανε.
  • Άλλος ψυχομαχά κι άλλος γκαυλομαχά.
  • Άλλοι ψυχομαχάνε και άλλοι ψωλοβαράνε.
  • Βάλαμε χέρι στο βυζί, δέξου μουνί μαντάτα.
  • Εγώ με τον παρά μου, γαμώ και την κυρά μου.
  • Στην ξαδέρφη και στην θειά μπαίνει πάντα πιο βαθιά..
  • Ο χορός και το γαμήσι είναι της γυναικός η φύση.
  • Μάθαν πως γαμιόμαστε, πλακώσανε κι οι γύφτοι.
  • Αλάργα από στραβού ραβδί κι από κουτσού γαμήσι
  • Τύφλα να `χει το γαμήσι, σαν πετύχει η μαλακία.
  • Όποιος νύχτα περπατεί, ή κλέφτης είναι ή γαμεί.
  • Όποιος τον Αύγουστο γαμεί, κακό χειμώνα βγάζει.
  • Στο φαΐ και στο γαμήσι ο Θεός δεν κάμει κρίση.
------------------------------
Παρά φύσιν
  • Το ντέφι κι’ η Αποκριά είναι του πούστη η χαρά.
  • Πάρε κώλο-δώσε κώλο, γνώρισες τον κόσμο όλο.
  • Με σάλιο και υπομονή, ο κώλος γινεται μουνί.
  • Εδώ γαμούν αρσενικούς και συ γυρεύεις νύφη.
  • Ό,τι φάμε, ό,τι πιούμε κι ό,τι αρπάξει ο κώλος μας.
  • Μήτε στο διάβολο κερί, μήτε στον Τούρκο κώλο.
  • Άμα σε γαμήσει κανένας, να ‘ναι και μάστορας.
  • Αν σε γαμήσει ο κατής, πού θα πας για να κριθείς;
  • Είδες παπά στον ύπνο σου; Κώλο γυρεύει.
  • Το μουστάκι είναι η κουρτίνα του πούστη.
  • Πούστηδες και παλικάρια γίναμε μαλλιά κουβάρια.
  • Όσα ξέρει ένας κώλος, δεν τα ξέρει ο κόσμος όλος.
  • Για να γίνεις ηγούμενος, πρέπει να σε γαμήσει ο προηγούμενος.
------------------------
Πρωκτολογικά
  • Τον κώλο βάζει o μάγειρας, σκατά θα μαγειρέψει.
  • Του κώλου τα εννιάμερα, του πούτσου τα σαράντα.
  • Κι ο ωραιότερος κώλος, πορδές κλάνει.
  • Κώλος και βρακί.
  • Μαγκιά, κλανιά και κώλος φινιστρίνι.
  • Χήρας κώλο γάμησε, πουτάνας μην ζηλέψεις.
  • Χήρας κώλος που πονάει, άλλα πράματα ζητάει.
  • Κώλος που ‘μαθε να κλάνει, εύκολα δεν ξεμαθαίνει.
  • Αλάτισε τον κώλο σου και ρώτα τι βρωμάει.
  • Tα μεταξωτά βρακιά θέλουν κι επιδέξιους κώλους.
  • Βαστάτε ποδαράκια μου να μη σας χέσει ο κώλος μου.
  • Πήγα να πω τον πόνο μου και μου ‘πιασαν τον κώλο μου.
  • Της θείας σου ο πάτος γαρύφαλλα γεμάτος.
  • Έκανε κι η μύγα κώλο κι έχεσε τον κόσμο όλο.
  • Ζούπα-ζούπα τον κώλο σου, σκατά θα βγάλει.
  • Μικρόν κώλο δεν έδειρες, μέγαν μη φοβερίζεις.
  • Από της μυλωνούς τον κώλο ορθογραφία γυρεύεις.
  • Βρακί δεν έχει ο κώλος μας, γαρίφαλο στ’ αυτί μας.
  • Ο κώλος μας ξεβράκωτος κι η σκούφια μας με φιόρα.
  • Άσπρο κώλο που ‘χει η νύφη, να ‘χαμε και μεις οι γύφτοι.
  • Κώλο μυρίζεσαι; Σκατά λιγουρεύεσαι.
  • Κώλοι υπάρχουν, λεφτά δεν υπάρχουν.
  • Άλλος κώλος φαίνεται κι άλλος μαγειρεύεται.
  • Φοβέρισε τον κώλο σου, μην κλάσει στο παζάρι.
  • Η κουρούνα όπου κι αν πάει, τον κώλο της μαζί της τον κουβαλάει.
  • Άγιος και κώλος μαρτυρούν, μα ο άγιος αγιάζει κι ο κώλος ζοχαδιάζει.
  • Όποιος πηδάει πολλά παλούκια, στο τέλος κάποιο θα χωθεί στον κώλο του.
-----------------------------------
Κοπρολαγνικά
  • Μπήκαν τα σκατά στο πιάτο κι ήρθανε τα πάνω κάτω.
  • Αμ’ πότε σε ξεβράκωσα και δεν ήσουνα χεσμένος;
  • Στον πόρδο μη θαρρεύεσαι και χέσεις το βρακί σου.
  • Όποιος σε κλάσει χέσε τον, μη βγει καλύτερός σου.
  • Το ‘να του χέρι στα σκατά και τ’ άλλο στο καθίκι.
  • Αν δε σε κλάσει ο μάστορης δε γίνεσαι τεχνίτης.
  • Καράβι που αργεί, σκατά είναι φορτωμένο.
  • Όταν κλάσει ο νοικοκύρης, θε να χέσει ο μουσαφίρης.
  • Χέσε μες στη θάλασσα να μαζευτούν τα ψάρια.
  • Ο καθένας το σκατό του, μηλοκύδωνο το έχει.
  • Κατά τα σκατά και το φτυάρι.
  • Χέσε μέσα Πολυχρόνη που δε γίναμε Ευζώνοι.
  • Χέσε ψηλά κι αγνάντευε.
  • Χεστήκαμε κι η βάρκα γέρνει.
  • Χέστηκε η φοράδα στ’ αλώνι.
  • Γλυκά τρως, πικρά κλάνεις.
  • Χέστηκε ο Πολύδωρος που ‘ναι στα πόδια γρήγορος.
  • Είπε ο χέστης του κλανιάρη, βάρδα απ’ εδώ ρε ξεκωλιάρη.
---------------------------
Πόρνες
  • Θέλει η πουτάνα να κρυφτεί, μα η χαρά δεν την αφήνει.
  • Όποιος σε πόρνη εμπιστευτεί, στον κώλο του ρεπάνι.
  • Πουτάνας κόρη έπαρε, πουτάνας γιο μην πάρεις.
  • Η πουτάνα το ξεφτίλισμα για πανηγύρι το ‘χει.
  • Η πουτάνα απ’ τη χαρά της, διαλαλεί την πουτανιά της.
  • Η πουτάνα κάνει τόσα κι έχει και μεγάλη γλώσσα.
  • Κράζει η πουτάνα την παρθένα.
  • Ούτε εκκλησιά χωρίς καμπάνα, ούτε χωριό χωρίς πουτάνα.
  • Την πουτάνα και στο μπουκάλι να την κλείσεις, με τον φελλό θα το κάνει.
  • Όμοιος τον όμοιο γύρευε, πουτάνα την πουτάνα, κι ο κερατάς τον κερατά να περπατούν αντάμα.
-------------------------
Διάφορα
  • Της γυναίκας ο καημός, λούσα, πούτσα και χορός.
  • Γαμεί γαϊδούρα στην ανηφόρα.
  • Όλοι γαμούν και λειτουργούν κι εγώ αν σημάνω βλάφτει;
  • Σηκωθήκανε τ’ αγγούρια να γαμήσουν το μανάβη.
  • Η μάνα του του δίν’ βυζί, και η γυναίκα του μουνί.
  • Μωρή πουτάνα θάλασσα που σε γαμάν τα ψάρια.
  • Το πολύ το τάκα-τάκα κάνει το παιδί μαλάκα.
  • Του φτωχού η κοιλία όταν γομούτε, η ψωλίατ’ σκούτε.
  • (ποντιακή)

Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας


ΠΛΑΤΩΝ, ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

ΠΛ Πρωτ 342a–343c

(ΠΛ Πρωτ 342a–347a: Συζήτηση για μια ωδή του Σιμωνίδη) 
Έπαινος της λακωνικότητας – Το απόφθεγμα του Πιττακού κίνητρο για τη συγγραφή της ωδής του Σιμωνίδη

Ο Σωκράτης επιχείρησε να ορίσει επακριβώς την αρετή (άλλωστε, το διδακτό της αποτελεί το θέμα της συζήτησης) και να αποδείξει ότι αυτή δεν διαφέρει ως προς την ουσία της από τη δικαιοσύνη, την οσιότητα, τη σωφροσύνη, την ανδρεία και τη σοφία, γεγονός που προκάλεσε την έντονη αντίδραση του Πρωταγόρα και λίγο έλειψε να οδηγήσει σε οριστική ρήξη τους δύο κεντρικούς συνομιλητές. Όταν ξανάρχισε η συζήτηση, ο σοφιστής θεώρησε αντιφατικά δύο χωρία μιας ωδής του Σιμωνίδη περί αρετής: εκείνο στο οποίο ο ποιητής ανέφερε ότι είναι δύσκολο να γίνει κάποιος αγαθός και εκείνο στο οποίο έψεγε τον Πιττακό τον Μυτιληναίο, που σε απόφθεγμά του υποστήριξε πως είναι δύσκολο να είναι κανείς αγαθός.


Ἐγὼ τοίνυν, ἦν δ’ ἐγώ, ἅ γέ μοι δοκεῖ περὶ τοῦ ᾄσματος
τούτου, πειράσομαι ὑμῖν διεξελθεῖν. φιλοσοφία γάρ ἐστιν
παλαιοτάτη τε καὶ πλείστη τῶν Ἑλλήνων ἐν Κρήτῃ τε καὶ
[342b] ἐν Λακεδαίμονι, καὶ σοφισταὶ πλεῖστοι γῆς ἐκεῖ εἰσιν· ἀλλ’
ἐξαρνοῦνται καὶ σχηματίζονται ἀμαθεῖς εἶναι, ἵνα μὴ κατά-
δηλοι ὦσιν ὅτι σοφίᾳ τῶν Ἑλλήνων περίεισιν, ὥσπερ οὓς
Πρωταγόρας ἔλεγε τοὺς σοφιστάς, ἀλλὰ δοκῶσιν τῷ μάχε-
σθαι καὶ ἀνδρείᾳ περιεῖναι, ἡγούμενοι, εἰ γνωσθεῖεν ᾧ
περίεισιν, πάντας τοῦτο ἀσκήσειν, τὴν σοφίαν. νῦν δὲ
ἀποκρυψάμενοι ἐκεῖνο ἐξηπατήκασιν τοὺς ἐν ταῖς πόλεσι
λακωνίζοντας, καὶ οἱ μὲν ὦτά τε κατάγνυνται μιμούμενοι
[342c] αὐτούς, καὶ ἱμάντας περιειλίττονται καὶ φιλογυμναστοῦσιν
καὶ βραχείας ἀναβολὰς φοροῦσιν, ὡς δὴ τούτοις κρατοῦντας
τῶν Ἑλλήνων τοὺς Λακεδαιμονίους· οἱ δὲ Λακεδαιμόνιοι,
ἐπειδὰν βούλωνται ἀνέδην τοῖς παρ’ αὑτοῖς συγγενέσθαι
σοφισταῖς καὶ ἤδη ἄχθωνται λάθρᾳ συγγιγνόμενοι, ξενη-
λασίας ποιούμενοι τῶν τε λακωνιζόντων τούτων καὶ ἐάν τις
ἄλλος ξένος ὢν ἐπιδημήσῃ, συγγίγνονται τοῖς σοφισταῖς
λανθάνοντες τοὺς ξένους, καὶ αὐτοὶ οὐδένα ἐῶσιν τῶν νέων
[342d] εἰς τὰς ἄλλας πόλεις ἐξιέναι, ὥσπερ οὐδὲ Κρῆτες, ἵνα μὴ
ἀπομανθάνωσιν ἃ αὐτοὶ διδάσκουσιν. εἰσὶν δὲ ἐν ταύταις
ταῖς πόλεσιν οὐ μόνον ἄνδρες ἐπὶ παιδεύσει μέγα φρονοῦν-
τες, ἀλλὰ καὶ γυναῖκες. γνοῖτε δ’ ἂν ὅτι ἐγὼ ταῦτα ἀληθῆ
λέγω καὶ Λακεδαιμόνιοι πρὸς φιλοσοφίαν καὶ λόγους ἄριστα
πεπαίδευνται, ὧδε· εἰ γὰρ ἐθέλει τις Λακεδαιμονίων τῷ
φαυλοτάτῳ συγγενέσθαι, τὰ μὲν πολλὰ ἐν τοῖς λόγοις εὑρή-
[342e] σει αὐτὸν φαῦλόν τινα φαινόμενον, ἔπειτα, ὅπου ἂν τύχῃ
τῶν λεγομένων, ἐνέβαλεν ῥῆμα ἄξιον λόγου βραχὺ καὶ
συνεστραμμένον ὥσπερ δεινὸς ἀκοντιστής, ὥστε φαίνεσθαι
τὸν προσδιαλεγόμενον παιδὸς μηδὲν βελτίω. τοῦτο οὖν
αὐτὸ καὶ τῶν νῦν εἰσὶν οἳ κατανενοήκασι καὶ τῶν πάλαι, ὅτι
τὸ λακωνίζειν πολὺ μᾶλλόν ἐστιν φιλοσοφεῖν ἢ φιλογυμνα-
στεῖν, εἰδότες ὅτι τοιαῦτα οἷόν τ’ εἶναι ῥήματα φθέγγεσθαι
[343a] τελέως πεπαιδευμένου ἐστὶν ἀνθρώπου. τούτων ἦν καὶ
Θαλῆς ὁ Μιλήσιος καὶ Πιττακὸς ὁ Μυτιληναῖος καὶ Βίας ὁ
Πριηνεὺς καὶ Σόλων ὁ ἡμέτερος καὶ Κλεόβουλος ὁ Λίνδιος
καὶ Μύσων ὁ Χηνεύς, καὶ ἕβδομος ἐν τούτοις ἐλέγετο Λακε-
δαιμόνιος Χίλων. οὗτοι πάντες ζηλωταὶ καὶ ἐρασταὶ καὶ
μαθηταὶ ἦσαν τῆς Λακεδαιμονίων παιδείας, καὶ καταμάθοι
ἄν τις αὐτῶν τὴν σοφίαν τοιαύτην οὖσαν, ῥήματα βραχέα
ἀξιομνημόνευτα ἑκάστῳ εἰρημένα· οὗτοι καὶ κοινῇ συνελ-
[343b] θόντες ἀπαρχὴν τῆς σοφίας ἀνέθεσαν τῷ Ἀπόλλωνι εἰς τὸν
νεὼν τὸν ἐν Δελφοῖς, γράψαντες ταῦτα ἃ δὴ πάντες
ὑμνοῦσιν, Γνῶθι σαυτόν καὶ Μηδὲν ἄγαν. τοῦ δὴ ἕνεκα
ταῦτα λέγω; ὅτι οὗτος ὁ τρόπος ἦν τῶν παλαιῶν τῆς φιλο-
σοφίας, βραχυλογία τις Λακωνική· καὶ δὴ καὶ τοῦ Πιττακοῦ
ἰδίᾳ περιεφέρετο τοῦτο τὸ ῥῆμα ἐγκωμιαζόμενον ὑπὸ τῶν
σοφῶν, τὸ Χαλεπὸν ἐσθλὸν ἔμμεναι ὁ οὖν Σιμωνίδης,
[343c] ἅτε φιλότιμος ὢν ἐπὶ σοφίᾳ, ἔγνω ὅτι εἰ καθέλοι τοῦτο τὸ
ῥῆμα ὥσπερ εὐδοκιμοῦντα ἀθλητὴν καὶ περιγένοιτο αὐτοῦ,
αὐτὸς εὐδοκιμήσει ἐν τοῖς τότε ἀνθρώποις. εἰς τοῦτο οὖν τὸ
ῥῆμα καὶ τούτου ἕνεκα τούτῳ ἐπιβουλεύων κολοῦσαι αὐτὸ
ἅπαν τὸ ᾆσμα πεποίηκεν, ὥς μοι φαίνεται.

***
Λοιπόν, θα προσπαθήσω να σας αναπτύξω τη γνώμη μου πάνω σ' αυτή την ωδή, είπα. Δηλαδή, από τις ελληνικές χώρες η φιλοσοφία πρωτοφάνηκε στην Κρήτη και στη Σπάρτη και εκεί είναι περισσότερο απλωμένη· σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου δεν βρίσκονται τόσοι σοφιστές όσοι εκεί. Μόνο που εκείνοι δεν το παραδέχονται και κάνουν τον αμόρφωτο, για να μη μάθει όλος ο κόσμος ότι εκείνο που τους κάνει ανώτερους από όλους τους Έλληνες είναι η σοφία (κάτι τέτοιο δεν κάνουν κι οι σοφιστές που μας έλεγε ο Πρωταγόρας;), και να μείνουμε με την εντύπωση ότι η πολεμικότητα και η αντρεία είναι που τους κάνει ανώτερους· κι αυτό, επειδή πιστεύουν ότι, αν οι άλλοι μάθουν τι είναι εκείνο που τους κάνει ανώτερους, όλοι θα επιδοθούν σ' αυτό, τη σοφία. Τώρα όμως, με το να κρατήσουν μυστικό εκείνο, ξεγέλασαν όσους στις άλλες πολιτείες λακωνίζουν· κι έτσι στην προσπάθειά τους να τους μιμηθούν άλλοι σχίζουν τ' αυτιά τους και τυλίγουν τα πόδια τους με λουριά και καταπιάνονται με τη γυμναστική και φορούν κοντά πανωφόρια, με τη σκέψη πως αυτά βέβαια είναι που κάνουν τους Λακεδαιμονίους πρώτους ανάμεσα στους Έλληνες. Οι Λακεδαιμόνιοι όμως, όταν θελήσουν να συζητήσουν ελεύθερα με τους σοφιστές του τόπου τους ―βαριούνται βλέπεις πια να συζητούν μαζί τους κρυφά― διώχνουν από τη χώρα τους τούς ξένους (και τους λακωνίζοντες που αναφέραμε και κάθε άλλον ξένο που βρίσκεται στη χώρα τους) και συζητούν με τους σοφιστές, χωρίς να τους παίρνουν είδηση οι ξένοι· κοντά σ' αυτά δεν αφήνουν κανέναν νέο να κινήσει για άλλη πόλη ―το ίδιο κάνουν και οι Κρήτες― για να μην ξεμάθει την αγωγή που πήρε στην πατρίδα του. Σ' αυτές λοιπόν τις πολιτείες δεν βρίσκονται μονάχα άντρες, αλλά και γυναίκες περήφανες για τη σοφία τους. Και για να καταλάβετε ότι τα λόγια μου αυτά είναι αληθινά και ότι οι Σπαρτιάτες έχουν πάρει την καλύτερη μόρφωση πάνω στη φιλοσοφία και τη ρητορική, σας λέω τούτο: αν θελήσει κανείς να συζητήσει με τον τελευταίο από τους Σπαρτιάτες, θα διαπιστώσει πως πάνω στα περισσότερα θέματα αυτός φαίνεται ένα τίποτε· στη συνέχεια όμως, σ' ένα οποιοδήποτε σημείο της συζήτησης, γυρνά και σου πετά ξαφνικά μια εντυπωσιακή φράση, σύντομη κι όλο νεύρο, σαν φοβερός ακοντιστής, έτσι που ο συνομιλητής του να φαίνεται κοντά του σαν μωρό παιδί, τίποτε περισσότερο. Αυτό το έχουν καταλάβει αρκετοί και από τους σημερινούς και από τους παλιούς, δηλαδή ότι καλύτερα λακωνίζει κανείς φιλοσοφώντας παρά ασκώντας τη γυμναστική, αφού παρατήρησαν ότι μόνο ένας άνθρωπος με τέλεια μόρφωση μπορεί να εκφράζεται με αυτόν τον τρόπο. Σ' αυτούς ανήκει κι ο Θαλής ο Μιλήσιος κι ο Πιττακός ο Μυτιληναίος κι ο Βίας από την Πριήνη κι ο Σόλων ο συμπολίτης μας κι ο Κλεόβουλος από την Λίνδο και ο Μύσων από τις Χηνές· έβδομον μαζί τους λογαριάζουν τον Χίλωνα τον Λακεδαιμόνιο. Όλοι αυτοί ήταν φανατικοί οπαδοί και εραστές και μαθητές της σπαρτιατικής παιδείας. Απόδειξη ότι κάτι τέτοιο ήταν η σοφία τους είναι οι σύντομες φράσεις, οι αξιομνημόνευτες που έχει πει ο καθένας τους και που, αφού συγκεντρώθηκαν όλοι αυτοί, τις έκαναν κοινό αφιέρωμα στον Απόλλωνα, στο ναό του στους Δελφούς, σαν τον πρώτο καρπό της σοφίας τους, χαράζοντας τα επιγράμματα που λέει και ξαναλέει όλος ο κόσμος: «γνώρισε τον εαυτό σου» και «μακριά από τις υπερβολές». Τώρα, για ποιο λόγο τα λέω αυτά; Γιατί τον παλιό καιρό μ' αυτόν τον τρόπο φιλοσοφούσαν: με σύντομες φράσεις, σαν τους Λάκωνες.

Έτσι και το ρητό αυτό του Πιττακού περνούσε από στόμα σε στόμα και το εκτιμούσαν ιδιαίτερα, και οι σοφοί το επαινούσαν, δηλαδή το «να 'ναι κανείς καλός είναι δύσκολο». Λοιπόν ο Σιμωνίδης, καθώς είχε τη φιλοδοξία να γίνει ξακουστός για τη σοφία του, έκανε τη σκέψη πως θ' αποχτούσε φήμη ανάμεσα στους ανθρώπους του καιρού του, αν έβαζε κάτω, σαν φημισμένον παλαιστή, αυτό το ρητό κι έβγαινε νικητής. Η γνώμη μου είναι ότι την ωδή αυτή ολόκληρη τη σύνθεσε γι' αυτή την αιτία και με στόχο του αυτό το ρητό: βάλθηκε να το ταπεινώσει.

Κυριακή 17 Μαρτίου 2024

Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία

1.5. Το διδακτικό έπος - Ησίοδος

Στο πρώτο του έργο, τη Θεογονία, ο Ησίοδος περιγράφει πώς οι Μούσες τον επισκέφτηκαν στις πλαγιές του Ελικώνα, όπου έβοσκε τα πρόβατά του, πώς έκοψαν και του δώσαν ένα «θαυμαστό κλαρί από δάφνη», πώς του χάρισαν «θεόπνευστη φωνή» να ανιστορεί «όσα θα γίνουν και όσα έγιναν» και του ανάθεσαν να εξυμνεί το γένος των αθάνατων θεών, με πρώτες και τελευταίες κάθε φορά τις ίδιες. Βιογραφικές πληροφορίες μάς παρέχει και το δεύτερο έπος, το Έργα και ημέρες. Μαθαίνουμε ότι ο ποιητής γεννήθηκε και έζησε σε άγονο τόπο, στην Άσκρα της Βοιωτίας.[1] Ο πατέρας του καταγόταν από την Κύμη της Αιολίας, επιχείρησε να πλουτίσει με το θαλασσινό εμπόριο, απότυχε και τελικά εγκαταστάθηκε στην Άσκρα ως αγρότης. Μετά τον θάνατό του, ο Ησίοδος διαφώνησε με τον αδελφό του, τον Πέρση, στη μοιρασιά των κτημάτων η διαφορά τους έφτασε στο δικαστήριο και ο Ησίοδος επιχείρησε με το δεύτερο έργο του, το Έργα και ημέρες, να νουθετήσει τόσο τον Πέρση όσο και τους άρχοντες που θα τους έκριναν.

Υπακούοντας στις θεϊκές εντολές, ο Ησίοδος ξεκινά τη Θεογονία με ένα μεγάλο ύμνο στις Μούσες και στη συνέχεια εκθέτει τη γενεαλογία των θεών από τις πρώτες αρχές (το Χάος, τη Γη, τα Τάρταρα και τον Έρωτα) ως την τελική επικράτηση των Ολύμπιων και τον καθορισμό της κοσμικής τάξης από τον αρχηγό τους, τον Δία. Η θεογονία, όπως περιγράφεται, αποτελεί συνάμα και κοσμογονία, καθώς πολλοί αρχαιοελληνικοί θεοί αντιστοιχούσαν σε φυσικά στοιχεία και φαινόμενα. Έτσι, για παράδειγμα, «από το Χάος γεννήθηκαν το Έρεβος και η μαύρη Νύχτα· και πάλι από τη Νύχτα γεννήθηκαν ο Αιθέρας και η Ημέρα» (123-4)· ή «η Τηθύς γέννησε τους ποταμούς: τον Νείλο και τον Αλφειό και τον Ηριδανό» (337-8). Στις γενεαλογίες εντάσσονται και θεότητες που εμείς θα τις θεωρούσαμε απλές προσωποποιήσεις, αλλά για τους αρχαίους αποτελούσαν θεϊκές οντότητες. Έτσι, για παράδειγμα, «η Στύγα, κόρη του Ωκεανού, γέννησε τον Ζήλο, τη Νίκη, το Κράτος [= Δύναμη] και τη Βία» (383-5) και «η Έριδα, κόρη της Νύχτας, τον Μόχθο, τη Λησμοσύνη, την Πείνα, τους Πόνους, τις Μάχες, τους Φόνους, τους Τσακωμούς, τις Κατηγόριες, τα Ψέματα» και άλλα κακά (226-32).

Στη συνέχεια της Θεογονίας ο Ησίοδος παρουσιάζει τις περιπτώσεις όπου θεές έσμιξαν με θνητούς και γέννησαν «παιδιά παρόμοια με θεούς» (π.χ. τον Αχιλλέα, γιο της Θέτιδας και του Πηλέα· τον Αινεία, γιο της Αφροδίτης και του Αγχίση κλπ.). Θα περιμέναμε να παρουσιαστούν και οι περιπτώσεις όπου ένας θεός έσμιξε με θνητή· και πραγματικά, δεν αποκλείεται ο Ησίοδος να είχε καλύψει και αυτό το θέμα, είτε ως άμεση, σήμερα χαμένη, συνέχεια της Θεογονίας είτε σε ένα ξεχωριστό έργο γνωστό στους νεότερους με τον τίτλο Γυναικών κατάλογος. Ωστόσο, τα αποσπάσματα που μας σώζονται είναι δύσκολο, μερικές φορές και αδύνατο, να αποδοθούν όλα στον Ησίοδο.[2]

Όσο και να βοηθήσουν οι Μούσες, δεν είναι εύκολο να εκθέσει κανείς με τάξη και συνέπεια τη γενεαλογία, τη φύση και τη δράση των θεών μιας θρησκείας σαν την αρχαία ελληνική. Ο ποιητής δεν έφτανε να διαθέτει φαντασία και συστηματική σκέψη· απαραίτητο ήταν να γνωρίζει και την παράδοση: τη ζωντανή θρησκευτική παράδοση που συνεχιζόταν στις δοξασίες και τη λατρεία της εποχής του, όσο και τη λογοτεχνική θεολογική παράδοση που είχαν διαμορφώσει προγενέστεροι του ποιητές - ποιητές όχι μόνο σαν τον Όμηρο αλλά και σαν αυτούς που αργότερα, στα αρχαϊκά χρόνια, θα κρύβονται πίσω από τις μυθικές μορφές του Ορφέα, του Μουσαίου κ.ά.

Στον συντηρητικό χώρο της Βοιωτίας και στη γειτονιά των Δελφών ο Ησίοδος είχε κάθε δυνατότητα να γνωρίσει και να μελετήσει την ελληνική θρησκευτική παράδοση σε βάθος. Πρέπει όμως να επισημάνουμε ότι στα έργα του συναντούμε και στοιχεία (μύθους, σχήματα, θέματα) που πιθανότατα προέρχονται από την Ανατολή.[3] Βέβαια, οι εμπορικές επαφές και οι πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους λαούς της ανατολικής Μεσογείου δεν έλειψαν ποτέ. Ανατολικά στοιχεία μπορεί να είχαν ενσωματωθεί στην ελλαδική παράδοση κιόλας από τα προελληνικά χρόνια, ή αργότερα στην εποχή των Μυκηναίων, ή και ακόμα αργότερα, μετά τη μετανάστευση ελληνικών πληθυσμών στη Μικρασία, απ᾽ όπου, θυμίζουμε, καταγόταν η οικογένεια του ποιητή.[4]

Τα Έργα και ημέρες έχουν ποικίλο περιεχόμενο. Ο ποιητής συστήνει στον αδελφό του μια φίλεργη και συμμαζεμένη αγροτική ζωή. Τις γενικόλογες βιοσοφικές συμβουλές συνοδεύουν αναλυτικές και συγκεκριμένες οδηγίες για τις αγροτικές εργασίες, την οικιακή οικονομία και άλλα ειδικά θέματα, ακόμα και τη ναυσιπλοΐα. Μαζί τους μια σειρά από ηθικές διδασκαλίες, μυθολογικές αφηγήσεις και ο πρώτος γνωστός μας αλληγορικός μύθος με ζώα. Στο τελευταίο μέρος του έπους (764-824) ο ποιητής απαριθμεί ποιες μέρες του μήνα έχουν ορίσει οι θεοί ως κατάλληλες ή ακατάλληλες για το ένα ή το άλλο έργο. Στον συνδυασμό τους όλα αυτά δίνουν την εντύπωση μιας ανέμελης συνειρμικής ακολουθίας· μόνο με πολλή προσοχή μπορεί κανείς να διακρίνει πίσω από τη φαινομενική αταξία έναν αδρό αρχαϊκό σχεδιασμό.

Ιδεολογικά προσέχουμε τη μεγάλη σημασία που έδωσε ο Ησίοδος στη θεϊκή δικαιοσύνη. Η θεά Δίκη είναι κόρη του Δία και της Θέμιδας, αδελφή της Ευνομίας και της Ειρήνης (Θεογονία 901-3)· καθισμένη δίπλα στον Δία, συνεργάζεται μαζί του να ανταμειφτούν όσοι τιμούν τη δικαιοσύνη και να τιμωρηθούν όσοι παραβαίνουν το δίκιο και αφήνουν μέσα τους να θεριέψει η ύβρη. Αξιοπρόσεκτος είναι και ο έπαινος της εργασίας («ντροπή δεν είναι η δουλειά· το καθησιό ντροπιάζει», Έργα 311), καθώς και η εικόνα της αρετής, που οι θεοί την τοποθέτησαν στο τέρμα ενός απότομου ανήφορου, και πρέπει πολύ να ιδρώσει ο άνθρωπος για να τη φτάσει (Έργα 289-92).

Η ποιητική δράση του Ησιόδου τοποθετείται γύρω στα 700 π.Χ. Εκεί, στη στροφή από την Ομηρική στην Αρχαϊκή εποχή, μας οδηγούν και η επική του γλώσσα, που κυμαίνεται ανάμεσα στην παραδοσιακή τυποποίηση και τη θεληματική ποικιλία, η διφορούμενη στάση του απέναντι στους βασιλιάδες, που πότε τους μεγαλύνει και πότε τους κατηγορεί, κ.ά. Ότι για τη σύνθεση των επών του χρησιμοποίησε τη γραφή πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο.
-------------------------
1. Στους στ. 650-5 μαθαίνουμε ότι μία μόνο φορά ταξίδεψε, από την Αυλίδα ως τη Χαλκίδα, να πάρει μέρος στους επιτάφιους μουσικούς αγώνες για τον Αμφιδάμαντα, όπου και νίκησε τον Όμηρο.

2. Το μεγαλύτερο, γνωστό με το όνομα Ἀσπὶς Ἡρακλέους, πρέπει να γράφτηκε τον 6ο π.Χ. αιώνα από έναν ποιητή που θέλησε να μιμηθεί τον Ησίοδο. Στον Ησίοδο αποδίδονται και μερικά άλλα, χαμένα σήμερα, έργα, όπως οι Χείρωνος Ὑποθῆκαι, η Ἀστρονομία, η Μελαμπόδεια, κλπ.

3. Ακόμα και η διδακτική ποίηση στο σύνολο της θα μπορούσε να έχει μεσανατολικές ρίζες. Από τη Μεσοποταμία και την Αίγυπτο μας είναι γνωστά διδακτικά ποιητικά έργα που ανάγονται στην τρίτη χιλιετία π.Χ.

4. Ο ασύμμετρα μεγάλος ύμνος στη θεά Εκάτη (Θεογονία 404-52) μας οδηγεί να υποψιαστούμε ότι από οικογενειακή παράδοση ο Ησίοδος τιμούσε ιδιαίτερα αυτή τη μικρασιατική θεά.

Η Ελληνική Αρχαιότητα: Πόλεμος - Πολιτική - Πολιτισμός 8. Η ύστερη αρχαιότητα

Επιλεγόμενα

Διατρέξαμε την ελληνική αρχαιότητα σε αναγκαστικά περιορισμένο χώρο. Η παρουσίαση χιλίων διακοσίων ετών ιστορίας σε ένα εγχειρίδιο είναι εκ των πραγμάτων σχηματική. Από το τέλος του 8ου προχριστιανικού αιώνα έως τον λήγοντα 4ο της νέας εποχής, πολλά πράγματα άλλαξαν στον αρχαίο κόσμο. Για να φανεί η εξέλιξη, έπρεπε να τονιστούν οι διαφορές. Ωστόσο, οι αλλαγές που επήλθαν στην εκτενή περίοδο που εξετάσαμε, όσο σημαντικές και αν ήταν, δεν μπορούν να συγκριθούν με τις ραγδαίες εξελίξεις, στην τεχνολογία και τη νοοτροπία, που γνώρισε ο κόσμος προσφάτως.

Ο αρχαίος κόσμος υπήρξε κόσμος παραδοσιακός, σχετικά σταθερός και αρκετά συντηρητικός. Σπανίως νέες ανακαλύψεις άλλαζαν τη ζωή των περισσότερων ανθρώπων και ακόμα σπανιότερα μπορούσαν να τροποποιήσουν τις αντιλήψεις τους. Η ελεγχόμενη χρήση της φωτιάς, η δημιουργία εργαλείων, η γεωργία και η εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου υπήρξαν καταλυτικές αλλαγές. Όλες όμως είχαν συντελεσθεί πολύ πριν από την περίοδο που εξετάσαμε.

Έως τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες μπορούσε κανείς να βρει στην ελληνική ύπαιθρο αγρότες και κτηνοτρόφους, αλιείς και τεχνίτες, μικροπωλητές και μετακινούμενους εμπόρους, των οποίων οι συνήθειες εργασίας και ο τρόπος ζωής δεν είχαν αλλάξει ιδιαίτερα από την εποχή του Ησιόδου: όργωναν τα χωράφια με ένα ζεύγος βοδιών· ξεχειμώνιαζαν τα αιγοπρόβατά τους στους κάμπους και τα μετέφεραν στα ορεινά το καλοκαίρι· χρησιμοποιούσαν βάρκες με ιστία και κουπιά· ψάρευαν με αγκίστρια και δίχτυα· πρόσεχαν καθημερινά τα σημάδια του καιρού· αντάλλασσαν τα προϊόντα τους συνήθως δίχως τη χρήση νομισμάτων· τρέφονταν καθημερινώς με αγροτικά και γαλακτοκομικά προϊόντα και σπανίως έτρωγαν κρέας· ύφαιναν μόνοι τους ρούχα, στρωσίδια και κλινοσκεπάσματα και κεντούσαν τις καλές τους φορεσιές· προστατεύονταν από τον φθόνο των συγχωριανών τους με μαγικές επικλήσεις, χειρονομίες και φυλακτά· έκαναν τάματα σε δύσκολες φάσεις της ζωής, τα οποία έσπευδαν να εκπληρώσουν με την πρώτη ευκαιρία· έβλεπαν τα αρσενικά παιδιά ως πλουτοπαραγωγικές μονάδες και θεωρούσαν τα κορίτσια δαπανηρά και εγγενώς εξαρτημένα όντα που έπρεπε να προικιστούν και να περάσουν από την επίβλεψη του πατέρα στην προστασία του συζύγου· μάθαιναν τα νέα προφορικώς από τους ξένους και τα διέδιδαν ο ένας στον άλλο· δεν γνώριζαν, οι περισσότεροι, γραφή ή ανάγνωση, αλλά θεωρούσαν καθήκον τη φιλοξενία· συχνά αυτοδικούσαν και ακόμη συχνότερα φιλονικούσαν μεταξύ τους· είχαν θρησκευτικά πανηγύρια και υπερφυσικούς προστάτες για τις κρίσιμες φάσεις της ζωής· μοιρολογούσαν τους συγγενείς τους σαν να μην πίστεψαν ποτέ στη χριστιανική ανάσταση και φαντάζονταν τον Άδη όπως περίπου τον περιγράφει ο Όμηρος. Ακολουθούσαν, με έναν λόγο, τα έθιμα και τις δοξασίες του τόπου τους δίχως να αναρωτιούνται για την αλήθεια ή την αξία τους. Ο κόσμος τους ήταν κλειστός και βραδύς. Ο δικός μας, ο σύγχρονος κόσμος, είναι ανοικτός και διαρκώς εξελισσόμενος. Τα νέα κυκλοφορούν γραπτώς με ασύλληπτη ταχύτητα, οι τηλεοπτικές και διαδικτυακές εικόνες μάς μεταφέρουν σε κάθε σημείο του πλανήτη, οι τεχνολογικές εφευρέσεις και εφαρμογές διαδέχονται η μία την άλλη. Μέσα στη διάρκεια μιας ζωής ο καθένας αναγκάζεται να ζήσει τις ζωές πολλών ανθρώπων.

Η μεγάλη τομή στη δυτική ιστορία (που έχει πλέον καταστεί παγκόσμια) ανιχνεύεται στη νεότερη εποχή με την επιστημονική επανάσταση και τη μαθηματικοποίηση της σκέψης. Η εκβιομηχάνιση της παραγωγής και η θυελλώδης ανάπτυξη της τεχνολογίας άλλαξαν συλλήβδην ήθη, έθιμα, πρακτικές και νοοτροπίες αιώνων. Συγκριτικά με τη μεγάλη αυτή τομή, η ασυνέχεια της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας με τον Μεσαίωνα, ανατολικό και δυτικό, είναι λιγότερο πρόδηλη.

Πίσω από τις μικροαλλαγές που επιφέρει κάθε νεότερη γενεά στις αντιλήψεις της προγενέστερης για τον κόσμο και πίσω από τις αναντίρρητα πολύ σημαντικότερες κοσμοθεωρητικές μεταλλάξεις που προκαλούν τα μεγάλα στρατιωτικά γεγονότα και οι πολιτικές επαναστάσεις κρύβεται μια ιστορία μακράς διάρκειας. Από την προοπτική του εξωτερικού παρατηρητή που βλέπει τις αδρές μόνο γραμμές της ιστορικής ροής, «μακρά διάρκεια» σημαίνει τη σχετικά ενιαία κοινωνική δομή, οικονομική οργάνωση και πνευματική συγκρότηση ενός χώρου για πολλούς αιώνες.

Κύριο μέλημα της αρχαϊκής εποχής υπήρξε η συγκρότηση αυτόνομων πόλεων. Η ιδιόμορφη αυτή κρατική οργάνωση δεν αναπτύχθηκε διαμιάς, ούτε είχε την ίδια πολιτειακή δομή σε όλους τους τόπους. Έδωσε ωστόσο καθαρά το στίγμα της πολιτικής αυτοσυνειδησίας των αρχαίων Ελλήνων. Στην κλασική εποχή η ἰσηγορία και η ἰσονομία επεκτάθηκαν με μια σημαντική διεύρυνση του σώματος των πολιτών.

Κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή η πολιτική ενότητα των Ελλήνων δεν υπήρξε ιδανικό ούτε των αρχόντων ούτε των αρχομένων. Οι πολίτες ήθελαν να ζουν ανεξάρτητοι και αυτόνομοι μέσα στα όρια της περιορισμένης δικής τους επικράτειας. Αν και οι Έλληνες αισθάνονταν ότι αποτελούν φυλετική, γλωσσική και θρησκευτική ενότητα με κοινή καταγωγή, κοινή γλώσσα και κοινές λατρευτικές συνήθειες, η ιδέα της πολιτικής ενοποίησης τούς ήταν ξένη και απεχθής. Το όραμα μιας πολιτικής συνομοσπονδίας Ελλήνων, μιας γενικευμένης συμμαχίας (που θα μπορούσε να θεωρηθεί προάγγελος της πολιτικής τους ενοποίησης) ήρθε ως αποτέλεσμα των ηγεμονικών τάσεων, αρχικώς της Σπάρτης και, στη συνέχεια, της ισχυροποιημένης Αθήνας. Μοναδικός τρόπος να επιτευχθεί ήταν, όπως φάνηκε, η βία και η επιβολή. Όμως η Αθήνα ηττήθηκε στον Πελοποννησιακό Πόλεμο και η Σπάρτη στάθηκε αδύναμη να αξιοποιήσει τη νίκη της.

Η πολιτική ενοποίηση των Ελλήνων (εκτός αυτών που κατοικούσαν στη Δύση) επιτεύχθηκε από τον Μακεδόνα βασιλιά Φίλιππο Β', και της Ανατολικής Μεσογείου, σχεδόν στο σύνολό της, από τον Μέγα Αλέξανδρο. Το περσικό όνειρο μιας οικουμενικής αυτοκρατορίας, όπως το περιγράφει ο Ηρόδοτος, δεν το ολοκλήρωσαν οι Διάδοχοι με τους σκληρούς πολέμους αναμεταξύ τους αλλά οι Ρωμαίοι. Η κατάκτηση της Ελλάδας από τη Ρώμη αποτελεί, με την έννοια αυτή, συνέχεια της επεκτατικής πολιτικής των Περσών και των Μακεδόνων κατά τον 5ο και 4ο αιώνα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αξίζει να αναρωτηθούμε τι διατηρήθηκε αναλλοίωτο και τι άλλαξε στη συγκρότηση του ελληνισμού.

Η τεχνολογία του πολέμου γνώρισε σημαντικές αλλαγές στην υπερχιλιετή αυτή ιστορία. Η οπλιτική φάλαγγα, η οργανική συμμετοχή του ιππικού στις μάχες, η μαζική αξιοποίηση των πελταστών, η λοξή φάλαγγα, η μακεδονική σάρισα, οι πολιορκητικές μηχανές και οι καταπέλτες, οι τριήρεις και τα πολεμικά πλοία με τις περισσότερες σειρές κουπιών, οι πολεμικοί ελέφαντες και η ρωμαϊκή λεγεώνα ήταν ορισμένες από τις πολλές βελτιωμένες μεθόδους για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση του εχθρού. Στον χώρο της πολιτικής η σημαντικότερη ίσως παρακαταθήκη της αρχαϊκής εποχής ήταν η κυριαρχία του νόμου, και της κλασικής εποχής η δημοκρατία και η ανάπτυξη της ρητορικής. Η τέχνη της πειθούς δεν χάθηκε, όταν περιορίστηκαν οι συνθήκες πολιτικής ελευθερίας που την είχαν καταστήσει απαραίτητο όπλο όποιου ήθελε να έχει δημόσιο λόγο. Αντιθέτως μάλιστα: η επιμέλεια της γλώσσας και η εκφραστική δεινότητα θεωρήθηκαν διακριτικά γνωρίσματα του ελληνικού τρόπου αντίληψης των πραγμάτων και διαδόθηκαν σε τομείς άσχετους με την πολιτική.

Στον χώρο του υψηλού πολιτισμού η ανάπτυξη της φιλοσοφίας και της επιστήμης, της ποίησης και της τέχνης υποδήλωνε τη χαρακτηριστικά ελληνική αναζήτηση του ωραίου και του αληθινού μέσα στο έλλογο και το τεχνήεν. Η σημαντικότερη ωστόσο τεχνολογική αλλαγή που πέτυχε η ελληνική αρχαιότητα ήταν μάλλον η εφεύρεση της φωνητικής γραφής και η σταδιακή διάδοση του αλφαβητισμού. Ο γραπτός λόγος συμπλήρωσε τον προφορικό ως μέσο διάδοσης της γνώσης, ιδίως της εξειδικευμένης (επιστημονικής, φιλοσοφικής και φιλολογικής), και οι αρχαίες κοινωνίες προετοιμάστηκαν για να δεξιωθούν μία από κάθε άποψη σημαντικότατη αλλαγή: την πρώτη θρησκεία του Βιβλίου που έμελλε να αποκτήσει οικουμενική εμβέλεια.

Ο χριστιανισμός ήταν ασφαλώς η πιο ακραία μορφή θρησκείας που βασιζόταν στον γραπτό λόγο. Ιερές γραφές υπήρχαν σε όλους τους πολιτισμούς της Μεσογείου και της Ανατολής. Όμως μόνο με τον χριστιανισμό ο λόγος που καταγράφηκε σε ένα βιβλίο, ή μάλλον σε μια συλλογή βιβλίων, τη Βίβλον, απέκτησε τον χαρακτήρα της αναλλοίωτης αλήθειας, με την οποία έπρεπε ιδεωδώς να εναρμονίζονται οι ζωές των ανθρώπων. Ο αποκαλυπτικός γραπτός λόγος του χριστιανισμού υπήρξε το κοινό σημείο αναφοράς και το αυθεντικό μέτρο ορθότητας συμπεριφορών και πεποιθήσεων για τα μέλη της νέας θρησκείας που άρχισε να εξαπλώνεται στην οικουμένη. Η εξέλιξη αυτή θα ήταν αδύνατη χωρίς την ανάπτυξη της συγκριτικά εύκολης στην εκμάθηση αλφαβητικής γραφής και χωρίς τη διάδοση της σημασίας του γραπτού λόγου σε ευρύτατα στρώματα του πληθυσμού.

Με τον χριστιανισμό η θρησκευτικότητα αυτονομήθηκε από την υπόλοιπη κοινωνική και πολιτική ζωή των ανθρώπων και συχνά αντιπαρατέθηκε σε αυτήν. Οι χριστιανοί ανέπτυξαν μια αλλοκοσμική και εσχατολογική στάση σε ευθεία αντίθεση με την ενδοκοσμικότητα των άλλων μορφών λατρείας που είχε γνωρίσει ο αρχαίος κόσμος. Με αυτή την έννοια, ο χριστιανισμός υπήρξε ίσως η πρώτη αυτόνομη θρησκεία. Κανένα εθνικό, φυλετικό, κοινωνικό ή μορφωτικό στοιχείο δεν εμπόδιζε κάποιον να γίνει χριστιανός, αν το επιθυμούσε, αλλά και κανένα στοιχείο καταγωγής ή παράδοσης δεν μπορούσε, θεωρητικά τουλάχιστον, να συνδυαστεί με αυτή τη νέα ιδιότητα. Με τον χριστιανισμό ο άνθρωπος απογυμνώθηκε από τις παραδόσεις και έγινε το κέντρο του κόσμου και το κύριο μέλημα του Θεού. Αντί να αναζητεί πλέον εκείνος το αναλλοίωτο και αμετάβλητο θείο στοιχείο (είτε στη φύση είτε στο εσώτερο της ψυχής του), σε μια πορεία εξύψωσης και υπέρβασης των θνητών ορίων που πολλοί Έλληνες ονόμαζαν ἔρωτα, ο Θεός και οι αντιπρόσωποι του Θεού στη γη ήταν τώρα αυτοί που μεριμνούσαν για την ανθρώπινη σωτηρία με μια χαρακτηριστική σύγκλιση προς την αδυναμία (ἔλεος, εὐσπλαγχνία, ἀγάπη). Η ενεργητική αυτή εμπλοκή του ενός και μόνου αληθινού Θεού στον κόσμο δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την αδιαλλαξία των χριστιανών και τη μισαλλοδοξία τους προς τις κοινές λατρευτικές συνήθειες των λαών της ρωμαϊκής οικουμένης. Η επιβολή του χριστιανισμού, στον ύστερο 4ο αιώνα, ως της μόνης αποδεκτής θρησκείας για όλες τις εθνικές ομάδες και όλες τις φυλές της αυτοκρατορίας (με μια μικρή ανοχή προς τον ιουδαϊσμό) σήμαινε την περιθωριοποίηση και σταδιακή εξάλειψη της κοινής λατρείας, των κοινών θεών και των κοινών δοξασιών των Ελλήνων. Η εσχατολογική προοπτική άρχισε να θριαμβεύει έναντι της φυσικής ἀρετῆς.

Από αξιολογικά ουδέτερο φυλετικό όνομα που ήταν αρχικώς, η λέξη Ἕλλην μετατράπηκε, κατά τον 5ο αιώνα π.Χ., σε σημασιολογικώς φορτισμένο (με θετικό πρόσημο) όρο, ο οποίος δήλωνε τον λαό που αγαπούσε την πολιτική ελευθερία, δεν ανεχόταν τις τυραννίες και βρισκόταν στους αντίποδες του ασιατικού απολυταρχισμού. Κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. η λέξη πήρε την επίσης θετική σημασία του πολιτιστικά προηγμένου και καλλιεργημένου ανθρώπου, του πεπαιδευμένου. Η σημασία αυτή διατηρήθηκε για πολλούς αιώνες. Όταν όμως εγκαινιάστηκε ο διάλογος των χριστιανών με την καθεστηκυία τάξη της Ρώμης κατά τον 2ο αιώνα, η λέξη Ἕλλην, από θετική που ήταν έως τότε, πήρε την αρνητική σημασία του ειδωλολάτρη και αυτού που αγνοεί την αλήθεια του ευαγγελίου.

Από τα τρία ιδεολογικά κριτήρια της ηροδότειας διάκρισης των Ελλήνων, το πρώτο, το ὅμαιμον, χάθηκε μέσα στις εκτενείς επικράτειες της Ανατολής με τις άλλοτε επιβεβλημένες και άλλοτε εκούσιες επιγαμίες, ενώ το δεύτερο, το ὁμόγλωσσον, έδωσε τη δυνατότητα να θεωρηθούν Έλληνες όλοι όσοι μεταχειρίζονταν σωστά την ελληνική, ιδιαιτέρως με την εδραίωση του Αττικισμου. Το τρίτο στοιχείο της αναγνώρισης, που θα μπορούσε να ονομαστεί «ομόδοξον» ή «ομόθρησκον», αγκάλιασε αρχικώς τον κόσμο της Ανατολής και αγκαλιάστηκε από αυτόν. Με γλώσσα κοινή και θρησκευτικές πρακτικές που ρίζωναν στο ίδιο πνευματικό υπέδαφος και εξαγίαζαν τη ζωή και τη φύση στο σύνολό της (ακόμη και στις μυστηριακές δοξασίες), το διευρυμένο ἑλληνικόν έγινε η συνιστώσα εκείνη του εν πολλοίς κοινού πολιτισμού της Ανατολικής Μεσογείου που παρείχε λογική διάρθρωση των κοινών εμπειριών και ικανοποιούσε τον νου. Όμως με τον χριστιανισμό ο κοινός αυτός κόσμος κλονίστηκε σε σημαντικό βαθμό. Έτσι, ακόμη και αν η Ανατολική Μεσόγειος εξακολουθούσε να χρησιμοποιεί την ελληνική γλώσσα, ακόμη και αν οι επιμειξίες με αλλοεθνείς στον χώρο της κυρίως Ελλάδας ήταν περιορισμένες και η όποια φυλετική καθαρότητα των κατοίκων σχετικά ανέπαφη, το γεγονός ότι βρέθηκαν εκτός νομιμότητας «τα κοινά ιδρύματα των θεών και οι κοινές θυσίες» υποδεικνύει αντίστοιχη αλλαγή στα ὁμότροπα ἤθη. Η αλλαγή αυτή δεν ήταν ούτε ξαφνική ούτε ραγδαία. Ήταν όμως τέτοιας λογής και τόσης έκτασης ώστε δικαιολογεί την περάτωση της αφήγησής μας. Εφεξής, οι όποιες αρχαιοελληνικές επιβιώσεις ή αναβιώσεις ήταν αναμενόμενο να εμβολιάζονται στο σώμα του χριστιανισμού και με διαδοχικές αναγεννήσεις να το μεταλλάσσουν, αλλά να μην έχουν πλέον μια αυτόνομη, δική τους ζωή. Οι τρόποι με τους οποίους οι επιβιώσεις αυτές μετάλλαξαν τον ίδιο τον βάρβαρο χριστιανισμό είναι μια άλλη ιστορία.

Χρονολόγιο

776Πρώτη καταγραφή νικητών στους Ολυμπιακούς Αγώνες.
περ. 750Τα πρώτα δείγματα φωνητικής γραφής στην Ελλάδα.
περ. 735-715Α’ Μεσσηνιακός Πόλεμος.
περ. 730Σύνθεση της Ιλιάδας.
μετά το 700Σύνθεση της Οδύσσειας. Ο Ησίοδος συνθέτει τα έπη του.
πρώιμ. 7ος αι.Πόλεμος για το Ληλάντιο πεδίο.
669Στη μάχη των Υσιών οι Αργείοι ταπεινώνουν τους Σπαρτιάτες.
μέσον 7ου αι.Β’ Μεσσηνιακός Πόλεμος. Ο Κύψελος τύραννος της Κορίνθου.
648Έκλειψη ηλίου που μνημονεύει ο Αρχίλοχος
περ. 630Αποικισμός της Κυρήνης.
τέλος 7ου αι.Ο Πιττακός αἰσυμνήτης στη Μυτιλήνη
περ. 600Ίδρυση της Μασσαλίας. Ο Κλεισθένης τύραννος της Σικυώνας.
594/3Ο Σόλων άρχων στην Αθήνα.
587Κατάκτηση του Βασιλείου του Ιούδα από τον Βαβυλώνιο βασιλιά Ναβουχοδονόσορα και καταστροφή του Ναού. Μετοικεσία Βαβυλώνος.
582Οι πρώτοι Πυθικοί Αγώνες.
561-528/7Ο Πεισίστρατος τύραννος της Αθήνας (με διαλείμματα).
560-546Ο Κροίσος βασιλιάς των Λυδών.
557-530Ο Κύρος Β’ (ο Μέγας) βασιλιάς των Περσών.
περ. 550Ακμάζει ο Αναξίμανδρος.
546Ο Κύρος Β’ νικά τον Κροίσο.
μετά το 544Ο Πολυκράτης τύραννος της Σάμου.
ύστερ. 6ος αι.Ακμάζει ο Πυθαγόρας.
540Κατάληψη της Ιωνίας από τους Πέρσες.
περ. 540Ο Λύγδαμης τύραννος της Νάξου.
περ. 535Ναυμαχία Φωκαέων και Ετρούσκων-Τυρρηνών.
530-522Ο Καμβύσης Β’ βασιλιάς των Περσών.
525Ο Καμβύσης Β’ κατακτά την Αίγυπτο.
περ. 525Πόλεμος Κυμαίων και Ετρούσκων.
522Ο Πολυκράτης βασανίζεται και θανατώνεται.
522-486Ο Δαρείος Α’ βασιλιάς των Περσών.
514Δολοφονία του Ιππάρχου.
510Εκδίωξη του Ιππία από την Αθήνα.
508/7Μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη.
περ. 500Ακμάζει ο Ηράκλειτος.
499Οι Πέρσες και ο Αρισταγόρας εναντίον της Νάξου. Αρχή της ιωνικής εξέγερσης.
498Οι Ίωνες καταλαμβάνουν τις Σάρδεις.
494Ναυμαχία στη Λάδη. Καταστολή της ιωνικής εξέγερσης. Καταστροφή της Μιλήτου. Νίκη των Σπαρτιατών επί του Άργους στη Σήπεια.
493Διδάσκεται η Μιλήτου ἅλωσις του Φρυνίχου.
492Πρώτη εκστρατεία των Περσών εναντίον της Ελλάδας. Καταστροφή του στόλου τους στον Άθω.
491Η Αθήνα και η Αίγινα σε πόλεμο.
490Εκστρατεία του Δάτη και του Αρταφέρνη εναντίον της Ερέτριας και της Αθήνας. Μάχη του Μαραθώνα.
487Πρώτος οστρακισμός και κλήρωση των αρχόντων στην Αθήνα.
486-465Ο Ξέρξης Α’ βασιλιάς των Περσών.
480Μάχη των Θερμοπυλών. Ναυμαχίες στο Αρτεμίσιο και τη Σαλαμίνα. Ναυμαχία της Ιμέρας.
479Μάχες στις Πλαταιές και τη Μυκάλη.
478Έναρξη της Α’ Αθηναϊκής Συμμαχίας (Συμμαχία της Δήλου).
476Βραβεύονται οι Φοίνισσες του Φρυνίχου.
474Ο Ιέρων νικά τους Ετρούσκους σε ναυμαχία έξω από την Κύμη.
472Διδάσκονται οι Πέρσες του Αισχύλου με χορηγό τον Περικλή.
μετά το 470Ο Κίμων νικά τους Πέρσες στις εκβολές του Ευρυμέδοντα.
περ. 465-458Γ’ Μεσσηνιακός Πόλεμος.
465-424Ο Αρταξέρξης Α’ βασιλιάς των Περσών.
462Μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη. Περιορισμός της εξουσίας του Αρείου Πάγου.
461Οστρακισμός του Κίμωνα. Δολοφονία του Εφιάλτη.
457Εκλογή Αθηναίων αρχόντων και από την τάξη των ζευγιτών.
455Πεθαίνει ο Αισχύλος.
454Το κοινό ταμείο της Συμμαχίας μεταφέρεται από τη Δήλο στην Αθήνα.
451Εξέγερση Δουκέτιου στη Σικελία.
περ. 450/40-413Ο Περδίκκας Β’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
447-432Οικοδόμηση του Παρθενώνα.
436-432Οικοδόμηση των Προπυλαίων.
431-421Πρώτη περίοδος του Πελοποννησιακού Πολέμου (Αρχιδάμειος Πόλεμος).
431-425Ο Ηρόδοτος γράφει τις Ιστορίες του.
429Πεθαίνει ο Περικλής.
427Ο Γοργίας στην Αθήνα.
427-424Οικοδόμηση του ναού της Αθηνάς Νίκης.
425Αθηναϊκή νίκη εναντίον των Σπαρτιατών στη Σφακτηρία.
423Διδάσκονται για πρώτη φορά οι Νεφέλες του Αριστοφάνη.
423-404Ο Δαρείος Β’ βασιλιάς των Περσών.
422Ο Κλέων και ο Βρασίδας σκοτώνονται στην Αμφίπολη.
421Διδάσκεται η Ειρήνη του Αριστοφάνη.
421-414Η Νικίειος Ειρήνη διακόπτει τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.
περ. 421-406Οικοδόμηση του Ερεχθείου.
417Τελευταίος οστρακισμός στην Αθήνα. Οι Αθηναίοι υποτάσσουν την ουδέτερη Μήλο.
415-413Σικελική εκστρατεία.
περ. 415Διδάσκονται οι Τρωάδες του Ευριπίδη.
413-404Δεκελεικός Πόλεμος.
413-399Ο Αρχέλαος βασιλιάς της Μακεδονίας.
ύστερ. 5ος αι.Ο Θουκυδίδης γράφει την ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου.
411Ανατροπή της δημοκρατίας στην Αθήνα. Τυραννία των Τετρακοσίων.
μετά το 408Ο Ευριπίδης γράφει τις τελευταίες τραγωδίες του στην αυλή του Αρχελάου.
406Οι Αθηναίοι νικούν τους Σπαρτιάτες στη ναυμαχία των Αργινουσών. Πεθαίνουν ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης.
405Ο Λύσανδρος συντρίβει τους Αθηναίους σε ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς. Ο Διονύσιος Α’ τύραννος των Συρακουσών.
404Παράδοση της Αθήνας. Τριάκοντα τύραννοι.
404-359Ο Αρταξέρξης Β’ Μνήμων βασιλιάς των Περσών.
401Κύρου Ανάβασις. Μάχη στα Κούναξα και θάνατος του Κύρου του νεότερου.
399Καταδίκη και θάνατος του Σωκράτη.
396Ο βασιλιάς της Σπάρτης Αγησίλαος Β’ αναλαμβάνει αγώνα εναντίον των Περσών στη Μικρά Ασία.
394Ήττα των Σπαρτιατών στη ναυμαχία της Κνίδου και νίκη στη μάχη της Κορώνειας. Ο Ξενοφών επιστρέφει στην Ελλάδα.
393Ο Κόνων επιστρέφει στην Αθήνα.
393-370Ο Αμύντας Γ’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
περ. 388Ο Πλάτων ιδρύει την Ακαδημία.
386Ειρήνη του Βασιλιά.
380Ο Ισοκράτης γράφει τον Πανηγυρικό.
377Ίδρυση της Β’ Αθηναϊκής Συμμαχίας.
376Νίκες των Αθηναίων εναντίον των Σπαρτιατών σε ναυμαχίες στη Νάξο και τη Λευκάδα.
περ. 375Ο Πλάτων γράφει την Πολιτεία.
371Οι Θηβαίοι Επαμεινώνδας και Πελοπίδας ταπεινώνουν τους Σπαρτιάτες στη μάχη των Λεύκτρων.
370Εκστρατεία του Επαμεινώνδα στην Πελοπόννησο.
370-368/9Ο Αλέξανδρος Β’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
367Ο Διονύσιος Α’ βραβεύεται στα Λήναια.
367-357, 346-344Διονύσιος Β’ των Συρακουσών.
367Ο Πελοπίδας στα Σούσα.
367-365Ο Πλάτων στη Σικελία.
περ. 365Ο Αριστοτέλης εγκαθίσταται στην Αθήνα για σπουδές.
365-360Ο Περδίκκας Γ’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
364Πεθαίνει ο Πελοπίδας.
362Ο Επαμεινώνδας νικά τους Σπαρτιάτες στη μάχη της Μαντίνειας και σκοτώνεται. Ο γιος του Ξενοφώντα Γρύλλος σκοτώνεται πολεμώντας με την αθηναϊκή παράταξη.
περ. 362Ο Ξενοφών ολοκληρώνει τα Ελληνικά του.
361-360Ο Πλάτων και πάλι στη Σικελία.
360Πεθαίνει ο Αγησίλαος Β’.
360-336Ο Φίλιππος Β’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
359-338Ο Αρταξέρξης Γ’ Ώχος βασιλιάς των Περσών.
357Ο Φίλιππος Β’ καταλαμβάνει την Αμφίπολη.
357-346Γ’ Ιερός Πόλεμος.
353Ο Ισοκράτης γράφει τον Περὶ ἀντιδόσεως λόγο.
349Ο Φίλιππος Β’ καταλαμβάνει την Όλυνθο.
347Πεθαίνει ο Πλάτων.
346Η ειρήνη του Φιλοκράτη μεταξύ των Αθηναίων και του Φιλίππου Β’.
344Ο Τιμολέων στη Σικελία.
341Ο Δημοσθένης γράφει τους Γ’ και Δ’ Φιλιππικούς.
ύστερ. 4ος αι.Ακμάζει ο Μένανδρος και η Νέα Κωμωδία.
340Ο Φίλιππος Β’ πολιορκεί την Πέρινθο.
339Ο Ισοκράτης γράφει τον Παναθηναϊκό.
338Μάχη της Χαιρώνειας. Πεθαίνουν ο Τιμολέων και ο βασιλιάς της Σπάρτης Αρχίδαμος Γ’. Πεθαίνει ο Ισοκράτης.
338-335Ο Αρσής βασιλιάς των Περσών.
337Συνέδριο της Κορίνθου. Ο Φίλιππος Β’ ἡγεμών και στρατηγός αὐτοκράτωρ.
336Ο Άτταλος και ο Παρμενίων αρχίζουν επιχειρήσεις στη Μικρά Ασία εναντίον των Περσών. Δολοφονείται ο Φίλιππος Β’.
336-323Ο Αλέξανδρος Γ’ (ο Μέγας) βασιλιάς της Μακεδονίας.
335Ο Αλέξανδρος Γ’ κυριεύει και καταστρέφει τη Θήβα.
335-330Ο Δαρείος Γ’ Αρτασάτα (Κοδομαννός) βασιλιάς των Περσών.
335Ο Αριστοτέλης ιδρύει το Λύκειο.
334Ο Αλέξανδρος Γ’ περνά στην Ασία. Μάχη στον Γρανικό ποταμό.
333Πεθαίνει ο Μέμνων. Μάχη στην Ισσό.
332Κατάληψη και καταστροφή της Τύρου και της Γάζας.
331Κατάληψη της Αιγύπτου χωρίς μάχη και ίδρυση της Αλεξάνδρειας. Μάχη στα Γαυγάμηλα. Εξέγερση των Πελοποννησίων και καταστολή της.
330Ο Αλέξανδρος Γ’ εισέρχεται στη Βαβυλώνα και πυρπολεί την Περσέπολη. Δολοφονία του Δαρείου Γ’. Δολοφονία Παρμενίωνα και εκτέλεση Φιλώτα. Ο Δημοσθένης εκφωνεί τον Περὶ τοῦ στεφάνου λόγο.
328Φόνος του Κλείτου.
327Εκτέλεση του Καλλισθένη.
326Ο Αλέξανδρος Γ’ στον Ινδό ποταμό. Μάχη με τον Πώρο.
325Επιστροφή στη Βαβυλώνα μέσα από τη Γαδρωσία.
324Πεθαίνει ο Ηφαιστίων. Πεθαίνει ο Διογένης ο Κυνικός.
323Πεθαίνει ο Αλέξανδρος Γ’. Πρώτος διαμερισμός της αυτοκρατορίας από τους Διαδόχους.
323-322Ελληνικός ή Λαμιακός Πόλεμος.
322Αυτοκτονεί ο Δημοσθένης και πεθαίνει ο Αριστοτέλης.
320Πρώτος Πόλεμος των Διαδόχων. Θάνατος του Περδίκκα. Νέα συμφωνία των διαδόχων στον Τριπαράδεισο.
319-315Δεύτερος Πόλεμος των Διαδόχων.
317-289Ο Αγαθοκλής τύραννος των Συρακουσών.
314-311Τρίτος Πόλεμος των Διαδόχων.
307Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής απελευθερώνει την Αθήνα.
306Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής καταλαμβάνει την Κύπρο. Ο Αντίγονος ο Μονόφθαλμος και ο Δημήτριος αυτοαναγορεύονται βασιλείς. Παρομοίως αμέσως μετά ο Πτολεμαίος, ο Λυσίμαχος, ο Σέλευκος και ο Κάσσανδρος. Ο Επίκουρος ιδρύει τον Κήπο.
305Ο Δημήτριος πολιορκεί ανεπιτυχώς τη Ρόδο.
303-301Τέταρτος Πόλεμος των Διαδόχων. Μάχη της Ιψού και θάνατος του Αντίγονου του Μονόφθαλμου.
περ. 300Ο Ζήνων από το Κίτιο ιδρύει τη Στοά.
297Πεθαίνει ο Κάσσανδρος.
294-287Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής βασιλιάς της Μακεδονίας.
287Ο Πύρρος νικά τον Δημήτριο τον Πολιορκητή.
285Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής αιχμάλωτος του Σέλευκου Α’.
μετά το 285Ίδρυση του Μουσείου και της Βιβλιοθήκης στην Αλεξάνδρεια.
283Πεθαίνει ο Πτολεμαίος Α’ ο Σωτήρ.
281Μάχη στο Κουροπέδι. Πεθαίνουν ο Λυσίμαχος και ο Σέλευκος Α’.
280Ο Πύρρος περνά στην Ιταλία και πολεμά εναντίον των Ρωμαίων.
279Οι Κέλτες (Γαλάτες) εισβάλλουν στην Ελλάδα.
278Ο Πύρρος στη Σικελία πολεμά εναντίον των Καρχηδονίων.
276-239Ο Αντίγονος Γονατάς αντιμετωπίζει επιτυχώς τους Κέλτες και γίνεται βασιλιάς της Μακεδονίας.
275-271Πρώτος Συριακός Πόλεμος.
272Ο Πύρρος σκοτώνεται πολεμώντας στην Πελοπόννησο. Οι Ρωμαίοι κατακτούν τον Τάραντα.
270Πεθαίνει ο Επίκουρος.
270-215Ο Ιέρων Β’ βασιλιάς των Συρακουσών.
268-261Χρεμωνίδειος Πόλεμος. Ο Αντίγονος Γονατάς επιβάλλεται στη Σπάρτη και την Αθήνα.
264Οι Ρωμαίοι διαβαίνουν τη θάλασσα και αρχίζουν επιχειρήσεις πέρα από την Ιταλία.
264-241Α’ Καρχηδονιακός Πόλεμος.
263Πεθαίνει ο Ζήνων από το Κίτιο.
260-253Β’ Συριακός Πόλεμος.
251Ο Άρατος απελευθερώνει τη Σικυώνα.
251-246Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος διευθυντής της αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης. Τον διαδέχεται ο Ερατοσθένης.
246-241Γ’ Συριακός ή Λαοδίκειος Πόλεμος.
243Ο Άρατος καταλαμβάνει τον Ακροκόρινθο.
241Εκτέλεση του μεταρρυθμιστή βασιλιά της Σπάρτης Άγη Δ’. Οι Ρωμαίοι εκδιώκουν τους Καρχηδονίους από τη Σικελία.
239-229Ο Δημήτριος Β’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
περ. 230Πεθαίνει ο μαθηματικός και αστρονόμος Αρίσταρχος ο Σάμιος.
229-222Κλεομενικός Πόλεμος.
229-221Ο Αντίγονος Δώσων βασιλιάς της Μακεδονίας.
228Οι Ρωμαίοι μετέχουν στα Ίσθμια.
222Η Ελληνική Συμμαχία κατατροπώνει τον στρατό του Κλεομένη Γ’ στη μάχη της Σελλασίας.
221-179Ο Φίλιππος Ε’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
220-217Συμμαχικός Πόλεμος. Οι Μακεδόνες και οι Αχαιοί εναντίον των Αιτωλών και των Σπαρτιατών. Καταστροφή της Θήβας.
219-217Δ’ Συριακός Πόλεμος.
218-201Β’ Καρχηδονιακός ή Αννιβαϊκός Πόλεμος.
217Ήττα του Αντίοχου Γ’ από τον Πτολεμαίο Δ’ στη μάχη της Ραφίας. Συμφωνία της Ναυπάκτου μεταξύ των Αιτωλών και του Φιλίππου Ε’.
216Ο Αννίβας κατατροπώνει τους Ρωμαίους στις Κάννες.
215-205Α’ Μακεδονικός Πόλεμος.
213Πεθαίνει ο Άρατος.
212Ο Αντίοχος Γ’ (ο Μέγας) αρχίζει την ἀνάβασιν στις ανατολικές επαρχίες του βασιλείου του. Κατάληψη Συρακουσών από τους Ρωμαίους. Σκοτώνεται ο Αρχιμήδης.
207-192Ο μεταρρυθμιστής Νάβης βασιλιάς της Σπάρτης.
205Ειρήνη της Φοινίκης ανάμεσα στους Ρωμαίους και τον Φίλιππο Ε’.
202Συντριβή των Καρχηδονίων στη μάχη της Ζάμας. Ε’ Συριακός Πόλεμος.
202-197Β’ Μακεδόνικος Πόλεμος.
197Ο Τίτος Κοΐντιος Φλαμινίνος συντρίβει τον Φίλιππο Ε’ στις Κυνός Κεφαλές.
196Ο Τίτος Κοΐντιος Φλαμινίνος διακηρύσσει την ελευθερία των Ελλήνων στα Ίσθμια. 
195Ο Αννίβας σύμβουλος του Αντίοχου Γ’.
192Ο Αντίοχος Γ’ στην Ελλάδα.
191Ήττα του Αντίοχου Γ’ στη μάχη των Θερμοπυλών.
189Ήττα του Αντίοχου Γ’ στη μάχη της Μαγνησίας.
188Ειρήνη της Απάμειας. Ο Αντίοχος Γ’ εγκαταλείπει τη Μικρά Ασία.
187Δολοφονία του Αντίοχου Γ’.
183Αυτοκτονεί ο Αννίβας και πεθαίνει ο Φιλοποίμην. Την τέφρα του μεταφέρει ο Πολύβιος.
179-168Ο Περσέας βασιλιάς της Μακεδονίας.
175-164Ο Αντίοχος Δ’ ο Επιφανής βασιλιάς των Σελευκιδών.
171-168Γ’ Μακεδονικός Πόλεμος. ΣΤ’ Συριακός Πόλεμος.
168Μάχη της Πύδνας. Ο Αιμίλιος Παύλος νικά τον Περσέα και βάζει τέλος στο μακεδονικό βασίλειο. Ο Αντίοχος Δ’ ο Επιφανής ταπεινώνεται από τους Ρωμαίους στην Αλεξάνδρεια. Ο Πολύβιος όμηρος στη Ρώμη.
167Βεβήλωση του Ναού του Σολομώντα από τον Αντίοχο Δ’ τον Επιφανή.
166Ο Περσέας πεθαίνει αιχμάλωτος στη Ρώμη. Εξέγερση των Μακκαβαίων στην Παλαιστίνη.
164Αποκατάσταση του Ναού του Σολομώντα. Θάνατος του Αντίοχου Δ’ του Επιφανή.
149-148Εξέγερση και συντριβή του Ανδρίσκου. Η Μακεδονία γίνεται ρωμαϊκή επαρχία.
149-146Γ’ Καρχηδονιακός Πόλεμος.
146Ο Πόπλιος Κορνήλιος Σκιπίων Αιμιλιανός παραδίδει την Καρχηδόνα στις φλόγες. Ο Λεύκιος Μόμμιος καταστρέφει και λεηλατεί την Κόρινθο.
133Ο Άτταλος Γ’ κληροδοτεί το Πέργαμο στη Ρώμη.
129Εξέγερση του Αριστονίκου και καταστολή της.
120Πεθαίνει ο Πολύβιος.
88Σφαγή των Ρωμαίων στη Μικρά Ασία.
86Ο Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας καταλαμβάνει και λεηλατεί την Αθήνα. Ήττες του Μιθριδάτη ΣΤ’ στη Χαιρώνεια και τον Ορχομενό.
73-71Εξέγερση των δούλων στην Ιταλία με αρχηγό τον Σπάρτακο.
70Κατάκτηση του Πόντου από τους Ρωμαίους.
64Ο Γναίος Πομπήιος (ο Μάγνος) καταλύει τα υπολείμματα του βασιλείου των Σελευκιδών.
μέσον 1ου αι.Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης συγγράφει τη Βιβλιοθήκη του.
48Ο Ιούλιος Καίσαρας νικά τον Πομπήιο στη Φάρσαλο και εμπλέκεται σε συγκρούσεις στην Αλεξάνδρεια.
44Ο Ιούλιος Καίσαρας εκλέγεται ισόβιος δικτάτωρ και δολοφονείται.
42Ο Οκταβιανός και ο Μάρκος Αντώνιος νικούν στους Φιλίππους τους δολοφόνους του Καίσαρα.
31Ο Οκταβιανός νικά τον Μάρκο Αντώνιο και την Κλεοπάτρα στη ναυμαχία του Ακτίου.
30Ο Μάρκος Αντώνιος και η Κλεοπάτρα αυτοκτονούν. Η Αίγυπτος περνά στην εξουσία των Ρωμαίων.
27 π.Χ.-14 μ.Χ. Ο Οκταβιανός Αύγουστος ηγεμόνας στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
27 π.Χ.Η Ελλάδα γίνεται ρωμαϊκή επαρχία με την επωνυμία Αχαΐα.
51 μ.Χ.Ο απόστολος Παύλος φθάνει στη Μακεδονία.
64 μ.Χ.Πυρκαγιά στη Ρώμη και διωγμοί χριστιανών από τον Νέρωνα.
66-70 μ.Χ.Ιουδαϊκή εξέγερση, καταστολή και καταστροφή του Ναού του Σολομώντα.
περ. 120 μ.Χ.Πεθαίνει ο βιογράφος και φιλόσοφος Πλούταρχος.
132 μ.Χ.Νέα ιουδαϊκή εξέγερση.
μέσον 2ου αι. μ.Χ.Ακμάζει ο περιηγητής Παυσανίας.
160-180 μ.Χ.Ο Μάρκος Αυρήλιος αύγουστος.
161 μ.Χ.Ο Περεγρίνος Πρωτέας αυτοπυρπολείται στους Ολυμπιακούς Αγώνες.
176 μ.Χ.Ο Μάρκος Αυρήλιος ιδρύει τέσσερις έδρες φιλοσοφίας στην Αθήνα.
177 μ.Χ.Πεθαίνει ο σοφιστής Ηρώδης ο Αττικός.
μετά το 180 μ.Χ.Πεθαίνει ο σοφιστής Λουκιανός.
189 μ.Χ.Πεθαίνει ο ρήτορας Αίλιος Αριστείδης.
212 μ.Χ.Με την Constitutio Antoniniana όλοι οι ελεύθεροι κάτοικοι της αυτοκρατορίας αποκτούν δικαιώματα Ρωμαίου πολίτη.
253 μ.Χ.Πεθαίνει ο χριστιανός θεολόγος Ωριγένης.
260 μ.Χ.Ο αυτοκράτορας Βαλεριανός πεθαίνει ταπεινωμένος στα χέρια του Πέρση βασιλιά Σαπώρη.
270 μ.Χ.Πεθαίνει ο φιλόσοφος Πλωτίνος.
284-305 μ.Χ.Ο Διοκλητιανός κυρίαρχος στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
303 μ.Χ.Έναρξη των «μεγάλων διωγμών» των χριστιανών.
305 μ.Χ.Πεθαίνει ο φιλόσοφος Πορφύριος.
307 μ.Χ.Ο Κωνσταντίνος (ο Μέγας) αύγουστος.
312 μ.Χ.Ο Κωνσταντίνος διαβαίνει τη Μουλβία Γέφυρα και κυριαρχεί στο δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας.
313 μ.Χ.Ο Κωνσταντίνος συναντάται με τον Λικίνιο στα Μεδιόλανα και συμφωνούν σε πολιτική θρησκευτικής ανεξιθρησκίας.
324 μ.Χ.Ο Κωνσταντίνος νικά τον Λικίνιο και γίνεται μονοκράτορας.
325 μ.Χ.Σύνοδος της Νίκαιας. Πεθαίνει ο φιλόσοφος Ιάμβλιχος.
330 μ.Χ.Εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης.
337 μ.Χ.Πεθαίνει ο Κωνσταντίνος.
339 μ.Χ.Πεθαίνει ο εκκλησιαστικός ιστορικός Ευσέβιος Καισαρείας.
353 μ.Χ.Ο Κωνστάντιος Β’ μονοκράτορας.
354 μ.Χ.Ο Λιβάνιος αναλαμβάνει την έδρα της ρητορικής στην Αντιόχεια.
341 μ.Χ.Διωγμοί των χριστιανών στην Περσία.
360-363 μ.Χ.Ο Ιουλιανός γίνεται αύγουστος (από το 361 μοναδικός αύγουστος).
365 μ.Χ.Καταστροφικό τσουνάμι στην Ανατολική Μεσόγειο.
378 μ.Χ.Μεγάλη ήττα των Ρωμαίων από τους Γότθους στην Ανδριανούπολη.
379-395 μ.Χ.Ο Θεοδόσιος Α’ (ο Μέγας) αύγουστος. Με τον θάνατό του η αυτοκρατορία διαιρείται οριστικώς σε δύο τμήματα.
386 μ.Χ.Ο Λιβάνιος γράφει το σύγγραμμα Υπέρ των ιερών.
πριν από 391 μ.Χ.Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος γράφει την ιστορία του.
391 μ.Χ.Ο Θεοδόσιος Α’ διατάσσει το κλείσιμο των παγανιστικών ναών. Καταστροφή του Σεραπείου της Αλεξάνδρειας από τους χριστιανούς.
393 μ.Χ.Οι τελευταίοι Ολυμπιακοί Αγώνες.