Σάββατο 5 Νοεμβρίου 2022

ΟΜΗΡΟΣ: Ὀδύσσεια (20.54-20.121)

Ὣς φάτο, καί ῥά οἱ ὕπνον ἐπὶ βλεφάροισιν ἔχευεν,
55 αὐτὴ δ᾽ ἂψ ἐς Ὄλυμπον ἀφίκετο δῖα θεάων.
εὖτε τὸν ὕπνος ἔμαρπτε, λύων μελεδήματα θυμοῦ,
λυσιμελής, ἄλοχος δ᾽ ἄρ᾽ ἐπέγρετο κεδνὰ ἰδυῖα,
κλαῖεν δ᾽ ἐν λέκτροισι καθεζομένη μαλακοῖσιν.
αὐτὰρ ἐπεὶ κλαίουσα κορέσσατο ὃν κατὰ θυμόν,
60 Ἀρτέμιδι πρώτιστον ἐπεύξατο δῖα γυναικῶν·
«Ἄρτεμι, πότνα θεά, θύγατερ Διός, αἴθε μοι ἤδη
ἰὸν ἐνὶ στήθεσσι βαλοῦσ᾽ ἐκ θυμὸν ἕλοιο
αὐτίκα νῦν, ἢ ἔπειτά μ᾽ ἀναρπάξασα θύελλα
οἴχοιτο προφέρουσα κατ᾽ ἠερόεντα κέλευθα,
65 ἐν προχοῇς δὲ βάλοι ἀψορρόου Ὠκεανοῖο.
ὡς δ᾽ ὅτε Πανδαρέου κούρας ἀνέλοντο θύελλαι·
τῇσι τοκῆας μὲν φθῖσαν θεοί, αἱ δ᾽ ἐλίποντο
ὀρφαναὶ ἐν μεγάροισι, κόμισσε δὲ δῖ᾽ Ἀφροδίτη
τυρῷ καὶ μέλιτι γλυκερῷ καὶ ἡδέϊ οἴνῳ·
70 Ἥρη δ᾽ αὐτῇσιν περὶ πασέων δῶκε γυναικῶν
εἶδος καὶ πινυτήν, μῆκος δ᾽ ἔπορ᾽ Ἄρτεμις ἁγνή,
ἔργα δ᾽ Ἀθηναίη δέδαε κλυτὰ ἐργάζεσθαι.
εὖτ᾽ Ἀφροδίτη δῖα προσέστιχε μακρὸν Ὄλυμπον,
κούρῃς αἰτήσουσα τέλος θαλεροῖο γάμοιο,
75 ἐς Δία τερπικέραυνον ―ὁ γάρ τ᾽ εὖ οἶδεν ἅπαντα,
μοῖράν τ᾽ ἀμμορίην τε καταθνητῶν ἀνθρώπων―
τόφρα δὲ τὰς κούρας ἅρπυιαι ἀνηρείψαντο
καί ῥ᾽ ἔδοσαν στυγερῇσιν ἐρινύσιν ἀμφιπολεύειν·
ὣς ἔμ᾽ ἀϊστώσειαν Ὀλύμπια δώματ᾽ ἔχοντες,
80 ἠέ μ᾽ ἐϋπλόκαμος βάλοι Ἄρτεμις, ὄφρ᾽ Ὀδυσῆα
ὀσσομένη καὶ γαῖαν ὕπο στυγερὴν ἀφικοίμην,
μηδέ τι χείρονος ἀνδρὸς ἐϋφραίνοιμι νόημα.
ἀλλὰ τὸ μὲν καὶ ἀνεκτὸν ἔχει κακόν, ὁππότε κέν τις
ἤματα μὲν κλαίῃ, πυκινῶς ἀκαχήμενος ἦτορ,
85 νύκτας δ᾽ ὕπνος ἔχῃσιν ―ὁ γάρ τ᾽ ἐπέλησεν ἁπάντων,
ἐσθλῶν ἠδὲ κακῶν, ἐπεὶ ἂρ βλέφαρ᾽ ἀμφικαλύψῃ―
αὐτὰρ ἐμοὶ καὶ ὀνείρατ᾽ ἐπέσσευεν κακὰ δαίμων.
τῇδε γὰρ αὖ μοι νυκτὶ παρέδραθεν εἴκελος αὐτῷ,
τοῖος ἐὼν οἷος ᾖεν ἅμα στρατῷ· αὐτὰρ ἐμὸν κῆρ
90 χαῖρ᾽, ἐπεὶ οὐκ ἐφάμην ὄναρ ἔμμεναι, ἀλλ᾽ ὕπαρ ἤδη.»
Ὣς ἔφατ᾽, αὐτίκα δὲ χρυσόθρονος ἤλυθεν Ἠώς.
τῆς δ᾽ ἄρα κλαιούσης ὄπα σύνθετο δῖος Ὀδυσσεύς·
μερμήριξε δ᾽ ἔπειτα, δόκησε δέ οἱ κατὰ θυμὸν
ἤδη γιγνώσκουσα παρεστάμεναι κεφαλῆφι.
95 χλαῖναν μὲν συνελὼν καὶ κώεα, τοῖσιν ἐνεῦδεν,
ἐς μέγαρον κατέθηκεν ἐπὶ θρόνου, ἐκ δὲ βοείην
θῆκε θύραζε φέρων, Διὶ δ᾽ εὔξατο χεῖρας ἀνασχών·
«Ζεῦ πάτερ, εἴ μ᾽ ἐθέλοντες ἐπὶ τραφερήν τε καὶ ὑγρὴν
ἤγετ᾽ ἐμὴν ἐς γαῖαν, ἐπεί μ᾽ ἐκακώσατε λίην,
100 φήμην τίς μοι φάσθω ἐγειρομένων ἀνθρώπων
ἔνδοθεν, ἔκτοσθεν δὲ Διὸς τέρας ἄλλο φανήτω.»
Ὣς ἔφατ᾽ εὐχόμενος· τοῦ δ᾽ ἔκλυε μητίετα Ζεύς,
αὐτίκα δ᾽ ἐβρόντησεν ἀπ᾽ αἰγλήεντος Ὀλύμπου,
ὑψόθεν ἐκ νεφέων· γήθησε δὲ δῖος Ὀδυσσεύς.
105 φήμην δ᾽ ἐξ οἴκοιο γυνὴ προέηκεν ἀλετρὶς
πλησίον, ἔνθ᾽ ἄρα οἱ μύλαι ἥατο ποιμένι λαῶν,
τῇσιν δώδεκα πᾶσαι ἐπερρώοντο γυναῖκες
ἄλφιτα τεύχουσαι καὶ ἀλείατα, μυελὸν ἀνδρῶν.
αἱ μὲν ἄρ᾽ ἄλλαι εὗδον, ἐπεὶ κατὰ πυρὸν ἄλεσσαν,
110 ἡ δὲ μί᾽ οὔ πω παύετ᾽, ἀφαυροτάτη δ᾽ ἐτέτυκτο·
ἥ ῥα μύλην στήσασα ἔπος φάτο, σῆμα ἄνακτι·
«Ζεῦ πάτερ, ὅς τε θεοῖσι καὶ ἀνθρώποισιν ἀνάσσεις,
ἦ μεγάλ᾽ ἐβρόντησας ἀπ᾽ οὐρανοῦ ἀστερόεντος,
οὐδέ ποθι νέφος ἐστί· τέρας νύ τεῳ τόδε φαίνεις.
115 κρῆνον νῦν καὶ ἐμοὶ δειλῇ ἔπος, ὅττι κεν εἴπω·
μνηστῆρες πύματόν τε καὶ ὕστατον ἤματι τῷδε
ἐν μεγάροις Ὀδυσῆος ἑλοίατο δαῖτ᾽ ἐρατεινήν,
οἳ δή μοι καμάτῳ θυμαλγέϊ γούνατ᾽ ἔλυσαν
ἄλφιτα τευχούσῃ· νῦν ὕστατα δειπνήσειαν.»
120 Ὣς ἄρ᾽ ἔφη, χαῖρεν δὲ κλεηδόνι δῖος Ὀδυσσεὺς
Ζηνός τε βροντῇ· φάτο γὰρ τείσασθαι ἀλείτας.

***
Μιλώντας, έχυσε τον ύπνο πάνω στα βλέφαρά του — μετά πάλι
στον Όλυμπο γυρίζει, θεία θεά μες στις θεές.
Κι ενώ εκείνον ύπνος λυσιμελής τον πήρε, λύνοντας τα βάρη
της ψυχής του, την ίδια ώρα η στοχαστική γυναίκα του απότομα
ξυπνά και, καθισμένη στη μαλακή της κλίνη, άρχισε να θρηνεί.
Όταν τον θρήνο χόρτασε η ψυχή της, πρώτα στην Άρτεμη ευχήθηκε,
60 των γυναικών το θάμβος:
«Άρτεμη εσύ, θεά και δέσποινα, του Δία θυγατέρα, χάρη
θα μου προσφέρεις, αν ένα από τα βέλη σου τα στήθη μου
χτυπούσε κι έπαιρνες τη ζωή μου — τώρα. Ή άγρια θύελλα
να μ᾽ άρπαζε ψηλά, κι από κατήφορους μετά που τους σκεπάζει ομίχλη
να μ᾽ έριχνε στου Ωκεανού το στόμα, με τα νερά του που σε κύκλο κλείνουν.
Σαν τότε που τις άρπαξε τις κόρες του Πανδάρεου της θύελλας η δίνη.
Όταν αφάνισαν οι αθάνατοι τους δυο γονείς τους, εκείνες ξέμειναν
μες στο παλάτι ορφανές· οπότε η θεία Αφροδίτη τις μεγάλωσε
μ᾽ ανθότυρο, μέλι γλυκό, ηδύποτο κρασί· η Ήρα πάλι,
70 τέτοια ομορφιά τούς χάρισε και γνώση, που δεν εγνώρισε στον κόσμο
άλλη γυναίκα· παρθένα η Άρτεμη, σαν κυπαρίσσι το κορμί τους ψήλωσε,
κι η Αθηνά τούς έμαθε να υφαίνουν εξαίσια φαντά.
Ώσπου η θεά Αφροδίτη, ψηλά στον Όλυμπο περιδιαβάζοντας,
επήγε για τις κόρες να γυρέψει γάμο θαλερό, να πάρει
ο Δίας απόφαση, θεός που ο κεραυνός τον τέρπει —
μόνος εκείνος είναι ο παντογνώστης, ξέρει τη μοίρα των θνητών ανθρώπων,
καλή ή κακή. Μα τότε οι Άρπυιες ανάρπαξαν τις κόρες,
στις στυγερές τις παραδίνουν Ερινύες, να τις φυλάν αυτές.
Άφαντη άμποτε κι εμένα να με κάνουν οι θεοί του Ολύμπου,
80 ή μ᾽ ένα βέλος καλλιπλόκαμη να με χτυπούσε η Άρτεμη,
να δουν τον Οδυσσέα τα μάτια μου, σαν κατεβώ κάτω απ᾽ το χώμα τούτο
που μισώ, να μην ευφράνω εγώ την όρεξη κάποιου που δεν το αξίζει.
Αλλά κι αυτό το ασήκωτο κακό, μπορεί κανείς να το σηκώσει,
φτάνει μόνο τις μέρες να θρηνεί, με τόση πίκρα που βαραίνει
την καρδιά του· τις νύχτες όμως αν βυθίζεται στον ύπνο που, κλείνοντας
βλέφαρα, κάνει τον άνθρωπο να λησμονεί τα πάντα, και τα καλά και τα κακά.
Εμένα ωστόσο ο δαίμονας όνειρα αλλόκοτα μου στέλνει.
Τη νύχτα απόψε πλάγιαζε πλάι μου πάλι το είδωλο του,
ίδιος στην όψη όπως τη μέρα που έφυγε με τον στρατό του·
από χαρά πλημμύρισε η καρδιά μου, είπα δεν είναι όνειρο κι αυτό απατηλό,
90 πως ήταν η αλήθεια.»
Μονολογούσε ακόμη εκείνη, όταν επρόβαλε η Αυγή χρυσόθρονη.
Κι όπως συνέχιζε τον θρήνο της, άκουσε ο θείος Οδυσσέας τη φωνή της.
Μέσα στον λήθαργο, δούλευε ο νους του· φαντάστηκε πως πια
τον είχε αναγνωρίσει η Πηνελόπη, κι έστεκε τώρα,
πάνω απ᾽ το κεφάλι του.
Μαζεύει αμέσως κάπα και προβιές που σκέπαζαν τον ύπνο του,
τ᾽ απίθωσε σε κάποιο κάθισμα μέσα στην αίθουσα, ενώ
το δέρμα του βοδιού το ᾽φερε έξω από την πόρτα.
Μετά, τα χέρια υψώνοντας, στον Δία ευχήθηκε:
«Δία πατέρα, αν με το θέλημά σας οι θεοί, από πελάγη και στεριές,
εδώ με φέρατε στην πατρική μου γη πολυβασανισμένο,
100 τώρα για μένα ας ακουστεί σημαδιακή φωνή μέσα απ᾽ αυτό το σπίτι
κάποιου που ξύπνησε, αλλά κι απέξω να φανερωθεί Διός σημάδι.»
Ευχήθηκε, κι ο Δίας βαθυστόχαστος άκουσε την ευχή του.
Από τον Όλυμπο που λάμπει, ψηλά απ᾽ τα νέφη στέλνει
τη βροντή του, κι ένιωσε μέσα του χαρά ο θείος Οδυσσέας.
Συνάμα μια φωνή μέσα απ᾽ το σπίτι ακούστηκε,
κάποιας γυναίκας που άλεθε εκεί κοντά, όπου οι χερόμυλοι
του βασιλιά ήσαν στημένοι — γυναίκες δώδεκα,
όλες μαζί, συνήθιζαν να αλέθουν σιτάρι και κριθάρι, αυτό που γίνεται
μεδούλι στα οστά του ανθρώπου.
Οι άλλες τότε το ᾽ριξαν ξανά στον ύπνο, μόλις το άλεσμά τους
110 αποτέλειωσαν. Και μόνο μια δεν έλεγε να σταματήσει ακόμη,
μικρή αυτή κι αδύναμη. Που ξαφνικά αφήνει τη μυλόπετρά της
και πήρε να μιλά — καλό σημάδι για τον βασιλιά της:
«Δία πατέρα, που θεούς κι ανθρώπους κυβερνάς,
βροντή μεγάλη βρόντηξες από τον ουρανό ψηλά, που τον στολίζουν
τ᾽ άστρα, αλλά δεν βλέπω εδώ να φαίνεται κανένα συννεφάκι —
σε κάποιον σίγουρα φανέρωσες ετούτο το παράδοξο σημάδι.
Μα τώρα δώσε τέλος και στον δικό μου λόγο,
εμένα της ασήμαντης, ό,τι κι αν πω· ας βγει αυτή η τελευταία μέρα τους,
στερνή φορά που οι μνηστήρες κάθονται στου Οδυσσέα το σπίτι
και χαίρονται το φαγοπότι τους — κι εμένα αυτοί μου λύγισαν τα γόνατα,
που πρέπει με σφιγμένη την καρδιά να τους αλέθω
αλεύρι. Ας γίνει απόψε να δειπνήσουν πια στερνή φορά.»
120 Με την ευχή και την κατάρα της ένιωσε μέσα του χαρά
ο θείος Οδυσσέας, όπως και με του Δία τη βροντή — είπε,
θα τιμωρήσει έτσι τους κακούργους.

Μήπως όταν κάνεις κάτι για σένα σε πνίγει η ενοχή;

Οι άνθρωποι δικαίως θεωρούμαστε πολύπλοκα όντα. Αυτό που λένε πολλές φορές ότι με τίποτα δεν είμαστε ευχαριστημένοι, τίποτα δεν είναι αρκετό, είναι λιγάκι αλήθεια. Παλεύουμε να φέρουμε εις πέρας δύσκολες αποστολές στην καθημερινότητά μας κι όταν τελικά τα καταφέρνουμε, αισθανόμαστε λίγο άσχημα. Όταν έρχεται η ώρα να περάσουμε καλά, αισθανόμαστε τύψεις. Πόσες φορές γελάς κι έχεις πετάξει τη φράση «σε καλό να μας βγει», με μια συστολή μη σου βγει «ξινή» η χαρά. Ποιος δεν κρατάει τα χαλινάρια στη χαρά σου; Από τη μια βαστάνε οι ενοχές κι από την άλλη οι τύψεις.

Ας ξεκινήσουμε με τις ενοχές. Ένα συναίσθημα για το οποίο δε φταις αποκλειστικά εσύ. Το μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης το έχουν οι γονείς μας, η οικογένειά μας, το σχολείο και γενικότερα το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώσαμε. Μας έχουν εμφυσήσει από μωρά το αίσθημα αυτό όταν δεν τρώγαμε το φαΐ μας ενώ αλλά παιδάκια δεν έχουν, όταν ο διπλανός μας στο σχολείο έγραψε καλύτερα όποτε κάτι κάναμε λάθος, όταν ο φίλος μας αποκαταστάθηκε ενώ εμείς ζούμε τη ζωή μας και διασκεδάζουμε, με κορυφαία τη φράση «υπάρχουν και χειρότερα». Ποτέ δεν κατάλαβα πώς μπορεί η δυστυχία του άλλου να με κάνει εμένα να νιώσω καλύτερα ή γιατί πρέπει να αισθάνομαι καλά που είμαι καλύτερα από κάποιον άλλον, ακόμη κι αν έχω προσπαθήσει πάρα πολύ γι’ αυτό.

Η ενοχή είναι ένα συναίσθημα που σε τρώει από μέσα προς τα έξω, καταστρέφοντας πολλές πτυχές της ζωής σου, είτε το θέλεις είτε όχι. Βρίσκει τη χαραμάδα κι εκεί που θα έπρεπε να φωλιάσει το φως κι η χαρά, χώνεται ύπουλα ο φόβος. Δεν είναι τυχαίο που σε πολλές θρησκείες οι ενοχές απεικονίζονται σαν όντα υπαρκτά. Πάρε για παράδειγμα τους Έλληνες και τις Ερινύες, που σε κυνηγούν και σε βρίσκουν όπου κι αν κρυφτείς. Κάπως αλλιώς ορισμένη, από τον πατέρα της ψυχανάλυσης, ο Φρόιντ, η ενοχή αποδίδεται σε όλα τα «όχι» και «μη»που ακούσαμε ως παιδιά από τους γονείς, νομίζοντας πως έτσι θα θέσουν κανόνες. Η αίσθηση λύπης ή ευθύνης που σχετίζεται με τις πράξεις μας, είτε είναι οι σωστές είτε είναι λάθος, δε μας εγκαταλείπει, με αποτέλεσμα να δηλητηριάζονται ακόμα κι οι ομορφότερες στιγμές μας.

Κάπου εκεί τρυπώνουν οι τύψεις. Αυτά τα δύο πάνε μαζί συνήθως, αφού ξεκινούν από πολύ μικρή ηλικία να μπαίνουν στο μυαλό μας. Πόσες φορές σ’ έχουν κατηγορήσει γονείς σου για τον τρόπο που αισθάνονται, για το ότι δουλεύουν πολλές ώρες για να σου προσφέρουν τα πάντα, σε πιο ακραίες περιπτώσεις για το γεγονός ότι τους κατέστρεψες τη ζωή και τα όνειρα ερχόμενο στον κόσμο, κάτι για το οποίο σίγουρα δε φταις εσύ. Όμως οι τύψεις είναι εκεί σε κάθε σου βήμα, να μαυρίζουν κάθε ωραία σου στιγμή. Κι έτσι, σιγά-σιγά από παιδί μεγαλώνεις και μέσα σου μεγαλώνουν κι όλα εκείνα που μπαίνουν εμπόδιο στη ζωή σου, στη χαρά σου. Υποσυνείδητα σου περνάνε ότι λόγω της δυστυχίας που υπάρχει στον κόσμο εσύ δε θα έπρεπε να χαίρεσαι τόσο, η λόγω του γεγονότος ότι πολλοί της ηλικίας σου είναι άνεργοι, δε θα έπρεπε να μιλάς απ’ τη στιγμή που εσύ έχεις δουλειά και πληρώνεσαι έστω κι αυτόν τον μισθό, που αν και μικρός τις περισσότερες φορές μπορεί να σου προσφέρει αυτά που θέλεις.

Ίσως μέσα μας να αισθανόμαστε πως πρέπει να τους έχουμε όλους ευχαριστημένους και μόνο τότε θα δικαιούμαστε να είμαστε κι εμείς ευτυχισμένοι-συνθήκη καθαρά μη βιώσιμη. Ίσως το φάρμακο, τελικά, σ’ αυτά τα άσχημα συναισθήματα των τύψεων και των ενόχων, να είναι πολύ απλό. Αρκεί να σκεφτούμε πως η ζωή είναι τόσο εύθραυστη, που δεν μπορούμε κι εμείς να τη βαράμε. Δεν είμαστε μηχανές να κινούμαστε πάντα σύμφωνα με κανόνες και πρέπει, ούτε μπορούμε να τους κάνουμε όλους ευτυχισμένους- ακόμα κι αν το θέλουμε πολλοί. Όχι γιατί δεν μπορούμε να προσπαθήσουμε, αλλά γιατί πολύ απλά δεν περνάει από το χέρι μας.

Ίσως προσπαθώντας να σηκώσεις στην πλάτη σου βάρη άλλων, συνεχίζεις τον κύκλο ενοχών με τον οποίο μεγάλωσες. Ζήσε τη ζωή όπως εσύ θα ήθελες, όπως εσύ έχεις φανταστεί κι αν μπορείς δείξε τον τρόπο και σ’ άλλους ανθρώπους. Κάποια στιγμή, φυτεύοντας έναν σπόρο τη φορά, τα λουλούδια στη γη θα πολλαπλασιαστούν και τότε, θα μοσχοβολήσει ο τόπος χαρά.

Αντιμέτωποι με την μοναξιά

Η μοναξιά, ως δυσκολία ή αδυναμία ουσιαστικής και βαθύτερης σύνδεσης με τους ανθρώπους γύρω μας αλλά και με τον ίδιο μας τον εαυτό, αποτελεί μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα, σε μια εποχή που η ευκολία στην σύνδεση είναι τεχνολογικά πιο εύκολη από ποτέ.

Ποτέ πριν δεν ήμασταν τόσο προσβάσιμοι, άμεσα διαθέσιμοι, on line διαρκώς αλλά ταυτόχρονα και τόσο μόνοι.

Ο αριθμός των ανθρώπων που βιώνουν την μοναξιά με δυσλειτουργικό τρόπο δεν είναι μικρός.

Έρευνα που αξιολόγησε τους παράγοντες κινδύνου για την μοναξιά πριν και κατά τη διάρκεια της πανδημίας του covid στο Ηνωμένο Βασίλειο, υποστηρίζει πως οι νεαροί ενήλικες, οι γυναίκες, οι άνθρωποι με χαμηλό εισόδημα ή μόρφωση, οι οικονομικά ανενεργοί, οι άνθρωποι που ζουν μόνοι και οι κάτοικοι των αστικών κέντρων είχαν μεγαλύτερη πιθανότητα να βιώσουν μοναξιά σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό.

Η μοναξιά ωστόσο δεν αποτελεί «προνόμιο» συγκεκριμένων ηλικιακών ή κοινωνικών ομάδων του πληθυσμού.

Θέματα μοναξιάς μπορεί να αντιμετωπίσει οποιοδήποτε άνθρωπος, ανεξαρτήτως ηλικίας, κοινωνικοοικονομικού επιπέδου, καταγωγής, φύλου ή τόπου κατοικίας.

Αυτή η μη σύνδεση, η απομόνωση και τελικά ο εγκλωβισμός σε έναν στενό κύκλο που περιλαμβάνει μόνο τον εαυτό μας, μπορεί να έχει πολλές αιτίες αλλά και να συντηρείται με διάφορους μηχανισμούς.
Γιατί νιώθουμε μοναξιά

Το αίσθημα της μοναξιάς – με τον τρόπο που περιεγράφηκε παραπάνω - είναι πολυπαραγοντικό. Πολλοί άνθρωποι φοβούνται την οικειότητα με αποτέλεσμα όταν έρχονται αρκετά κοντά με τους άλλους να επιλέγουν αυθόρμητα την απόσταση.

Η οικειότητα, σε αυτήν την περίπτωση, γεννά άγχος και ανασφάλεια.

Ο φόβος της οικειότητας έχει συνήθως τις ρίζες του σε δύσκολες εμπειρίες της πρώιμης ηλικίας οι οποίες και έλαβαν χώρα στο πλαίσιο στενών διαπροσωπικών σχέσεων, γεγονός που τους κάνει να νιώθουν ευάλωτοι όταν ξαναμπαίνουν σε αυτές.

Σε άλλες περιπτώσεις η μοναξιά μπορεί να καθρεφτίζει την έλλειψη επαφής με τον ίδιο μας τον εαυτό.

Άνθρωποι με ναρκισσιστικά στοιχεία προσωπικότητας δαπανούν τόση ενέργεια και χρόνο υποδυόμενοι μια ιδανική εικόνα και σταδιακά χάνουν την επαφή με τον ίδιο τους τον εαυτό.

Δεν αναγνωρίζουν τις ανάγκες και τα θέλω τους αφού είναι κατά βάση προσανατολισμένοι στο πως θα εντυπωσιάσουν ή θα κερδίσουν την αποδοχή από τον περίγυρο τους και όχι στο πως θα συσχετιστούν ουσιαστικά με αυτόν. Το ίδιο όμως μπορεί να συμβεί και αν φροντίζουμε με υπερβολική και αποκλειστική αφοσίωση τις ανάγκες των άλλων, παραμελώντας τις δικές μας.

Σταδιακά δεν τις αναγνωρίζουμε, δεν τις βλέπουμε δεν τις ξέρουμε καν.

Άλλες πάλι φορές το αίσθημα της μοναξιάς ενεργοποιείται με αφορμή την σύγκριση του εαυτού μας με το περιβάλλον μας.

Η ανάγκη να ταιριάζουμε κάπου, να ανήκουμε, να είμαστε μέρος ενός γενικότερου συνόλου είναι καθολική.

Όταν νιώθουμε με κάποιον τρόπο διαφορετικοί από τους ανθρώπους από τους οποίους περιστοιχιζόμαστε, όταν δεν βρίσκουμε κοινά σημεία επαφής και επικοινωνίας, αναπόφευκτα διαφοροποιούμαστε.

Η αίσθηση της διαφορετικότητας μπορεί να αποτελέσει το έδαφος για να φυτρώσει το αίσθημα της μοναξιάς αλλά και της απομόνωσης.

Η προσπάθεια να ταιριάξουμε με τους «λάθος» ανθρώπους μπορεί να εντείνει τη μοναξιά μας.

Ενδεχομένως να απορρίπτουμε και εμείς τους άλλους γιατί δεν είναι κατάλληλοι σύμφωνα με τα κριτήρια μας, δεν ικανοποιούν επαρκώς όλες μας τις ανάγκες ή δεν ταιριάζουμε σε όλα όσα θα θέλαμε. Επιλέγουμε την απόσταση γιατί νιώθουμε την προσέγγιση σαν έναν συμβιβασμό που αρνούμαστε συνειδητά να κάνουμε.

Άνθρωποι με στοιχεία τελειομανίας και αυστηρούς κανόνες μπορεί να βιώνουν την μοναξιά μέσα από ένα τέτοιο μονοπάτι.

Και η σύγχρονη πραγματικότητα όμως είναι προσανατολισμένη σε μια ατομική βάση.

Η έμφαση στην οικονομική και συναισθηματική ανεξαρτησία, η τάση να μην έχουμε ανάγκη κανέναν, ο ανταγωνισμός και η ολοένα αυξανόμενη ψηφιακή ζωή θέτουν γερές βάσεις για έλλειψη ουσιαστικής συσχέτισης και συντροφικότητας.

Διαχειρίζομαι την μοναξιά μου

Η μοναξιά είναι ένα φυσιολογικό συναίσθημα.

Το να νιώθουμε κάποιες φορές μόνοι μας είναι αναμενόμενο και αποτελεί και εφαλτήριο για να αναζητήσουμε την σύνδεση με τους ανθρώπους.

Αρκετά συχνά μάλιστα είναι και μια ανάγκη. Η ανάγκη να πάρουμε αποστάσεις από τον περίγυρο, να περάσουμε χρόνο με τον εαυτό μας και να επαναφορτιστούμε ψυχικά.

Ωστόσο, στο πλαίσιο μιας φυσιολογικής σχέσης με τον εαυτό μας και με τον κόσμο γύρω μας, χρειάζεται τόσο να μπορούμε να την αποδεχόμαστε όσο και να την αποχωριζόμαστε. Μοναξιά και κοινωνικότητα είναι καλό υπάρχουν σε μια αρμονία.

Συμφιλιώνομαι με μένα

Έχοντας πλήρη συναίσθηση ότι ακούγεται κλισέ και τετριμμένο το «γίνε φίλος του εαυτού σου», επιλέγω να αναφερθώ σε αυτό καθώς θεωρώ ότι από αυτό ξεκινάει μια υγιή σχέση με τον κόσμο.

Πώς να απαιτούμε την αποδοχή, την παρέα και την κατανόηση του άλλου όταν εμείς δεν αποδεχόμαστε τον ίδιο μας τον εαυτό;

Η αγάπη προς τον εαυτό ξεκινάει όπως η αγάπη προς ένα βρέφος: με την φροντίδα.

Άκου τις ανάγκες σου και φρόντισε εσύ για αυτές. Από τις βασικές ανάγκες για ύπνο, τροφή, ξεκούραση, υγιεινή μέχρι και στις πιο σύνθετες όπως αποδοχή, διασκέδαση, χαλάρωση κτλ. Το μόνο σίγουρο είναι πώς το να αγαπήσουμε έμπρακτα τον εαυτό μας αποδεικνύεται συχνά μια μακρόχρονη και δύσκολη διαδικασία. Ακόμα πιο σίγουρο είναι όμως πως είναι αναγκαία.

Κάντε πράγματα που σας κάνουν να νιώθετε όμορφα, έχοντας αναγνωρίσει το δικαίωμα σας να τα κάνετε. Αν δεν ξέρετε ποια είναι αυτά, προσπαθήστε να τα ανακαλύψετε.

Αναπόσπαστο στοιχείο της αυταποδοχής είναι η μείωση της αυτοεπίκρισης. Αν οι κουβέντες που λέτε στον εαυτό σας όταν του μιλάτε είναι κυρίως «πικρές», δουλέψτε πολύ στοχευμένα για να τις αλλάξετε.

Δεν μπορείτε να αγαπήσετε κάποιον για τον οποίον σκέφτεστε μόνο αρνητικά. Σταματήστε να πολεμάτε τον εαυτό σας διαρκώς. Κάντε μια ανακωχή επιτέλους.

Το να μπορείτε να περνάτε χρόνο μόνοι σας και να είναι αυτός ο χρόνος….ενδιαφέρον και ευχάριστος είναι η βάση από την οποία μπορείτε να συνδεθείτε με τους άλλους.

Προσφέρω

Οι άνθρωποι που είναι εγκλωβισμένοι σε μια χρόνια μοναξιά, συνήθως περιμένουν ή προσδοκούν από τους άλλους να τους προσεγγίσουν και να καλύψουν οι άλλοι τις ανάγκες τους για επαφή. Ωστόσο λειτουργεί πιο ομαλά με τον αντίστροφο τρόπο: να δώσουμε αντί να περιμένουμε ή ακόμα χειρότερα να απαιτούμε να λάβουμε.

Δείξτε έμπρακτα συμπόνοια και ενσυναίσθηση στους ανθρώπους γύρω σας.

Βγείτε από το καβούκι σας, όχι για να πάρετε αλλά για να χαρίσετε. Να χαρίσετε την βοήθεια σας, τις γνώσεις σας, τις δεξιότητες λίγο από το χρόνο σας στους άλλους.

Εγγραφείτε σε μια εθελοντική οργάνωση, δραστηριοποιηθείτε γύρω από έναν σκοπό, βοηθήστε έναν γείτονα, υιοθετήστε ένα ζώο ή έστω αναλάβετε την φροντίδα των φυτών σας. Με απλά λόγια, δώστε.

Η παγίδα εδώ βρίσκεται στο εξής: πολλοί άνθρωποι εμπλέκονται σε τέτοιες δραστηριότητες και ενασχολήσεις περιμένοντας με ανυπομονησία… την ανταμοιβή τους.

Μετράνε πόσα δώσανε και βγάζουνε το λογαριασμό για το πόσα έχουν να λάβουν. Δεν λειτουργεί όμως έτσι! Η προσφορά είναι ένα έδαφος για να επιτρέψουμε σε πρωτόγνωρα συναισθήματα και εμπειρίες να φυτρώσουν. Αυτή είναι η κυριότερη ανταμοιβή μας.

Αν διευρύνουμε τους ορίζοντες μας και ξεφύγουμε από τις πολύ συγκεκριμένες προσδοκίες μας ίσως δούμε ότι ο κόσμος αναγνωρίζει και εκτιμάει την συμβολή μας μέσα από πολλούς τρόπους. Ίσως μας επιτρέψουμε να συνδεθούμε μαζί τους σε μια νέα πλέον βάση. Αυτή του αλληλοσεβασμού και της ανταποδοτικότητας.

Βρίσκω την φυλή μου

Ένα λάθος που συχνά κάνουμε στην προσπάθεια μας να κοινωνικοποιηθούμε είναι να περιμένουμε την συσχέτιση από ανθρώπους με τους οποίους υπάρχει είτε χωρική εγγύτητα (γείτονες, συναδέλφους κτλ) είτε συγγένεια.

Αρκετά συχνά όμως δεν ταιριάζουμε με τους ανθρώπους αυτούς, δεν έχουμε κοινά ενδιαφέροντα, κοινό τρόπο σκέψης και κοινές αξίες.

Το αποτέλεσμα είναι να επιλέγουμε πάλι την απομόνωση καθώς πιστεύουμε ότι δεν ταιριάζουμε με τον περίγυρο μας. Παρόλα αυτά υπάρχουν εκεί έξω άνθρωποι που έχουν παρόμοιες ανησυχίες, ίδιες ενασχολήσεις και κοινές ανησυχίες με μας. Το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να επιδιώξουμε να βρεθούμε στους ίδιους χώρους.

Το να τολμήσουμε – και λέω να τολμήσουμε γιατί συχνά χρειάζεται να επιστρατεύσουμε και λίγη τόλμη – να ενταχθούμε σε μια ομάδα είναι ένα πρώτο βήμα.

Αν δεν βγούμε εμείς από τον ασφαλή κύκλο του σπιτιού μας δεν θα σπάσουμε τον φαύλο κύκλο της μοναξιάς.

Εδώ ξέρω ότι εγείρονται φόβοι : «Κι αν δεν ταιριάξω;», «Αν δεν με συμπαθήσουν;», «Αν δεν τους συμπαθήσω εγώ;», «Ποιος ξεβολεύεται τώρα!».

Οι φόβοι και οι αρνητικές σκέψεις θα υπάρχουν πάντα για να μας αποτρέπουν από το να κάνουμε αλλαγές. Ωστόσο χρειάζεται να αποφασίσουμε αν οι επιλογές μας θα γίνονται με γνώμονα το φόβο μας ή με πυξίδα τους στόχους μας.

Η ζωή δεν έρχεται με εχέγγυα. Οι προσπάθειες δεν γίνονται μόνο όταν υπάρχουν εγγυημένα αποτελέσματα. Τα μικρά υπολογισμένα ρίσκα είναι μέρος της συναρπαστικής εμπειρίας του να ζεις, να εξελίσσεις τον εαυτό σου και να συνδημιουργείς εμπειρίες και σχέσεις.

Αποβάλω την τελειοθηρία

Ο φόβος της συσχέτισης και της οικειότητας συχνά καλύπτεται πίσω από τις υποτιθέμενες αδυναμίες των άλλων. Δεν είμαστε διατεθειμένοι να επενδύσουμε σε φιλίες και σχέσεις, γιατί όλους τους βρίσκουμε ανεπαρκείς για τα δικά μας δεδομένα.

Μπορεί στην συναναστροφή με καινούριες γνωριμίες να βαριόμαστε, να δυσανασχετούμε, να εκνευριζόμαστε. Βρίσκουμε κάτι στραβό σε όλους. Οπότε αναρωτιόμαστε: «Πρέπει να συμβιβάζομαι με πράγματα που δεν μου αρέσουν για να έχω φίλους;». Το ερώτημα φαίνεται εύλογο.

Πίσω όμως από μια τέτοια στάση υποβόσκει μια αντίληψη σύμφωνα με την οποία ο άλλος οφείλει να είναι τέλειος για μένα για να περάσω χρόνο μαζί του. Οφείλει να καλύπτει όλες μου τις απαιτήσεις και όλα μου τα ενδιαφέροντα.

Επειδή τέτοιος φίλος δεν υπάρχει, εύκολα μπαίνουμε σε έναν κύκλο κριτικής και υποτίμησης του άλλου, ο οποίος οδηγεί ή συντηρεί και την κοινωνική μας απόσταση.

Η τελειομανία γίνεται και εδώ μια μεγάλη παγίδα. Αντί να απαιτούμε το ιδανικό μπορούμε να εστιάσουμε συνειδητά στα θετικά στοιχεία μιας κοινωνικής συσχέτισης.

Αντί να προσδοκούμε να ικανοποιηθούν οι προσδοκίες μας μπορούμε να διερευνήσουμε τις προσδοκίες και τα θέλω του άλλου.

Αν αξιοποιήσουμε τη σχέση που δημιουργούμε χαμηλώνοντας λίγο τις εσωτερικές μας φωνές της επικριτικότητας αλλά και της καταστροφολογίας, θα καταφέρουμε να αφήσουμε χώρο σε άλλες συνειδητοποιήσεις να λάβουν χώρα.

Κάθε άνθρωπος έχει τα χαρίσματα, τα προτερήματα και τα ελαττώματα του. Όπως και εμείς άλλωστε. Δεν συσχετιζόμαστε σε μια βάση τελειότητας αλλά σε μια βάση αμοιβαίας κατανόησης και σεβασμού.

Με κατανοώ καλύτερα

Οι ανάγκες για μοναχικότητα και συναναστροφή δεν είναι ίδιες σε όλους τους ανθρώπους. Αυτό είναι φυσιολογικό. Άλλοι χρειάζονται περισσότερο ή λιγότερο χρόνο με τον εαυτό τους για να νιώθουν καλά. Ωστόσο, υπάρχει η περίπτωση κάποιοι άνθρωποι να μην μπορούν να καλύψουν επαρκώς αυτές τις ανάγκες.

Πολλοί άνθρωποι νιώθουν μόνοι, δεν μπορούν να δημιουργήσουν σχέσεις ή άλλες φορές δεν καταφέρνουν να οριοθετήσουν τις επαφές τους και να δημιουργήσουν χρόνο για τον εαυτό τους.
Αν το όλο θέμα των σχέσεων μας δημιουργεί μια σύγχυση σε βάθος χρόνου, είναι καλό να ζητήσουμε και τη βοήθεια ενός ειδικού.

Πολλές φορές οι δυσκολίες αυτές αντικατοπτρίζουν θέματα προσωπικότητας ή παγιωμένα σχήματα που μπορούν να δουλευτούν ψυχοθεραπευτικά και να μας απεγκλωβίσουν από το τέλμα στο οποίο βρισκόμαστε.

Η αναζήτηση βοήθειας δεν είναι δείγμα αδυναμίας ή ανεπάρκειας αλλά μέρος της διαδικασίας αλλαγής και συχνά αναγκαίο κομμάτι της αυτοβελτίωσης.

Ο δεκάλογος του καλού χωρισμού

(ή επειδή όπως ζούμε μια σχέση, έτσι και χωρίζουμε)

Ποτέ μη θεωρείτε μια σχέση ως δεδομένη. Όλα πάντα παίζονται – ιδίως η μαγεία. Απλώς, μερικές φορές ο χρόνος δεν επαρκεί για να φανεί η έκβαση του παιχνιδιού.

Μην απαιτείτε από τον άλλο να σας προσφέρει τα πάντα. Δεν τα έχει.

Μην απαιτείτε από τον άλλο να δεχτεί από σας τα πάντα. Ο κόσμος και η απόλαυση υπάρχουν και πέρα από σας.

Ζήστε τις απολαύσεις σαν να ενσαρκώνουν την αιωνιότητα. Κι όλα τα υπόλοιπα σαν να πρόκειται να τελειώσουν αύριο.

Η ύπαρξη ενός απόλυτα προσωπικού χώρου του καθενός διευκολύνει και τις κοινές διαδρομές και το διαχωρισμό των δρόμων, αν προκύψει.

Η υλική και κοινωνική αυτονομία καθενός κάνει τα πάντα πιο απλά.

Χωρίζει κανείς κυρίως μέσα του. Οι εξωτερικές ενέργειες είναι πάντοτε δευτερεύουσες.

Χωρίζω σημαίνει αποχωρίζομαι από ένα μέρος του εαυτού μου – ένα κομμάτι ιστορίας ή μια πτυχή τωρινής ζωής.

Χωρίζω σημαίνει αποδεσμεύω κάποιες προσωπικές μου λειτουργίες από την ανάγκη συμμετοχής ενός άλλου σ’ αυτές.

Χωρίς μαγεία ή δίχως συντροφιά: ιδού το δίλημμα σε κάθε χωρισμό…

Ως αρετή εννοούσε ο Σωκράτης την επιλογή του αγαθού, το «ευ πράττειν»

Η αποφασιστική στιγμή που σημάδεψε τη στροφή του ενδιαφέροντος και της προσοχής από τον εξωτερικό στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου συνδέεται με την ιστορική παρουσία και τη διδασκαλία του Σωκράτη τον 5ο αιώνα π.Χ. Πράγματι, ο Σωκράτης που θανατώθηκε από τους συμπολίτες του το 399 π.Χ., ήτοι, πριν από 2.400 χρόνια, δίκαια θεωρείται ως ο θεμελιωτής της ηθικής φιλοσοφίας επειδή έστρεψε το φως της σκέψης και του προβληματισμού του από τη φύση στην ψυχή και την ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου. Αυτή η «ανθρωποκεντρική» στροφή έκαμε έκτοτε την πορεία του φιλοσοφικού στοχασμού και ο Σωκράτης κατέκτησε μία αν όχι την κορυφαία θέση στο Πάνθεον των φιλοσόφων της ανθρωπότητας.

Το «παράδοξο» είναι ότι τούτο το πέτυχε δίχως ποτέ ο ίδιος να γράψει τίποτα ή να οργανώσει κάποια σχολή ή κάποιο φιλοσοφικό σύστημα. Απλά με τη δύναμη του κριτικού στοχασμού και με την καθαρότητα του προσωπικού του παραδείγματος ζωής (μιας ζωής που την οικοδόμησε σαν έργο τέχνης) άφησε τέτοια εντύπωση στους συγκαιρινούς και τους φίλους του ώστε αυτό αρκούσε για να γράψουν κατόπιν εκείνοι (ο Πλάτων, ο Ξενοφών, ο Αριστοτέλης) όσα έγραψαν για την ύπαρξη και τη σκέψη του ως παρακαταθήκη στην ιστορία του πνεύματος.

Η γνώση της αρετής

Εξαρχής, το «γνώθι σαυτόν» της δελφικής προσταγής ο Σωκράτης το ερμήνευσε ως το έναυσμα για μια πορεία αναζήτησης που ένας σκεπτόμενος άνθρωπος θα μπορούσε να ακολουθήσει προκειμένου να επιτύχει την αρετή. Ως αρετή εννοούσε ο Σωκράτης την επιλογή του αγαθού, το «ευ πράττειν», ύστερα από κριτική ανάλυση και στοχασμό. Συνέδεσε έτσι με τρόπο μοναδικό και αξεδιάλυτο την αρετή με τη γνώση, τη γνώση εκείνου που είναι πραγματικά και όχι φαινομενικά καλό και χρήσιμο στον άνθρωπο.

Η λογική θεμελίωση της ηθικής συνίστατο επομένως στη στοχαστική διερεύνηση και αναζήτηση της αρετής. Υπ’ αυτήν την έννοια, η «αρετή είναι γνώση» και έως ότου αποκτήσει ο άνθρωπος τη γνώση δεν μπορεί να είναι ενάρετος. Οπως μαρτυρά ο Αριστοτέλης (Ηθικά Νικομάχεια, 1144 b, 28-29), ο Σωκράτης θεωρούσε ότι οι αρετές ήταν μορφές λόγου («λόγους τας αρετάς ώετο είναι/επιστήμας γαρ είναι πάσας») διότι ήταν αδιάλυτα συνδεδεμένες με τη γνώση. Με συνέπεια ούτε η επίτευξη του αγαθού να είναι δυνατή άνευ φρονήσεως, «ουδέ φρόνιμον άνευ της ηθικής».

Έδειξε, επιπλέον, ότι μόνο με τον τρόπο αυτό, δηλαδή με τον ασίγαστο στοχασμό περί της αρετής, μπορεί να κερδίσει κανείς την αληθινή και διαρκή ευδαιμονία. H μαρτυρία του προσωπικού του παραδείγματος ήταν αδιάψευστη: πέθανε δίχως θλίψη, φόβο ή ταραχή, αλλά με εσωτερική γαλήνη και ηρεμία – ίσως και με ευδαιμονία, παρά το γεγονός ότι δεν ήταν εκείνος που θέλησε ή επέλεξε τον θάνατό του.

Ο Σωκράτης συνέβαλε επίσης όσο κανείς έως τότε στον «εκδημοκρατισμό» της ηθικής θεωρίας, εφόσον κατέστησε την πρόσβαση σε αυτήν ανοικτή και διαθέσιμη στον καθένα που ήταν πρόθυμος να τη γνωρίσει. Τούτο το έπραττε με την προσφιλή του όσο και ιδιαίτερα αποτελεσματική μέθοδο της διαλογικής ανάλυσης (όπως φανερώνουν οι πλατωνικοί διάλογοι) μέσω της οποίας μπορούσε να εξετάζει και να ελέγχει τις απόψεις και τις ιδέες των συμπολιτών του με διαρκείς ερωταποκρίσεις αποκαλύπτοντας έτσι όχι μόνο την άγνοιά τους αλλά και την αληθινή φύση της αρετής. Ηταν προφανώς πεπεισμένος ότι μόνο αυτό το είδος της διαλογικής αυτοεξέτασης και του αναστοχασμού κάνει τους ανθρώπους καλύτερους από ηθικής σκοπιάς. Και τούτο διότι υποβάλλεται έτσι κανείς σε διαρκή κριτικό έλεγχο σχετικά με το τι να κάνει ή να αποφύγει επί τη βάσει ηθικών κριτηρίων.

Τόσο ο Πλάτων όσο και ο Αριστοτέλης, εξάλλου, θεωρούσαν την ηθική ως μέρος της πολιτικής, της οποίας η πρωτεύουσα λειτουργία ήταν να διαμορφώνει το πλαίσιο και τις συνθήκες ώστε τα μέλη της πολιτείας να μπορούσαν να κατακτήσουν την αληθινή ευδαιμονία. Ετσι, η επίτευξη της γνώσης και της αληθινής ευδαιμονίας καθίσταται η ουσία της επιστήμης του αγαθού, δηλαδή της ηθικής.

Η πράξη της αρετής

Κατά τους αρχαίους Ελληνες η ηθική δεν περιοριζόταν στη θεωρητική μόνο ενασχόληση με το ζήτημα της αρετής αλλά κατ’ εξοχήν ενδιαφερόταν για την άσκησή της στην πράξη: όχι μόνο να στοχάζεται και να διερευνά κανείς το αγαθό, αλλά κυρίως να το πράττει στη ζωή του.

Συναφώς, η έννοια της «επιστήμης» περιελάμβανε όχι μόνο την αφηρημένη γνώση ενός τομέα της σκέψης και της εμπειρίας, αλλά και την έντεχνη και επιδέξια εφαρμογή του στην πράξη. Δεν εκπλήσσει, επομένως, ότι μια ισχυρή κανονιστική διάσταση χαρακτήριζε την όλη επιστημονική δραστηριότητα, υπό την έννοια ότι συγκεκριμένες αξίες και κανονιστικά κριτήρια κατευθύνουν τη δράση των ανθρώπων και εκφράζονται σε ανάλογες έμπρακτες συμπεριφορές.

«Η αρετή από μόνη της δεν εξαρκεί», δίδασκε ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του (1. 325 b, 12-13), «πρέπει επίσης να υπάρχει η δύναμη να μετατραπεί σε πράξη». Πράγμα που σημαίνει ότι εφόσον έχει ληφθεί μια απόφαση με ηθικά κριτήρια πρέπει κατόπιν να εφαρμοσθεί με συνέπεια.

Βέβαια, ο μετασχηματισμός της αξίας σε πράξη και η σύμπτωση των απώτερων σκοπών και επιδιώξεων με τα συγκεκριμένα ενεργήματα συνιστά μείζον πρόβλημα που θέτει σε δοκιμασία την ηθική αντοχή και την ακεραιότητα του δρώντος υποκειμένου. «Φυσικά, η πράξη σε πολύ μικρότερο βαθμό προσεγγίζει την αλήθεια από ό,τι η σκέψη», επεσήμαινε ο Πλάτων στην Πολιτεία του (473 a, 1-2).

Εν τούτοις ο Σωκράτης έδειξε ο ίδιος με το παράδειγμά του τη δύναμη και την ετοιμότητα του ανθρώπου με ήθος να ζήσει σύμφωνα με τα κριτήρια και τις αξίες του. «Σφάλλεις αν νομίζεις πως κάποιος που έχει την παραμικρή αξία», υποστήριζε στην Απολογία του (28b, 5-9), «θα υπολόγιζε τον κίνδυνο της ζωής ή του θανάτου ή οτιδήποτε άλλο αντί να εξετάζει τούτο μόνο: Εάν η πράξη του είναι δίκαιη ή άδικη, και εάν αρμόζει στα έργα ενός καλού ή κακού ανθρώπου».

Ανεξέταστος βίος είναι αβίωτος

Από ηθικής σκοπιάς, λοιπόν, η σύμπτωση θεωρίας και πράξης είναι αναγκαία, εφόσον η ηθική οντολογία δεν αφορά μόνο τις προθέσεις αλλά εξίσου την πραγμάτωση και την εκπλήρωσή τους. Θεωρία και πράξη συναπαρτίζουν ισότιμα μέρη της ζωής και της συγκρότησης του υποκειμένου, και δεν υπάρχει λόγος να υποθέτει κανείς ότι το ένα προηγείται και υπερέχει του άλλου.

Μπορούμε, επομένως, να συμπεράνουμε ότι για τους αρχαίους Ελληνες φιλοσόφους και βέβαια για τον Σωκράτη η ηθική συνίστατο στη γνώση και την επιλογή των καλών πραγμάτων στη ζωή. Επιπλέον, ο λόγος περί των αξιών που όφειλαν να εμπνέουν και να κατευθύνουν τη ζωή αποτελούσε μια αξία καθ’ εαυτήν, που θα μπορούσε να οδηγήσει στην ευδαιμονία εάν επιδιώκετο με συνεπή και συστηματικό τρόπο.

Κατά τον Αριστοτέλη, μάλιστα, το ήθος δεν ήταν παρά «η συνήθεια του αγαθού» («η δ’ ηθική εξ έθους περιγίνεται», Ηθικά Νικομάχεια, 1103 a, 17) και η ηθική στάση απορρέει από την ελεύθερη επιλογή του αγαθού που γίνεται κατόπιν συνήθης πρακτική («η ηθική αρετή έξις προαιρετική», Ηθικ. Νικ., 1139 a, 22-23). Μια απώτερη συνέπεια αυτής της αντίληψης είναι ότι η ηθική επιλογή δεν αποτελεί τόσο ζήτημα επιβράβευσης ή τιμωρίας, αλλά ελεύθερη προτίμηση του αγαθού δίχως να υπεισέρχεται το δέλεαρ της ανταμοιβής ή το φόβητρο της ποινής.

Δεν ξενίζει, επομένως, ότι το πρωτεύον κριτήριο και η επιδίωξη της καλής διακυβέρνησης ήταν κατά τον Αριστοτέλη ο εθισμός των πολιτικών στην άσκηση της αρετής. Τούτο επιβεβαιώνεται, έγραψε στα Ηθικά Νικομάχεια (1103 b, 4-7), από αυτό που συμβαίνει στις πολιτείες? γιατί οι νομοθέτες κάνουν τους πολίτες αγαθούς με τον σχηματισμό ανάλογων συνηθειών σε αυτούς («τους πολίτες εθίζοντες ποιούσιν αγαθούς»).

Για να προσθέσει ότι «τούτη είναι η επιθυμία κάθε νομοθέτη, και αυτοί που δεν το καταφέρνουν χάνουν τον στόχο, και σε τούτο διαφέρει μια καλή από μια κακή πολιτεία».

Εφόσον ηθική συνιστά μια πρωτεύουσα λειτουργία της πολιτικής προκύπτει ότι η κύρια αποστολή των πολιτικών είναι να μεριμνούν για την ηθική καλλιέργεια και τελείωση των πολιτών.

Προκειμένου όμως να το επιτύχουν αυτό χρειάζονται και οι ίδιοι γνώση, τη γνώση της αρετής, πράγμα που αποκτάται με τη διαρκή διερεύνηση και τον αυστηρό και ασίγαστο έλεγχο των πραγμάτων και των καταστάσεων.

Στο τέλος τέλος, η ηθική συνοχή δεν αποκτάται παρά μόνο μέσα από τη διαρκή αναζήτησή της. Και τούτο είναι το μέγα προνόμιο των ανθρώπινων όντων, διαφορετικά η ζωή δεν έχει αξία. Βίος ανεξέταστος δεν είναι αποδεκτός από τον άνθρωπο («ο δε ανεξέταστος βίος ου βιωτός ανθρώπω»), κατέληξε ο Σωκράτης στην εκπληκτική Απολογία του (28, 12). Κοντολογίς, η ηθική στάση ως αποτέλεσμα μιας ξεχωριστής για τον καθένα πορείας και αναζήτησης είναι αυτό που κάνει τη ζωή, την «τέχνη της ζωής», μια τόσο δημιουργική και ενδιαφέρουσα υπόθεση.

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ: Να φυλάγεται και να φοβάται την “αλαζονεία, που είναι συγκάτοικος της μοναξιάς”

Σε ποιες περιπτώσεις, λοιπόν, πρέπει να είναι σφοδρός ο φίλος και πότε πρέπει να παίρνει τον τόνο της παρρησίας;

Όταν, μπροστά στις επιθέσεις της λαγνείας, της οργής ή της αλαζονείας, οι περιστάσεις απαιτούν ή να κόψει κανείς τα φτερά της φιλαργυρίας ή να αναχαιτίσει τον παραλογισμό και την αναισθησία.

Αυτή την παρρησία υιοθετούσε ο Σόλων απέναντι στον Κροίσο, που είχε διαβρωθεί από την εφήμερη ευτυχία και ζούσε τρυφηλά, όταν τον προέτρεψε να κοιτάζει το τέλος.

Έτσι ο Σωκράτης συγκρατούσε τον Αλκιβιάδη, τον έκανε να χύνει αληθινά δάκρυα, καθώς άκουγε την κριτική του, και να μεταστραφεί.

Παρόμοια ήταν τα λόγια του Κύρου προς τον Κυαξάρη και του Πλάτωνα προς τον Δίωνα· όταν εκείνος ήταν στις δόξες του και έκανε τους ανθρώπους όλους να στρέφουν το βλέμμα πάνω του με τις ωραίες και σπουδαίες πράξεις του, του συνέστησε να φυλάγεται και να φοβάται την “αλαζονεία, που είναι συγκάτοικος της μοναξιάς”.

Αλλά και ο Σπεύσιππος του έγραφε να μην παίρνουν τα μυαλά του αέρα, αν γίνεται πολύς λόγος για το άτομό του ανάμεσα στα παιδάκια και τις γυναικούλες, αλλά να κοιτάζει πώς να στολίσει τη Σικελία με ευλάβεια, δικαιοσύνη και νόμους άριστους ώστε να τιμήσει την Ακαδημία.

Ο Εύκτος και ο Εύλαιος, οι φίλοι του Περσέα, όσο ήταν ευνοούμενος της τύχης τον ακολουθούσαν, λέγοντάς του συνεχώς λόγια ευχάριστα και συμφωνώντας με τις απόψεις του όπως και οι υπόλοιποι. Όταν όμως συγκρούστηκε με τους Ρωμαίους κοντά στην Πύδνα, υπέπεσε σε σφάλματα και τράπηκε σε φυγή, του επιτέθηκαν, τον επιτιμούσαν με τα χειρότερα λόγια και του θύμιζαν τα λάθη και τις παραλείψεις του, κατηγορώντας τον για το καθετί, μέχρι που ο άνθρωπος, βαθιά πληγωμένος, από τη θλίψη και την οργή του χτύπησε και τους δύο με το ξίφος και τους σκότωσε.

Έτσι, λοιπόν, προσδιορίζεται εκ των προτέρων για τις γενικές περιπτώσεις η κατάλληλη στιγμή. Όσο για τις ευκαιρίες που προσφέρονται από μόνες τους, πολλές φορές ο φίλος που νοιάζεται δεν πρέπει να τις παραβλέπει αλλά να τις εκμεταλλεύεται. Κάποια ερώτηση μερικές φορές, κάποια διήγηση και κατηγορία για τις ίδιες πράξεις προκειμένου για διαφορετικά πρόσωπα, ή κάποιος έπαινος είναι έναυσμα για να μιλήσει κανείς με παρρησία.

Όπως λένε ότι έγινε με τον Δημάρατο, που πήγε από την Κόρινθο στη Μακεδονία, όταν ο Φίλιππος είχε διαφορές με τη γυναίκα και το γιο του· αφού τον υποδέχτηκε ο Φίλιππος και τον ρώτησε πώς τα πάνε στο θέμα της ομόνοιας μεταξύ τους οι Έλληνες, απάντησε ο Δημάρατος, που ήταν καλοπροαίρετος φίλος του: “Στ’ αλήθεια, ωραίο είναι, Φίλιππε, να ζητάς πληροφορίες για την ομοφροσύνη μεταξύ Αθηναίων και Πελοποννησίων και να μην κοιτάς το σπίτι σου που είναι όλο αντίδραση και διχόνοια”.

Καλά μίλησε και ο Διογένης, ο οποίος, όταν πήγε στο στρατόπεδο του Φιλίππου, τότε που εκείνος βάδιζε για να πολεμήσει τους Έλληνες, οδηγήθηκε μπροστά του και, καθώς, ο Φίλιππος δεν τον ήξερε και τον ρώτησε αν είναι κατάσκοπος, του απάντησε: “Κατάσκοπος, πράγματι, Φίλιππε, της απερισκεψίας και της αμυαλιάς σου, που σε κάνουν, χωρίς να σε εξαναγκάζει τίποτε, να έρθεις για να παίξεις σε μιαν ώρα στα ζάρια το βασίλειο και τη ζωή σου”.

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ, ΗΘΙΚΑ

Η Συναισθηματική Νοημοσύνη

Γιατί το «EQ» είναι πιο σημαντικό από το «IQ»

«Η συναισθηματική νοημοσύνη ορίζεται ως η ικανότητα κάποιου να αντιλαμβάνεται, να εκφράζει, να κατανοεί, να χρησιμοποιεί και να διαχειρίζεται τα δικά του συναισθήματα αλλά και των άλλων ανθρώπων με τους οποίους έρχεται σε επαφή»

«Η στοργή (κι όχι η αγάπη) είναι η ακριβής αντανάκλαση της συνείδησης της αληθινής φύσης μας. Γεννιόμαστε μόνοι. Μόλις συνειδητοποιούμε τους εαυτούς μας συνειδητοποιούμε τη μοναχικότητα. Χρειαζόμαστε τους άλλους ανθρώπους, φυσιολογικά, συναισθηματικά, πνευματικά, αν θέλουμε να γνωρίζουμε κάτι, ειδικά τους εαυτούς μας.» C. S. Lewis – The Four Loves

«Ο καθένας μπορεί να θυμώσει – αυτό είναι εύκολο. Αλλά το να θυμώσει κανείς με το σωστό άτομο, στο σωστό βαθμό και στη σωστή στιγμή, για τη σωστή αιτία και με το σωστό τρόπο – αυτό δεν είναι εύκολο» Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια

Αποθηκεύοντας στη συναισθηματική μνήμη

Παρ’ όλο που η αμυγδαλή αποθηκεύει αρχέγονες πληροφορίες δε θα έπρεπε να την σκεφτούμε ως το μοναδικό κέντρο μάθησης. Η εγκαθίδρυση των αναμνήσεων είναι μια λειτουργία του όλου δικτύου, όχι μόνο ενός συστατικού. Η αμυγδαλή είναι πραγματικά κρίσιμη, μα δεν πρέπει να χάσουμε την παρατήρηση του γεγονότος ότι οι λειτουργίες υπάρχουν μόνο μέσα από την ικανότητα του συστήματος στο οποίο ανήκουν.

Η μνήμη γενικά, τείνει να είναι η διαδικασία μέσω της οποίας ανακαλούμε στον εγκέφαλο προηγούμενες συνειδησιακές εμπειρίες. Η αυθεντική μάθηση και μνήμη είναι ανάμεσα στον ιππόκαμπο και τον φλοιό. Αλλά, μετακίνηση του ιππόκαμπου έχει μικρή επίδραση στην κατάσταση του φόβου – εκτός από την κατάσταση που αφορά το γενικότερο πλαίσιο.

Σε αντίθεση, η συναισθηματική μάθηση που επιτυγχάνεται μέσω της κατάστασης του φόβου, δεν είναι δηλωμένη μάθηση. Είναι περισσότερο ενδιάμεση κατάσταση σ’ ένα διαφορετικό σύστημα, το οποίο κατά πάσα πιθανότητα, λειτουργεί ανεξάρτητα από τη δική μας συνειδησιακή αντίληψη. Συναισθηματικές πληροφορίες μπορούν ν’ αποθηκευτούν χωρίς τη δηλωμένη μνήμη, όμως φυλάσσονται εκεί σαν ένα ψυχρό, δηλωμένο γεγονός.

Για παράδειγμα, αν ένα άτομο έχει πληγωθεί σ’ ένα αυτοκινητιστικό ατύχημα, στο οποίο το κλάξον του αυτοκινήτου κόλλησε, αυτός/αυτή αργότερα αντιδρά όταν ακούει το δυνατό ήχο κλάξον αυτοκινήτων. Το άτομο θυμάται τις λεπτομέρειες του ατυχήματος, όπου και όποτε συνέβη, ποιος άλλος ήταν μπλεγμένος και πόσο άσχημο ήταν. Αυτές είναι δηλωμένες μνήμες οι οποίες εξαρτώνται από τον ιππόκαμπο. Το άτομο επίσης μπορεί να υποστεί ένταση, άγχος και κατάθλιψη, καθώς η συναισθηματική μνήμη επανεργοποιήθηκε μέσα από το αμυγδαλικό σύστημα. Το δηλωμένο σύστημα έχει αποθηκεύσει το συναισθηματικό περιεχόμενο της εμπειρίας, μα το έχει κάνει επίσης και σαν γεγονός.

Συναισθηματικές και δηλωμένες μνήμες έχουν αποθηκευτεί και αναχθεί παράλληλα και οι ενέργειές τους είναι συνδεμένες αδιαχώριστα στη συνειδησιακή μας εμπειρία. Αυτό δεν σημαίνει πως έχουμε απευθείας πρόσβαση στη συναισθηματική μνήμη μας, αντίθετα σημαίνει πως έχουμε πρόσβαση στις συνέπειες – δηλαδή στον τρόπο που συμπεριφερόμαστε, στον τρόπο που αισθάνονται τα σώματά μας. Αυτές οι συνέπειες συνδυάζονται με την ισχύουσα δηλωμένη μνήμη για να διαμορφώσουν μια καινούρια δηλωμένη μνήμη.

Το συναίσθημα δεν είναι απλώς μνήμη του ασυνείδητου, εξασκεί πολυδύναμη επιρροή στη δηλωμένη μνήμη και στις άλλες διαδικασίες σκέψεις. Όπως έχουν αποδείξει ο James ΜcGaugh και οι συνεργάτες του στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, η αμυγδαλή παίζει ουσιαστικό ρόλο στη διαμόρφωση της διατήρησης και δύναμης των μνήμεων.

Είναι πολύ σημαντική η διαφορά ανάμεσα στη δηλωμένη μνήμη και τη συναισθηματική μνήμη. Ο W.J.Jacobs του Πανεπιστημίου British Columbia και η Lynn Nabel του Πανεπιστημίου της Αριζόνα, διαφωνούσαν στο ότι δεν έχουμε την ικανότητα να θυμηθούμε τραυματικά γεγονότα που έλαβαν χώρα πολύ νωρίς στη ζωή μας, επειδή ο ιππόκαμπος δεν είχε ωριμάσει αρκετά στο σημείο της διαμόρφωσης ενσυνειδήτων, προσπελάσιμων αναμνήσεων. Το σύστημα συναισθηματικής μνήμης, το οποίο αναπτύχθηκε προηγουμένως, διαμορφώνεται καθαρά και διατηρεί τις ασυνείδητες μνήμες αυτών των γεγονότων.

Και γ’ αυτό το λόγο, το τραύμα μπορεί να έχει επίπτωση στις νοητικές και συμπεριφοριστικές λειτουργίες στη μετέπειτα ζωή ενός ατόμου, αν και μέσα από τις διαδικασίες που παραμένουν απροσπέλαστες στη συνείδηση.

Επειδή η ταξινόμηση κατά ζεύγος, τονικότητα και σοκ, μπορεί να προκαλέσει εξαρτημένες αντιδράσεις στα ζώα, είναι φανερό ότι οι καταστάσεις φόβου δεν μπορεί να εξαρτώνται από τη συνείδηση. Μύγες και σαλιγκάρια για παράδειγμα, δεν είναι όντα που ξέρουν τη συνειδησιακή και πνευματική διαδικασία τους. Η μέθοδος ερμήνευσης του φαινομένου του Joseph E. LeDoux, είναι να σκεφτούμε το φόβο σαν μια αντικειμενική κατάσταση αντίληψης, που διεξάγεται όταν τα συστήματα του εγκεφάλου αντιδρούν στον κίνδυνο. Μόνον όταν ο οργανισμός θέτει έναν αρκετά ανεπτυγμένο νοητικό μηχανισμό, δημιουργεί ενσυνείδητο φόβο συνοδευμένο με σωματική αντίδραση. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι άνθρωποι δημιουργούν εμπειρία φόβου κι ότι η συνείδηση είναι μια αναγκαία προϋπόθεση στην υποκειμενοποίηση των συναισθηματικών καταστάσεων.

Έτσι, συναισθήματα ή αισθήματα είναι συνειδητά παράγωγα μιας ασυνείδητης διαδικασίας. Είναι πολύ σημαντικό να θυμηθούμε ότι οι υποκειμενικές εμπειρίες που ονομάζουμε αισθήματα, δεν είναι οι πρωταρχικές λειτουργίες του συστήματος που τις παράγει. Οι συναισθηματικές εμπειρίες είναι το αποτέλεσμα συστημάτων σε ετοιμότητα συμπεριφοριστικής προσαρμογής που έχουν διατηρηθεί μέσω της ανάπτυξης. Κάθε είδους υποκειμενικές εμπειρίες είναι προκαλούμενο πεδίο για τους επιστήμονες. Ούτως ή άλλως, έχουμε κάνει μακρύ δρόμο στην κατανόηση του νευρικού συστήματος και από το ίδιο το σύστημα, πραγματικά μπορούν να διεγερθούν υποκειμενικά αισθήματα. Εάν είναι έτσι, οι μελέτες πάνω στο νοητικό έλεγχο των συναισθηματικών αντιδράσεων, μπορεί να κρατούν το κλειδί για την κατανόηση των υποκειμενικών συναισθημάτων.

Αντικειμενική Αντίληψη

Η συνείδηση συσχετίζεται με ό,τι μπορούμε ν’ αποκαλέσουμε «αντίληψη» η διαδικασία κατά την οποία οι πληροφορίες στον εγκέφαλο είναι σφαιρικά διαθέσιμες να θέσουν σε κίνηση διαδικασίες, όπως ακριβώς η ομιλία και η σωματική δραστηριότητα. Η ιδέα ίσως δείχνει ασήμαντη. Όμως, η αντίληψη είναι αντικειμενική και φυσική, σε πεδία όπου η συνείδηση δεν είναι.

Μπορεί να καταστεί δυνατή η εξήγηση της συνείδησης. Πιστεύουμε ότι, αυτή τη στιγμή, η καλύτερη προσέγγιση στο πρόγραμμα της εξήγησης της συνείδησης είναι να συγκεντρωθούμε στην έρευνα για να βρούμε τι γνωρίζουμε για το νευρικό συσχετισμό της συνείδησης – τις διαδικασίες στον εγκέφαλο, που είναι πιο άμεσα υπεύθυνες για τη συνείδηση. Εντοπίζοντας τους νευρώνες στον εγκεφαλικό φλοιό που σχετίζεται περισσότερο με τη συνείδηση και σχηματοποιώντας πώς ενώνονται σε αλυσίδα με τους νευρώνες οπουδήποτε αλλού στον εγκέφαλο, μπορεί να βρούμε το κλειδί των εσωτερικών θεάσεων, το οποίο ο David J. Chalmers ονομάζει το μεγάλο πρόβλημα: ένας πλήρης υπολογισμός των τρόπων με τον οποίο η υποκειμενική εμπειρία φανερώνεται από αυτές τις εγκεφαλικές διαδικασίες.

Προτείνουμε τον Chalmers για τολμηρή αναγνώριση και επικέντρωση στο μεγάλο πρόβλημα σ’ αυτό το πρώιμο στάδιο, παρ’ όλο που δεν ενθουσιαζόμαστε για κάποια από τα σκεπτικά πειράματα. Το μεγάλο αυτό πρόβλημα, μπορεί να χτυπηθεί με διάφορες ερωτήσεις: Γιατί έχουμε εμπειρίες για τα πράγματα γύρω μας; Τι οδηγεί σε συγκεκριμένη συνειδησιακή εμπειρία (όπως είναι η αίσθηση του πράσινου – πρασινότητα του χρώματος πράσινου;) Γιατί κάποιες όψεις της υποκειμενικής εμπειρίας είναι αδύνατον να μεταβιβαστούν σε άλλους ανθρώπους (με άλλα λόγια, γιατί είναι καθαρά προσωπικές;) Πιστεύουμε πως έχουμε μιαν απάντηση στο τελευταίο πρόβλημα και μια πρόταση για τα δύο πρώτα, περιστρεφόμενοι γύρω από ένα φαινόμενο, γνωστό ως κατηγορηματική, νευρωνική αναπαράσταση.

Τι δίνει «κατηγορηματική» ερμηνεία στα παραπάνω συμφραζόμενα; Ο καλύτερος τρόπος να το προσδιορίσουμε είναι ένα παράδειγμα. Στις αντιδράσεις της εικόνας ενός ανθρώπου ας υποθέσουμε, τα γαγγλιακά κύτταρα βολιδοσκοπούν όλο το πεδίο του αμφιβληστροειδούς χιτώνα, όπως ακριβώς τα pixels στην οθόνη μιας τηλεόρασης, για να δημιουργήσει μια απόλυτη αναπαράσταση του προσώπου. Την ίδια στιγμή, μπορούν επίσης ν’ αντιδράσουν σε πάμπολλα άλλα χαρακτηριστικά της εικόνας, όπως οι σκιές, οι γραμμές, ο ανομοιογενής φωτισμός κλπ.

Μερικοί νευρώνες, υψηλά ιστάμενοι στην ιεραρχία του οπτικού φλοιού αντιδρούν κυρίως στο πρόσωπο ή ακόμα στο πρόσωπο ιδωμένο από μια συγκεκριμένη οπτική γωνία. Τέτοιοι νευρώνες βοηθούν τον εγκέφαλο ν’ αναπαραστήσει το πρόσωπο μ’ έναν συγκεκριμένο τρόπο. Οι απώλειά τους, που είναι αποτέλεσμα ενός χτυπήματος ή κάποιας άλλης εγκεφαλικής βλάβης, οδηγεί στην προσωπαγνωσία, μια ανικανότητα του ατόμου ν’ αναγνωρίζει συνειδησιακά, φιλικά του πρόσωπα -ακόμα και τον ίδιο του τον εαυτό- παρ’ όλο που το άτομο ένα πρόσωπο σαν ένα πρόσωπο.

Παρόμοια, βλάβες σε άλλα σημεία του οπτικού φλοιού, μπορούν να προκαλέσουν σε κάποιον την απώλεια της εμπειρίας των χρωμάτων, ενώ ακόμα μπορεί να δει τις αποχρώσεις του μαύρου και άσπρου, παρ’ όλο που δεν υπάρχει ελάττωμα στη σύλληψη των χρωμάτων στο μάτι.

Σε κάθε επίπεδο, η οπτική πληροφορία επανακωδικοποιείται τυπικά με έναν ημιεραρχικό τρόπο. Τα γαγγλιακά κύτταρα του αμφιβληστροειδούς αντιδρούν σε μια πηγή φωτός. Οι νευρώνες, στον πρωταρχικό οπτικό φλοιό, είναι περισσότερο ειδικοί στην αντίδραση των γραμμών ή των γωνιών. Οι υψηλότεροι νευρώνες θα μπορούσαν να προτιμήσουν ένα κινούμενο περίγραμμα. Ακόμα πιο ψηλά, είναι αυτοί που αντιδρούν στα πρόσωπα ή σε άλλα φιλικά αντικείμενα. Στην κορυφή είναι αυτοί οι οποίοι σχεδιάζουν τις προ-λειτουργικές και λειτουργικές δομές στον εγκέφαλο, όπου βομβαρδίζουν τους νευρώνες που εισάγουν πράξεις τέτοιες, όπως η ομιλία ή η αποφυγή ενός αυτοκινήτου που έρχεται καταπάνω μας.

Η σημασία των συναισθημάτων στην ανάπτυξη του ατόμου.

O Chalmers πιστεύει, όπως και οι Francis Crick, Christof Koch, ότι οι υποκειμενικές ιδέες μιας εμπειρίας πρέπει να λαμβάνουν χώρα κοντά στην πυροδότηση των νευρώνων που ανταποκρίνονται σ’ αυτές τις ιδέες (οι νευρωνικοί συσχετισμοί – συνάψεις). Περιγράφει ένα γνωστό σκεπτικό επιχείρημα, που έχει δομηθεί γύρω από μια υποθετική νευροεπιστήμονα, τη Μαίρη, που είναι ειδικευμένη στην αντίληψη των χρωμάτων, όμως δεν έχει δει ποτέ ένα χρώμα. Πιστεύουμε ότι ο λόγος που η Μαίρη δεν γνωρίζει, πώς είναι να βλέπει ένα χρώμα, ίσως, είναι ότι δεν είχε ποτέ κατηγορηματική νευρωνική αναπαράσταση ενός χρώματος στον εγκέφαλό της, παρά μόνο μέσα από λέξεις και ιδέες σχετικά με τα χρώματα.

Στην ανάγκη να περιγράψουμε μια υποκειμενική οπτική εμπειρία, η πληροφορία πρέπει να μεταδοθεί στο επίπεδο εκκινητικής παραγωγής του εγκεφάλου, εκεί όπου είναι δυνατή η ομιλία ή άλλες πράξεις. Αυτή η μετάδοση αφορά και ως συνέπεια την επανακωδικοποίηση της πληροφορίας, έτσι ώστε η κατηγορηματική πληροφορία εκφράζεται από τους κινητικούς – λειτουργικούς νευρώνες που συσχετίζονται, όχι όμως αναγνωριστικά, στην κατηγορηματική πληροφορία που εκφράζεται από την πυροδότηση των νευρώνων, που σχετίζονται με τη χρωματική εμπειρία, σε κάποιο επίπεδο στην οπτική ιεραρχία.

Δεν είναι δυνατόν να συνδέσουμε με λέξεις και ιδέες την ακριβή φύση μιας υποκειμενικής εμπειρίας. Είναι όμως δυνατό, να συνδέσουμε μια διάκριση μεταξύ υποκειμενικών εμπειριών – για παράδειγμα η διάκριση ανάμεσα στο κόκκινο και το πορτοκαλί. Αυτό είναι δυνατό επειδή η διάκριση σε ένα υψηλό επίπεδο, οπτικής περιοχής του φλοιού, είναι συνδεμένη με τη διάκριση στα κινητικά – λειτουργικά επίπεδα. Η συνέπεια είναι ότι δεν μπορούμε ποτέ να εξηγήσουμε σε άλλους ανθρώπους την υποκειμενική φύση της οποιαδήποτε συνειδησιακής εμπειρίας, μόνο τη σχέση της με αυτές των άλλων ατόμων.

Στις άλλες δύο ερωτήσεις, που αφορούν το γιατί έχουμε συνειδησιακές εμπειρίες και ποιο είναι αυτό που οδηγεί τις συγκεκριμένες, εμφανίζεται δυσκολότερη η εξήγηση. O Chalmers προτείνει ότι χρειάζονται την εισαγωγή της «εμπειρίας» ως ένα καινούριο ιδρυματικό χαρακτηριστικό του κόσμου, σχετιζόμενο με την ικανότητα ενός οργανισμού να υποβάλλει σε επεξεργασία πληροφορίες. Αλλά ποιοι τύποι από νευρωνικές πληροφορίες να ανταποκρίνονται στην «κυανότητα» του μπλε παρά στην «πρασινότητα» του πράσινου; Αυτά τα προβλήματα φαίνονται ως τα πιο δύσκολα στις μελέτες για τη συνείδηση.

Οι Krick, Koch προτιμούν μια ανεξάρτητη προσέγγιση, που αφορά τις ιδέες της «σημασίας». Σε ποια αίσθηση οι νευρώνες που αφορούν κατηγορηματικά τον κώδικά για ένα πρόσωπο, μπορεί να ειπωθεί ότι συνδέουν τη σημασία ενός προσώπου στο υπόλοιπο μέρος του εγκεφάλου; Τέτοια ιδιότητα πρέπει να σχετίζεται με το προβαλλόμενο πεδίο του κυττάρου – το υπόδειγμα των συναπτικών συνδέσεων στους νευρώνες που κωδικοποιείται κατηγορηματικά για συσχετισμένες συλλήψεις (ιδέες). Τέλος, αυτές οι συνδέσεις φτάνουν μέχρι την έξοδο εκκίνησης λειτουργίας. Για παράδειγμα, οι νευρώνες αντιδρούν σ’ ένα συγκεκριμένο πρόσωπο, που μπορεί να είναι συνδεμένο με την έκφραση του ονόματος του προσώπου του οποίου είναι πρόσωπο, μέσω κάποιου, αλλά και τη φωνή του άλλου/άλλης, οι αναμνήσεις έχουν σχέση και με αυτόν/αυτήν και συνεχίζεται.

Τέτοιες διασυνδέσεις μεταξύ των νευρώνων είναι χρήσιμες, συμπεριφοριστικά – με άλλα λόγια έχουν σχέσεις αλληλουχίας με την ανατροφοδότηση από το σώμα και τον εξωτερικό κόσμο.

Η εννόηση προέρχεται από ένα σύστημα συνδέσεων μεταξύ αυτών των αναπαραστάσεων με άλλες, εξαπλωμένες σ’ ολόκληρο το σύστημα του φλοιού, σε μια συσχέτιση δικτύου, παρόμοια με ένα λεξικό ή με μια συσχετισμένη βάση δεδομένων. Όσο πιο διαφορετικές είναι οι συνδέσεις, τόσο πλουσιότερη είναι η εννόηση. Εάν, όπως υπάρχει στο προηγούμενο παράδειγμα της προσωπαγνωσίας, οι συνάψεις εξόδων, για ένα τέτοιο πρόσωπο, είναι μπλοκαρισμένες, τα κύτταρα θα αντιδρούν στο πρόσωπο του ατόμου, όμως δε θα μπορούσε να υπάρχει συσχετισμένη εννόηση και, έτσι, πολύ λιγότερη εμπειρία του. Γι’ αυτό το λόγο, ένα πρόσωπο θα μπορούσε να ειδωθεί όχι όμως και να αναγνωριστεί επίσης.

Βέβαια, ομάδες νευρώνων μπορούν ν’ αναλάβουν νέες λειτουργίες, επιτρέποντας στον εγκέφαλο να μάθει νέες κατηγορίες (συμπεριλαμβανομένων και προσώπων), συσχετίζοντας τις νέες κατηγορίες με τις ήδη προϋπάρχουσες. Βασικές πρωταρχικές συσχετίσεις, όπως ο πόνος, κατά ένα μέρος προϋπάρχουν από τη γέννηση, ακολούθως επανεβρίσκονται στη ζωή.

Οι πληροφορίες μπορούν πραγματικά να είναι το κλειδί της σύλληψης, όπως υποπτεύεται ο Chalmers. Μεγαλύτερη βεβαιότητα θα χρειαζόταν εξέταση και μελέτη των υψηλών, παράλληλων καναλιών της πληροφορίας, συνδεμένες – όπως οι νευρώνες – σε πολύπλοκα συστήματα. Θα ήταν χρήσιμο να προσπαθήσουμε να καθορίσουμε τα χαρακτηριστικά ενός νευρωνικού δικτύου ή κάποιων άλλων το ίδιο υπολογιστικών ενσωματώσεων, που θα πρέπει να έχει, για να γεννηθεί η εννόηση. Είναι πιθανό το γεγονός ότι τέτοιες ασκήσεις θα συμπέραναν τη νευρωνική βάση της εννόησης. Το πολύ δύσκολο πρόβλημα της συνείδησης μπορεί να εμφανιστεί μέσα από ένα εντελώς καινούριο φως. Ίσως ακόμα να εξαφανιστεί.

Συμπερασματικά, εναρμονίζοντας το συναίσθημα με τη σκέψη, ο λόγος για την εκτενή αναφορά στις λειτουργίες του εγκεφάλου, είναι η καθαρά ιατρική απόδειξη μέσω των μαγνητικών ανιχνεύσεων των μερών του εγκεφάλου, η καθαρά επιστημονική, όχι ακαδημαϊκή απόδειξη ότι η κατεύθυνση του συρμού των νευρώνων και η επιλογή των συνάψεων που συμβαίνουν κάθε μέρος του δευτερολέπτου, ανήκουν προσωπικά στον καθένα μας.

Η συνείδησή μας, σαν αυτοοργανώσιμο σύστημα, διαμορφώνει τις σκέψεις και πράξεις μας. Είμαστε ελεύθεροι από κάθε άποψη και ταυτόχρονα υπεύθυνοι για οποιαδήποτε στιγμιαία σκέψη και πράξη. Οι προμετωπιαίες μεταιχμιακές διασυνδέσεις είναι κρίσιμες και ουσιαστικές στο να μας οδηγήσουν στις αποφάσεις που έχουν τη μεγαλύτερη σημασία στη ζωή μας.

Ξεκινήσαμε με το Δρ. Νταμάζιο και τελειώνουμε με τις έρευνες που διεξήγαγε πάνω στο τι δημιουργεί μειονεξία σε ασθενείς με βλάβη στο κύκλωμα προμετωπιαίου – αμυγδαλής. Η ικανότητά τους να παίρνουν αποφάσεις έχει πληγεί σημαντικά και παρά ταύτα δεν εμφανίζουν κανένα περιορισμό του νοητικού τους πηλίκου ή οποιασδήποτε άλλης γνωστικής ικανότητας. Ο Δρ. Νταμάζιο αναφέρει ότι οι αποφάσεις τους είναι τόσο άστοχες επειδή έχουν χάσει την πρόσβαση στη συναισθηματική νοημοσύνη.

Άρα τα συναισθήματα είναι τυπικά απαραίτητα στη λήψη λογικών αποφάσεων. Μας υποδεικνύουν τη σωστή κατεύθυνση, όπου η στεγνή λογική μπορεί να είναι η καλύτερη επιλογή. Με τον τρόπο αυτό ο συγκινησιακός εγκέφαλος εμπλέκεται στη λογική σκέψη όσο και ο σκεπτόμενος εγκέφαλος. Ο νους δεν μπορεί να λειτουργήσει στην εντέλεια χωρίς τη συναισθηματική νοημοσύνη. Κανονικά η συμπληρωματικότητα του μεταιχμιακού συστήματος και του νεοφλοιού, της αμυγδαλής και των προμετωπιαίων λοβών σημαίνει ότι το καθένα είναι το έτερον ήμισυ του άλλου στη διανοητική ζωή. Όταν αυτά τα δύο συμπληρωματικά μέρη αλληλεπιδρούν ικανοποιητικά, η συναισθηματική νοημοσύνη προάγεται – όπως και η πνευματική ικανότητα.

Ο Paul McLean (1978), ερευνητής του εγκεφάλου, πιστεύει ότι ο αλτρουισμός και η εμπάθεια είναι άμεσα συσχετισμένοι με τη λειτουργία του προμετωπιαίου φλοιού, το νεότερο μέρος του ανθρώπινου εγκεφάλου. Προτείνει ότι, εάν αυτοί οι νευρωνικοί συρμοί, δεν καταφέρουν να μπουν στο παιχνίδι στο κρίσιμο στάδιο στάδιο της ανάπτυξης, στην παιδική ηλικία, ίσως ποτέ δεν θα μπορέσουν να λειτουργήσουν κανονικά. Εφόσον παρέχουμε ένα «αντιδραστικό» εκπαιδευτικό περιβάλλον στα παιδιά, μπορεί αυτό το περιβάλλον να ειδωθεί σαν καίρια σημαντικό για την βιολογική, πνευματική και συναισθηματική ανάπτυξή τους.

Ένας έξυπνος βλάκας

Μετά τη πρόταση του Χάουαρντ Γκάρντνερ στο σημαντικό έργο του «Οργάνωση του Νου» για τη Θεωρία της Πολλαπλής Ευφυϊας, πως υπάρχουν επτά διαφορετικές ευφυΐες, μπορούμε να υποθέσουμε πως κάποιος που είναι ευφυής στην ευφυΐα του χώρου για παράδειγμα, ίσως, είναι βλάκας όσον αφορά κάποιο άλλο είδος ευφυΐας.

Η ακαδημαϊκή ευφυΐα δεν έχει και πολλή σχέση με τη συναισθηματική ζωή. Άνθρωποι με υψηλό Δείκτη Νοημοσύνης (IQ)μπορεί να χειρίζονται εντυπωσιακά άστοχα την προσωπική της ζωή. Σε αντίθεση με το ΔΝ, που έχει γνωρίσει κοντά στα εκατό χρόνια έρευνες πάνω σε εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους, η συναισθηματική νοημοσύνη (emotional intelligence, EQ) είναι μια νέα έννοια. Κανένας δεν μπορεί να πει με ακρίβεια σε ποιο βαθμό ευθύνεται για τις διαφορές των ανθρώπων στη ζωή τους.

Από τα δεδομένα προκύπτει ότι μπορεί να είναι εξίσου και μερικές φορές πιο ισχυρή από τον ΔΝ. Παρόλο που υπάρχουν εκείνοι που ισχυρίζονται ότι ο ΔΝ δεν μπορεί να μεταβληθεί σημαντικά από την εμπειρία ή την αγωγή, καίριες συναισθηματικές ικανότητες μπορούν πράγματι να διδαχθούν και να βελτιωθούν στα παιδιά – αν βέβαια μπούμε στον κόπο να τις διδάξουμε. Άλλωστε ο τρόπος που γίνονται οι συνάψεις στον εγκέφαλο, επιτρέπει τις νέες κατηγοριοποιήσεις ακόμα και σε μεγαλύτερη ηλικία.

Όμως τα σχολεία συνεχίζουν να εστιάζουν την προσοχή στις ακαδημαϊκές δεξιότητες, αγνοώντας τη συναισθηματική νοημοσύνη, ένα σύνολο διακριτικών στοιχείων – μερικοί θα το αποκαλούσαν χαρακτήρα – που επίσης έχει απεριόριστη σημασία για το προσωπικό μας πεπρωμένο. Η συναισθηματική σφαίρα είναι ένα πεδίο το οποίο, όσο και τα μαθηματικά ή η ανάγνωση, μπορεί να χειριστεί κανείς με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιδεξιότητα και απαιτεί το δικό της μοναδικό σύνολο ικανοτήτων.

Το συναισθηματικό ταλέντο είναι μια μετά-ικανότητα που καθορίζει πόσο καλά μπορούμε να χειριστούμε οποιαδήποτε ικανότητα διαθέτουμε, ακόμα και την ακατέργαστη ευφυϊα (raw intellect). Οι άνθρωποι που δεν είναι σε θέση να βάλουν σε τάξη και να ελέγξουν τη συναισθηματική τους ζωή, δίνουν εσωτερικές μάχες που υπονομεύουν την ικανότητά τους για σωστά προσανατολισμένη εργασία και καθαρή σκέψη.

Θα έπρεπε να δαπανούμε λιγότερο για να κατατάσσουμε βαθμολογικά τα παιδιά και περισσότερο για να τα βοηθάμε να εντοπίσουν τις φυσικές τάσεις τους και τα χαρίσματά τους και αυτά να καλλιεργήσουμε. (Άλλωστε από τους βασικούς σκοπούς ενός εκπαιδευτικού είναι να μαθαίνει τα παιδιά πώς να μαθαίνουν και τα παιδιά θα βρουν αυτό που τα ενδιαφέρει μόνα τους). Υπάρχουν εκατοντάδες τρόποι επιτυχίας και πολλές, πάρα πολλές διαφορετικές ικανότητες που θα μας βοηθήσουν να φθάσουμε εκεί, παρατηρεί ο Χάουαρντ Γκάρντνερ, ψυχολόγος στην Παιδαγωγική Σχολή του Χάρβαρντ, που όπως αναφέραμε εισήγαγε τη θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης.

Για παράδειγμα η διαπροσωπική νοημοσύνη αναλύεται σε τέσσερις ξεχωριστές ικανότητες: ηγετικό πνεύμα, ικανότητα στη σύναψη διαπροσωπικών σχέσεων και στην διατήρηση φιλίας, ικανότητα επίλυσης διαφορών, καθώς και ικανότητα στο είδος της κοινωνικής ανάλυσης. Αυτή η πολυπρόσωπη άποψη της νοημοσύνης προσφέρει μια πλουσιότερη εικόνα της ικανότητας ενός ανθρώπου και του δυναμικού του για επιτυχία απ’ ότι ο καθιερωμένος ΔΝ.

Η θεωρία του Γκάρντνερ εξακολουθεί να βρίσκεται σε εξέλιξη. Αφότου δημοσίευσε τη θεωρία του, έδωσε με δυο λόγια αυτούς τους ορισμούς για τα δυο είδη προσωπικής νοημοσύνης:

Διαπροσωπική νοημοσύνη είναι η ικανότητα να καταλαβαίνουμε τους άλλους ανθρώπους: τι τους παρακινεί, πώς εργάζονται και πώς εμείς θα εργαστούμε σε αγαστή σύμπνοια μαζί τους. Πετυχημένοι πωλητές, πολιτικοί, δάσκαλοι, κλινικοί επαγγελματίες της υγείας και θρησκευτικοί ηγέτες είναι, χωρίς αμφιβολία, άτομα με υψηλό βαθμό διαπροσωπικής νοημοσύνης.

Ενδοπροσωπική νοημοσύνη είναι μια συσχετική ικανότητα που στρέφεται προς τα μέσα. Είναι η ικανότητα να σχηματίσουμε ένα ακριβές, γνήσιο πρότυπο του εαυτού μας και να μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτό το πρότυπο για να λειτουργούμε αποτελεσματικά στη ζωή μας. Συμπληρωματικά, ο πυρήνας της διαπροσωπικής νοημοσύνης περιλαμβάνει «την ικανότητα του ανθρώπου να διακρίνει και να ανταποκρίνεται κατάλληλα στις διαθέσεις, στην ψυχοσύνθεση, στα κίνητρα και στις επιθυμίες των άλλων ανθρώπων». Στην ενδοπροσωπική νοημοσύνη, κλειδί για την αυτοεπίγνωση, συμπεριέλαβε την «πρόσβαση του ανθρώπου στα προσωπικά του αισθήματα και την ικανότητα να τα διακρίνει μεταξύ τους και να αντλεί από αυτά στοιχεία που θα καθοδηγούν τη συμπεριφορά του».

Επομένως η άποψή του για τα είδη αυτά της νοημοσύνης δίνει έμφαση στον γνωστικό τομέα: την κατανόηση του εαυτού μα και των άλλων ως προς τα κίνητρα, τις εργασιακές συνήθειες, και τον τρόπο που χρησιμοποιεί αυτή η βαθιά γνώση ώστε να μας βοηθήσει να ζήσουμε χωρίς προβλήματα και να τα πάμε καλά με τους άλλους. Η σφαίρα των συναισθημάτων εκτείνεται και πέρα από γλωσσικά και γνωσιακά όρια.

Δεν έχει ακόμα διερευνηθεί τόσο η ιδέα ότι υπάρχει νοημοσύνη μέσα στα συναισθήματα, όσο και μια δεύτερη, ότι η νοημοσύνη μπορεί να ενταχθεί στα συναισθήματα. Υπάρχουν γύρω μας άνθρωποι συναισθηματικά αναλφάβητοι. Τα συναισθήματα μας κάνουν πλούσιους κι ένα μοντέλο του νου που τ’ αφήνει απέξω είναι ένας στερημένος νους.

Πόσο έξυνα είναι τα συναισθήματα;

Ο Πίτερ Σάλοβι, ψυχολόγος από το Γέηλ, εντάσσει τα είδη της προσωπικής νοημοσύνης στο βασικό ορισμό του περί συναισθηματικής νοημοσύνης, επεκτείνοντας αυτές τις ικανότητες σε πέντε βασικούς τομείς:

Γνώση των συναισθημάτων: Η αυτοεπίγνωση -η αναγνώριση ενός συναισθήματος την ώρα που δημιουργείται- είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της συναισθηματικής νοημοσύνης. Η ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε και να αναγνωρίζουμε κάθε στιγμή τα συναισθήματα είναι καίρια για την ψυχολογική ενόραση και αυτοκατανόηση. Η τυχόν ανικανότητά μας να παρατηρήσουμε τα πραγματικά μας αισθήματα μας αφήνει στο έλεός τους.

Έλεγχος των συναισθημάτων: Το να χειραγωγούμε και να ελέγχουμε τα συναισθήματά μας έτσι ώστε να είναι τα κατάλληλα μια δεδομένη στιγμή, είναι ικανότητα που οικοδομείται πάνω στην αυτοεπίγνωση. Άτομα που στερούνται αυτής της ικανότητας μάχονται πάντα τα αισθήματα της κατάθλιψης, ενώ όσοι διακρίνονται γι’ αυτή τους την ικανότητα μπορούν πολύ γρήγορα να ξεπεράσουν τα πισωγυρίσματα της ζωής.

Εξεύρεση κινήτρων για τον εαυτό: Ο έλεγχος των συναισθημάτων που αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση ενός στόχου, είναι ουσιαστικός στην προσήλωση της προσοχής, στην εξεύρεση κινήτρων, στην αυτοκυριαρχία και στην δημιουργικότητα. Οι άνθρωποι με αυτή την ικανότητα είναι πολύ περισσότερο παραγωγικοί και αποτελεσματικοί σε οτιδήποτε καταπιαστούν να κάνουν.

Αναγνώριση των συναισθημάτων των άλλων: Η ενσυναίσθηση, μια ικανότητα που έχει τη βάση της στη συναισθηματική αυτοεπίγνωση, είναι η θεμελιώδης ανθρώπινη δεξιότητα, που θα παρουσιαστεί και παρακάτω.

Χειρισμός των σχέσεων: Η τέχνη των διαπροσωπικών σχέσεων είναι, σε μεγάλο βαθμό, η δεξιότητα του χειρισμού των συναισθημάτων των άλλων.

Φυσικά οι άνθρωποι διαφέρουν ως προς τις ικανότητές τους σε καθέναν από αυτούς τους τομείς. Μερικοί είμαστε πολύ επιδέξιοι στο να χειριζόμαστε τα άγχη μας, αλλά συγκριτικά ανεπίδεκτοι στο να κατευνάσουμε την δυστυχία του άλλου. Σε ευρεία κλίμακα, καθένας από αυτούς τους τομείς αντιπροσωπεύει ένα σύνολο συμπεριφορών και αντιδράσεων που, με τη σωστή δράση, μπορούν να βελτιώνονται αδιάκοπα.

Δείκτης Νοημοσύνης & Συναισθηματική Νοημοσύνη

Ο Δείκτης Νοημοσύνης ΔΝ (IQ) και η Συναισθηματική Νοημοσύνη ΣΝ, (EQ) δεν είναι δύο αντικρουόμενες, αλλά δύο ξεχωριστές ικανότητες. Η δυνατότητα μέτρησης της ΣΝ με απλό τεστ, όπως του ΔΝ, δεν είναι εύκολη. Παρόλο που διεξάγεται ευρύτατη έρευνα σε καθένα από τα συστατικά της στοιχεία, μερικά απ’ αυτά όπως η ενσυναίσθηση, μπορούν να εκτιμηθούν καλύτερα με δειγματοληψία της ικανότητας ενός ατόμου πρακτικά – όπως π.χ. με την ερμηνεία των συναισθημάτων ενός ατόμου μέσα από μια βιντεοταινία αποτυπωμένων εκφράσεων του προσώπου του.

Η ρήση του *Χείλωνα Δαμαγέτου του Λακεδαιμόνιου το γνωστό «γνώθι σ’ αυτόν» εκφράζει ακριβώς αυτόν το θεμέλιο λίθο της συναισθηματικής νοημοσύνης: να αντιλαμβάνεσαι τα συναισθήματά σου μόλις γεννηθούν μέσα σου. Οι ψυχολόγοι χρησιμοποιούν τον όρο «μεταγνώση» για να αναφερθούν στην αντίληψη της διαδικασίας της σκέψης, καθώς και τον όρο «μετασυναίσθημα» για να υποδηλώσουν την αντίληψη των συναισθημάτων του ατόμου. Ο συγγραφέας της «Συναισθηματικής Νοημοσύνης» Daniel Goleman, προτιμά τον όρο αυτοεπίγνωση, με την έννοια της συνεχούς προσοχής του ατόμου στις εσωτερικές του καταστάσεις (παραφύλαξη, παραμόνεμα, παρατήρηση). Σ’ αυτήν την αυτοανακλαστική επίγνωση ο νους παρατηρεί και διερευνά την ίδια την εμπειρία, η οποία συμπεριλαμβάνει το συναίσθημα.

«Νους ορά και Νους ακούει» Αριστοτέλης

Αυτή η ιδιότητα της αντίληψης συγγενεύει με αυτό που η επίσημη ψυχολογία αναφέρει ως «ισομερώς διάχυτη προσοχή». Αυτή η προσοχή προσλαμβάνει οτιδήποτε περνά από την αντίληψη με αμεροληψία, ως αυτόπτης μάρτυρας που ενδιαφέρεται, αν και δε συμμετέχει. Μερικοί ψυχολόγοι αποκαλούν «παρατηρητικό εγώ» την ικανότητα της αυτοεπίγνωσης που επιτρέπει στον παρατηρητή να παρατηρήσει τις ίδιες του τις αντιδράσεις προς αυτό που λέει ο αναλυόμενος, και που η διαδικασία του ελεύθερου συνειρμού καλλιεργεί στον ασθενή.

Η αυτοεπίγνωση δεν είναι μια προσοχή που παρασύρεται από τα συναισθήματα, υπεραντιδρώντας και διευρύνοντας αυτό που γίνεται αντιληπτό. Μάλλον είναι μια ουδέτερη μέθοδος που συντηρεί την αυτοαντανάκλαση ακόμα και μέσα σε θυελλώδεις συγκινήσεις. Ο Γουόλιαμ Στάιρον μιλάει για την αίσθηση «ότι συνοδεύεται από ένα δεύτερο εαυτό, έναν παρατηρητή φάντασμα, ο οποίος, χωρίς να μοιράζεται την παραφροσύνη του σωσία του, είναι ικανός να παρατηρεί με απαθή περιέργεια τον αγώνα του συντρόφου του».

Αυτοεπίγνωση, με λίγα λόγια, σημαίνει «αντίληψη και της διάθεσής μας και των σκέψεών μας σχετικά με αυτή τη διάθεση» σύμφωνα με τον Τζων Μέγιερ, ψυχολόγο στο Πανεπιστήμιο του Νιου Χάμσαϊρ. Θεωρεί ότι οι άνθρωποι διαμορφώνουν διαφορετικά και ξεχωριστά στυλ καθώς αναγνωρίζουν και μαθαίνουν να χειρίζονται τα συναισθήματά τους.

Αυτογνώστες: Οι άνθρωποι που έχουν επίγνωση των διαθέσεών τους την ώρα που τις βιώνουν και εξειδικεύουν κάπως την συναισθηματική τους ζωή.

Καταπιεσμένοι: Είναι άνθρωποι που νιώθουν να πνίγονται από τα συναισθήματά τους και δεν μπορούν ν’ απαλλαγούν από αυτά, λες και οι ίδιες οι διαθέσεις τους έχουν πάρει το «πάνω χέρι».

Δεκτικοί: Ενώ οι άνθρωποι συχνά είναι σαφείς ως προς τι νιώθουν πραγματικά, τείνουν παράλληλα ν’ αποδέχονται τις διαθέσεις τους έτσι δεν προσπαθούν να τις αλλάξουν.

Σε ακραίες καταστάσεις η συναισθηματική αυτοεπίγνωση μερικών ανθρώπων είναι συγκλονιστική, ενώ άλλων είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Οι γυναίκες γενικά, σύμφωνα με τον Ντίνερ, ψυχολόγο στο Πανεπιστήμιο του Ιλλινόι, νιώθουν και τα θετικά και τα αρνητικά συναισθήματα πιο έντονα απ’ ότι οι άντρες. Η συναισθηματική ζωή είναι πιο πλούσια γι’ αυτούς που παρατηρούν περισσότερο. Πάντως αυτή η ανεπτυγμένη συναισθηματική ευαισθησία σημαίνει ότι για τους ανθρώπους αυτούς η ελάχιστη πρόκληση εξαπολύει συγκινησιακές καταιγίδες, είτε απ’ τον παράδεισο είτε από την κόλαση, ενώ όσοι βρίσκονται στο άλλο άκρο βιώνουν μόλις και με τα βίας οποιοδήποτε συναίσθημα, ακόμα και στις πιο φρικτές συνθήκες.

Ο Δρ. Πέτρος Σιφναίος, ψυχίατρος του Χάρβαρντ, επινόησε τον όρο «αλεξιθυμία» (α+λέξις+θυμός) για τους ανθρώπους που στερούνται λέξεων για τα αισθήματά τους. Οι αλεξιθυμικοί δεν είναι ανίκανοι να νιώσουν, είναι όμως ανίκανοι να αναγνωρίζουν και ιδιαίτερα ανίκανοι να περιγράψουν με λέξεις ποια ακριβώς είναι τα αισθήματά τους. Όπως παρατήρησε ο Χένρι Ροθ στο μυθιστόρημά του Call It Sleep, σχετικά με αυτή τη δύναμη του λόγου: «Αν μπορούσες να εκφράσεις με λόγια αυτό που ένιωθες θα το έκανες κτήμα σου».

Ενδόμυχα Συναισθήματα

Τα διαισθητικά σήματα που μας καθοδηγούν σε κάποιες στιγμές εμφανίζονται με τη μορφή μεταιχμιακών διεγερτικών κυμάτων, προερχόμενων από το εσωτερικό του οργανισμού μας, σήματα που ο Νταμάζιο «σωματικά ενδεικτικά χαρακτηριστικά» κυριολεκτικά «ενδόμυχα συναισθήματα». Τα σωματικά ενδεικτικά χαρακτηριστικά μπορούν να παρομοιαστούν με ένα αυτόματο σύστημα συναγερμού που τυπικά αφιστά την προσοχή σε ένα δυνητικά κίνδυνο από μια δεδομένη πορεία δράσης.

Πολύ συχνά, αυτά τα σωματικά ενδεικτικά χαρακτηριστικά μας αποτρέπουν από κάποια επιλογή που η εμπειρία μας προειδοποιεί ότι είναι επικίνδυνη, παρόλο που μπορούν να μας κινητοποιήσουν προς μια χρυσή ευκαιρία. Οποτεδήποτε αφυπνίζεται ένα τέτοιο ενδόμυχο συναίσθημα, εμείς μπορούμε αμέσως να απορρίψουμε ή να επιδιώξουμε τη συγκεκριμένη πορεία με μεγαλύτερη εμπιστοσύνη, κι έτσι να ιεραρχήσουμε τις επιλογές μας φτιάχνοντας έναν εύχρηστο πίνακα λήψης αποφάσεων.

Το κλειδί προς μια πιο σταθερή βάση προσωπικής λήψης αποφάσεων είναι η εναρμόνισή με τα συναισθήματα.

Έτσι η συναισθηματική αυτοεπίγνωση γίνεται ο ακρογωνιαίος λίθος για την ικανότητα να απαλλασσόμαστε από μια κακή διάθεση.

Ο Ρίτσαρντ Ντέιβινσον, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Ουισκόνσιν, μέτρησε τα επίπεδα δραστηριότητας στους προμετωπιαίους λοβούς και διαπίστωσε ότι: οι άνθρωποι που παρουσιάζουν τον εαυτό τους από μια θετική σκοπιά, με αισιόδοξη διάθεση, είχαν μια αποφασιστική υπεροχή δραστηριότητας στον αριστερό λοβό, κέντρο των καλών συναισθημάτων και λιγότερο στο δεξιό, το κέντρο της αρνητικότητας.

Η θεωρία του Ντέιβινσον είναι ότι, το να θέλει να βιώσει κανείς μια δυσάρεστη πραγματικότητα ως θετική είναι μια διεργασία που απαιτεί πολλή ενέργεια. Η αυξημένη βιοσωματική διέγερση οφείλεται στο ότι το νευρωνικό κύκλωμα προσπαθεί διαρκώς να διατηρήσει τα θετικά συναισθήματα ή να καταπνίξει και να αποδιώξει τα οποιαδήποτε αρνητικά. Άρα είναι μια πετυχημένη στρατηγική συναισθηματικής αυτορρύθμισης, παρόλο που το κόστος της στην αυτοεπίγνωση είναι άγνωστο.

Το χάρισμα του δεξιοτέχνη

Η συναισθηματική νοημοσύνη είναι μια δεξιοτεχνία, μια ικανότητα που επηρεάζει βαθύτατα όλες τις άλλες ικανότητες είτε διευκολύνοντας είτε παρεμποδίζοντάς τες. Αυτό σημαίνει ότι μια ισχυρή παιδευτική ηθική μεταφράζεται σε υψηλότερη παρότρυνση, ζήλο κι επιμονή – σε μια συγκινησιακή υπέρβαση. Ίσως να μην υπάρχει πιο ουσιαστική ψυχολογική δεξιότητα από τις αντίσταση στις παρορμήσεις. Βρίσκεται στη ρίζα κάθε συγκινησιακού αυτοελέγχου, από τη στιγμή που όλες οι συγκινήσεις, από την ίδια τους τη φύση, οδηγούν στη μια ή στην άλλη παρόρμηση για δράση (συν+κίνηση).

Η ικανότητα να αντισταθούμε σ’ αυτήν την παρόρμηση για δράση, να κατασιγάσουμε την αρχόμενη κίνηση, μεταφράζεται, στο επίπεδο της λειτουργίας του εγκεφάλου, σε αναστολή των μεταιχμιακών σημάτων στον κινητικό φλοιό. Η ικανότητα να αναστέλλουμε την παρόρμηση βρίσκεται στη ρίζα μιας πληθώρας προσπαθειών: από το να αντισταθούμε σε κάποιες τροφές όταν κάνουμε δίαιτα, μέχρι να πάρουμε το πτυχίο του ΜΔΔΕ. Έτσι η ικανότητα χαλιναγώγησης της ανυπομονησίας συνεισφέρει ουσιαστικά στο διανοητικό δυναμικό, επειδή μας υποχρεώνει να παραμένουμε στο στόχο μας, να χαλιναγωγούμε την προσοχή μας και να συγκεντρωνόμαστε στο συγκεκριμένο αντικείμενό μας. (κυνηγός ή παίκτης)

Και όπως υπάρχουν άπειρες ενδείξεις (αλλά καμία απόδειξη) ότι ο ΔΝ (IQ) δεν αλλάζει, υπάρχουν επίσης άπειρες ενδείξεις ότι συναισθηματικές δεξιότητες, όπως ο έλεγχος των παρορμήσεων και η ακριβής μελέτη μιας κοινωνικής συγκυρίας, μπορούν να διδαχθούν. Η συναισθηματική αυτορρύθμιση είναι η ικανότητα να αρνούμαστε την παρόρμηση (συνήθως ενέντια) με απώτερο σκοπό την εξυπηρέτηση ενός στόχου, είτε πρόκειται για τη λύση μιας εξίσωσης, είτε την κατάρριψη ενός ρεκόρ.

Πολλές φορές κατά τη διάρκεια κρίσιμων στιγμών στη ζωή, όπως εξετάσεις, παρατηρούμε μεγάλο αριθμό ανησυχητικών σκέψεων. Όμως τα νοητικά αποθέματα που καταναλίσκονται σε μια γνωσιακή διεργασία – την ανησυχία – απλώς ελαττώνουν τα αποθέματα που διατίθενται για την επεξεργασία άλλων πληροφοριών. Αν κατατρυχόμαστε από την ανησυχία της αποτυχίας, η προσοχή μας παύει να στρέφεται στην εξεύρεση των απαντήσεων. Οι ανησυχίες μας αυτοεκπληρώνονται και μας ωθούν προς την ίδια την καταστροφή που προφητεύουν.

Οι άνθρωποι που είναι ικανοί να χαλιναγωγούν τα συναισθήματά τους χρησιμοποιήσουν το προληπτικό άγχος για να προτρέψουν τον εαυτό τους να προετοιμαστεί περισσότερο. Οι καλές διαθέσεις βελτιώνουν την ικανότητα της ευέλικτης και πιο σύνθετης σκέψης, κάνοντας ευκολότερη την εξεύρεση λύσεων στα προβλήματα είτε πνευματικά είτε διαπροσωπικά. Επίσης το να δρα κάποιος σημαίνει ότι δεν υποχωρεί στο άγχος που τον συντρίβει, δεν υιοθετεί ηττοπαθή στάση ούτε καταβάλλεται από την κατάθλιψη μπροστά σε δύσκολες προκλήσεις ή εμπόδια.

Αισιοδοξία: Η Κινητήρια Δύναμη

Ο Μάρτιν Σέλιγκμαν ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια είχε κάνει μελέτες με τους αθλητές της Ολυμπιακής ομάδας κολύμβησης των ΗΠΑ. Ο Σέλιγκμαν ορίζει την αισιοδοξία ως τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι επεξηγούν στον εαυτό τους τις επιτυχίες και τις αποτυχίες τους. (Σκοποί – Ελευθερίες- Εμπόδια)

Οι αισιόδοξοι άνθρωποι πιστεύουν ότι η αποτυχία οφείλεται σε κάτι που μπορεί ν’ αλλάξει, ώστε την επόμενη φορά να πετύχουν, ενώ οι απαισιόδοξοι θεωρούν την αποτυχία ως μομφή και την ανάγουν σε διαρκές χαρακτηριστικό τους γνώρισμα, το οποίοι είναι ανίκανοι ν’ αλλάξουν. Ο συνδυασμός ενός κάποιου ταλέντου με την ικανότητα να συνεχίζει κανείς παρά τις αποτυχίες είναι εκείνος που βγάζει στην επιτυχία. Αυτό που χρειάζεται να γνωρίζει κανείς για κάποιον είναι το κατά πόσο θα συνεχίσει την προσπάθεια όταν τα πράγματα πάνε στραβά. Με δεδομένο επίπεδο ευφυΐας, η πρακτική επίδοση είναι μια συνισταμένη όχι μόνο του ταλέντου αλλά και της ικανότητας ν’ αντέχει κανείς στην ήττα.

Ο Άλμπερτ Μπαντούρα, συνοψίζει: «οι πεποιθήσεις των ανθρώπων για τις ικανότητές τους έχουν μια βαθιά επίδραση σ’ αυτές τις ικανότητες. Η ικανότητα δεν είναι μια σταθερή ιδιότητα. Υπάρχει τεράστια ποικιλία στον τρόπο δράσης. Οι άνθρωποι που έχουν την αίσθηση της αυτοαποτελεσματικότητας συνέρχονται από τις αποτυχίες. Προσεγγίζουν τα πράγματα με στόχο να τα αντιμετωπίσουν και όχι να στενοχωρηθούν με το τι μπορεί να πάει στραβά». (υψηλός βαθμός Αντιμετώπισης)

Ροή = Δύναμη: Η Νευροβιολογία της Τελειότητας

Ο Μιχάλι Τζικτζεντμιχάλι, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, περιέγραψε με την λέξη «Ροή» την χαρισματική κατάσταση κατά την οποία η τελειότητα έρχεται αβίαστα. Η ικανότητα του ατόμου να μπαίνει σε Ροή είναι η καλύτερη στιγμή της συναισθηματικής νοημοσύνης. Η Ροή αντιπροσωπεύει το ζενίθ της χειραγώγησης των συναισθημάτων, υποτάσσοντάς τα στην υπηρεσία της επίδοσης, ανάπτυξης και μάθησης. Στην Ροή τα συναισθήματα δεν περιέχονται ούτε διοχετεύονται. Είναι θετικά, ενεργοποιημένα και ευθυγραμμισμένα με το συγκεκριμένο καθήκον. Όταν εγκλωβίζεται κανείς στην ανία της κατάθλιψης ή στην αναστάτωση του άγχους, η Ροή αυτή εμποδίζεται. Άνθρωποι που βρίσκονται σε Ροή επιδεικνύουν έναν δεξιοτεχνικό έλεγχο πάνω σ’ αυτό που επιτελούν και οι αντιδράσεις τους είναι απόλυτα εναρμονισμένες με τις εναλλασσόμενες απαιτήσεις της εργασίας τους. (Ροή = σύνδεση με την Δύναμη)

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι να μπει κανείς σε Ροή. Ένας τρόπος είναι η σκόπιμη εστίαση της προσοχής στο συγκεκριμένο έργο. Μια κατάσταση υψηλής συγκέντρωσης είναι η πεμπτουσία της Ροής. Μπορεί να απαιτηθεί σημαντική θέληση να ηρεμήσει κανείς και να εστιάσει την προσοχή του. Από την στιγμή όμως που η εστίαση επιτευχθεί, αποκτά μια δική της δύναμη. Συνήθως συγκεντρωνόμαστε περισσότερο όταν απαιτηθούν περισσότερα από τα συνηθισμένα. Αν απαιτούνται υπερβολικά πάρα πολλά επέρχεται άγχος. Η Ροή επέρχεται σ’ αυτή την λεπτή ζώνη μεταξύ πλήξης και άγχους. Και οι πιο απαιτητικοί στόχοι επιτυγχάνονται με την λιγότερη κατανάλωση νοητικής ενέργειας.

Στην Ροή ο εγκέφαλος βρίσκεται σε μια «ψύχραιμη κατάσταση» όπου η εγρήγορση και οι αναστολές του νευρικού κυκλώματος εναρμονίζονται με τις απαιτήσεις της στιγμής. Έτσι ο εγκέφαλος ηρεμεί, με την έννοια ότι παρουσιάζεται ελάττωση της διέγερσης του φλοιού. Θα περίμενε κανείς ότι τέτοιες υποχρεώσεις θα απαιτούσαν περισσότερη δραστηριότητα του φλοιού κι όχι λιγότερη. Όμως, η Ροή παρουσιάζεται μόνο στα ανώτατα όρια των ικανοτήτων, όπου οι δεξιότητες και τα νευρικά κυκλώματα αποδίδουν στο μέγιστο.

Επειδή η Ροή προβάλλει στην περιοχή όπου μια δραστηριότητα προτρέπει τους ανθρώπους να αποδώσουν στο μέγιστο των δυνατοτήτων τους, καθώς αυξάνονται οι δεξιότητές τους χρειάζεται μια ισχυρότερη πρόκληση για να μπουν σε Ροή. Αν ένα έργο είναι πάρα πολύ απλό, είναι βαρετό. Αν είναι πάρα πολύ απαιτητικό, το αποτέλεσμα είναι άγχος και όχι Ροή. Η υψηλή επίδοση σε μια δεξιότητα ή μια προσπάθεια υποκινείται από την εμπειρία της Ροής.

Η στρατηγική που θέτει σε εφαρμογή το πρότυπο του Γκάρντνερ για την πολλαπλή νοημοσύνη στρέφεται γύρω από την αναγνώριση των φυσικών ικανοτήτων του ανθρώπου, καθώς και γύρω από την εκμετάλλευση των ισχυρών του σημείων, αλλά και την αντιμετώπιση των ασθενών. Ένας άνθρωπος που έχει ταλέντο στη μουσική ή στην κίνηση, για παράδειγμα, μπαίνει σε Ροή πολύ ευκολότερα σ’ ένα από αυτά τα πεδία, παρά σε κείνα στα οποία είναι λιγότερο προικισμένος.

Η γνώση του ψυχολογικού προφίλ (από το επίπεδο των αρχάριων ως το πολύ προχωρημένο) προσφέρει μια ιδανική πρόκληση στην σωστή αναλογία. Αυτό κάνει την ζωή και την πρόκληση πιο ευχάριστη, ούτε τρομακτική, ούτε πληκτική. «Ελπίζουμε ότι όταν κάποιος με την μελέτη και την δράση βρεθεί σε Ροή, είναι σε θέση να αντιμετωπίσει θαρρετά τις προκλήσεις σε νέους τομείς» λέει ο Γκάρντνερ, προσθέτοντας ότι η εμπειρία δείχνει πως αυτό πράγματι συμβαίνει.

Πιο γενικά, το πρότυπο της Ροής δηλώνει ότι η επίτευξη της δεξιοτεχνίας σε κάθε επιμέρους γνώση ή τομέα γνώσεων θα έπρεπε, υπό ιδανικές συνθήκες, να προκύπτει φυσιολογικά, καθώς ο άνθρωπος κατευθύνεται προς τις περιοχές που τον θέλγουν αυθόρμητα, αυτές που στην ουσία τον παθιάζουν και είναι ερωτεύσιμες. Αυτό το αρχικό πάθος, ο έρωτας, είναι ο σπόρος για υψηλά επίπεδα επιτυχίας, καθώς εκεί αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι η επιδίωξη του συγκεκριμένου τομέα, είτε είναι η ζωγραφική είτε τα μαθηματικά, είτε ο χορός, είναι η πηγή της χαράς της Ροής.

Και από τη στιγμή που απαιτείται να σπρώξει κανείς στα άκρα τις ικανότητές του για να φθάσει σε Ροή, έχει ένα πρωταρχικό κίνητρο για να βελτιώνεται όλο και περισσότερο. Ο άνθρωπος γίνεται ευτυχισμένος. Η επιδίωξη της ζωής μέσω της Ροής είναι μια φυσιολογική και πιο αποτελεσματική μέθοδος για να θέσουμε τα συναισθήματα στην υπηρεσία της ευτυχίας.

Ο Simonov (1970), συζητά για τη σχέση των συναισθημάτων με τη δημιουργία και την ανάπτυξη. Τα θετικά συναισθήματα είναι πολύ πιο παραγωγικά από τ’ αρνητικά. Η ανάπτυξη της δημιουργικότητας απ’ αυτήν την άποψη, προϋποθέτει κάτι περισσότερο από «την απλή αποβολή των ανεπιθύμητων συναισθημάτων». Χωρίς ερεθίσματα, δεν εμφανίζονται θετικά συναισθήματα άρα αυξάνοντας το σύνολο των πληροφοριών, εμπλουτίζονται τα θετικά συναισθήματα κι αδρανοποιούνται τ’ αρνητικά.

Τρόποι αύξησης της συναισθηματικής νοημοσύνης

Αποφασίστε τι και πώς θα αλλάξετε: με άλλα λόγια, από εσάς εξαρτάται πώς θέλετε να είναι η προσωπικότητά σας. Ποικίλα έγκυρα τεστ για τη συναισθηματική νοημοσύνη θα σας βοηθήσουν να υπολογίσετε τη δεινότητά σας στον τομέα αυτόν. Δεν είναι απαραίτητο, όμως, ένα τεστ μέτρησης της συναισθηματικής νοημοσύνης, για να σημειώσετε πρόοδο. Ένα πλήθος πρακτικών εφαρμογών θα βελτιώσουν ποικίλες πτυχές της συναισθηματικής νοημοσύνης σας.

Δέσμευση: Όπως ένας χορευτής που πρέπει να μάθει καινούργια βήματα για μια νέα χορογραφία στο μπαλέτο, έτσι πρέπει να θέλετε να ασχοληθείτε συστηματικά με την προσωπική αλλαγή, μέσω συστηματικής εξάσκησης και πρακτικής. Για παράδειγμα, ποιες πτυχές της προσωπικότητάς σας θέλετε να διατηρήσετε και πιθανώς να βελτιώσετε; Η υιοθέτηση μιας θετικής στάσης απέναντι στην προσωπική ωρίμανση εξηγεί γιατί κάποια άτομα επιμένουν και αλλάζουν πραγματικά.

Επιδιώξτε τη λήψη ανατροφοδότησης: Ακόμα και οι καλύτεροι ηθοποιοί χρειάζονται τακτική, πειθαρχημένη, ειλικρινή ανατροφοδότηση σχετικά με την πρόοδό τους. Όλοι κινδυνεύουμε από το σύνδρομο του βατράχου στο καυτό νερό, όπου οι αλλαγές επέρχονται αργά, με αποτέλεσμα να μην έχουμε πλήρη συνείδησή τους παρά μόνο όταν πλέον είναι πολύ αργά. Ποιος θα σας πει την αλήθεια; Ποιος, όπως στους Ρωμαίους αυτοκράτορες κατά την παρέλαση του θριάμβου τους, θα σας ψιθυρίσει στο αυτί «Είσαι ένας απλός θνητός»

Με άλλα λόγια, αν ρωτήσετε «Ήταν καλή η παρουσίαση ή όχι;» η απάντηση θα είναι επιφυλακτική ή απατηλά καθησυχαστική; Βρείτε τρόπους να διευκολύνετε τους συνεργάτες σας, ώστε να σας παρέχουν ειλικρινή ανατροφοδότηση. Να αναζητάτε διαρκώς άτομα που έχουν την ειλικρινή διάθεση να σας βοηθήσουν να αποκτήσετε βαθιά γνώση της κατάστασης και να προτείνουν αποτελεσματικούς τρόπους, για να δοκιμάσετε νέες συμπεριφορές.

Σκάψτε βαθιά: Διερευνήστε ζητήματα όπως τις προσωπικές σας αξίες και τη βασική κοσμοαντίληψή σας, ακόμα κι όταν κάτι τέτοιο φαίνεται δύσκολο μέσα στην παραζάλη της καθημερινότητας. Εξετάστε ποιες πτυχές της προσωπικότητάς θέλετε να διατηρήσετε, να διαφυλάξετε και να απολαμβάνετε και ποιες θέλετε να μεταβάλετε, να θέσετε σε μια διαδικασία ωρίμανσης ή να προσαρμόσετε στο περιβάλλον και στην κατάσταση.

Κάντε το διασκεδάζοντας, μέσω των ευκαιριών για εξέλιξη που σας παρέχονται εκτός του οργανωτικού περιβάλλοντος. Αυτό περιλαμβάνει εξωτερικές συνεδρίες ανάπτυξης από διορατικούς ανθρώπους οι οποίοι δεν παρεμβαίνουν στον τρόπο με τον οποίο μπορεί να αλλάξετε ή να εξελιχθείτε. Ποικίλα ψυχομετρικά τεστ βοηθούν να προσδιορίσετε ή να καταστήσετε σαφείς τις μύχιες πτυχές του πραγματικού σας εαυτού, όπως τις αξίες, την κοσμοαντίληψη, τα χαρακτηριστικά και τα κίνητρά σας. Ωστόσο, τα τεστ παρέχουν μόνο πληροφορίες και δεν υποκαθιστούν τη δράση.

Μην εστιάζεστε μόνο στο επιμέρους: Επιδιώξτε η προσέγγιση της αυτοεξέλιξης να καλύπτει ένα ευρύ φάσμα. Για παράδειγμα, μην εστιαστείτε απλώς στις αδυναμίες, όπως είναι τα κενά ή τα μειονεκτήματα της απόδοσής σας, αλλά δώστε επίσης άπλετη προσοχή στα δυνατά σας σημεία και σε όσα θέλετε να τονώσετε περαιτέρω. Παρεμπιπτόντως, τα περισσότερα επιμορφωτικά προγράμματα και οργανωτικοί απολογισμοί χωλαίνουν σε αυτό ακριβώς το σημείο, αφού ξεκινούν από μια αρνητική και όχι από μια θετική θέση.

Ίσως έχετε μια έμφυτη τάση να θέλετε να μπαίνετε κατευθείαν στο θέμα: «Πες μου πού κάνω λάθος, για να μπορέσω να κάνω κάτι γι’ αυτό». Η προσωπική ωρίμανση, όμως, δεν λειτουργεί έτσι. Η υπέρμετρη εστίαση στην αποτυχία ή τις ανεπάρκειες δεν τσαλακώνει απλώς την αυτοπεποίθησή σας, αλλά σας εμποδίζει να δείτε και να εκτιμήσετε τις γνήσιες αρετές σας.

Εκπαίδευση κι εκπαίδευση και μελέτη: Η καλή εκπαίδευση (coaching) μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στην αύξηση της ΣΝ σας. Σας προσφέρει την ευκαιρία να δείτε από νέες προοπτικές το πώς τα πάτε και να ελέγξετε πραγματικά πού μπορείτε να επικεντρώσετε καλύτερα τις προσπάθειες εξέλιξής σας. Αν μάθετε να γίνετε κι εσείς ένας εκπαιδευτής που πετυχαίνει υψηλές επιδόσεις, θα οξύνετε την αυτοεπίγνωσή σας και θα κατανοήσετε καλύτερα τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη δράση των συνεργατών σας.

Ονειρευτείτε κι Οραματιστείτε: Είναι ουσιώδες να αναλογίζεστε το μέλλον που επιθυμείτε, όχι απλώς να προβλέπετε το μέλλον που θεωρείτε πιθανότερο. Αυτό γίνεται μέσω επίσημων και άτυπων συζητήσεων και μέσω ορισμένων ειδών τεστ. Για παράδειγμα, οι ομάδες ίσως αποθαρρύνουν τέτοιες συζητήσεις και επικεντρώνονται κυρίως στους στόχους. Σε αυτή την περίπτωση, εκμεταλλευτείτε ευκαιρίες εκτός της εργασίας για να απελευθερώσετε τη σκέψη σας και να δημιουργήσετε νοερά την εικόνα του μέλλοντος που επιθυμείτε. Αυτό είναι πάντα το πρώτο βήμα για την υλοποίηση μιας νέας πραγματικότητας.

Ετοιμάστε ένα στρατηγικό σχέδιο εξέλιξης: Η αύξηση της ΣΝ σας, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, παίρνει χρόνο και εύκολα μπορεί να χάσετε το στόχο σας, αν είτε δεν επιμένετε στα καίρια ζητήματα είτε εμμένετε σε ένα μόνο, αποκλείοντας τα υπόλοιπα. Ετοιμάστε ένα σχέδιο εξέλιξης το οποίο θα ακολουθείτε για τους επόμενους, ας πούμε, δώδεκα μήνες. Αυτό θα σας βοηθήσει να αποφύγετε την υπέρμετρη αξιοποίηση ενός δυνατού σας σημείου ή το ενδεχόμενο να αρνηθείτε την ανάγκη να προσαρμοστείτε και να αλλάξετε.

Θέστε συγκεκριμένους στόχους που σας ενθουσιάζουν ή σας κινητοποιούν με κάποιον τρόπο. Φροντίστε να έχουν κάποια συνεκτική κατεύθυνση, όχι απλώς έναν γενικόλογο στόχο. Για παράδειγμα, δεν αρκεί να πείτε απλώς ότι θα βελτιώσετε την ικανότητά σας να είσαστε ενεργός ακροατής. Πρέπει να θέσετε το στόχο σε κατάλληλο πλαίσιο, όπως το να επικεντρώνεστε λιγότερο στις λύσεις ή το να βοηθάτε τους συνεργάτες σας να σκέφτονται διεξοδικά αυτό που κάνουν κ.ο.κ. Ανακεφαλαιωτικά, επινοήστε τη δική σας προσωπική ατζέντα μάθησης. Παρά τις απόψεις τρίτων για το πώς πρέπει να αλλάξετε, πρέπει να μάθετε μόνο όσα εσείς θέλετε να μάθετε.

Ξεπεράστε τη ζώνη της άνεσης: Δεν νιώθουν όλοι άνετα όταν εφαρμόζουν τρόπους για την προσωπική τους εξέλιξη, αν απαιτείται να κάνουν κάτι ασυνήθιστο ή περίεργο. Για παράδειγμα, στα μαθήματα προσωπικής εξέλιξης οι συμμετέχοντες μπορεί να βρεθούν να αναλύουν τι τους εμπνέει υπό το φως των προβολέων μιας πραγματικής θεατρικής σκηνής. Αρχικά, η προοπτική τούς προκαλεί ένα μίγμα φόβου ή ακόμα και έντονης απέχθειας. Στην πράξη, σχεδόν όλοι περνούν υπέροχα, ενώ τους δίνετε η ευκαιρία να ανακαλύψουν σημαντικά πράγματα αναφορικά με τη συμπεριφορά τους. Υπό τον όρο ότι ως προοπτική διαφαίνεται η προσωπική ωρίμανση, να είσαστε έτοιμοι να ξεπεράσετε τη ζώνη όπου νιώθετε άνετα και να θεωρήσετε ευπρόσδεκτες τέτοιες προκλήσεις.

Εξασκηθείτε Επαναληπτικά: Η εφαρμογή του σχεδίου εξέλιξης και η προσέγγιση των προσωπικών σας στόχων όσον αφορά την ωρίμανσή σας απαιτούν επαναληπτική εξάσκηση. Μόνο έτσι μπορείτε να τονώσετε την αυτοπεποίθησή σας και να κατακτήσετε τις αλλαγές που επιθυμείτε. Η εξάσκηση ίσως περιλαμβάνει τον πειραματισμό με διαφορετικούς τρόπους συμπεριφοράς, σε ασφαλές μαθησιακό περιβάλλον αν χρειαστεί, όπως σε ένα αναπτυξιακό εργαστήριο.

Τέτοιοι τρόποι θα σας επιτρέψουν να ανλογιστείτε αναφορικά με κάποιο ζήτημα, πώς, λόγου χάρη, να εκδηλώνετε περισσότερη άρνηση, ή στοργή, να γίνετε πιο κατηγορηματικοί ή να κατανοείτε καλύτερα. Η αύξηση της συναισθηματικής νοημοσύνης απορρέει κυρίως από τη διαρκή εκπαίδευση, όχι από μια μεμονωμένη δραστηριότητα όπου σημειώνετε «χ» σε ένα κουτάκι και λέτε «Πάει κι αυτό τι κάνουμε τώρα;». Παρά τις ενδεχόμενες επιτυχίες, καλλιέργειας της ικανότητά σας να ταυτίζεστε συναισθηματικά με τους συνεργάτες σας, επιβάλλεται η συνεχής εξάσκηση και μάθηση.

Η αύξηση της συναισθηματικής νοημοσύνης αποτελεί αδιάκοπη διαδικασία, έτσι εξηγείται η επιτυχία ορισμένων μάνατζερ. Επιθυμούν διαρκώς να μάθουν τι λειτουργεί αποτελεσματικά, να ανακαλύψουν περισσότερα σε ό,τι αφορά την προσωπική τους αποτελεσματικότητα και πώς να επηρεάσουν τα κίνητρα, τις ανάγκες και τα συναισθήματα των συνεργατών τους.

Αναζητήστε ευκαιρίες εξάσκησης δεξιοτήτων στον τομέα της Σ.Ν. εκτός του οργανωτικού περιβάλλοντος. Για παράδειγμα, προκειμένου να καλλιεργήσετε τη δεξιότητά σας στο χτίσιμο της ομάδας, ίσως μπορείτε να δημιουργήσετε ευκαιρίες για να εξασκηθείτε σε κοινωνικούς και κοινοτικούς οργανισμούς, όπως σε τοπικούς συλλόγους ή επαγγελματικές ενώσεις.

Τρόποι για την αύξηση της συναισθηματικής νοημοσύνης

• Αυξήστε τον βαθμό αντιμετώπισης σας

• Αυξήστε τον βαθμό αποδοχής σας

• Βάλτε ετικέτα στα συναισθήματά σας, αντί να βάζετε ετικέτες σε άτομα ή καταστάσεις.

• Εξοικονομήστε χρόνο να στοχαστείτε αναφορικά με τα συναισθήματά σας και αξιοποιήστε τα, για να προσδιορίσετε ανικανοποίητες συναισθηματικές ανάγκες.

• Αξιοποιήστε τα συναισθήματά για τη λήψη αποφάσεων και κατάκτηση στόχων.

• Μετατρέψτε το θυμό σας σε παραγωγική ενέργεια, αξιοποιώντας τον για να κινητοποιηθείτε.

• Ταυτιστείτε συναισθηματικά, κατανοήστε κι αποδεχτείτε τα συναισθήματα ανθρώπων, φυτών, ζώων.

• Ακούστε αντί να διατάξετε, να κρίνετε ή να κάνετε διάλεξη.

• Προσδιορίστε τους φόβους (θανάτου) και τις επιθυμίες σας (για ζωή).

• Γνωρίστε τις βασικές σας αξίες και τι πραγματικά έχει σημασία για σας.

• Αναζητήστε τη θετική αξία των αρνητικών συναισθημάτων.

• Να είσαστε περιεκτικός, ώστε η προσέγγιση της αυτοεξέλιξής να καλύπτει ένα ευρύ φάσμα.

• Εκπαιδευτείτε και μελετήστε για την αύξηση της συναισθηματικής νοημοσύνης.

• Ξεπεράσετε τη ζώνη ασφαλείας, ως προς το πώς συμπεριφέρεστε και καλοδεχτείτε ανάλογες προκλήσεις.

Αυξήσετε τη συναισθηματική νοημοσύνη σας εκούσια, όπως δείχνουν δεκαετίες ψυχολογικών ερευνών, εκπαιδευτικά προγράμματα και άλλες μέθοδοι. Μπορείτε να μάθετε να προσαρμόζετε τη συμπεριφορά σας, τις διαθέσεις και την αυτοεικόνα σας. Κάτι τέτοιο δεν συνεπάγεται ολοκληρωτική μεταβολή της προσωπικότητάς σας. Περισσότερο αφορά την αλλαγή στάσεων και συνηθειών, κατάκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων. Βέβαια αυτό απαιτεί χρόνο και αφοσίωση στο στόχο. Συνεπώς, πρέπει να το δείτε ως μακροπρόθεσμη επένδυση, με σημαντικά ωστόσο οφέλη.

Η συναισθηματική νοημοσύνη δεν σας βοηθάει απλώς να χειριστείτε τον εαυτό σας, αλλά σας επιτρέψει να εκμαιεύσετε εξαιρετικά αποτελέσματα από τον ἐλεγχο των άλλων ανθρώπων από την καλλιέργεια της δικής τους συναισθηματικής νοημοσύνης. Όπως συμβαίνει γενικότερα με την προσωπική ωρίμανση, αφετηρία είναι η επιθυμία σας και η πρόθεσή σας να εξελιχθείτε.
----------------------------
*Χίλων ή Χείλων: Σπαρτιάτης πολιτικός, νομοθέτης, φιλόσοφος και ελεγειακός ποιητής κι αναφέρεται ως ένας από τους Επτά Σοφούς της Aρχαίας Ελλάδας. Σε αυτόν αποδίδεται το γνωστό ρητό «το λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν». Ο Αρισταγόρας ο Μιλήσιος κάνει λόγο για «χειλώνειο τρόπο». Η συντομία και η περιεκτικότητα των λόγων του, τους έκανε να μοιάζουν με επιγράμματα (ωσάν αυτά του Σιμωνίδη) ή με χρησμούς μαντείου.

Τα πιο σπουδαία και γνωστά γνωμικά του είναι το «μηδέν άγαν», το «γνώθι σ’ αυτόν» και το «εγγύα πάρα δ’ άτα» [σημειωτέον ότι το πρώτο απ’ αυτά αποδίδεται στον Σόλωνα, ενώ το δεύτερο στον Θαλή] είχαν γραφτεί στον τοίχο ή στην προμετωπίδα του ναού του Απόλλωνα, στους Δελφούς. Ειδικά για το «γνώθι σ’ αυτόν» αναφέρεται από τον Κλέαρχο ότι το γνωμικό αυτό λέχθηκε στον Χίλωνα ως μυστικό από τον Θεό Απόλλωνα (Ι.Στοβαίου Ανθολ., τόμ.Α’ βιβλ.21 παρ.12) Συλλογή των αποφθεγμάτων του εξέδωσαν ο Ορέλλι [Opuscula Graecorum veterum sententiosa – «Γνωμολογικά συγγραμμάτια των αρχαίων Ελλήνων» (2 τόμοι, 1819-1821)] και ο Μούλλαχ «Αποσπάσματα Ελλήνων Φιλοσόφων» Παρίσι,1860.

Νίτσε: Η ηθική και η ψυχολογία της ελεύθερης θέλησης

Σύμφωνα με τον Νίτσε, η έννοια της ελεύθερης θέλησης έχει χρησιμοποιηθεί από κυβερνώντες, κυρίως θεολόγους, για να καταστήσει τον άνθρωπο υπεύθυνο απέναντι στους ίδιους και στην παράδοση που θέλουν να διατηρήσουν. Δεν μπορεί κανείς να κρίνει και να τιμωρήσει τη φύση, ο «ελεύθερος» άνθρωπος όμως μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνος.

Πλάνη της ελεύθερης θέλησης.

Σήμερα δεν νιώθουμε καμιά συμπάθεια πια για την έννοια της «ελεύθερης θέλησης»: ξέρουμε πάρα πολύ καλά τί είναι – το πιο κακόφημο τέχνασμα των θεολόγων, το οποίο έχει ως σκοπό να καταστήσει «υπεύθυνη» την ανθρωπότητα υπό τη δική τους έννοια, μ’ άλλα λόγια να την κάνει να εξαρτάται απ’ αυτούς… Δίνω εδώ μόνο την ψυχολογία κάθε υπευθυνοποίησης.

Παντού όπου αναζητούνται ευθύνες, εκείνο το πράγμα που κάνει αυτήν την αναζήτηση είναι το ένστικτο της επιθυμίας για τιμωρία και δίκη. Απογυμνώνει κανείς το γίγνεσθαι από την αθωότητά του όταν αποδίδει οποιοδήποτε «είναι-μ’-αυτόν-τον-τρόπο» στη θέληση, σε προθέσεις, σε πράξεις υπευθυνότητας: η θεωρία της θέλησης επινοήθηκε κατ’ ουσίαν με σκοπό την τιμωρία, δηλαδή την επιθυμία για εύρεση ενόχων.

Ολόκληρη η παλιά ψυχολογία, η ψυχολογία της θέλησης, έχει ως προϋπόθεση το ότι οι πρωτουργοί της, οι ιερείς που ήταν επικεφαλής των παλιών κοινοτήτων, ήθελαν να δημιουργήσουν για τον εαυτό τους το δικαίωμα να επιβάλλουν τιμωρίες – ή να δημιουργήσουν αυτό το δικαίωμα για τον Θεό…

Οι άνθρωποι θεωρήθηκαν «ελεύθεροι», για να μπορούν να δικάζονται και να τιμωρούνται – για να μπορούν να γίνονται ένοχοι: κατά συνέπεια, κάθε πράξη έπρεπε να θεωρείται ηθελημένη, και η καταγωγή κάθε πράξης έπρεπε να θεωρείται πως βρισκόταν στη συνείδηση (…και μ’ αυτόν τον τρόπο η θεμελιωδέστερη παραχάραξη in psychologicis [σε ψυχολογικά ζητήματα] έγινε αρχή της ίδιας της ψυχολογίας…).

Σήμερα, που εμείς έχουμε μπει στην αντίθετη κίνηση, που, εμείς οι αμοραλιστές ιδίως, προσπαθούμε με όλη μας τη δύναμη να εξαλείψουμε πάλι από τον κόσμο την έννοια της ενοχής και την έννοια της τιμωρίας και να καθαρίσουμε απ’ αυτές την ψυχολογία, την ιστορία, τους κοινωνικούς θεσμούς και κυρώσεις, δεν υπάρχει εναντίον μας πιο ριζική εναντίωση από των θεολόγων, οι οποίοι εξακολουθούν, με την έννοια της «παγκόσμιας ηθικής τάξης», να μολύνουν την αθωότητα του γίγνεσθαι μέσω της «τιμωρίας» και της «ενοχής». Ο χριστιανισμός είναι μια μεταφυσική του δήμιου…

Τι, λοιπόν, μπορεί να είναι η δική μας θεωρία; – Ότι κανένας δεν δίνει στον άνθρωπο τις ιδιότητες του, ούτε ο Θεός, ούτε η κοινωνία, ούτε οι γονείς και οι πρόγονοί του, ούτε ο ίδιος του ο εαυτός (…η ανοησία αυτής της τελευταίας και απορριπτόμενης από μας ιδέας διδάχτηκε ως «νοητή ελευθερία» από τον Καντ, αλλά ίσως ήδη από τον Πλάτωνα). Κανένας λοιπόν δεν είναι υπεύθυνος για το ότι είναι έτσι, για το ότι είναι φτιαγμένος με τον τάδε τρόπο, για το ότι βρίσκεται υπό αυτές τις συνθήκες, σ’ αυτό το περιβάλλον. Το μοιραίο του είναι δεν διαχωρίζεται από το μοιραίο όλων εκείνων των πραγμάτων που υπήρξαν και θα υπάρξουν.

Κανένας δεν είναι το αποτέλεσμα της δικής του πρόθεσης, της δικής του θέλησης, του δικού του σκοπού-κανένας δεν είναι μέρος μιας δοκιμής να επιτευχθεί ένας «ιδανικός άνθρωπος» ή μια «ιδανική ευτυχία» ή μια «ιδανική ηθική» – είναι παράλογο να θέλουμε να ξεφορτώσουμε το είναι του στον ένα ή στον άλλο σκοπό. Εμείς επινοήσαμε την έννοια του «σκοπού»: στην πραγματικότητα δεν υπάρχει σκοπός…

Όλοι είναι αναγκαίοι, όλοι είναι κομμάτια του πεπρωμένου, όλοι ανήκουν στο όλον, είναι μέσα στο όλον, – δεν υπάρχει τίποτε που να μπορεί να κρίνει, να μετρήσει, να συγκρίνει, να καταδικάσει το είναι μας, γιατί κάτι τέτοιο θα σήμαινε πως θα έκρινε, θα μετρούσε, θα σύγκρινε, θα καταδίκαζε το όλον…

Δεν υπάρχει όμως τίποτε έξω από το όλον – Το να μη γίνεται πια κανένας υπεύθυνος, το να μην ανάγεται πια σε μια causa prima [πρώτη αιτία] ο τρόπος τού είναι, το να μην είναι πια ο κόσμος μια ενικότητα είτε ως sensorium [αντικείμενο των αισθήσεων] είτε ως «πνεύμα», αυτό το πράγμα και μόνον είναι η μεγάλη απελευθέρωση – μόνο μ’ αυτήν την απελευθέρωση μπορεί να αποκατασταθεί και πάλι η αθωότητα του γίγνεσθαι…

Η έννοια του «Θεού» ήταν μέχρι τώρα η μεγαλύτερη ένσταση εναντίον της ενθαδικής ύπαρξης…

Εμείς αρνούμαστε τον Θεό, αρνούμαστε την ευθύνη ενώπιον του Θεού: μ’ αυτόν τον τρόπο λυτρώνουμε τον κόσμο…

Νίτσε,  Το Λυκόφως των Ειδώλων

Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ, ΙΣΤΟΡΙΑΙ

ΘΟΥΚ 7.51.1–7.54.1

Eπίθεση των Συρακουσίων – Νίκη τους στη θάλασσα

Μετά την ήττα του αθηναϊκού στρατεύματος στις Επιπολές (βλ. ΘΟΥΚ 7.42.1–7.45.2) ο στρατηγός Δημοσθένης πρότεινε αποχώρηση από τη Σικελία· όμως, εξαιτίας της άρνησης και της αναβλητικότητας του Νικία χάθηκε πολύτιμος χρόνος, τον οποίο εκμεταλλεύτηκαν οι Συρακούσιοι για την ενίσχυση του στρατεύματός τους. Μάλιστα, μετά από μία έκλειψη της σελήνης στα τέλη Αυγούστου οι μάντεις συμβούλευσαν αναβολή της επικείμενης αναχώρησης για είκοσι επτά ημέρες.


[7.51.1] Οἱ δὲ Συρακόσιοι καὶ αὐτοὶ τοῦτο πυθόμενοι πολλῷ μᾶλ-
λον ἐπηρμένοι ἦσαν μὴ ἀνιέναι τὰ τῶν Ἀθηναίων, ὡς καὶ
αὐτῶν κατεγνωκότων ἤδη μηκέτι κρεισσόνων εἶναι σφῶν
μήτε ταῖς ναυσὶ μήτε τῷ πεζῷ (οὐ γὰρ ἂν τὸν ἔκπλουν
ἐπιβουλεῦσαι), καὶ ἅμα οὐ βουλόμενοι αὐτοὺς ἄλλοσέ ποι
τῆς Σικελίας καθεζομένους χαλεπωτέρους εἶναι προσπολε-
μεῖν, ἀλλ’ αὐτοῦ ὡς τάχιστα καὶ ἐν ᾧ σφίσι ξυμφέρει
ἀναγκάσαι αὐτοὺς ναυμαχεῖν. [7.51.2] τὰς οὖν ναῦς ἐπλήρουν καὶ
ἀνεπειρῶντο ἡμέρας ὅσαι αὐτοῖς ἐδόκουν ἱκαναὶ εἶναι.
ἐπειδὴ δὲ καιρὸς ἦν, τῇ μὲν προτέρᾳ πρὸς τὰ τείχη τῶν
Ἀθηναίων προσέβαλλον, καὶ ἐπεξελθόντος μέρους τινὸς οὐ
πολλοῦ καὶ τῶν ὁπλιτῶν καὶ τῶν ἱππέων κατά τινας πύλας
ἀπολαμβάνουσί τε τῶν ὁπλιτῶν τινὰς καὶ τρεψάμενοι κατα-
διώκουσιν· οὔσης δὲ στενῆς τῆς ἐσόδου οἱ Ἀθηναῖοι ἵππους
τε ἑβδομήκοντα ἀπολλύασι καὶ τῶν ὁπλιτῶν οὐ πολλούς.

[7.52.1] Καὶ ταύτῃ μὲν τῇ ἡμέρᾳ ἀπεχώρησεν ἡ στρατιὰ τῶν
Συρακοσίων· τῇ δ’ ὑστεραίᾳ ταῖς τε ναυσὶν ἐκπλέουσιν
οὔσαις ἓξ καὶ ἑβδομήκοντα καὶ τῷ πεζῷ ἅμα πρὸς τὰ τείχη
ἐχώρουν. οἱ δ’ Ἀθηναῖοι ἀντανῆγον ναυσὶν ἓξ καὶ ὀγδοή-
κοντα καὶ προσμείξαντες ἐναυμάχουν. [7.52.2] καὶ τὸν Εὐρυμέδοντα
ἔχοντα τὸ δεξιὸν κέρας τῶν Ἀθηναίων καὶ βουλόμενον
περικλῄσασθαι τὰς ναῦς τῶν ἐναντίων καὶ ἐπεξάγοντα τῷ
πλῷ πρὸς τὴν γῆν μᾶλλον, νικήσαντες οἱ Συρακόσιοι καὶ οἱ
ξύμμαχοι τὸ μέσον πρῶτον τῶν Ἀθηναίων ἀπολαμβάνουσι
κἀκεῖνον ἐν τῷ κοίλῳ καὶ μυχῷ τοῦ λιμένος καὶ αὐτόν τε
διαφθείρουσι καὶ τὰς μετ’ αὐτοῦ ναῦς ἐπισπομένας· ἔπειτα
δὲ καὶ τὰς πάσας ἤδη ναῦς τῶν Ἀθηναίων κατεδίωκόν τε
καὶ ἐξεώθουν ἐς τὴν γῆν.

[7.53.1] Ὁ δὲ Γύλιππος ὁρῶν τὰς ναῦς τῶν πολεμίων νικωμένας
καὶ ἔξω τῶν σταυρωμάτων καὶ τοῦ ἑαυτῶν στρατοπέδου
καταφερομένας, βουλόμενος διαφθείρειν τοὺς ἐκβαίνοντας καὶ
τὰς ναῦς ῥᾷον τοὺς Συρακοσίους ἀφέλκειν τῆς γῆς φιλίας
οὔσης, παρεβοήθει ἐπὶ τὴν χηλὴν μέρος τι ἔχων τῆς στρατιᾶς.
οὔσης, παρεβοήθει ἐπὶ τὴν χηλὴν μέρος τι ἔχων τῆς στρατιᾶς.
[7.53.2] καὶ αὐτοὺς οἱ Τυρσηνοί (οὗτοι γὰρ ἐφύλασσον τοῖς Ἀθηναίοις
ταύτῃ) ὁρῶντες ἀτάκτως προσφερομένους, ἐπεκβοηθήσαντες
καὶ προσπεσόντες τοῖς πρώτοις τρέπουσι καὶ ἐσβάλλουσιν
ἐς τὴν λίμνην τὴν Λυσιμέλειαν καλουμένην. [7.53.3] ὕστερον δὲ
πλέονος ἤδη τοῦ στρατεύματος παρόντος τῶν Συρακοσίων
καὶ ξυμμάχων καὶ οἱ Ἀθηναῖοι ἐπιβοηθήσαντες καὶ δείσαντες
περὶ ταῖς ναυσὶν ἐς μάχην τε κατέστησαν πρὸς αὐτοὺς καὶ
νικήσαντες ἐπεδίωξαν καὶ ὁπλίτας τε οὐ πολλοὺς ἀπέκτειναν
καὶ τὰς ναῦς τὰς μὲν πολλὰς διέσωσάν τε καὶ ξυνήγαγον
κατὰ τὸ στρατόπεδον, δυοῖν δὲ δεούσας εἴκοσιν οἱ Συρακόσιοι
καὶ οἱ ξύμμαχοι ἔλαβον αὐτῶν καὶ τοὺς ἄνδρας πάντας
ἀπέκτειναν. [7.53.4] καὶ ἐπὶ τὰς λοιπὰς ἐμπρῆσαι βουλόμενοι
ὁλκάδα παλαιὰν κληματίδων καὶ δᾳδὸς γεμίσαντες (ἦν γὰρ
ἐπὶ τοὺς Ἀθηναίους ὁ ἄνεμος οὔριος) ἀφεῖσαν [τὴν ναῦν] πῦρ
ἐμβαλόντες. καὶ οἱ Ἀθηναῖοι δείσαντες περὶ ταῖς ναυσὶν
ἀντεμηχανήσαντό τε σβεστήρια κωλύματα καὶ παύσαντες
τήν τε φλόγα καὶ τὸ μὴ προσελθεῖν ἐγγὺς τὴν ὁλκάδα
τοῦ κινδύνου ἀπηλλάγησαν. [7.54.1] μετὰ δὲ τοῦτο Συρακόσιοι
μὲν τῆς τε ναυμαχίας τροπαῖον ἔστησαν καὶ τῆς ἄνω τῆς
πρὸς τῷ τείχει ἀπολήψεως τῶν ὁπλιτῶν, ὅθεν καὶ τοὺς
ἵππους ἔλαβον, Ἀθηναῖοι δὲ ἧς τε οἱ Τυρσηνοὶ τροπῆς
ἐποιήσαντο τῶν πεζῶν ἐς τὴν λίμνην καὶ ἧς αὐτοὶ τῷ ἄλλῳ
στρατοπέδῳ.

***
[7.51.1] Οι Συρακούσιοι πάλι, που τα έμαθαν ολ' αυτά, ξάναψαν τώρα πολύ περισσότερο και δε χαλάρωναν διόλου τις ενέργειές τους ενάντια στους Αθηναίους, αφού κ' οι Αθηναίοι οι ίδιοι, καθώς φαινόταν, είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα πως δεν ήταν πια δυνατότεροι απ' αυτούς, ούτε στο ναυτικό ούτε στη στεριά (γιατί αλλιώς δε θα είχαν συλλάβει το σχέδιο να σηκώσουν άγκυρα) κ' επειδή συγχρόνως δεν ήθελαν οι Συρακούσιοι ν' αφήσουν τους Αθηναίους να εγκατασταθούνε σε άλλο μέρος της Σικελίας, όπου δε θα ήταν πια δυνατό να συγκρουστούνε μαζί τους, αλλά να τους αναγκάσουν να ναυμαχήσουν ακριβώς εκεί που ήταν όσο γινόταν πιο σύντομα και με συνθήκες που θα σύμφερναν σ' αυτούς τους ίδιους. [7.51.2] Γι' αυτό επάνδρωσαν τα καράβια κ' έκαναν ασκήσεις όσες μέρες νόμιζαν πως χρειάζονται. Κι όταν θεώρησαν πως ήρθε η κατάλληλη στιγμή, άρχισαν την πρώτη μέρα την επίθεση στα οχυρώματα των Αθηναίων, κι όταν βγήκαν από κάτι πύλες να τους αντιπαλέψουν μερικοί στρατιώτες και καβαλλάρηδες, όχι πολλοί, ξεμονάχιασαν από τους άλλους οι Συρακούσιοι μερικούς βαριά αρματωμένους και τους ανάγκασαν να υποχωρήσουν, και τους πήραν το κατόπι· κ' επειδή ήταν στενή η είσοδος πίσω στα οχυρά έχασαν οι Αθηναίοι εβδομήντα άλογα και κάμποσους στρατιώτες.

[7.52.1] Την ήμερα λοιπόν εκείνη αποσύρθηκαν μετά τη συμπλοκή οι δυνάμεις των Συρακουσίων· την άλλη μέρα όμως αρμένισαν με τα καράβια τους, που ήταν εβδομήντα έξη, και συγχρόνως προχώρησε το πεζικό να χτυπήσει τα οχυρώματα. Οι Αθηναίοι ανοίχτηκαν κι αυτοί στη θάλασσα με ογδόντα έξη καράβια, κι όταν ανταμώθηκαν οι δυο στόλοι, άρχισαν να χτυπιούνται. [7.52.2] Ο Ευρυμέδων, που είχε τη δεξιά πτέρυγα της ναυτικής παράταξης, θέλησε να υπερφαλαγγίσει τη γραμμή των εχτρικών πολεμικών, κι άπλωσε τη δική του μάλλον κοντά στη στεριά· νίκησαν οι Συρακούσιοι και οι σύμμαχοί τους πρώτα το κέντρο της Αθηναϊκής παράταξης κι απομονώνοντάς τον κ' εκείνον στο μυχό του λιμανιού, τον σκότωσαν και κατάστρεψαν τα καράβια που τον ακολουθούσαν· ύστερα άρχισαν να κυνηγούν και όλα τ' άλλα Αθηναϊκά καράβια και να τα στριμώχνουν να πέσουν έξω στη στεριά.

[7.53.1] Βλέποντας ο Γύλιππος πως τα καράβια των εχτρών είχανε νικηθεί και σπρώχνονταν έξω από το τεχνητό λιμάνι που είχανε φτιάξει με πασσάλους και μακρυά από το στρατόπεδό τους, και θέλοντας να καταστρέψει τους Αθηναίους που έβγαιναν από τα καράβια και να διευκολύνει τους Συρακουσίους να τραβήξουν τα εχτρικά καράβια μακρυά από το μέρος της στεριάς που τους ήτανε φιλικό, έτρεξε να βοηθήσει μ' ένα μέρος του στρατού προς το στερεό δρόμο μεταξύ ακτής και βάλτου [7.53.2] κι όταν τον είδαν οι Τυρρηνοί που φρουρούσαν το μέρος για τους Αθηναίους που προχωρούσε με ορμητική αταξία, έτρεξαν να υπερασπίσουν το στρατόπεδο. Έπεσαν απάνω στους πρώτους και κυνηγώντας τους τους έσπρωξαν ως μεσ' στη λίμνη που λέγεται Λυσιμέλεια. [7.53.3] Αργότερα, όταν είχε προστρέξει να ενισχύσει το Γύλιππο το μεγαλύτερο μέρος του στρατού των Συρακουσίων και των συμμάχων τους, βγήκαν κ' οι Αθηναίοι να τους αποκρούσουν, κ' επειδή φοβούνταν για τα καράβια τους, έκαναν σκληρή μάχη ενάντιά τους, κι αφού τους νίκησαν εκεί και σκότωσαν μερικούς στρατιώτες, έσωσαν τα περισσότερα καράβια τους και τα συγκέντρωσαν κοντά στο στρατόπεδο· αλλά οι Συρακούσιοι έπιασαν δέκα οχτώ Αθηναϊκά καράβια και σκότωσαν όλα τους τα πληρώματα. [7.53.4] Και θέλοντας να βάλουνε φωτιά στα υπόλοιπα, γέμισαν ένα παλιό φορτηγό με κληματόβεργες και δαδί (κι ο άνεμος το 'σπρωχνε από πίσω προς τους Αθηναίους), το 'ριξαν καταπάνω τους αφού άναψαν το φορτίο του. Κ' οι Αθηναίοι, τρομάζοντας μη χαθούν τα καράβια τους, βρήκαν κάποιο άλλο τέχνασμα για να το αντιμετωπίσουν, εμπόδια που έσβησαν τη φλόγα, κι έτσι, μια και δεν μπόρεσε το φορτηγό να πλησιάσει αναμμένο, γλύτωσαν απ' αυτόν τον κίντυνο.

[7.54.1] Ύστερ' απ' αυτό, έστησαν οι Συρακούσιοι τρόπαια, τόσο για τη ναυμαχία, όσο και για την προηγούμενη απομόνωση των στρατιωτών κοντά στα τείχη, όπου χάθηκαν και τα άλογα· και οι Αθηναίοι έστησαν τρόπαια για την απόκρουση του εχτρικού πεζικού από τους Τυρρηνούς, που τους είχαν σπρώξει μέσα στο βάλτο, και για τη δική τους απόκρουση με τον υπόλοιπο στρατό.