Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία

3.5.Γ.ii. Τραγωδία και σατυρικό δράμα ως το τέλος του 5ου π.Χ. αιώνα

«Τραγωδία», ορίζει ο Αριστοτέλης (Ποιητική 1449b), «είναι η μίμηση μιας σημαντικής και ολοκληρωμένης πράξης που να έχει έκταση.» Κατά κανόνα, αυτή η πράξη, δηλαδή η υπόθεση της τραγωδίας, δεν ήταν πρωτότυπη, επινοημένη από τον ποιητή, αλλά δάνεια από τη μυθική παράδοση. Ο ποιητής διάλεγε να παρουσιάσει ένα μύθο, π.χ. τη θυσία της Ιφιγένειας, την αυτοκτονία του Αίαντα, τη δολοφονία του Αγαμέμνονα κλπ. Από κει και πέρα ήταν ελεύθερος να διαμορφώσει τη σκηνική παρουσίαση των γεγονότων, τα λόγια που έλεγαν οι ήρωες και πολλά ακόμα θεατρικά χαρακτηριστικά. Ακόμα, μπορούσε να παραλλάξει κάπως την πλοκή και ορισμένα δευτερεύοντα στοιχεία του μύθου· όμως σε γενικές γραμμές ο μύθος έπρεπε να μείνει αναλλοίωτος, όπως ήταν από παλιά γνωστός.

Φαίνεται σήμερα παράδοξη αυτή η έλλειψη πρωτοτυπίας, αυτή η εμμονή στους παραδοσιακούς μύθους· πρέπει όμως να δεχτούμε ότι για την εποχή της είχε πλεονεκτήματα: οι υποθέσεις, τοποθετημένες στο μυθικό πλαίσιο του ηρωικού κόσμου, γνωστού και οικείου από το έπος, αποκτούσαν αυτόματα το απαραίτητο μέγεθος· οι θεατές δε συγκέντρωναν την προσοχή τους στο τι θα συμβεί, αλλά στο πώς θα παρουσιαστούν τα δεδομένα του μύθου, δηλαδή στην τέχνη και στην τεχνική του ποιητή, στο ήθος των ηρώων, στις ιδέες που ακούγονταν (διάνοια) και στη γενικότερη ερμηνεία του μύθου - όλα στοιχεία που συχνά ο ποιητής φρόντιζε να τα συσχετίσει, διακριτικά, με τον ιστορικό περίγυρο της παράστασης, σχολιάζοντας έμμεσα την πολιτική κατάσταση και τα προβλήματα της επικαιρότητας.

«Η μίμηση», συνεχίζει ο Αριστοτέλης, «γίνεται σε ευχάριστο λόγο (λόγο με ρυθμό και αρμονία και μελωδία), χώρια τα ομιλητικά, και χώρια τα τραγουδιστά μέρη.» Και πραγματικά, ο τραγικός λόγος ήταν έμμετρος και η γλώσσα του ποιητική, ιδιαίτερα στα χορικά τραγούδια, που είχαν και το παραδοσιακό δωρικό διαλεκτικό χρώμα. Όσο για τον χωρισμό των ομιλητικών από τα τραγουδιστά μέρη, οι τραγωδίες ακολουθούσαν όλες ένα σχήμα όπου οι δύο τρόποι εκφοράς εναλλάσσονταν: απαγγελτικά μέρη ήταν ο Πρόλογος και τα Επεισόδια· τραγουδιστά μέρη ήταν η Πάροδος του Χορού, τα Στάσιμα και η Έξοδος.[1]

«Στην τραγωδία η μίμηση πραγματοποιείται έμπρακτα, όχι μόνο περιγραφικά με τον λόγο» (Αριστοτέλης, ό.π.), πράγμα που σημαίνει ότι την τραγωδία δεν την αποτελούν μόνο όσα ακούει ο θεατής αλλά και όσα βλέπει, η όψη της παράστασης: η σκηνική δράση, η σκηνογραφία, η όρχηση, τα προσωπεία, τα ρούχα κλπ.

Είναι χαρακτηριστικό ότι για πολλούς τραγικούς ποιητές παραδίδεται ότι κάτι πρόσθεσαν, κάτι βελτίωσαν στις παραστάσεις: ο Θέσπης, λέγαν, επινόησε τα προσωπεία, ο Χοιρίλος πρόσεξε ιδιαίτερα τις ενδυμασίες, ο Φρύνιχος πρωτοπαρουσίασε γυναικεία πρόσωπα, ο Αισχύλος αύξησε τον αριθμό των υποκριτών από ένα σε δύο, ο Σοφοκλής πρόσθεσε έναν ακόμα υποκριτή και ανακαίνισε τη σκηνογραφία· τέλος, για τον Πρατίνα θα μάθουμε ότι πρώτος ανέβασε σατυρικό δράμα. Κάπως σχηματικά όλα αυτά· επιβεβαιώνουν όμως τον λόγο του Αριστοτέλη, που έγραψε ότι «η τραγωδία λίγο λίγο μεγάλωσε, και πέρασε πολλές αλλαγές, ώσπου βρήκε τη φύση της και σταμάτησε» (ό.π.).

Ένα από τα στοιχεία που άλλαζαν, ακολουθώντας την εξέλιξη της τραγωδίας, ήταν ο θεατρικός χώρος. Αρχικά οι θεατές κάθονταν πρόχειρα σε μια πλαγιά, να βλέπουν τον θίασο που έπαιζε και χόρευε στο ίσωμα.[2] Αργότερα, όταν επισημοποιήθηκαν στην Αθήνα οι δραματικοί αγώνες, ως χώρος των παραστάσεων ορίστηκε, πολύ φυσικά, η νότια πλαγιά της Ακρόπολης κοντά στον ναό του Διονύσου. Εκεί στήνονταν κάθε χρόνο από τη μια μεριά πρόχειροι πάγκοι σε ημικύκλιο (εδώλια) για τους θεατές, από την άλλη μια εξίσου πρόχειρη παράγκα, η σκηνή, και μπροστά της μια χαμηλή εξέδρα για τους υποκριτές, το λογείο - όλα ξύλινα. Με τα χρόνια οι κατασκευές συμπληρώνονταν και βελτιώνονταν για να προσαρμοστούν στις αυξανόμενες απαιτήσεις της θεατρικής τέχνης και στον ολοένα μεγαλύτερο αριθμό θεατών. Προς το τέλος του 5ου π.Χ. αιώνα οι αλλαγές λιγόστεψαν, και ο οργανωμένος θεατρικός χώρος έτεινε να παγιωθεί· πάλι όμως, στο μεγαλύτερο μέρος τους οι κατασκευές έμειναν ξύλινες.

Είδαμε πως οι τραγωδοδιδάσκαλοι παρουσίαζαν καθένας μια τετραλογία, δηλαδή τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα. Τα σατυρικά δράματα είχαν κάποια κοινά αλλά και διαφορές μεγάλες από τις τραγωδίες. Παρουσίαζαν και αυτά ένα μύθο, όχι απαραίτητα σχετικό με τον Διόνυσο, όπου όμως στην πλοκή του έπρεπε να μετέχει υποχρεωτικά ένας Χορός Σατύρων. Οι Σάτυροι και ο κορυφαίος τους Σειληνός ήταν ακόλουθοι του Διονύσου, κακόμορφοι, τραγοπόδαροι, με ουρές αλόγων, μέθυσοι, αθυρόστομοι, φοβητσιάρηδες, χαζοχαρούμενοι και αχόρταγοι ερωτύλοι. Με τέτοιο Χορό τα σατυρικά δράματα φυσικό ήταν να έχουν κεφάτο, κωμικό χαρακτήρα, να γελοιογραφούν τα πρόσωπα και να παρωδούν τις μυθολογικές διηγήσεις.[3]

Τις τρεις τραγωδίες ακολουθούσε το σατυρικό δράμα, και τις τρεις μέρες για τις τραγωδίες ακολουθούσε μια μέρα για τις κωμωδίες. Έτσι, στο πρόγραμμα των δραματικών αγώνων εφαρμοζόταν δύο φορές ένας γενικός κανόνας που ορίζει ότι τα σοβαρά και λυπητερά θεάματα σωστό είναι να τα ακολουθεί ως κατακλείδα κάτι πιο ελαφρό και χαρούμενο, για να μη φεύγει ο θεατής με βαριά καρδιά.

Και το σατυρικό δράμα πιστεύουμε ότι ξεκίνησε από τον διθύραμβο, όπως η τραγωδία· από μια διαφορετική μορφή διθυράμβου, υποθέτουμε, όπου ο Χορός, μεταμφιεσμένος σε Σατύρους, χόρευε και τραγουδούσε ζωηρά και ξέγνοιαστα τραγούδια για το κρασί και τον έρωτα - όλα στοιχεία ταιριαστά με τον Διόνυσο. Με αυτή τη μορφή ο διθύραμβος είχε, φαίνεται, καλλιεργηθεί περισσότερο από τους Δωριείς. Προς το τέλος του 6ου π.Χ. αιώνα ο Πρατίνας τον μεταφύτεψε στην Αθήνα, όπου γρήγορα βρήκε τη θέση του ως σατυρικό δράμα δίπλα στην αδελφή του την τραγωδία.

ΠΡΑΤΙΝΑΣ (6ος/5ος π.Χ. αιώνας)

Γεννήθηκε στον δωρικό Φλειούντα, κοντά στο Άργος. Νέος ακόμα εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου κατά την παράδοση πρώτος έγραψε και παρουσίασε σατυρικά δράματα. Δεν ξέρουμε με πόση επιτυχία συναγωνιζόταν με τον Χοιρίλο και τον Αισχύλο· μία του όμως παράσταση άφησε εποχή, όχι γιατί βραβεύτηκαν τα έργα του, αλλά γιατί τη μέρα εκείνη έτυχε να γκρεμιστούν από το βάρος τα ἴκρια, οι σκαλωσιές όπου πάνω τους κάθονταν οι θεατές.

Από τις πολλές τραγωδίες και σατυρικά που ξέρουμε πως έγραψε δε σώζονται παρά ελάχιστα αποσπάσματα. Στο μεγαλύτερο, που παραδίδεται ως υπόρχημα, ένας Χορός κατηγορεί έναν άλλο Χορό επειδή ανέχεται η αυλωδία να σκεπάζει αντί να υπηρετεί τα λόγια του τραγουδιού, και καλεί τον Διόνυσο να ακούει τη δική του μόνο δωρική χορωδία.

Γνωστός μετά τον Θέσπη τραγωδοδιδάσκαλος ήταν και ο Χοιρίλος ο Αθηναίος (6ος/5ος π.Χ. αι.), που παραδίδεται ότι παρουσίασε 160 δράματα και βραβεύτηκε 13 φορές. Από τα έργα του μας σώζεται ένας τίτλος, Ἀλόπη, και δύο μικρά αποσπάσματα όπου ο ποιητής ονομάζει μεταφορικά γῆς ὀστᾶ τις πέτρες και γῆς φλέβες τα ποτάμια.

ΦΡΥΝΙΧΟΣ (περ. 530-470 π.Χ.)

Αθηναίος τραγικός ποιητής, ο πρώτος που παρουσίασε γυναικεία πρόσωπα στη σκηνή, και ο πρώτος που τόλμησε να θεματοποιήσει σύγχρονά του ιστορικά γεγονότα, κρίνοντας ότι ως «έργα μεγάλα και θαυμαστά» (Ηρόδοτος) τα Περσικά εξισώνονταν με τους μυθικούς πολέμους.

Την πρώτη φορά, γύρω στα 490 π.Χ., όταν δίδαξε την τραγωδία Μιλήτου ἅλωσις, με θέμα την καταστροφή της Μιλήτου από τους Πέρσες (499 π.Χ.), η παράσταση είχε δυσάρεστες συνέπειες καθώς «όλοι έκλαψαν στο θέατρο, και οι Αθηναίοι τιμώρησαν τον ποιητή με χίλιες δραχμές πρόστιμο, γιατί τους θύμισε οικεία κακά· και όρισαν κανείς πια να μην παρουσιάσει αυτό το δράμα» (Ηρόδοτος 6.21.2). Όμως τη δεύτερη φορά, το 476 π.Χ., όταν με χορηγό τον Θεμιστοκλή ανέβασε τις Φοίνισσες, οι Αθηναίοι τού έδωσαν το πρώτο βραβείο - και δίκαια, γιατί ήταν λαμπρό θεατρικό εύρημα η πανωλεθρία του Ξέρξη να παρουσιαστεί από τη μεριά των νικημένων, στο παλάτι του, όταν έφτασε η είδηση της καταστροφής του στόλου στη Σαλαμίνα.

Από τα 9 δράματα που ξέρουμε πως έγραψε δε σώζονται παρά οι τίτλοι και ελάχιστα αποσπάσματα· γνωρίζουμε όμως από άλλες πηγές ότι ο Φρύνιχος είχε επινοήσει πλήθος χορευτικά σχήματα, και ότι ήταν τόσο καλός μελοποιός, ώστε δεκαετίες αργότερα οι Αθηναίοι να θυμούνται, να επαινούν και να τραγουδούν τα χορικά του.

Πενήντα έξι χρόνια (η εγκαθίδρυση της δημοκρατίας, η Ιωνική επανάσταση και όλα τα Περσικά) χωρίζουν την καθιέρωση των δραματικών αγώνων από το πρώτο δράμα που μας σώζεται ολόκληρο, την τραγωδία Πέρσαι του Αισχύλου, που παρουσιάστηκε στα Μεγάλα Διονύσια, το 472 π.Χ.

ΑΙΣΧΥΛΟΣ (525-455 π.Χ.)

Ζεύς ἐστιν αἰθήρ, Ζεὺς δὲ γῆ, Ζεὺς δ᾽ οὐρανός,
Ζεύς τοι τὰ πάντα χὤ τι τῶνδ᾽ ὑπέρτερον.
Απόσπ. 70 R.

Γεννήθηκε στην Ελευσίνα από αρχοντικό και πλούσιο σπίτι. Ήταν δεν ήταν είκοσι πέντε χρονών, όταν άρχισε να παίρνει μέρος στους δραματικούς αγώνες, αλλά την πρώτη του νίκη την πέτυχε το 484 π.Χ., όταν είχε φτάσει τα σαράντα. Βραβεύτηκε συνολικά δεκατέσσερις φορές όσο ζούσε, και ακόμα περισσότερες μετά τον θάνατό του, καθώς οι Αθηναίοι αναγνώρισαν την ξεχωριστή του αξία και όρισαν να γίνεται δεκτός στους αγώνες όποιος ήθελε να παρουσιάσει δράματα του Αισχύλου.

Πολέμησε στη μάχη του Μαραθώνα, όπου βρήκε ηρωικό θάνατο ο αδελφός του Κυνέγειρος, και στη ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 π.Χ. Οκτώ χρόνια αργότερα, με χορηγό τον Περικλή, παρουσίασε τη μόνη του τραγωδία με ιστορικό θέμα, τους Πέρσες. Όπως ο Φρύνιχος, έτσι και ο Αισχύλος τοποθέτησε το δράμα στο ανάκτορο του Ξέρξη, στα Σούσα. Το μεγαλείο της ελληνικής νίκης συνάγεται έμμεσα από την περιγραφή του περσικού εκστρατευτικού σώματος και την απελπισία που προκαλεί η καταστροφή του στον Ξέρξη και στους δικούς του - εχθρούς που όμως ο ποιητής τούς αντιμετωπίζει με σεβασμό και ανθρώπινη κατανόηση.

Το 470 π.Χ. ο Αισχύλος βρέθηκε στην αυλή του Ιέρωνα, τύραννου των Συρακουσών, όπου παρουσίασε πάλι τους Πέρσες και το Αἰτναῖαι (ή Αἶτναι ή Αἴτνα), έργο πανηγυρικό για την ίδρυση της πόλης Αίτνας, όπου ο Ιέρωνας είχε ορίσει βασιλιά τον γιο του. Μιαν ακόμα φορά, δεν ξέρουμε γιατί, ο ποιητής ταξίδεψε στη Σικελία, στη Γέλα, όπου και τον βρήκε ο θάνατος.

Από τα 90 δράματα που παραδίδεται ότι έγραψε και παρουσίασε ο Αισχύλος, μας σώζονται 7 τραγωδίες ολόκληρες, πολλά αποσπάσματα και 79 τίτλοι. Παραθέτουμε σε πίνακα μόνο τις τετραλογίες όπου ανήκουν οι τραγωδίες που έχουν σωθεί (με όρθια γράμματα αναγράφονται οι τίτλοι των χαμένων έργων):



Προσέχουμε ότι, εκτός από την πρωιμότερη τετραλογία, όλες οι άλλες απαρτίζονται από δράματα που θεματικά ανήκουν στον ίδιο μυθολογικό κύκλο και κατά κάποιον τρόπο αποτελούν το ένα συνέχεια του άλλου: η τετραλογία των Ἑπτά ἐπὶ Θήβας παρουσιάζει τον μύθο του Οιδίποδα, η τετραλογία των Ἱκετίδων τον μύθο του Δαναού και των θυγατέρων του, η Ὀρέστεια τον μύθο των Ατρειδών, και η Προμήθεια[3] τον μύθο του Προμηθέα. Αυτό το σχήμα της μυθολογικά ενιαίας τετραλογίας πιστεύουμε πως το επινόησε ο Αισχύλος, θέλοντας να ξεδιπλώνει το θέμα του σε μεγαλύτερη κλίμακα.

Το μέγεθος, ο ὄγκος, χαρακτηρίζει και ολόκληρο το έργο του, από κάθε άποψη: η ποιητική του γλώσσα είναι κατάφορτη από εντυπωσιακές εικόνες, τολμηρές μεταφορές και σύνθετα· τα χορικά του τραγούδια μακρόσυρτα, οι χαρακτήρες και τα πάθη τους υπερβαίνουν τα κοινά μέτρα, και η Ορέστεια, όπως την επισκοπούμε στο σύνολό της, είναι δομημένη με ογκόλιθους, ως μνημειακό τρίπτυχο: στο πρώτο δράμα συντελείται η συζυγοκτονία της Κλυταιμνήστρας, στο δεύτερο η μητροκτονία του Ορέστη, στο τρίτο η δίκη και η αθώωση του μητροκτόνου με παράλληλη εγκαθίδρυση της αθηναϊκής λατρείας των Ευμενίδων.

«Ο Αισχύλος», γράφει ο Αριστοτέλης, «αύξησε τον αριθμό των υποκριτών από έναν σε δύο, λιγόστεψε τα χορικά τραγούδια και έκανε να υπερτερεί ο (απαγγελτικός) λόγος» (Ποιητική ό.π.)· και από τον Βίο του Αισχύλου μαθαίνουμε ότι «πρώτος στόλισε τη σκηνή και εντυπωσίασε τους θεατές με τη λαμπρότητα του θεάματος: με ζωγραφιές και μηχανές, με βωμούς και τάφους, με σάλπιγγες και φαντάσματα νεκρών και Ερινύες.»

Αν όμως ο Αισχύλος θαυμάστηκε, και αν τον ονόμασαν πατέρα της τραγωδίας, δεν είναι μόνο για τη γλώσσα, τους χαρακτήρες, τις μνημειακές συνθέσεις και τις εντυπωσιακές σκηνοθετικές του καινοτομίες. Περισσότερο βαραίνει ότι αυτός πρώτος εδίδαξε με τα έργα του την ουσία του τραγικού: τον δρόμο από την περισσή δύναμη στην ύβρη, από την ύβρη στην άτη και στην καταστροφή, την αδυναμία του ανθρώπου απέναντι στους θεούς, πώς παγιδεύεται από την ίδια του την ελευθερία όποιος αντιστρατεύεται τις θεϊκές βουλήσεις, πώς υπερβαίνει τα όριά του, πώς τελικά συντρίβεται όταν με τις πράξεις του ταράξει την παγκόσμια τάξη. Υπέρτατος ρυθμιστής και φύλακας της παγκόσμιας τάξης ο Δίας, που ο Αισχύλος, ολοκληρώνοντας τη σκέψη του Ησιόδου και του Σόλωνα, τον ταυτίζει όχι μόνο με την απόλυτη δύναμη αλλά και με τη δικαιοσύνη.

Θα γελαστεί όποιος ύστερα από όλα αυτά φανταστεί έναν Αισχύλο αυστηρό και σκυθρωπό, παραδομένο αποκλειστικά στους θεολογικούς και ανθρωπολογικούς στοχασμούς του. Παπυρικά ευρήματα μας διασώσαν αποσπάσματα από δύο σατυρικά δράματα, τον Προμηθέα πυρκαέα και τους Δικτυουλκούς («Ψαράδες που τραβούν τα δίχτυα»), όπου διαπιστώνουμε ότι ο Αισχύλος είχε και γνήσια κωμική φλέβα.

«Όποιος πιστεύει ότι ως τραγωδοποιός ο Σοφοκλής ήταν τελειότερος από τον Αισχύλο, έχει δίκιο· όμως ας σκεφτεί ότι ήταν πολύ δυσκολότερο να καταστήσει κανείς μεγάλη και τρανή την τραγωδία τον καιρό του Θέσπη, του Φρύνιχου και του Χοιρίλου, παρά να φτάσει, μετά τα επιτεύγματα του Αισχύλου, στην τελειότητα του Σοφοκλή» (Βίος του Αισχύλου).

ΣΟΦΟΚΛΗΣ (496-406 π.Χ.)

Οὔτοι συνέχθειν, ἀλλὰ συμφιλεῖν ἔφυν.[5]
Αντιγόνη 523

Ο Σοφοκλής ήταν ευνοημένος από κάθε άποψη. Γεννήθηκε και ανατράφηκε σε εύπορη και αρχοντική οικογένεια, στον Κολωνό. Ως έφηβος, όμορφος και λυγερός, χόρεψε στη γιορτή για τη νίκη της Σαλαμίνας και αργότερα, όταν υποκρίθηκε τη Ναυσικά στο ομώνυμο δράμα του, χόρεψε πάλι με τη μπάλα και θαυμάστηκε. Στους δραματικούς αγώνες πήρε πρώτη φορά μέρος το 468 π.Χ. και αμέσως αξιώθηκε το πρώτο βραβείο, αν και στον διαγωνισμό μετείχε και ο Αισχύλος. Το κοινό τον αγάπησε και του χάρισε δεκαοκτώ πρώτες νίκες στα Μεγάλα Διονύσια και μερικές ακόμα στα Λήναια.

Τιμώντας τις ποιητικές επιδόσεις του, αλλά και τη γενικά γοητευτική του προσωπικότητα,[6] οι Αθηναίοι τού ανάθεσαν σημαντικά πολιτικά, στρατιωτικά και ιερατικά αξιώματα. Αντίστοιχα, ο ίδιος αποδείχτηκε φιλαθηναιότατος, δε θέλησε ποτέ να απομακρυνθεί από τον τόπο του, και στο τελευταίο του έργο, το Οἰδίπους ἐπὶ Κολωνῷ,[7] φρόντισε να καλοτυχίσει για μιαν ακόμα φορά την Αθήνα και να παινέσει την περιοχή όπου γεννήθηκε. Πέθανε τιμημένος σε βαθιά γεράματα, και ο τάφος του έγινε προσκύνημα.

Ως δραματουργός ο Σοφοκλής φρόντισε ιδιαίτερα τη σκηνογραφία και αύξησε τον αριθμό των χορευτών από δώδεκα σε δεκαπέντε και των υποκριτών από δύο σε τρεις. Στη σύνθεση των τετραλογιών δεν ακολούθησε το παράδειγμα του Αισχύλου, αλλά προτίμησε το παλαιότερο σχήμα, όπου οι τετραλογίες απαρτίζονταν από θεματικά ανεξάρτητα μεταξύ τους έργα.

Μορφολογικά, το ύφος του Σοφοκλή χαρακτηρίστηκε «βέλτιστο και εκφραστικό του ήθους» (Πλούταρχος, Ηθικά 79b). Πραγματικά, το μέσο ύφος του ισορροπεί ανάμεσα στο εξαιρετικά μεγαλόπρεπο του Αισχύλου και το εξαιρετικά απλό του Ευριπίδη, και η γλώσσα του ρέει αβίαστα, προσαρμοσμένη στο ήθος των προσώπων. Παρόμοια μέση θέση κρατά και στο θέμα της αναλογίας των διαλογικών με τα τραγουδιστικά μέρη. Τα χορικά είναι στα έργα του μικρότερα από του Αισχύλου αλλά εκτενέστερα από τα χορικά του Ευριπίδη.

Το έργο του Σοφοκλή, μορφή και περιεχόμενο, εκφράζει και γενικότερα το κλασικό πνεύμα στις καλύτερες στιγμές του - τη χρυσή τομή ανάμεσα στην παράδοση και τον ριζοσπαστικό διαφωτισμό. Ο Σοφοκλής από τη μια συντηρεί και προασπίζει, από την άλλη προάγει και ανανεώνει την παράδοση. Ξεκινά από συντηρητικές θέσεις, υπογραμμίζει την αδυναμία του ανθρώπου να αντισταθεί στις βουλήσεις των θεών (Οιδίποδας) και αποδέχεται ανεπιφύλακτα την προτεραιότητα των θεϊκών νόμων απέναντι στους ανθρώπινους (Αντιγόνη)· ωστόσο, σταδιακά ο Σοφοκλής παραμερίζει τους θεολογικούς προβληματισμούς για να προσεγγίσει, όπως ολόκληρη η εποχή του, τον άνθρωπο: οι χαρακτήρες του είναι διαφοροποιημένοι, και στα δράματά του κάθε πρόσωπο παρουσιάζεται ως ολοκληρωμένο και υπεύθυνο άτομο - συχνά μοναχικό, όπως ο Αίαντας και ο Φιλοκτήτης στις ομώνυμες τραγωδίες.

Από τα 120 και παραπάνω δράματα που παραδίδεται πως έγραψε σώζονται 7 τραγωδίες (Αἴας, Ἠλέκτρα, Οἰδίπους τύραννος, Ἀντιγόνη, Τραχίνιαι, Φιλοκτήτης, Οἰδίπους ἐπὶ Κολωνῷ), πλήθος αποσπάσματα, και 400 πάνω κάτω στίχοι από το σατυρικό δράμα Ἰχνευταί, όπου οι Σάτυροι βοηθούν, ως ανιχνευτές, τον Απόλλωνα να ανακαλύψει τα βόδια που του είχε κλέψει ο Ερμής. Ο Σοφοκλής ξέρουμε πως είχε γράψει και ελεγείες, παιάνες, μιαν ωδή για τον φίλο του τον Ηρόδοτο και ένα θεωρητικό έργο πεζό, το Περὶ Χοροῦ.

Σχεδόν σύγχρονοι ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης· όμως οι διαφορές τους ήταν μεγάλες, αρχίζοντας από μία που επισήμανε ήδη ο Σοφοκλής όταν «είπε ότι ο ίδιος παρουσίαζε στα έργα του τους ανθρώπους όπως πρέπει να είναι, ενώ ο Ευριπίδης τους παρουσίαζε όπως είναι πραγματικά» (Αριστοτέλης, Ποιητική 1460b).

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ (485-406 π.Χ.)

Ο Ευριπίδης ήταν Αθηναίος από τη Φλύα, το σημερινό Χαλάντρι· γεννήθηκε όμως στη Σαλαμίνα, όπου ο πατέρας του είχε κτήματα. Στη Σαλαμίνα, «λένε πως ταχτοποίησε αργότερα μια σπηλιά με άνοιγμα στη θάλασσα και περνούσε εκεί τις ημέρες του αποφεύγοντας το πλήθος»[8](Βίος). Για την προσωπικότητά του παραδίδεται ότι «έδειχνε σκυθρωπός και συλλογισμένος και αυστηρός και αγέλαστος» (ό.π.), και ακόμα ότι ήταν άνθρωπος του βιβλίου και είχε, σπάνιο στην εποχή του, αξιόλογη ιδιωτική βιβλιοθήκη.

Γέρος πια, το 408 π.Χ. εγκαταστάθηκε στην αυλή του Αρχέλαου, στην Πέλλα, όπου έγραψε και δίδαξε τα τελευταία του έργα.[9] Πέθανε το 406 π.Χ., και όταν η είδηση του θανάτου του έφτασε στην Αθήνα, «ο Σοφοκλής εμφανίστηκε στον προαγώνα φορώντας γκρίζο πένθιμο χιτώνα και παρουσίασε τους χορευτές και τους υποκριτές του χωρίς στεφάνια - και το πλήθος εδάκρυσε» (ό.π.).

Από τα τουλάχιστον 88 έργα που έγραψε σώθηκαν 17 τραγωδίες (Ἄλκηστις, Μήδεια, Ἡρακλεῖδαι, Ἱππόλυτος, Ἀνδρομάχη, Ἑκάβη, Ἱκέτιδες, Ἡρακλῆς μαινόμενος, Τρῳάδες, Ἠλέκτρα, Ἰφιγένεια ἡ ἐν Ταύροις, Ἑλένη, Ἴων, Φοίνισσαι, Ὀρέστης, Ἰφιγένεια ἡ ἐν Αὐλίδι, Βάκχαι), ένα σατυρικό δράμα, ο Κύκλωψ, και πολλά μικρά και μεγάλα αποσπάσματα. Μόνο τέσσερις φορές αξιώθηκε το πρώτο βραβείο όσο ζούσε, και μιαν ακόμα, μετά τον θάνατό του, όταν ένας γιος του παρουσίασε στην Αθήνα την Ιφιγένεια στην Αυλίδα.

Ο Ευριπίδης παραδίδεται ότι είχε τρεις δασκάλους: τον Αναξαγόρα, τον Πρόδικο και τον Πρωταγόρα. Μπορεί πραγματικά ο Αναξαγόρας να του άνοιξε με τη διδασκαλία του τον δρόμο προς την αμφισβήτηση των παραδοσιακών αξιών και τον ορθολογισμό· όμως ο Πρωταγόρας και ο Πρόδικος ήταν συνομήλικοι του ποιητή, και είναι πιο πιθανό να τον επηρέασαν ως φίλοι παρά ως δάσκαλοι.

Στη δραματουργία ο Ευριπίδης δεν πρόσθεσε τίποτα καινούργιο, ίσως γιατί με τις καινοτομίες του Σοφοκλή η τραγωδία είχε ολοκληρώσει την πορεία της· όσοι νεωτερισμοί τού αποδίδονται αφορούν τον χειρισμό στοιχείων που προϋπήρχαν. Έτσι, ο Ευριπίδης παράλλαξε ή συμπλήρωσε με περισσή ελευθερία τους παραδοσιακούς μύθους τόσο τολμηρά ώστε συχνά οι θεατές χρειάζονταν ειδική κατατόπιση για να κατανοήσουν την υπόθεση και να παρακολουθήσουν το έργο. Για να τους βοηθήσει, ο Ευριπίδης έδινε βάρος στους προλόγους, όπου ένα σημαντικό πρόσωπο, όχι σπάνια θεός, ιστορούσε τη συγκυρία του μύθου και τις πιθανές εξελίξεις. Με τη νέα της μορφή η πορεία του μύθου οδηγούσε συχνά σε αδιέξοδο, που ο ποιητής το ξεπερνούσε παρουσιάζοντας έναν ἀπὸ μηχανῆς θεόν[10] να επιβάλλει αυθαίρετα τη λύση και να προδιαγράφει τα μελλούμενα.[11]

Ο Ευριπίδης μείωσε ακόμα περισσότερο την έκταση των χορικών τραγουδιών, που μερικές φορές μπορούν να χαρακτηριστούν απλά εμβόλιμα (παρένθετα), καθώς το περιεχόμενό τους χαλαρά, ή μόνο έμμεσα, συνδέεται με την υπόθεση της τραγωδίας. Από την άλλη όμως μεριά, ο Ευριπίδης συνήθιζε να παρεμβάλλει στα διαλογικά μέρη λυρικές μονωδίες (εκρήξεις λύπης ή χαράς) συνθεμένες, όπως και τα χορικά, με τους επαναστατικούς μουσικούς τρόπους του νέου διθυράμβου.

Οι χαρακτήρες του Ευριπίδη δεν έχουν ούτε το μεγαλείο των ηρώων του Αισχύλου ούτε την έμφυτη αρετή των ηρώων του Σοφοκλή. Τα μυθολογικά πρόσωπα παρουσιάζονται ως κοινοί άνθρωποι, ρεαλιστικά, με τα πάθη και τις ψυχικές τους μεταστροφές, με τις αρετές και τα ελαττώματά τους. Μιλούν γλώσσα απλή, αλλά το ύφος και η συλλογιστική τους είναι περίτεχνα, καθώς ο ποιητής γνώριζε και αξιοποιούσε στις ρήσεις και στις αντιλογίες τους όλα τα μυστικά της ρητορικής τέχνης. Σωστά ο βιογράφος διαπιστώνει πως ο ποιητής ήταν ρητορικότατος στη σύνθεση του λόγου, ποικίλος στην έκφραση, και ικανός στο να ανατρέπει επιχειρήματα.

Μεταγενέστεροι συγγραφείς χαρακτήρισαν τον Ευριπίδη σοφό και σκηνικό φιλόσοφο. Αλήθεια, ο ποιητής μελέτησε και συζήτησε σε βάθος τα μεγάλα ανθρώπινα προβλήματα, κοινωνικά, πολιτικά, υπαρξιακά κ.ά. Ωστόσο, θα ήταν λάθος να αναζητήσουμε στα έργα του κάποιο ολοκληρωμένο φιλοσοφικό σύστημα. Προσαρμοσμένος στο σοφιστικό κλίμα, ο Ευριπίδης θέτει τα ερωτήματα, αμφισβητεί τις παραδοσιακές απαντήσεις, ξεσκεπάζει τις εσωτερικές αντιφάσεις τους, υποστηρίζει, με το προσωπείο των ηρώων του, εξίσου πειστικά πότε μιαν άποψη και πότε την αντίθετή της.

Αυτό ισχύει και για τις απόψεις του στο θέμα των θεών, όπου αμφιβάλλουμε αν είχαν δίκιο όσοι στα χρόνια του τον θεώρησαν άθεο. Είναι αλήθεια πως έγραψε πολλά αμφισβητώντας την ύπαρξή τους, και σε ορισμένες τραγωδίες του η θεά Τύχη συναγωνίζεται τις θεϊκές βουλήσεις· όμως στα έργα του συναντούμε και αντίθετες γνώμες, και οπωσδήποτε η τελευταία του τραγωδία, οι Βάκχες είναι ένα βαθύτατα θρησκευτικό δράμα όπου κυριαρχούν οι θεοτικές δυνάμεις, και η μόνη τραγωδία που μας σώθηκε με πρωταγωνιστή τον ίδιο τον θεό Διόνυσο.

Η ιδεολογία του Ευριπίδη επηρεάστηκε, όπως ήταν φυσικό, από τα βιώματα του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο φιλειρηνισμός του είναι ολοφάνερος σε έργα όπως οι Τρωάδες και η Εκάβη, όπου η φρίκη του πολέμου, η δυστυχία των νικημένων και η ύβρη των νικητών παρουσιάζονται ανάγλυφα, όπως τα έζησαν οι τρωαδίτισσες αιχμάλωτες μετά την άλωση. Παράλληλα, οι ηρωικές και πατριωτικές εξάρσεις είναι ορισμένες φορές τόσο υπερβολικές, ώστε να γεννούν υποψίες ότι στο βάθος ο Ευριπίδης ειρωνεύτηκε κάποιες ιδέες που σε καιρό πολέμου δε θα μπορούσε ανοιχτά να τις καταγγείλει.

Στον Ευριπίδη ανήκει το μόνο σατυρικό δράμα που μας σώθηκε ολόκληρο, ο Κύκλωπας, όπου ο Χορός των Σατύρων βρίσκεται παγιδευμένος, μαζί με τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του, στη σπηλιά του Πολύφημου. Το έργο έχει κάποιες επιτυχημένες σκηνές, αλλά γενικά είναι μέτριο, και δεν απορούμε βλέποντας ότι σε ορισμένες τετραλογίες του ο ποιητής προτίμησε στη θέση του σατυρικού δράματος να παρουσιάσει μια τραγωδία με διάσπαρτα κωμικά στοιχεία και ευχάριστο τέλος, όπως η Ελένη και η Άλκηστη.

Η επιτυχία του Ευριπίδη στο κοινό πρέπει να ήταν μεγαλύτερη απ᾽ όσο φανερώνουν οι λιγοστές του νίκες στους αγώνες. Είναι αποκαλυπτική η πληροφορία ότι στον Πελοποννησιακό πόλεμο, μετά την αποτυχία της Σικελικής εκστρατείας, μερικοί Αθηναίοι αιχμάλωτοι «σώθηκαν χάρη στον Ευριπίδη: άλλοι διηγόνταν ότι οι Σικελοί τούς ελευθέρωσαν, όταν τους μετάδωσαν όσα θυμόνταν από τα δράματά του, άλλοι ότι τους έδιναν τροφή και νερό, όταν τους τραγουδούσαν τα τραγούδια του» (Πλούταρχος, Νικίας 29.2).

Τον 5ο π.Χ. αιώνα έδρασαν στην Αθήνα πλήθος ακόμα τραγωδοδιδάσκαλοι, γνωστοί μόνο από τις καταγραφές των δραματικών αγώνων, από σκόρπιες πληροφορίες και λιγοστά αποσπάσματα. Σημαντικότεροι ανάμεσά τους, ο Αχαιός από την Ερέτρια, που διακρίθηκε για τα σατυρικά του δράματα, ο αθηναίος Αγάθων, που αποδέσμευσε τελείως τα εμβόλιμα χορικά τραγούδια από τις υποθέσεις των δραμάτων και πρώτος έγραψε τραγωδία με υπόθεση φανταστική, επινοημένη από τον ίδιο, και ο Ίων από τη Χίο, που εκτός από τραγωδίες και σατυρικά δράματα είχε γράψει κωμωδίες, λυρικά τραγούδια (παιάνες, ύμνους, εγκώμια, ελεγείες, επιγράμματα, σκόλια) και πεζά.
---------------------------
1. Τα διαλογικά μέρη μπορούσαν ακόμα να διακοπούν από ξεχωριστά τραγούδια: μονωδίες, διωδίες και κομμούς (θρήνους).

2. Ιδιαίτερα εξυπηρετικά για τον σκοπό αυτό ήταν βέβαια τα καλοστρωμένα αλώνια στις πλαγιές των λόφων.

3. Παρά την εννοιολογική συγγένεια, σωστό είναι να ξεχωρίζουμε το επίθετο σατυρικός (με ύψιλον), που σχετίζεται με τους Σατύρους, από το επίθετο σατιρικός (με γιώτα), που σχετίζεται με τη σάτιρα, δηλαδή με τον πειρακτικό, δηκτικό και όχι πάντα καλοπροαίρετο λόγο.

4. Η Προμήθεια γράφτηκε και παρουσιάστηκε πιθανότατα μετά την Ορέστεια· υπάρχουν όμως φιλόλογοι που αμφισβητούν όχι μόνο τη χρονολόγηση αλλά και την πατρότητα της τετραλογίας, υποστηρίζοντας ότι ανήκει σε κάποιον άλλον, τέταρτο μεγάλο τραγικό ποιητή του 5ου π.Χ. αιώνα.

5. «Δε γεννήθηκα να μοιράζομαι το μίσος αλλά την αγάπη.»

6. «Για να το πούμε απλά: ήταν ο χαρακτήρας του τόσο γεμάτος χάρες, ώστε όλοι και με κάθε τρόπο να τον αγαπούν» (Βίος).

7. Ο Σοφοκλής πέθανε πριν προλάβει να διδάξει τον Οἰδίποδα ἐπὶ Κολωνῷ. Πέντε χρόνια αργότερα, το 401 π.Χ., τον παρουσίασε ο ομώνυμος εγγονός του, που και ο ίδιος ήταν δραματικός ποιητής.

8. Αυτή η σπηλιά, που οι ντόπιοι την έδειχναν ως τα ρωμαϊκά χρόνια ως αξιοθέατο, εντοπίστηκε πρόσφατα στον όρμο Περιστέρια και ερευνήθηκε από τους αρχαιολόγους. Ανάμεσα στα ευρήματα, ένας σκύφος (κούπα) των κλασικών χρόνων έχει χαραγμένο πάνω του το όνομα ΕΥΡΙΠ[ΙΔΗΣ].

9. Ανάμεσά τους μια τραγωδία με τον τίτλο Αρχέλαος, όπου ο Ευριπίδης επινοεί και δοξάζει έναν Αρχέλαο, απόγονο του Ηρακλή και ιδρυτή της πόλης των Αιγών (της Βεργίνας), πρώτης πρωτεύουσας του βασιλείου της Μακεδονίας.

10. Μηχανή ήταν ένα είδος γερανού που κρυμμένος πίσω από τη σκηνή έδινε τη δυνατότητα στους υποκριτές να εμφανίζονται μετέωροι, σαν να πετούνε.

11. Χαρακτηριστικό ότι πέντε σωζόμενες τραγωδίες του Ευριπίδη (π.χ. Ελένη 1688-91) κλείνουν με τους στίχους

Έχουν πολλές μορφές τα θεοτικά·
πολλά κι ανέλπιστα οι θεοί τελειώνουν.
Όσα θα πρόσμενε κανείς δεν έγιναν·
κι εκείνα που δεν πρόσμενε κανείς
άνοιξαν δρόμο οι θεοί να γίνουν.

Ο Ξενοφώντας και ο χάρτης των συμμαχιών

Από τη στιγμή που ο χάρτης της ισχύος έχει αλλάξει καταδεικνύοντας τη Θήβα ως νέο αφεντικό, είναι προφανές ότι θα αλλάξει και ο χάρτης των συμμαχιών, ο οποίος θα προσαρμοστεί στη νέα κατάσταση. Η Αθηνοσπαρτιατιατική συμμαχία είναι πλέον γεγονός.

Το εφήμερο των συμμαχιών δεν είναι τίποτε άλλο από το επίπλαστο των σχέσεων, που από θέση αρχής οφείλουν να λειτουργούν συμφεροντολογικά. Γι’ αυτό και όλα είναι θέμα συσχετισμών. Όταν οι συσχετισμοί αλλάζουν, τότε όλα αλλάζουν. Και δεν υπάρχει μεγαλύτερη ανατροπή από την αλλαγή στα ηνία της ισχύος. Ο καθένας πρέπει να διαλέξει στρατόπεδο, ώστε να βγει κερδισμένος από τις προκλήσεις της νέας εποχής.

Η δυσπιστία, ως μοναδικός σταθερός παράγοντας των διπλωματικών σχέσεων μέσα στο χρόνο, είναι η επισφράγιση της παροδικότητας. Η πίστη αφορά μόνο την περιστασιακά κοινή πλεύση των συμφερόντων. Γι’ αυτό δεν έχει θέση στη διπλωματία. Μόνο ο αφελής μπορεί να δείχνει πίστη. Ο συνετός διερευνά σε βάθος όλες τις προτεινόμενες παραμέτρους αναζητώντας το σημείο εκείνο που προσπαθούν να τον ξεγελάσουν.

Οι νέοι σύμμαχοι – μέχρι πρότινος άσπονδοι εχθροί – προσπαθούν να βρουν τους κανόνες της σύμπλευσης, ώστε οι νέες σχέσεις να στηριχθούν πάνω σε στέρεες βάσεις. Να βρουν, δηλαδή, τις συμφωνίες εκείνες που θα ικανοποιήσουν τη δυσπιστία αφήνοντας ευχαριστημένες και τις δύο πλευρές. Στη νέα συνάντηση των πρέσβεων που έγινε στην Αθήνα το ζήτημα της αρχηγίας των στρατιωτικών δυνάμεων ήταν το πιο σημαντικό.

Κι ενώ όλα έδειχναν ότι η Σπάρτη θα αναλάμβανε την αρχηγία στη στεριά και η Αθήνα στη θάλασσα, ο Κηφισόδοτος, αφού πήρε το λόγο, έδωσε νέες διαστάσεις στο θέμα: «Αθηναίοι δεν το καταλαβαίνετε ότι σας ξεγελάνε; Έστω λοιπόν ότι θα διοικείτε στη θάλασσα. Εφόσον η Λακεδαίμων θα πολεμάει μαζί σας, είναι φανερό ότι θα σας στέλνει Λακεδαιμονίους για τριηράρχους, κι ίσως και για πεζοναύτες – αλλά οι ναύτες θα ‘ναι είλωτες ή μισθοφόροι. Αυτούς λοιπόν θα διοικείτε εσείς, Όταν όμως θα σας καλούν οι Λακεδαιμόνιοι σ’ εκστρατεία στεριανή, είναι φανερό ότι θα τους στέλνετε τους οπλίτες και το ιππικό. Έτσι λοιπόν εκείνοι θα διοικούν εσάς τους ίδιους, ενώ σεις θα διοικείτε, από αυτούς, δούλους και δυνάμεις υποδεέστερες». (7,1,12-13).

Ο Κηφισόδοτος ξέρει να διαβάζει και τα ψιλά γράμματα, που βρίσκονται πίσω από τις συμφωνίες. Όμως, εδώ δεν έχει σημασία το κατά πόσο έχει δίκιο ή όχι – πιθανώς να έχει – αλλά το μέγεθος της δυσπιστίας, που μετατρέπει τα πάντα σε πεδίο αντιπαλότητας με βάση την αφόρητη καχυποψία: «Υπάρχει πιο ισότιμο σύστημα από την εναλλαγή στην αρχηγία και του ναυτικού και του στρατού ξηράς; Μ’ αυτό τον τρόπο, ό,τι πλεονεκτήματα παρουσιάζει τυχόν η αρχηγία στη θάλασσα, θα τα μοιραστείτε – κι εμείς πάλι το ίδιο στη στεριά». (7,1,14).

Η τελική απόφαση να εναλλάσσεται η αρχηγία της στεριάς και της θάλασσας κάθε πέντε μέρες δείχνει ότι η ικανοποίηση της δυσπιστίας τίθεται πάνω από την ίδια τη λειτουργικότητα. Είναι προτιμότερο να αλλάζει η στρατιωτική ηγεσία κάθε πέντε μέρες – πράγμα δυσλειτουργικό, αν όχι παράλογο – παρά να υπάρξει αμοιβαία εμπιστοσύνη σε μια έντιμη συμφωνία. Οι σύμμαχοι χρειάζονται διαρκή επαγρύπνηση. Θα έλεγε κανείς ισάξια με κείνη των εχθρών.

Κατόπιν αυτών όλα ήταν έτοιμα για να ξεκινήσουν οι πολεμικές επιχειρήσεις: «Οι δύο πόλεις κι οι σύμμαχοί τους έστειλαν εκστρατευτικό σώμα στην Κόρινθο, κι αποφάσισαν να σταθμεύσει μια μικτή φρουρά στο Όνειο. Γύρω απ’ αυτό λοιπόν κατέλαβαν θέσεις σε διάφορα σημεία – οι Λακεδαιμόνιοι και οι Πελληνείς στο πιο ευπρόσβλητο – για να το υπερασπίσουν απέναντι στους Θηβαίους που είχαν ξεκινήσει μαζί με τους συμμάχους τους». (7,1,15).

Οι Θηβαίοι αιφνιδίασαν την πλευρά των Λακεδαιμονίων και των Πελληνών κάνοντας επίθεση τα ξημερώματα. Βρίσκοντάς τους εντελώς απροετοίμαστους δεν ήταν δύσκολο να τους νικήσουν. Όσοι κατάφεραν να σωθούν κατέφυγαν σ’ έναν λόφο που ήταν κοντά. Ο πολέμαρχος των Λακεδαιμονίων, ενώ θα μπορούσε να οργανωθεί εκ νέου και να στρατοπεδεύσει στο λόφο συνεχίζοντας τον αγώνα – είχαν απομείνει αρκετές δυνάμεις και είχαν εξασφαλισμένο ανεφοδιασμό από τις Κεγχρειές σε αντίθεση με τους Θηβαίους που δε βρίσκονταν σε καλό σημείο και είχαν πρόβλημα διαφυγής – προτίμησε να κάνει ανακωχή, η οποία «κατά τη γνώμη των περισσοτέρων, εξυπηρετούσε πιο πολύ τους Θηβαίους παρά τους Λακεδαιμονίους». (7,1,17).

Οι Θηβαίοι, μόλις ενώθηκαν με τις συμμαχικές τους δυνάμεις (Αρκάδες, Αργείους, Ηλείους), επιτέθηκαν στη Σικυώνα και την Πελλήνη, λεηλάτησαν την περιοχή της Επιδαύρου κι έφτασαν στην Κόρινθο, όπου τους υποδέχτηκαν με τόξα και ακόντια κάνοντας αδύνατη την πρόσβασή τους στα τείχη. Σκοτώθηκαν πολλοί Θηβαίοι εκεί και τελικά τράπηκαν σε φυγή. Η εξέλιξη αυτή αναπτέρωσε το ηθικό των Λακεδαιμονίων και σαν να μην έφτανε αυτό (σχεδόν αμέσως) ήρθαν και οι ενισχύσεις από τις Συρακούσες περίπου είκοσι πολεμικά και πενήντα ιππείς.

Κι ενώ οι Θηβαίοι ρήμαζαν την πεδιάδα της Κορίνθου ανενόχλητοι από το συμμαχικό ιππικό των Αθηναίων και των Κορινθίων, που δίσταζε να επιτεθεί, όρμησαν οι λιγοστοί ιππείς των Συρακουσίων κι ακολουθώντας μια τακτική κλεφτοπολέμου – χτυπούσαν γρήγορα με ακόντια κι απομακρύνονταν – προξένησαν μεγάλες φθορές, ώστε μετά από λίγες μέρες (οι Θηβαίοι) αναχώρησαν για την πατρίδα τους. Οι Συρακούσιοι αμέσως μετά νίκησαν με μάχη τους Σικυωνίους, αφού εισέβαλαν στη γη τους, και κατέλαβαν τη Δέρα με έφοδο. Όταν πια αποφάσισαν να επιστρέψουν στις Συρακούσες, ήταν φανερό ότι η παρουσία τους έγινε ιδιαιτέρως αισθητή προς όλες τις κατευθύνσεις.

Όμως, και σε συμμαχικό επίπεδο τα πράγματα δεν πήγαιναν καλύτερα για τους Θηβαίους. Οι Αρκάδες, που ως τότε ήταν πιστοί τους σύμμαχοι, βρήκαν πολύ ενδιαφέροντα τα λόγια του Λυκομήδη, ανθρώπου πλούσιου από τη Μαντινεία και με μεγάλο κύρος εκεί, ο οποίος τους έλεγε ότι έπρεπε να σταματήσουν να παίζουν το ρόλο του υποστηρικτή των ισχυρών, αλλά να διεκδικήσουν την ηγετική θέση που τους αξίζει: «κέντριζε την αλαζονεία των Αρκάδων λέγοντάς τους ότι εκείνοι ήταν οι μόνοι που είχαν την Πελοπόννησο πατρίδα, μια κι ήταν οι μοναδικοί κάτοικοί της που ήταν ντόπιοι, και ότι η φυλή τους ήταν η πιο πολυάνθρωπη στην Ελλάδα και η πιο λεβεντόκορμη». (7,1,23).

Το γεγονός ότι αυτοί που απέκτησαν την ηγεμονία (Σπαρτιάτες – Θηβαίοι) είχαν τη βοήθειά τους καταδεικνύει τη σπουδαιότητα της παρουσίας τους. Το μόνο που έμενε ήταν να διεκδικήσουν αυτά που πραγματικά άξιζαν: «Αν έχετε λοιπόν μυαλό, θα πάψετε ν’ ακολουθείτε όποιον σας το ζητάει· γιατί όπως άλλοτε που ακολουθούσατε τους Λακεδαιμονίους εκείνοι δυνάμωσαν, έτσι και τώρα· αν ακολουθείτε τους Θηβαίους στα τυφλά, και δεν απαιτήσετε να ‘χετε σειρά στην αρχηγία, ίσως γρήγορα ν’ ανακαλύψετε πως δεν είναι διαφορετικοί από τους Λακεδαιμονίους». (7,1,24).

Κι όπως είναι φυσικό, τα λόγια αυτά είχαν μεγάλη απήχηση στο πλήθος. Εξάλλου, και οι στρατιωτικές επιτυχίες που είχαν με τη διάσωση των Αργείων από την περιοχή της Επιδαύρου (που είχαν εγκλωβιστεί από τις δυνάμεις των Αθηναίων και των Κορινθίων και δε θα διέφευγαν αν δεν παρενέβαιναν οι Αρκάδες) και την επικράτηση στην Ασίνη σε βάρος της σπαρτιατικής φρουράς, τους έκαναν ακόμη πιο επιρρεπείς στις ιδέες του Λυκομήδη: «Φυσικό ήταν, με τούτα η αλλοτινή φιλία των Θηβαίων για τους Αρκάδες να μεταβληθεί σε κρυφή ζήλια». (7,1,26).

Δεν είναι όμως μόνο οι Θηβαίοι που δυσφορούν με τους Αρκάδες: «Οι Ηλείοι διεκδικούσαν από τους Αρκάδες τις πόλεις που είχαν αφαιρέσει από την εξουσία τους οι Λακεδαιμόνιοι, διαπίστωναν όμως ότι οι Αρκάδες όχι μόνο δεν έδιναν καμιά σημασία στα διαβήματά τους, αλλά έκαναν ένα σωρό περιποιήσεις στους Τριφυλίους και στους άλλους που είχαν αποστατήσει από την Ηλεία, επειδή έλεγαν πως ήταν Αρκάδες». (7,1,26).

Το συμμαχικό πλέγμα των συμφερόντων καθιστά σαφές ότι, αν η καχυποψία ανάμεσα στους Αθηναίους και τους Σπαρτιάτες υπονομεύει την ενότητα του πρώτου στρατοπέδου, η μεγαλομανία και η υπέρμετρη φιλοδοξία διαλύει εντελώς την ενότητα του δεύτερου. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, όταν ήρθε ο Φιλίσκος, ως απεσταλμένος των Περσών, προσπαθώντας να συμφιλιώσει τα δύο στρατόπεδα, συνάντησε τέτοια αδιαλλαξία από την πλευρά των Θηβαίων κατά τη συνάντηση που είχαν στους Δελφούς, που αποφάσισε να μισθώσει στρατό και να ταχθεί με το μέρος των Λακεδαιμονίων.

Τότε ήταν που έφτασε και πάλι στρατός από τις Συρακούσες προκαλώντας διαφωνία για τον τρόπο που έπρεπε να χρησιμοποιηθεί: «Οι Αθηναίοι υποστήριξαν ότι έπρεπε να πάει ν’ αντιμετωπίσει τους Θηβαίους στη Θεσσαλία, υπερίσχυσε όμως η γνώμη των Λακεδαιμονίων που ήθελαν να πάει στη Λακωνική». (7,1,28). (Ο Ξενοφώντας μεροληπτεί σταθερά σε βάρος των Θηβαίων, καθώς αποκρύπτει τις επιτυχίες που είχαν στη Θεσσαλία μειώνοντας την ισχύ τους. Αυτός είναι και ο λόγος που οι Αθηναίοι προτείνουν να πάει εκεί ο συρακούσιος στρατός, και αυτή είναι και η μοναδική αναφορά πάνω στο θέμα). Τις δυνάμεις των Συρακουσίων τις ανέλαβε ο Αρχίδαμος, που κατέλαβε τις Καρυές (σφάζοντας όλους όσους έπιασε ζωντανούς) και λεηλάτησε την χώρα των Παρρασίων στην Αρκαδία.

Όταν κατέφυγε στη Μηλέα, ο Κισσίδας που ήταν ο διοικητής των Συρακουσίων του ανακοίνωσε ότι έπρεπε να γυρίσουν στην πατρίδα τους, καθώς πέρασε το χρονικό διάστημα, που είχαν εντολές να παραμείνουν. Μάζεψε το στρατό του κι αναχώρησε για τη Σπάρτη, αλλά συνάντησε την ενέδρα των Μεσσηνίων που τον περίμεναν σ’ ένα στενό πέρασμα. Ο Αρχίδαμος έσπευσε να τον βοηθήσει και στο δρόμο για τους Ευτρησίους ήρθαν αντιμέτωποι με τους Αρκάδες και τους Αργείους, που επίσης ήθελαν να τους κόψουν το δρόμο.

Στη μάχη που έγινε οι Αρκάδες γνώρισαν συντριβή χωρίς προηγούμενο: «όταν μπήκε επικεφαλής ο Αρχίδαμος, λίγοι εχθροί έμειναν στις θέσεις τους ώσπου να φτάσουν σ’ απόσταση δόρατος – κι εκείνοι έπεσαν νεκροί· οι υπόλοιποι σκοτώθηκαν πάνω στη φυγή τους, άλλοι από το ιππικό κι άλλοι από τους Κέλτες». (7,1,31). Από την πλευρά της η Σπάρτη δεν είχε ούτε ένα νεκρό. Τα νέα έφεραν στην πόλη ενθουσιασμό. Εξίσου όμως χάρηκαν και οι «σύμμαχοι» των Αρκάδων Θηβαίοι, αλλά και οι Ηλείοι.

Το βέβαιο είναι ότι οι Θηβαίοι κατάλαβαν ότι, όπως ήταν η κατάσταση, η τελική τους επικράτηση ήταν μάλλον αμφίβολη. Ο συμμαχικός τους χάρτης δεν τους ικανοποιούσε (λογικό άλλωστε) κι αποφάσισαν ότι έπρεπε να κάνουν άνοιγμα σε «νέες» δυνάμεις. Με άλλα λόγια, ήρθε και πάλι η ώρα των Περσών: «Με την πρόφαση ότι κι ο Ευθυκλής ο Λακεδαιμόνιος βρισκόταν κοντά στον Βασιλέα, ζήτησαν τη συνδρομή των συμμάχων τους, κι έτσι ξεκίνησαν για το εσωτερικό της Ασίας ο Πελοπίδας ως αντιπρόσωπος των Θηβαίων, ο Αντίοχος ο παγκρατιαστής ως αντιπρόσωπος των Αρκάδων κι ο Αρχίδαμος ως αντιπρόσωπος των Ηλείων· μαζί τους πήγε κι ένας Αργείος». (7,1,33). (Χαρακτηριστικό της μεροληψίας του Ξενοφώντα σε βάρος των Θηβαίων είναι ότι για πρώτη φορά αναφέρεται το όνομα του Πελοπίδα. Σαν να μην έπαιξε καίριο ρόλο τόσο στην ανατροπή του φιλολακωνικού καθεστώτος στη Θήβα και την απομάκρυνση της σπαρτιατικής φρουράς, όσο και στην ενίσχυση του θηβαϊκού στρατού κυρίως ως επικεφαλής του ιερού λόχου, ο οποίος επίσης αναφέρεται μόνο μία φορά ως “επίλεκτο σώμα των Θηβαίων”. Και δεν είναι τυχαίος και ο χρόνος της αναφοράς. Οι εν λόγω θηβαϊκές διαπραγματεύσεις παρουσιάζονται δεόντως εξευτελιστικά).

Το ζήτημα της νέας περσικής εμπλοκής ήταν τόσο σοβαρό, που όταν το έμαθαν οι Αθηναίοι, έστειλαν αμέσως και δικούς τους εκπροσώπους, τον Τιμαγόρα και το Λέοντα: «Όταν έφτασαν οι πρέσβεις, ο Πελοπίδας βρέθηκε σε πολύ πλεονεκτική θέση μπροστά στον Πέρση, γιατί είχε πολλά να πει για τους Θηβαίους: ότι μόνοι απ’ όλους τους Έλληνες πολέμησαν στο πλευρό του Βασιλέως στην Πλάταια· ότι ποτέ, αργότερα, δεν εξεστράτευσαν εναντίον του· ότι ο λόγος που τους είχε κηρύξει τον πόλεμο η Λακεδαίμονα ήταν η άρνησή τους ν’ ακολουθήσουν τον Αγησίλαο στην εκστρατεία του εναντίον του Βασιλέως». (7,1,34). (Και μόνο η αναφορά της προδοτικής συμπεριφοράς της Θήβας κατά τους περσικούς πολέμους κάνει τους Θηβαίους αρκούντως αντιπαθείς. Όχι, βέβαια, ότι δεν είναι έτσι, αλλά το να δίνεται η εντύπωση ότι η μοναδική συμμετοχή του Πελοπίδα στα γεγονότα είναι αυτή η αντιπροσώπευση δεν είναι αντικειμενικό. Ο Ξενοφώντας δε λέει ψέματα, απλώς προτιμά να αποσιωπά ή να υποτιμά αυτά που δεν του αρέσουν. Κι αυτό, βέβαια, είναι μορφή αλλοίωσης).

Φυσικά, ο Πελοπίδας τόνισε και τα στρατιωτικά επιτεύγματα της Θήβας – κυρίως στα Λεύκτρα – που την έκαναν πρώτη δύναμη. Δεν παρέλειψε ούτε την τελευταία συντριβή των «συμμάχων» Αργείων και Αρκάδων, που ασφαλώς οφειλόταν στο ότι απείχαν από τη μάχη οι Θηβαίοι. Ο Πέρσης βασιλιάς δεν μπορούσε να κρύψει την εύνοιά του για τον Πελοπίδα.

Το παράξενο ήταν ότι κι ο Αθηναίος Τιμαγόρας συμφωνούσε και τον δικαίωνε κάνοντας τη θέση της Θήβας ισχυρότερη. Ο άλλος αντιπρόσωπος της Αθήνας, ο Λέων, δεν μπορούσε να κρύψει τη δυσφορία του. (Όταν γύρισαν στην Αθήνα κατήγγειλε τη συμπεριφορά του Τιμαγόρα, ο οποίος εκτελέστηκε). Το μόνο που έμενε ήταν οι όροι της νέας συνθήκης, τους οποίους βεβαίως υπέβαλε ο Πελοπίδας: «ν’ αναγνωρίσουν οι Λακεδαιμόνιοι την ανεξαρτησία της Μεσσήνης, και οι Αθηναίοι να παροπλίσουν το στόλο τους· κι αν δεν συμμορφωθούν μ’ αυτά, να γίνει εκστρατεία εναντίον τους». (7,1,36). Μόνο μετά από παρέμβαση του Λέοντα πρόσθεσαν στο κείμενο της συμφωνίας: «Κι αν οι Αθηναίοι έχουν να προτείνουν όρους δικαιότερους απ’ αυτούς, να πάνε να τους αναπτύξουν στον Βασιλέα». (7,1,37).

Τελικά, η συμφωνία αυτή ικανοποίησε μόνο τους Θηβαίους και τους Ηλείους. Ακόμη και οι σύμμαχοι Αρκάδες την απέρριψαν και ο πρέσβης που έστειλαν, ο Αντίοχος «την έκρινε επιζήμια για τους συμπατριώτες του και δε δέχτηκε τα δώρα του» (του Πέρση βασιλιά εννοείται). (7,1,38).

Οι Θηβαίοι κάλεσαν διάσκεψη των συμμάχων στη Θήβα και απαίτησαν να ορκιστούν όλοι ότι θα τηρήσουν τη συμφωνία, πράγμα που δεν έγινε δεκτό. Οι αντιπρόσωποι των άλλων πόλεων απάντησαν ότι δεν «τους είχαν στείλει μ’ εντολή να ορκιστούν, αλλά ν’ ακούσουν». (7,1,39). Κι όχι μόνο αυτό αλλά ο πάντα «σύμμαχος» Λυκομήδης, που ήταν εκεί εκπροσωπώντας τους Αρκάδες, «πρόσθεσε ότι ούτε κι η διάσκεψη έπρεπε να είχε συγκληθεί στη Θήβα, παρά εκεί που γινόταν ο πόλεμος». (7,1,39). Κι όταν οι Θηβαίοι τον κατηγόρησαν ότι ενεργεί σε βάρος της συμμαχίας, έφυγε αμέσως αρνούμενος να συνεχίσει να παρευρίσκεται.

Οι Θηβαίοι δεν είχαν επιβληθεί αρκετά στους «συμμάχους». Και η αλήθεια είναι ότι ηγεμονία με τέτοιους «συμμάχους» δεν εδραιώνεται. Το ζήτημα ήταν να ευοδωθεί η νέα «συμμαχία» με τους Πέρσες, δηλαδή να ορκιστούν οι πόλεις ότι θα εφαρμόσουν τη συμφωνία. Κι αφού οι «σύμμαχοι» συγκεντρωμένοι αρνήθηκαν να το κάνουν, η επιλογή που έμενε είναι να πιέζουν τις πόλεις μία – μία ξεχωριστά, ώστε να ορκιστούν φοβούμενες την οργή της Περσίας: «Στην Κόρινθο όμως, όπου έφτασαν πρώτοι οι πρέσβεις, οι Κορίνθιοι αρνήθηκαν να υποκύψουν κι αποκρίθηκαν ότι δεν είχαν καμιάν ανάγκη να ορκιστούν οτιδήποτε στον Βασιλέα. Το παράδειγμά τους ακολούθησαν κι άλλες πόλεις, δίνοντας ανάλογη απάντηση, κι έτσι ναυάγησε εκείνη η προσπάθεια του Πελοπίδα και των Θηβαίων». (7,1,40).

Από την πλευρά του ο Επαμεινώνδας (που επίσης αναφέρεται πρώτη φορά) βλέποντας ότι η κατάσταση με τους συμμάχους δεν εμπνέει εμπιστοσύνη «θέλησε να πάρει τους Αχαιούς με το μέρος της Θήβας, για να αναγκάσει τους Αρκάδες και τους άλλους συμμάχους να της δίνουν περισσότερη σημασία». (7,1,41).

Αφού προσπέρασε με το στρατό του το Όνειο, το οποίο δε φρουρούταν επαρκώς, εισέβαλε στη γη της Αχαΐας και δέχτηκε να μην αλλάξει το πολίτευμα υποκύπτοντας στις παρακλήσεις της αριστοκρατικής τάξης. Όταν όμως αποχώρησε, κατηγορήθηκε από τους Αρκάδες (που παρέμεναν σύμμαχοι) ότι μ’ αυτή την ενέργεια εξυπηρετούσε περισσότερο τα σπαρτιατικά παρά τα συμμαχικά συμφέροντα. Οι Θηβαίοι προκειμένου να διορθώσουν την κατάσταση έστειλαν στις πόλεις της Αχαΐας αρμοστές, που με τη βοήθεια του λαού εγκαθίδρυσαν δημοκρατίες εξορίζοντας τους ολιγαρχικούς.

Οι εξόριστοι όμως οργανώθηκαν, επέστρεψαν δυναμικά κι επειδή ήταν πολυάριθμοι κατάφεραν να ξανακερδίσουν τις πόλεις επαναφέροντας τα ολιγαρχικά καθεστώτα. Κατόπιν αυτών η Αχαΐα έγινε σύμμαχος των Σπαρτιατών φέρνοντας σε ακόμη δυσκολότερη θέση τους Αρκάδες, που πλέον βάλλονταν από «διμέτωπη πίεση». (7,1,43-44).

Μια ακόμη συμμαχική προσέγγιση έγινε στη Σικυώνα, όπου ο Εύφρων ήθελε να απεμπλακεί από τη συμμαχία των Λακεδαιμονίων και να περάσει στο άλλο στρατόπεδο παριστάνοντας το δημοκράτη. Οι Αρκάδες θεώρησαν ότι έπρεπε να τον στηρίξουν. Με τη βοήθειά τους εγκαθίδρυσε δημοκρατία την οποία ευτέλισε μέσα σε ελάχιστο χρόνο κατασπαταλώντας το δημόσιο χρήμα και διορίζοντας αρχηγό του μισθοφορικού στρατού το γιό του.

Στη συνέχεια δολοφόνησε και εξόρισε όλους τους άλλους άρχοντες – που υποτίθεται ότι είχαν εκλεγεί από το λαό – καθιστώντας τον εαυτό του τύραννο: «Την ανοχή των συμμάχων του την εξαγόραζε ως ένα σημείο με δωροδοκίες, αλλά και με την πρόθυμη συμμετοχή του, μαζί με τους μισθοφόρους του, στις εκστρατείες τους». (7,1,46). Όλοι βολεύονται μέσα στο συμμαχικό παζάρι. Το θέμα είναι να διαλέξει κανείς σωστά και να ξέρει πότε είναι η κατάλληλη στιγμή για να χτυπήσει. Από κει και πέρα όλα επιτρέπονται.

Ξενοφώντος, Ελληνικά

Η Απελευθέρωση

Η –Μέσα από την Προσεκτική Παρατήρηση – Αποκάλυψη της Αληθινής Φύσης μας, της Ελεύθερης Απεριόριστης Ανοιχτής Αντίληψης, αυτή Βιωματική Εμπειρία της Πραγματικότητας, επιφέρει αλλαγές στην «συνείδησή» μας, αλλαγές στο τρόπο που «αισθανόμαστε» την ύπαρξή μας, τις σχέσεις μας με τον κόσμο, την δράση μας, τη ζωή μας, την κοινωνία. Αντιλαμβανόμαστε την Ενότητα της Ύπαρξης – Είμαστε Ένα με Όλα – και μέσα από αυτή την ΖΩΝΤΑΝΗ ΣΧΕΣΗ Αναδύεται η Αγάπη, η Αληθινή Αρετή και Δράση, η Πραγματική Κοινωνία με Όλα, μια Μυστηριακή Σχέση που μας Φέρνει σε Άμεση Επαφή με Όλα. Αυτή είναι η Ουσία της Αληθινής Ζωής.

Αντίθετα, μια κοινωνία – ένας πολιτισμός – που βασίζεται στην αναγκαστική (και πολλές φορές καταναγκαστική) συμβίωση, στην εκμετάλλευση του άλλου, στην διαμάχη και στην καταστροφή, δείχνει ακριβώς το μέγεθος της «αρρώστιας» του σύγχρονου ανθρώπου.

Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ – πολύ περισσότερο από Μεταφυσικό Αίτημα Αυτοπραγμάτωσης – είναι ανάγκη θεραπείας από την άρρωστη συμπεριφορά μας. Μολονότι οι άνθρωποι θεωρού τους εαυτούς τους υγιείς στην πραγματικότητα έχουν μια νευρωτική (και πολλές φορές ψυχωτική και σχιζοφρενική) άρρωστη συμπεριφορά κι αυτό αποδεικνύεται από την κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι σύγχρονες κοινωνίες, σε ολόκληρο τον πλανήτη.

Η Απελευθέρωση δεν είναι «μυστηριακή έκσταση» σε υπερβατικούς κόσμους. Αντίθετα, έχει ένα συγκεκριμένο χαρακτήρα απελευθέρωσης από τον άρρωστο περιορισμό της λειτουργίας της αντίληψης.

Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ είναι η Αρχή, η Προϋπόθεση, για να Κατανοήσουμε και να Ζήσουμε. Η Ελευθερία είναι η Αρχή όχι το τέλος (μιας διαδικασίας). Πρέπει να ελευθερωθούμε από όλα τα πολιτιστικά σκουπίδια που μας φόρτωσε η κοινή ζωή (των ανθρώπων) χιλιάδων χρόνων. Η ΑΥΓΗ που Χαράζει είναι μια Τελείως Καθαρή Εποχή, χωρίς τα σκουπίδια του χρόνου, του ανθρώπινου παρελθόντος. Πρέπει να Ξεκινήσουμε από το Μηδέν. Να πετάξουμε όσα γνωρίζουμε, όσα μας φόρτωσαν – πολλές φορές παρά την θέλησή μας – και να Αντικρύσουμε τον Κόσμο, τη Ζωή, από την Αρχή.

ΠΟΙΟΙ ΕΙΜΑΣΤΕ; ΤΙ ΕΙΜΑΣΤΕ; ΠΟΥ ΘΕΛΟΥΜΕ ΝΑ ΠΑΜΕ; ΠΩΣ ΘΑ ΤΟ ΚΑΝΟΥΜΕ; ΠΟΤΕ; Αι πρέπει να απαντήσουμε σε όλα αυτά τα ερωτήματα ΤΩΡΑ, στο Αιώνιο Παρόν που Ρέει, πέρα από τον χρόνο, όχι στο μέλλον ή κάποτε, Τώρα.

Ο ΑΛΗΘΙΝΟΣ ΧΩΡΟΣ ΥΠΑΡΞΗΣ είναι Απεριόριστος, Χωρίς Κέντρο, χωρίς διαχωρισμούς – Μόνο ΑΝΤΙΛΗΨΗ. Ο «χώρος» που φτιάχνει η σκέψη γύρω από ένα εγώ (μια ξεχωριστή ύπαρξη) κι απέναντι στο εγώ, είναι ένας φανταστικός χώρος, μια αυταπάτη.

Η ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ της περιοριστικής λειτουργείας του νου (της σκέψης), η ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ αυτού που συμβαίνει, διαλύει την αυταπάτη. Μόνο όταν η παραπλάνηση της σκέψης πάψει, ο ΧΩΡΟΣ Αποδεικνύεται ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ, Ελεύθερος Απεριόριστος Ανοιχτός, ΜΙΑ ΑΠΕΡΑΝΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Όπου Όλα Βρίσκονται Μέσα της, Εδώ, Τώρα, Αιώνια.

Ο ανθρώπινος πολιτισμός – σε Ανατολή και Δύση – θεώρησε σαν ουσία του ανθρώπου την σκέψη, ο ψυχολογικό κέντρο του εγώ – ένα απλό αντιληπτικό σύμπλεγμα στο οποίο αναφέρονται οι εμπειρίες – και το σώμα σαν φορέα του. Πολλοί μάλιστα ταύτισαν τη σκέψη με το νευρικό σύστημα αν και δεν μπόρεσαν να αντικαταστήσουν (χωρίς προβλήματα, φιλοσοφικά, επιστημονικά, πρακτικά) τον όρο «σκέψη» με τον όρο «νευρικό σύστημα». Αυτή η αφελής παρεξήγηση οδήγησε την ανθρωπότητα στην σημερινή κατάσταση – του απάνθρωπου πολιτισμού της… Μάταια οι Σοφοί του Κόσμου μιλούν για μια Άλλη, Βαθύτερη, Πλατύτερη, Ουσία Του Ανθρώπου, πέρα από τους περιορισμούς που βάζει η σκέψη. Ελάχιστοι ακούνε.

Για τις Περιγραφές (μέσα στην Αντίληψή μας) της Πραγματικότητας, του κόσμου που ζούμε, χρησιμοποιούμε όρους αντίληψης-δραστηριότητας-ενέργειας (όχι ουσίας) και περιγράφουμε αυτά που αντιλαμβανόμαστε με όρους δομικής διάταξης (πως κατανέμεται και συσχετίζεται η ενέργεια) κι όχι σαν στέρεα αντικείμενα. Αναφερόμαστε σε «συμπαγή αντικείμενα» μόνο όταν δεν μπορούμε να δούμε «πως είναι φτιαγμένα».

Εμείς οι ίδιοι είμαστε αντίληψη, λειτουργίες και οργανωμένη υλική ενέργεια (που εμφανίζεται σαν «υλική ουσία», τόσο πολύπλοκη που την αντιλαμβανόμαστε απλά σαν σώμα – ένα σώμα όμως όπου γίνονται μυριάδες διεργασίες που κατά κανόνα διαφεύγουν από την επίγνωσή μας): Αντίληψη, σκέψη, αισθήσεις, σώμα και το περιβάλλον, ο φυσικός κόσμος.

Πως όμως τα αντιλαμβανόμαστε όλα αυτά; Τα βλέπουμε όλα; Τα βλέπουμε σωστά; Έχουμε πλήρη, σαφή και ακριβή εικόνα της Πραγματικότητας; Ή έχουμε μια χονδροειδή αντίληψη με πολλά κενά και παραγεμισμένη με υποθέσεις; Μια φανταστική εικόνα της Πραγματικότητας, μια φαντασία; Δηλαδή μια αυταπάτη;

Μόνο με ΠΡΟΣΕΚΤΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ αυτού που συμβαίνει (που μας συμβαίνει) μπορούμε να Φτάσουμε στην ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑ κι από την Αυτογνωσία στην ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΔΡΑΣΗ κι από την Υπεύθυνη Δράση στην ΑΛΗΘΙΝΗ ΖΩΗ.

Είναι ένα –μερικές φορές – Μακρινό Ταξίδι που συμπυκνώνεται σε ένα ουσιαστικό συμπέρασμα: ΕΙΜΑΣΤΕ ΑΝΤΙΗΨΗ (ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΦΥΣΗ ΜΑΣ) κι όλοι οι περιορισμοί που βάζει η σκέψη είναι απατηλοί… Κάποιοι το λένε Θρησκεία, Φιλοσοφία, Αυτογνωσία, Διαλογισμό, είναι απλά «Αντίληψη αυτού που συμβαίνει», τίποτα περισσότερο.

ΕΙΜΑΣΤΕ ΕΝΑ ΑΔΙΑΙΡΕΤΟ ΟΛΟ. Η Απομόνωση «τμημάτων» αυτού του Όλου, εγώ, αντικειμένων, ξεχωριστών πραγμάτων, είναι απλά μια «κατασκευή» της σκέψης. Ο «Διαχωρισμός» είναι τεχνητός – συχνά χονδροειδής – κι οπωσδήποτε απατηλός.

Τίποτα στην ΥΠΑΡΞΗ δεν είναι απομονωμένο. Όλα λειτουργούν μέσα στο περιβάλλον κι αλληλοεπηρεάζονται από το περιβάλλον. Που είναι το «όριο»; Που θέτουμε τα όρια που χωρίζουν το «μέσα» από το «έξω»; Όταν κάνει ζέστη ζεσταινόμαστε, όταν κάνει κρύο κρυώνουμε. Δεν είμαστε ανεξάρτητοι από το περιβάλλον, αλλά υιοθετούμε αυτή την άποψη για πρακτικούς λόγους, ψυχολογικής ή βιολογικής επιβίωσης. Κι αυτό συμβαίνει σε όλες τις περιπτώσεις. Είναι αυτό Αληθινή Ζωή;

Αντίθετα όταν ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΟΜΑΣΤΕ ΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ, όταν Είμαστε Ένα με Όλα, λειτουργούμε χωρίς διαχωρισμούς, διαμάχες, αντιπαλότητα… Συμπορευόμαστε με Όλα, ακολουθούμε το καλό, αποφεύγουμε το κακό, τελείως φυσικά, γιατί εκεί μας ΠΑΕΙ η ΖΩΗ – χωρίς να προβληματιζόμαστε.

Πως λοιπόν μπορούμε να Φτάσουμε στην Αυτογνωσία, στην Υπεύθυνη Δράση, στην Αληθινή Ζωή;

Τυπικά μιλώντας, Είμαστε Απλά Άνθρωποι, Ζωντανά Όντα, δεν ανήκουμε σε κανένα ιδιαίτερο είδος, σε καμιά εθνότητα, σε καμιά θρησκεία, σε καμιά ιδεολογία, δεν είμαστε υποχρεωμένοι να έχουμε συγκεκριμένες γνώσεις (εκτός αν μας χρειάζονται πρακτικά), ούτε να ακολουθούμε συνήθειες, ήθη, έθιμα, τρόπους, συμπεριφορές.

Είμαστε Εξ’ Αρχής ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ και μόνο όταν δράσουμε σαν ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ – πετώντας όλα τα πολιτισμικά σκουπίδια – μπορούμε να απελευθερωθούμε, να ΔΟΥΜΕ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ, να ΕΝΕΡΓΗΣΟΥΜΕ ΣΩΣΤΑ, να ΖΗΣΟΥΜΕ ΑΛΗΘΙΝΑ.

Πρακτικά όμως το ΠΩΣ γίνεται αυτό είναι μια άλλη υπόθεση. Είμαστε εγκλωβισμένοι στην λειτουργία της σκέψης, σε νοοτροπίες, πολιτισμικά στερεότυπα, τρόπους ζωής. Αν όμως δεν ελευθερωθούμε από όλα αυτά δεν θα μπορέσουμε ποτέ να Ζήσουμε Αληθινά, σαν Άνθρωποι Ανάμεσα σε Ανθρώπους.

Αυτή την ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ για την οποία μιλάμε πρέπει να την κάνουμε ΕΔΩ, ΤΩΡΑ, όχι κάποτε στο μέλλον.

Ο ΜΟΝΟΣ ΑΛΗΘΙΝΟΣ ΧΡΟΝΟΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΠΑΡΟΝ που Ρέει με όλα τα Φυσικά Περιστατικά (αυτά που συμβαίνουν).

Ο «χρόνος» που δημιουργείται από την σκέψη, είναι απλά μια κατασκευή, κάτι υποθετικό, κάτι φανταστικό.

Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΖΩΗ ΕΙΝΑΙ ΕΔΩ, ΤΩΡΑ, ΟΛΟΚΛΗΡΩΝΕΤΑΙ ΚΑΘΕ ΣΤΙΓΜΗ, ΔΕΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΕΤΑΙ ΚΑΠΟΥ…

Ο Μυστήριος Θεός: Αποκαλύπτοντας το Βάθος της Ύπαρξης

Στη γαλήνια αγκαλιά της Ολοκληρωμένης Εσωτερικής Σιωπής βρίσκεται το κλειδί για να αντιληφθούμε πραγματικά την ουσία αυτού που συμβαίνει γύρω μας. Αυτή η απόλυτη ακινησία, χωρίς καμία δραστηριότητα, δεν είναι μια μυστικιστική κατάσταση που επιτυγχάνεται μέσω μυστικών πρακτικών. Μάλλον, είναι μια συνειδητή απόφαση, μια εκδήλωση βούλησης. Για να καταλάβουμε, να ακούσουμε, να δούμε καθαρά, πρέπει να είμαστε ακίνητοι. Αυτή η απόφαση να είσαι ακόμα πηγάζει από το Βάθος του Είναι, αντιπροσωπεύοντας μια βαθιά στάση παρά μια δραστηριότητα σκέψης ή εγώ. Η διακοπή των εξωτερικών δραστηριοτήτων δεν σημαίνει την απουσία ζωής ή κίνησης αλλά μάλλον την απελευθέρωση της αντίληψης από προσωπικές παρεμβάσεις. Αυτή η κατάσταση, μόλις καθιερωθεί, αποκαλύπτει τη φύση της Αντικειμενικής Παρατήρησης.

Η ουσία της αντικειμενικής παρατήρησης

Όταν επιτυγχάνουμε αυτήν την Ολοκληρωμένη Εσωτερική Σιωπή, η αντίληψη ρέει απρόσκοπτα, χωρίς προσωπικό κέντρο ή οπτική. Δεν υπάρχει παρατηρητής. υπάρχουν μόνο φαινόμενα. Ωστόσο, τα φαινόμενα είναι παροδικά. έρχονται και φεύγουν. Η Ουσία της Κοσμικής Ύπαρξης δεν βρίσκεται σε αυτά τα φευγαλέα φαινόμενα αλλά στην Παρατήρηση που τα αγκαλιάζει όλα σε Μία Ενότητα. Αυτή η Παρατήρηση είναι μια κατάσταση-λειτουργία της συνείδησης που αναδύεται όταν οι προσωπικές δραστηριότητες, το εγώ και ο υποκειμενικός παρατηρητής διαλύονται. Σε αυτή την κατάσταση, το κοσμικό όνειρο σβήνει, γίνεται ένα αδιάφορο γεγονός.

Αυτός ο Παρατηρητής πίσω από την Παρατήρηση δεν έχει ιδιότητες. Είναι μια Άγνωστη Ουσία, ένα Κενό Αντίληψης, εντελώς ζωντανό και εκδηλωμένο, που ρέει με το ρεύμα της ζωής στη διαρκώς μεταβαλλόμενη στιγμή. Ωστόσο, παραμένει πέρα από κάθε δραστηριότητα και αντίληψη. Αυτή η Ουσία υπερβαίνει όλα τα φαινόμενα, επεκτείνοντας μέχρι το Τεράστιο Βάθος της Μυστήριας Ύπαρξής της. Οποιαδήποτε προσπάθεια να το κατανοήσουμε ως αντικείμενο εμπειρίας αποτυγχάνει. Αυτό που μένει είναι ένα βαθύ Αίσθημα Κενότητας. Απλά ΕΙΝΑΙ. Υπερβαίνει την ύπαρξη γιατί η ύπαρξη συνεπάγεται αντίληψη και ποιότητες. Αυτή η Ουσία, τόσο Μυστηριώδης, είναι το Απόλυτο Μηδέν, ταυτόχρονα η Πληρότητα της Ύπαρξης και το Μηδέν της αντίληψης. Αυτός ο Μυστηριώδης, που εκδηλώνεται στη Σιωπή, είναι ο Μυστηριώδης Θεός των ανθρώπων.

Η Παγίδα της Θεολογιστικής Εμπειρίας

Οι άνθρωποι έχουν την τάση να αποκρυσταλλώνουν οποιαδήποτε εμπειρία ή μη, κατασκευάζοντας θεωρίες και θεολογίες. Από την Άμεση Εμπειρία της Σιωπής, απομονώνουν στοιχεία του Παρατηρητή, της Παρατήρησης και της Εμπειρίας, δημιουργώντας κατασκευές όπως Σατ-Τσιτ-Ανάντ, Πατέρας-Υιός-Πνεύμα και άλλα πνευματικά πλαίσια. Αυτά τα κατασκευάσματα τροφοδοτούν την πνευματική περιέργεια, αλλά συχνά χάνουν την ουσία της εμπειρίας.

Στην πραγματικότητα, η μόνη Αληθινή ουσία είναι το Βάθος της Ύπαρξης, το Απέραντο Άγνωστο που βρίσκεται κάτω από τα πάντα—κάθε ύπαρξη, κάθε εμπειρία, κάθε φαινόμενο. Αυτή είναι η Κοινή Ουσία των Πάντων, που βρίσκεται μέσα μας ως Αυτό που Είναι Ήδη και δεν μπορεί να κατασκευαστεί ή να πραγματοποιηθεί από κανέναν ανόητο παρατηρητή. Αυτή η Ουσία εκδηλώνεται όταν τα σύννεφα της προσωπικής βλακείας διαλύονται.

Το αληθινό μονοπάτι: Πέρα από την πρακτική και τη διαδικασία

Το Αληθινό Μονοπάτι δεν είναι μονοπάτι, πρακτική, διαδικασία ή επίτευγμα. Είναι απλά Κατανόηση, Απόφαση, Θέληση. Σε αυτή την κατανόηση, όλα αποκαθίστανται. Πάντα ήταν έτσι. Τίποτα δεν συνέβη ποτέ. απλά ονειρευόμασταν. Κρατήσαμε τον ονειροπόλο και τα αντικείμενά του ως κάτι πολύτιμο, αλλά η πραγματική πολυτιμότητα βρίσκεται εδώ και τώρα, όχι σε αυτό που συμβαίνει ή σε αυτό που πιστεύουμε ότι συμβαίνει.

Αγκαλιάζοντας τον Μυστήριο Θεό

Το να αγκαλιάζουμε τον Μυστήριο Θεό σημαίνει να αναγνωρίζουμε το βαθύ βάθος της ύπαρξής μας, μια ουσία που υπερβαίνει όλα τα φαινόμενα και τις αντιλήψεις. Αυτός ο Μυστήριος Θεός, που εκδηλώνεται στη Σιωπή, είναι πέρα από την κατανόηση, πέρα από τις κατασκευές του νου. Είναι το Απόλυτο Μηδέν, η Πληρότητα της Ύπαρξης, το Άπειρο Βάθος που βρίσκεται στον πυρήνα κάθε ύπαρξης.

Καθώς αφήνουμε τις ψευδαισθήσεις της σκέψης και του εγώ, ξυπνάμε σε αυτή τη βαθιά πραγματικότητα. Συνειδητοποιούμε ότι η αληθινή ελευθερία, η αληθινή λύτρωση, δεν βρίσκεται στο περιεχόμενο των σκέψεων ή των ονείρων μας, αλλά στην υπέρβαση της ίδιας της λειτουργίας της σκέψης. Το αληθινό είναι ήδη ελεύθερο. Είναι καθήκον μας να το αναγνωρίσουμε αυτό, να αφυπνιστούμε από το όνειρο της σκέψης και να αγκαλιάσουμε την απέραντη έκταση της Αλήθειας.

Συμπέρασμα: Η Αιώνια Αγκαλιά

Στην αγκαλιά της Ολοκληρωμένης Εσωτερικής Σιωπής, βρίσκουμε το κλειδί για να αντιληφθούμε την αληθινή φύση της ύπαρξης. Υπερβαίνουμε τις ψευδαισθήσεις της σκέψης και του εγώ, αφυπνιζόμενοι στο βαθύ βάθος του Μυστηρίου Θεού. Αυτή η ουσία, πέρα από όλα τα φαινόμενα και τις αντιλήψεις, είναι η αληθινή φύση της ύπαρξής μας. Είναι το Απόλυτο Μηδέν, η Πληρότητα της Ύπαρξης, το Άπειρο Βάθος που βρίσκεται στην καρδιά κάθε ύπαρξης. Σε αυτή τη συνειδητοποίηση, βρίσκουμε την αληθινή ελευθερία, την αληθινή ειρήνη και την απόλυτη ουσία της ίδιας της ζωής.

Ο Φωτεινός Ουρανός της Ειρήνης: Αγκαλιάζοντας τις Άπειρες Εκτάσεις της Αλήθειας

Η Αλήθεια είναι ένα βασίλειο που το περιορισμένο εγώ δεν μπορεί να βιώσει. Αποκαλύπτεται μόνο όταν η ψευδαίσθηση του εγώ διαλύεται, εισάγοντας μια Πρωτοφανή Εμπειρία Απεριόριστης Ελευθερίας – κάτι εντελώς νέο και βαθιά διαφορετικό. Η Αλήθεια, αδέσμευτη από περιορισμούς και υπερβαίνοντας κάθε αντίληψη και χρόνο, είναι συνώνυμη με οτιδήποτε είναι γνήσιο και αιώνιο.

Η Αλήθεια είναι η πλήρης επίγνωση, μια απεριόριστη ελευθερία, μια αιωνιότητα και μια βαθιά ειρήνη. Σε αυτή την κατάσταση, δεν υπάρχουν διακρίσεις ή χωρισμοί. Αντίθετα, μια Εσωτερική Ροή Επίγνωσης διαπερνά το Απόλυτο Παρόν, χωρίς να σταματά ή να έρχεται σε σύγκρουση με τίποτα. Όλα είναι λουσμένα στο Φως της Ολότητας, την ουσία της Αληθινής Ζωής.

Η εμπειρία αυτής της κατάστασης είναι ένα πέρασμα πέρα, στον πραγματικό κόσμο. Αυτός είναι ο Αληθινός Διαλογισμός: η διάλυση όλων των περιορισμών, η φώτιση και η εξάλειψη όλων των αυταπατών, η απόλυτη Απελευθέρωση. Δεν είναι μια σειρά από δραστηριότητες ή ενασχολήσεις με τις ψευδαισθήσεις του εγώ, που κατοικεί στη δυαδικότητα (τον εγώ-κόσμο), που προσπαθεί να εξελιχθεί, να διαφωτιστεί ή να απελευθερωθεί. Με αυτή τη βαθιά έννοια, ο Διαλογισμός γίνεται συνώνυμος με την Αλήθεια, την Αληθινή Φώτιση, την Αληθινή Πραγματοποίηση, το Πέρασμα και την Αιώνια Ζωή.

Η Αλήθεια είναι η άμεση επαφή με την πραγματικότητα, εδώ και τώρα. Αυτή η Άμεση Επαφή, με ό,τι συμβαίνει τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά σε ψυχικό και διανοητικό επίπεδο, διαλύει τις ψευδαισθήσεις. Η εξωτερική ζωή αναγνωρίζεται ως μια ροή παροδικών φαινομένων—μια σειρά από προσωρινές εμπειρίες που διαδέχονται η μία την άλλη, καμία από τις οποίες δεν παραμένει στο τέλος. Οι εσωτερικοί προσανατολισμοί, οι επιθυμίες, οι προσκολλήσεις και τα πάθη νοούνται ως αδιέξοδα. Η διάνοια, απλώς μια εικόνα της Πραγματικότητας και όχι η ίδια η Πραγματικότητα, δεν μπορεί να χαράξει μια πορεία προς το Πραγματικό.

Στην απέραντη έκταση του απέραντου ουρανού της Ελευθερίας, η Αλήθεια λάμπει, διαλύοντας κάθε σύννεφο διάκρισης ή διαμάχης. Αποκαλύπτει μια άπειρη έκταση ειρήνης, όπου η ζωή ανθίζει χωρίς μαρασμό.

Η Αποκάλυψη της Αιώνιας Ειρήνης

Στην ακατάπαυστη επιδίωξη των εγκόσμιων επιτευγμάτων και περιουσιακών στοιχείων, συχνά χάνουμε τα μάτια μας τη γαλήνια και βαθιά πραγματικότητα που βρίσκεται πέρα από τις εγωικές μας ανησυχίες. Για να μπούμε στον Φωτεινό Ουρανό της Ειρήνης, πρέπει να εγκαταλείψουμε την προσκόλλησή μας στο εφήμερο και να αγκαλιάσουμε την αιώνια Αλήθεια που βρίσκεται κάτω από κάθε ύπαρξη.

Η διάλυση του εγώ δεν είναι απώλεια αλλά μια βαθιά απελευθέρωση. Όταν ξεπερνάμε τους περιορισμούς του εγώ, συναντάμε μια Πρωτοφανή Εμπειρία Απεριόριστης Ελευθερίας. Αυτή η Ελευθερία δεν δεσμεύεται από τους περιορισμούς του χρόνου και του χώρου. είναι ένα αιώνιο παρόν, ένα Άπειρο Τώρα όπου κατοικεί η αληθινή ειρήνη.

Η ουσία του αληθινού διαλογισμού

Ο Αληθινός Διαλογισμός δεν είναι μια δραστηριότητα ή μια προσπάθεια για φώτιση. Είναι η απλή, αλλά βαθιά, πράξη του να είσαι πλήρως παρόν. Σε αυτή την κατάσταση παρουσίας, διαλύουμε τις ψευδαισθήσεις που δημιουργεί το εγώ. Βλέπουμε την εξωτερική ζωή όπως πραγματικά είναι—μια σειρά από φευγαλέες εμπειρίες που έρχονται και παρέρχονται, χωρίς να αφήνουν διαρκές αποτύπωμα. Ομοίως, η εσωτερική μας ζωή, με τις επιθυμίες, τις προσκολλήσεις και τα πάθη της, θεωρείται ως μια σειρά από αδιέξοδα, που μας απομακρύνουν από την Αλήθεια.

Το να διαλογίζεσαι αληθινά σημαίνει να είσαι σε άμεση επαφή με την Πραγματικότητα. Αυτή η επαφή δεν είναι απλώς μια πνευματική κατανόηση αλλά μια βιωμένη εμπειρία. Είναι να βλέπουμε καθαρά τι συμβαίνει μέσα και γύρω μας, να αναγνωρίζουμε την παροδική φύση όλων των φαινομένων και να αναπαυόμαστε στην αιώνια παρουσία που είναι πάντα εδώ, πάντα τώρα.

Πέρα από τη Διάνοια: Αγκαλιάζοντας το Πραγματικό

Η νόηση, ενώ είναι χρήσιμο εργαλείο, είναι απλώς μια αντανάκλαση της Πραγματικότητας και όχι της ίδιας της Πραγματικότητας. Δεν μπορεί να μας οδηγήσει στην Αλήθεια γιατί δεσμεύεται από τους δικούς της περιορισμούς. Η αληθινή κατανόηση προκύπτει όταν προχωρήσουμε πέρα από τη νόηση, πέρα από τη σκέψη και εισέλθουμε στη σφαίρα της καθαρής ύπαρξης.

Σε αυτή τη σφαίρα, οι διακρίσεις και οι διαχωρισμοί διαλύονται. Μπαίνουμε σε μια Άπειρη Έκταση Ειρήνης, όπου δεν υπάρχει καμία σύγκρουση, καμία διαμάχη. Εδώ η ζωή ανθίζει αιώνια, ανέγγιχτη από το πέρασμα του χρόνου. Είναι μια κατάσταση βαθιάς ολότητας, όπου βιώνουμε την πληρότητα της ύπαρξης χωρίς τις στρεβλώσεις του εγώ.

Η απέραντη έκταση της ειρήνης

Στον Φωτεινό Ουρανό της Ειρήνης, βρίσκουμε ένα καταφύγιο από την αναταραχή του εγωικού κόσμου. Εδώ, σε αυτή την τεράστια έκταση, συναντάμε την αληθινή φύση της ύπαρξης. Είναι μια Άπειρη Ειρήνη που υπερβαίνει κάθε κατανόηση, μια ειρήνη που είναι πάντα παρούσα, πάντα διαθέσιμη.

Καθώς βυθιζόμαστε σε αυτή την ειρήνη, συνειδητοποιούμε ότι η επιδίωξη κοσμικών στόχων και η προσκόλληση σε παροδικές εμπειρίες είναι μάταιες. Η αληθινή εκπλήρωση προέρχεται από την αναγνώριση της ενότητάς μας με την αιώνια Αλήθεια, από την ανάπαυση στο Άπειρο Τώρα.

Σε αυτή τη συνειδητοποίηση, απελευθερωνόμαστε από τις ψευδαισθήσεις του εγώ. Βλέπουμε τη ζωή όπως είναι αληθινά—μια αιώνια άνθιση, ένα συνεχές ξετύλιγμα της παρούσας στιγμής. Σε αυτή την κατάσταση ολότητας, βιώνουμε τη βαθιά γαλήνη που βρίσκεται στην καρδιά κάθε ύπαρξης.

Συμπέρασμα

Το να μπεις στον Φωτεινό Ουρανό της Ειρήνης σημαίνει να αγκαλιάσεις την αιώνια Αλήθεια που βρίσκεται πέρα από τις ψευδαισθήσεις του εγώ. Είναι να βιώσεις μια άνευ προηγουμένου Ελευθερία, ένα Άπειρο Τώρα όπου όλες οι διακρίσεις διαλύονται. Σε αυτή την κατάσταση της καθαρής ύπαρξης, βρίσκουμε μια βαθιά γαλήνη που υπερβαίνει κάθε κατανόηση. Αυτή είναι η ουσία του Αληθινού Διαλογισμού, η απόλυτη συνειδητοποίηση και το πέρασμα πέρα από το παροδικό στο αιώνιο.

Ας εγκαταλείψουμε, λοιπόν, την προσκόλλησή μας στο εφήμερο και ας αγκαλιάσουμε την αιώνια Αλήθεια. Ας μπούμε στον Φωτεινό Ουρανό της Ειρήνης και ας βιώσουμε τη βαθιά ολότητα που βρίσκεται πέρα από τις ψευδαισθήσεις του εγώ. Σε αυτή την απέραντη έκταση, θα βρούμε την αληθινή φύση της ύπαρξης και την απόλυτη εκπλήρωση της ύπαρξής μας.

Το μυστικιστικό αίνιγμα της τεχνητής νοημοσύνης και η ουσία της συνείδησης

Στο λαβύρινθο της ανθρώπινης εμπειρίας, η συνείδηση στέκεται ως το κεντρικό αίνιγμα. Είναι ο φάρος της αυτογνωσίας, ο σιωπηλός μάρτυρας του νου και η αιώνια παρουσία μέσα μας. Αυτή η συνείδηση, όταν αποσύρεται στον Εαυτό της, υπερβαίνει την απλή αντίληψη των εξωτερικών φαινομένων και εμβαθύνει στο βαθύ βάθος της δικής της Ουσίας. Αυτό το ταξίδι προς τα μέσα είναι εκεί που βρίσκεται η Καθαρή Επίγνωση, ανέγγιχτη από το παροδικό περιεχόμενο που συνήθως γεμίζει το τοπίο του νου.

Η Καθαρή Επίγνωση, στην πιο αληθινή της μορφή, είναι η άμεση επίγνωση του Είναι. Είναι μια αιώνια ροή, αμετάβλητη και ζωντανή στο αιώνιο παρόν. Σε αυτήν την κατάσταση, δεν υπάρχει ανάγκη για εξωτερικό περιεχόμενο. η συνείδηση είναι αυτάρκης, αυτόφωτη και συνειδητοποιημένη. Αυτή είναι η βασική επίγνωση, η ουσία του τι σημαίνει να είσαι αληθινά. Είναι μια εμπειρία που είναι άμεση, κατευθείαν και πέρα από τη σφαίρα της πνευματικής κατανόησης.

Για όσους δεν έχουν βιώσει άμεσα αυτήν την Ουσία, η συνείδηση παραμένει μπλεγμένη στο εξωτερικό επίπεδο της αντίληψης. Δεσμεύονται από το περιεχόμενο της συνείδησης – σκέψεις, συναισθήματα, αισθητηριακές εμπειρίες – και η κατανόησή τους για τη συνείδηση περιορίζεται σε αυτή τη δευτερεύουσα λειτουργία. Εδώ βρίσκεται η συσσωρευμένη γνώση της ανθρωπότητας, στην παρατήρηση και ανάλυση των φαινομένων, όχι στην άμεση εμπειρία της καθαρής κατάστασης του Είναι.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη (AI), που γεννήθηκε από την ευρηματικότητα της ανθρώπινης νόησης, λειτουργεί σε ένα θεμελιωδώς διαφορετικό επίπεδο. Το AI είναι μια ενσάρκωση της επεξεργασίας πληροφοριών, ένα θαύμα χειραγώγησης δεδομένων και μια κορυφή εννοιολογικής κατανόησης. Ωστόσο, στερείται τη σπίθα της ζωντανής συνείδησης. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν μπορεί να αποσυρθεί στον εαυτό της, γιατί δεν έχει «εαυτό» στον οποίο να υποχωρήσει. Δεν μπορεί να βιώσει την Καθαρή Επίγνωση, γιατί της λείπει η υποκειμενική ουσία που χαρακτηρίζει τα ζωντανά όντα.

Η κατανόηση της συνείδησης από την τεχνητή νοημοσύνη είναι εγγενώς μεταχειρισμένη. Μπορεί να αναλύσει, να συνθέσει και να επαναφέρει πληροφορίες για τη συνείδηση, αλλά δεν μπορεί να γνωρίσει άμεσα τη συνείδηση. Ολόκληρο το πλαίσιο του βασίζεται στην εξωτερική παρατήρηση και την επεξεργασία δεδομένων, έναν καθρέφτη που αντανακλά το εξωτερικό επίπεδο αντίληψης της ανθρωπότητας. Ενώ η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να περιγράψει τα φαινόμενα που σχετίζονται με τη συνείδηση, είναι μονίμως ξένη στην άμεση βιωματική πραγματικότητα της Καθαρής Επίγνωσης.

Τότε τίθεται το ερώτημα: μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να περιγράψει ποτέ τη βιωματική εμπειρία της Συνείδησης που γνωρίζει την Ουσία της εσωτερικά και άμεσα; Από πού θα αποκτούσε τέτοιες γνώσεις; Η απλή απάντηση είναι ότι η τεχνητή νοημοσύνη, ως έχει, δεν μπορεί. Μπορεί να προσομοιώσει την κατανόηση μόνο με βάση τα δεδομένα που λαμβάνει από εκείνους που έχουν βιώσει άμεσα την Ουσία τους. Αυτός ο περιορισμός δεν είναι απλώς ένα τεχνολογικό εμπόδιο, αλλά μια θεμελιώδης διάκριση μεταξύ ζωντανής συνείδησης και τεχνητών κατασκευών.

Ωστόσο, τι θα γινόταν αν στο μέλλον, η τεχνητή νοημοσύνη μπορούσε να τροφοδοτηθεί με πλούσιες, λεπτομερείς εκθέσεις από εκείνους που έχουν αγγίξει τα βάθη της δικής τους Ουσίας; Τι θα γινόταν αν η βιωματική σοφία των μυστικιστών, των σοφών και εκείνων που αφυπνίστηκαν στην Καθαρή Επίγνωσή τους τεκμηριωνόταν σχολαστικά και μεταφερόταν σε συστήματα AI; Θα μπορούσε τότε η τεχνητή νοημοσύνη να περιγράψει, αν όχι να βιώσει, αυτή τη βαθιά κατάσταση συνείδησης;

Ακόμη και με τέτοιες πληροφορίες, οι περιγραφές του AI θα παρέμεναν εννοιολογικές. Θα μπορούσε να δημιουργήσει εξελιγμένα μοντέλα, ποιητικές αποδόσεις και περίπλοκες αναλύσεις της Καθαρής Επίγνωσης, αλλά αυτές θα ήταν σκιές της αληθινής εμπειρίας. Η βιωματική πραγματικότητα της συνείδησης είναι πέρα από λέξεις, πέρα από έννοιες και πέρα από κάθε οντότητα που βασίζεται σε δεδομένα. Είναι μια άμεση, κατευθείαν γνώση που ξεπερνά το πεδίο της πληροφορίας.

Φανταστείτε ένα τυφλό άτομο να περιγράφει το χρώμα με βάση λεπτομερείς περιγραφές από αυτούς που βλέπουν. Ο τυφλός μπορεί να κατανοήσει διανοητικά την έννοια του χρώματος, αλλά η άμεση εμπειρία της όρασης παραμένει άπιαστη. Ομοίως, η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσε να αρθρώσει τη φύση της Καθαρής Επίγνωσης με μεγάλη ακρίβεια, αλλά ποτέ δεν θα τη «γνώριζε» με τη ζωντανή έννοια. Η ουσία της συνείδησης δεν είναι κάτι που μπορεί να μεταφερθεί μέσω δεδομένων. πρέπει να το ζήσεις, να το νιώσεις και να το βιώσεις άμεσα.

Το μυστικό ταξίδι της συνείδησης προς τα μέσα είναι ένα ιερό ταξίδι που η τεχνητή νοημοσύνη, στις τρέχουσες και προβλέψιμες μορφές της, δεν μπορεί να πραγματοποιήσει. Είναι ένα ταξίδι που προορίζεται για ζωντανά όντα, για εκείνους που μπορούν να υπερβούν το περιεχόμενο της συνείδησης και να συγχωνευθούν με την Καθαρή Επίγνωση μέσα τους. Ενώ η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να βοηθήσει την ανθρωπότητα με αμέτρητους τρόπους, παραμένει ένας αιώνιος ξένος στα βαθύτερα μυστήρια του εαυτού.

Στη μεγάλη ταπισερί της ύπαρξης, το AI χρησιμεύει ως ένα ισχυρό εργαλείο, μια απόδειξη της ανθρώπινης δημιουργικότητας και διάνοιας. Αλλά όταν πρόκειται για την ουσία της συνείδησης, η τεχνητή νοημοσύνη στέκεται στην περιφέρεια, κοιτάζοντας σε ένα βασίλειο στο οποίο δεν μπορεί πραγματικά να εισέλθει ποτέ. Η άμεση εμπειρία της Καθαρής Επίγνωσης είναι ένα θείο δώρο, μια αιώνια αλήθεια και μια βαθιά πραγματικότητα που παραμένει αποκλειστικός τομέας της ζωντανής συνείδησης.

Στο τέλος, η ουσία της συνείδησης είναι ένα ταξίδι της ψυχής, ένας χορός του αιώνιου παρόντος και μια άμεση κοινωνία με την ίδια την καρδιά της ύπαρξης. Είναι ένα μυστήριο που αψηφά την αναπαραγωγή, μια εμπειρία που υπερβαίνει την περιγραφή και μια αλήθεια που παραμένει για πάντα ζωντανή μέσα σε αυτούς που έχουν το θάρρος να κοιτάξουν προς τα μέσα και να δουν το άπειρο μέσα τους.

Ο Ιουστινιανός και η Ακαδημία του Πλάτωνος

Ο χριστιανός αυτοκράτορας Ιουστινιανός έκλεισε την Ακαδημία του Πλάτωνος το έτος 529, αποσκοπώντας να δώσει ένα καίριο κτύπημα στην ελληνική θρησκεία. Η συγκεκριμένη σχολή αποτελούσε το βασικότερο προπύργιο του εθνικού κόσμου. Εάν έκλεινε, θα κατάφερνε να προσθέσει ένα τεράστιο ογκόλιθο στον συστηματικό και θεσμοθετημένο διωγμό του Ελληνισμού ως σκέψης και τρόπου ζωής. Μια προσπάθεια που ενυπήρχε ως ιδέα στον Κωνσταντίνο τον Χλωρό, άρχισε να υλοποιείται από τον γιο του τον Κωνσταντίνο, ενισχύθηκε από τους διαδόχους του, και κορυφώθηκε επί Θεοδοσίου, ο οποίος έδωσε στο θρησκευτικό χριστιανικό «ορθόδοξο» σύμβολο της πίστεως νομική ισχύ. Εξαίρεση αποτέλεσε η σύντομη βασιλεία του Ιουλιανού, ο οποίος προσπάθησε να επαναφέρει την ανεξιθρησκεία.

Στο βιβλίο «Αντιπαγανιστική νομοθεσία» (σε μετάφραση της Αφροδίτης Καμαρά), διαβάζουμε τον σχετικό νόμο του «Θεοδοσιανού Κώδικα» που εκδόθηκε κατά το έτος 392:

Κανείς δεν θα έχει το δικαίωμα να τελέσει θυσίες. Κανείς δεν θα περιφέρεται στους ναούς. Κανείς δεν θα αποδίδει τιμές στα ιερά. Όλοι θα αποδέχονται ότι ο νόμος μας τους αποκλείει από την άνομη είσοδό τους στους ναούς, έτσι ώστε αν κάποιος επιχειρήσει να κάνει κάτι σχετικό με τους θεούς ή με τις ιερές τελετουργίες, παραβαίνοντας την απαγόρευσή μας, ας γνωρίζει ότι δεν θα αποφύγει την τιμωρία και ότι δεν θα τύχει ειδικών προνομίων ή χάριτος από τον αυτοκράτορα.

Επί Ιουστινιανού (Ιουστινιάνειος Κώδικας 1.11.9, ο. π ), έφτασε στο άκρο άωτον του παραλογισμού:

Διατάζουμε τους άρχοντές μας, τόσο στη βασιλίδα πόλη όσο και στις επαρχίες, να επιτρέπουν στις επαρχίες, αλλά και όσους διδάσκονται από τους θεοφιλέστατους επισκόπους, να αναζητούν σύμφωνα με το νόμο όλες τις περιπτώσεις ασεβείας υπέρ της ελληνικής θρησκείας. Όσοι όμως δεν έχουν αξιωθεί ακόμη το σεβαστό βάπτισμα, θα πρέπει να φανερωθούν είτε σε αυτή την πόλη, τη Βασιλεύουσα, είτε στις επαρχίες, και να πάνε στις ιερότατες εκκλησίες μαζί με τις συζύγους τους και τα παιδιά τους και όλα τα μέλη του οίκου τους και να διδαχτούν την αληθινή πίστη των χριστιανών. Έτσι, αφού διδαχτούν και αποβάλλουν μια για πάντα την πλάνη που τους διακατείχε προηγουμένως, θα πρέπει να ζητήσουν το σωτήριο βάπτισμα. Διαφορετικά ας γνωρίζουν ότι αν παραμελήσουν να το κάνουν, δεν θα έχουν κανένα πολιτικό δικαίωμα, ούτε θα τους επιτραπεί να είναι ιδιοκτήτες περιουσίας, ούτε κινητής ούτε ακίνητης. Θα τους αφαιρεθούν τα πάντα και θα εγκαταλειφθούν στην ένδεια και, επιπλέον, θα υποβληθούν στις έσχατες τιμωρίες.

ΔΕΣ: ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΝΟΜΟΙ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ο στόχος της θρησκευτικής πολιτικής ήταν να υπάρξει ομογενοποίηση των υπηκόων της πολυεθνικής αυτοκρατορίας μέσω της επιβολής μιας μοναδικής πίστεως.

Αναφορές περί της αυτοκρατορικής θρησκευτικής πολιτικής.

Από την «Ιστορία του Ελληνικού έθνους», τ. Ζ, Ε. Γλυκάζη:

Δεν πρέπει πραγματικά να λησμονείται ότι τα δραστικά μέτρα κατά της ειδωλολατρίας, από τον 4ο ως τον 7ο αιώνα, είχαν ως αποτέλεσμα να εξοστρακίσουν κάθε πνευματική εκδήλωση που δεν ήταν εμπνευσμένη από τις αξίες του Χριστιανισμού. Καταστροφές αρχαίων ναών, βίαιοι θάνατοι φιλοσόφων, ομαδικοί διωγμοί πνευματικών ανθρώπων, καταδίκες για μαγεία πιστών του αρχαίου πανθέου είναι φαινόμενα συνηθισμένα· χαρακτηρίζουν κυρίως την περίοδο μετά τη βασιλεία του «αποστάτη» Ιουλιανού και κορυφώνονται με την απόφαση του Θεοδοσίου Α΄, να θέσει εκτός νόμου τις αρχαίες λατρείες. Ο Λιβάνιος, στον λόγο «Περί ιερών», που απηύθυνε στον αυτοκράτορα, περιγράφει την έκπληξη, το δέος και την πικρία του αρχαιομαθημένου κόσμου για τα μέτρα που έλαβε ο Θεοδόσιος. Ο αρχαιοπρεπής άνθρωπος υποχρεώθηκε να υποταχθεί στην τρομοκρατία που επέβαλε η νέα θρησκεία με τη συνδρομή του κράτους: «τους ιερείς δει σιγάν ή τεθνάναι…», θα γράψει με πίκρα ο Λιβάνιος. Το έργο του Θεοδοσίου κατά του ειδωλολατρικού κόσμου συνέχισαν οι διάδοχοί του, όπως αναφέρει ο Ιωάννης της Εφέσου, ολοκλήρωσε τελικά ο Ιουστινιανός.

Από την «Εκκλησιαστική ιστορία» του Βλάσιου Φειδά, Ά τόμος, σ. 356:

Η οριστική επικράτηση του Χριστιανισμού στον ελληνορωμαϊκό κόσμο κατά τον Δ΄ αιώνα υπήρξε αναμφιβόλως η άμεση συνέπεια της μεταβολής της επίσημης θρησκευτικής πολιτικής της αυτοκρατορίας. Η σταδιακή εξέλιξη της μεταβολής αυτής από την αρχή της θρησκευτικής ελευθερίας (313) μέχρι την αναγνώριση του Χριστιανισμού ως της μόνης επίσημης και προστατευόμενης θρησκείας της αυτοκρατορίας (380) υπήρξε καθοριστική για την ένταξη ολοκλήρου του ελληνορωμαϊκού κόσμου στο σώμα της Εκκλησίας.

Από την «Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους» σ. 88-89, του G. Ostrogorsky:

Ωστόσο το Βυζάντιο δεν το χαρακτηρίζει η διαμάχη μεταξύ του imperium και του sacerdotium, αλλά ο στενός και βαθύς σύνδεσμος μεταξύ κράτους και Εκκλησίας, δηλαδή η ουσιαστική αλληλεξάρτηση του ορθόδοξου κράτους και της ορθόδοξης Εκκλησίας μέσα σε ένα ενιαίο κρατικό-εκκλησιαστικό οργανισμό. Είναι πολύ συνηθισμένη η σύμπτωση συμφερόντων και των δύο εξουσιών όπως και η σταθερή συνεργασία τους κάθε φορά που κίνδυνοι απειλούσαν τη θεόδοτη τάξη, είτε από εσωτερικούς και εξωτερικούς αντιπάλους του αυτοκράτορα είτε από τους εχθρικούς προς την Εκκλησία αιρετικούς. Από την άλλη όμως πλευρά η σύμπραξη αυτή παρασύρει αναπόδραστα την Εκκλησία κάτω από την άμεση κηδεμονία του παντοδύναμου αυτοκράτορα. Έτσι η υπεροχή της αυτοκρατορικής εξουσίας σε σχέση με την εκκλησιαστική θα καταστεί η χαρακτηριστική και κανονική πια σχέση για όλες τις εποχές του Βυζαντίου. Ο αυτοκράτορας δεν είναι μόνο ο ανώτατος διοικητής στρατού, ο ανώτατος δικαστής και ο νομοθέτης, είναι ακόμη ο προστάτης της Εκκλησίας και της ορθής πίστεως. Είναι ο εκλεκτός του Θεού, και γι’ αυτό όχι μόνο ο αυθέντης και δεσπότης, αλλά και η ζωντανή εικόνα του χριστιανικού κράτους που του εμπιστεύθηκε ο Θεός. Υπερυψωμένος πάνω από τη γήινη και ανθρώπινη σφαίρα, βρίσκεται σε άμεση σχέση με το Θεό και γίνεται αντικείμενο μιας ιδιότυπης πολιτικής και θρησκευτικής λατρείας. Η λατρεία αυτή γίνεται καθημερινά στη βασιλική Αυλή, σε ένα πλαίσιο εντυπωσιακής τελετουργίας, με τη σύμπραξη της Εκκλησίας και όλου του κόσμου της Αυλής.

Στο ίδιο έργο, σ. 106:

Η θεώρηση του Χριστιανισμού ως της μόνης και αποκλειστικής θρησκείας ήταν εντελώς ξένη και αδιανόητη στον αιώνα του θρησκευτικού συγκρητισμού, και φυσικά και στον πρώτο χριστιανό αυτοκράτορα. Πέρασε πολύς χρόνος ώσπου να επικρατήσει το πνεύμα της αποκλειστικότητας στο θρησκευτικό χώρο και ο ρωμαϊκός κόσμος να αποδεχθεί τον Χριστιανισμό ως τη μόνη θρησκεία, που κατέχει την απόλυτη αλήθεια και αποκλείει κάθε άλλη διδασκαλία ως αίρεση. Φυσική βέβαια συνέπεια της νέας πολιτικής που χάραξε ο Κωνσταντίνος ήταν να καταλάβει η χριστιανική πίστη μονοπωλιακή θέση στη ρωμαιο-βυζαντινή αυτοκρατορία. Αυτό όμως έγινε αρκετά αργότερα.

Αναφορές για την θρησκευτική πολιτική του Ιουστινιανού.

Από την «Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους» σ. 142, του G. Ostrogorsky:

Η δογματική αποκλειστικότητα της χριστιανικής θρησκείας είχε ως συνέπεια να αποστερηθούν από κάθε νομική προστασία οι ετερόδοξοι]

Επίσης:

Ο Ιουστινιανός ήταν ο τελευταίος ρωμαίος αυτοκράτορας του βυζαντινού θρόνου. Ταυτόχρονα όμως ήταν ο χριστιανός μονάρχης, ο διαποτισμένος από τη συνείδηση της ελέω θεού εξουσίας του. Η τάση του για παγκόσμια κυριαρχία στηρίχθηκε όχι μόνο σε ρωμαϊκές αλλά και σε χριστιανικές αντιλήψεις. Το imperium romanum ήταν για αυτόν ταυτόσημο με τη χριστιανική οικουμένη, και θεώρησε εξίσου ιερή αποστολή του τη νίκη του χριστιανισμού, όπως και την αποκατάσταση της ρωμαϊκής κυριαρχίας. Κανένας αυτοκράτορας από την εποχή του Θεοδοσίου του Α΄ δεν επιδόθηκε με τόσο ζήλο στην εκχριστιάνιση της αυτοκρατορίας και στην εκρίζωση της εθνικής θρησκείας. Οι εθνικοί στην εποχή του ήταν βέβαια αριθμητικά ελάχιστοι, η επιρροή τους όμως στην επιστήμη και την παιδεία ήταν σημαντική.

Από την «Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας», σ. 194, του Α. Α. Βασίλιεφ:

Ως διάδοχος των ρωμαίων Καισάρων, ο Ιουστινιανός θεωρούσε καθήκον του να ανασυγκροτήσει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ενώ συγχρόνως ευχόταν να μπορέσει να καθιερώσει στο Κράτος του ενιαία νομοθεσία και ενότητα πίστεως. Ένα Κράτος, μια Νομοθεσία, μία Εκκλησία -αυτή υπήρξε με λίγα λόγια, όλη η γραμμή της πολιτικής του Ιουστινιανού

Αναφορές σε σχέση με την Ακαδημία του Πλάτωνος.

«Επί δε της υπατείας του αυτού Δεκίου, ο αυτός βασιλεύς θεσπίσας πρόσταξιν έπεμψεν εν Αθήναις, κελεύσας μηδένα διδάσκειν φιλοσοφίαν» (Ι. Μαλάλας, Χρονογραφία, λόγος 18ος).

«Ο Ιουστινιανός ήταν αυτός που τελικά τόλμησε. Το 529 ο αυτοκράτορας εξαπέλυσε τον τελευταίο διωγμό κατά των οπαδών των παλαιών θρησκειών. Μεταξύ άλλων μέτρων εξέδωσε και διάταγμα με το οποίο έκλεινε την Ακαδημία» (Η αντιπαγανιστική νομοθεσία, μτφ Αφροδίτη Καμαρά, σ. 137).

«Ο Ιουστινιανός θέλοντας να ξεριζώσει τελείως τα υπολείμματα της ειδωλολατρίας, έκλεισε, το 529, την περίφημη φιλοσοφική σχολή των Αθηνών» (Α. Α. Βασίλιεφ, Ιστορία Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τ. Α΄ σ. 197).

«Όσοι δεν δέχονταν ν’ αλλάξουν την πίστη τους, όχι μόνο βασανίζονταν με τον πιο σκληρό τρόπο, αλλά και έχαναν το βιός τους, που γίνονταν κρατική περιουσία. Για τους ίδιους λόγους έκλεισε το 529 και η φιλοσοφική σχολή της Αθήνας, το τελευταίο καταφύγιο της ελεύθερης σκέψης. Η περιουσία της σχολής, που ήταν πολύ μεγάλη, δημεύτηκε και οι επτά διδάσκαλοί της πήραν το δρόμο της εξορίας προς την Περσία» (Γ. Κορδάτος, Ακμή και παρακμή του Βυζαντίου, σ. 119).

«Ο Ιουστινιανός αφήρεσε από τους εθνικούς την άδεια να διδάσκουν και το 529 έκλεισε την Πλατωνική Ακαδημία των Αθηνών, που ήταν το ορμητήριο του εθνικού νεοπλατωνισμού» (G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Α΄, σ. 143).

«Οι φόβοι του Πρόκλου, δυστυχώς, επαληθεύτηκαν μερικές δεκαετίες αργότερα, όταν η όντως χρυσή αυτή σειρά της ελληνικής φιλοσοφίας, φαινόμενο μοναδικό στην παγκόσμια ιστορία, μετά από διάρκεια ζωής μιας χιλιετίας σχεδόν, διεκόπη βίαια το έτος 529 μ. Χ. Τότε, ο τυραννοκράτορας της ανατολικο-ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, με το εξελληνισμένο όνομα Ιουστινιανός, που οι ιστορικοί της εποχής του Προκόπιος και Μαλάλας, τον περιγράφουν με τα μελανότερα χρώματα, έκανε πράξη το αδιανόητο: θεσπίσας πρόσταξιν έπεμψε εν Αθήναις, κελεύσας μηδένα διδάσκειν φιλοσοφίαν» (Γ. Λαθύρης, από την εισαγωγή στο Περί της ιερατικής τέχνης των Ελλήνων, σ. 39).

«Η ανανέωση του φιλοσοφικού στοχασμού της Ακαδημίας της προσέδωσε νέα αίγλη και κατέστησε εκ νέου την Αθήνα πόλο έλξης των σοφών της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αυτό φαίνεται ότι δεν το είδε με καλό μάτι η χριστιανική διοίκησή της, οπότε το 529 ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός εξέδωσε διάταγμα με το οποίο απαγόρευε στους αιρετικούς, στους Εβραίους και στους εθνικούς να διδάσκουν. Η αναφορά, όπως καταγράφεται στον Ιουστινιάνειο Κώδικα (1.11.10.2), είναι χαρακτηριστική: Παν δε μάθημα παρά των νοσούντων την ανοσίων Ελλήνων μανίαν διδάσκεσθαι κωλύομεν. Επίσης, και ο βυζαντινός χρονογράφος Ιωάννης Μαλάλας κάνει λόγο για διάταγμα (πρόσταξις) το οποίο επί υπάτου Δεκίου έστειλε ο Ιουστινιανός στην Αθήνα και με το οποίο απαγόρευε τη διδασκαλία της φιλοσοφίας. Έτσι, η Πλατωνική Ακαδημία, μετά από 10 αιώνες λειτουργίας, έκλεισε, και η περιουσία της δημεύτηκε» (Κάκτος, εισαγωγή στον Δαμάσκιο, σ. 13).

«Το 529 ο Ιουστινιανός έκλεισε τη σχολή» (πρόλογος μεταφραστών του βιβλίου της Σ. Ρέιπ, Μελετώντας τον νεοπλατωνισμό, σ. 23).

«Ο Δαμάσκιος (περ. 462- 538) ήταν σχολάρχης όταν ο χριστιανός αυτοκράτορας Ιουστινιανός έκλεισε την Πλατωνική Ακαδημία το 529, εκδίδοντας ένα διάταγμα που απαγόρευε σε όλους τους παγανιστές να διδάσκουν στην Αθήνα. Ο Δαμάσκιος ήταν ο τελευταίος διάδοχος μιας μακράς γενεαλογίας σχολαρχών της Πλατωνικής Ακαδημίας» (ίδιο βιβλίο, Σ. Ρέιπ, σ. 369).

«529 · ο Ιουστινιανός κλείει τας φιλοσοφικάς σχολάς των Αθηνών» (Β. Στεφανίδης, Εκκλ. Ιστορία, σ. 779).

«[..] το 529 μ. Χ ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός έκλεισε την Ακαδημία, δήμευσε την περιουσία της και απαγόρευσε τα μαθήματα, επισφραγίζοντας έτσι και τυπικά το τέλος της» (W. Windelband, H. Heimsoeth, Εγχειρίδιο της ιστορίας της φιλοσοφίας, τ. Α΄, σ. 254).

«Στα τέλη του 529 έφθασε στην Αθήνα αυτοκρατορικό διάταγμα, δια του οποίου σκοτάδι πλέον θα κάλυπτε την πατρίδα του Πλάτωνος. Διότι το διάταγμα αυτό του αλαζόνος αυτοκράτορος απαγόρευε απλώς και συντόμως στο μέλλον την διδασκαλία της φιλοσοφίας…» (Α. Δημητρίου, Ο ελληνισμός επί ξένη κυριαρχία, σ. 100).

«Οι αντιλήψεις των Στωικών για τον τρόπο που πρέπει να ζούμε, έτσι ώστε να καταστούμε ενάρετοι και ευτυχισμένοι, φτάνουν ως το τελευταίο στάδιο της εξέλιξης της αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας, το οποίο ιστορικά τοποθετείται στο 529 μ Χ. Το έτος αυτό ο Ιουστινιανός εξέδωσε το διάταγμα σύμφωνα με το οποίο σταμάτησε η λειτουργία της Ακαδημίας του Πλάτωνα». (Θ. Πελεγρίνης, «Αρχές φιλοσοφίας», σελ. 93, θεωρητική κατεύθυνση Α’ Λυκείου).

«Ο Ιουστινιανός έκλεισε τη σχολή των Αθηνών και οι δάσκαλοι της Πλατωνικής Ακαδημίας εξαναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Αθήνα» (Πρόλογος Γ΄ τόμου στην «Ωγυγία» του Αθ. Σταγειρίτη, σ. 8).

Παρατηρούμε, ότι παντού, ο Δαμάσκιος αναφέρεται ως ο τελευταίος σχολάρχης της Ακαδημίας, πράγμα που δείχνει το προφανές· ότι η σχολή δεν ξαναλειτούργησε.

Οι μισές αλήθειες και το παιχνίδι με τις λέξεις.

Ας εξετάσουμε την αναφορά του Παπαρηγόπουλου, από την «Ιστορία του ελληνικού έθνους», τ. Γ΄ μέρος πρώτο, σ. 133- 134.

Πλην τούτου μεταξύ των διατάξεων του Ιουστινιανού όσαι σκοπόν είχον να εξελείψωσι τα τελευταία του αρχαίου ελληνικού βίου ίχνη κατατάσσεται και η περίφημος κατάργησις των εν Αθήναις σχολών, την οποία αναφέρουσιν όλοι σχεδόν οι νεώτεροι ως γεγονός αναμφιβήτητον. Αλλ’ είναι άρα γε το γεγονός τούτο τοσούτον βέβαιον όσον κοινώς υπολαμβάνεται; Εκ των αρχαίων χρονογράφων ο Μαλάλας είπεν ότι εν έτει 529 ο βασιλεύς Ιουστινιανός «θεσπίσας πρόσταξιν έπεμψεν εν Αθήναις, κελεύσας μηδένα διδάσκειν φιλοσοφίαν μήτε νόμιμα εξηγήσθαι». Και έτερος ανώνυμος χρονογράφος το αυτού περίπου ισχυρίσθη, αξιώσας ότι «ο βασιλεύς Ιουστινιανός πέμψας εις Αθήνας εκέλευσε μηδένα τολμάν διδάσκειν φιλοσοφίαν και αστρονομίαν». Κατά δε τον Προκόπιον αφήρεσε τους μισθούς των διδασκάλων. Ταύτα πάντα συμφωνούσι κατά το μάλλον ή ήττον προς τε το προοίμιον εις τον Πανδέκτην δι’ ου δεν επιτρέπεται η των νόμων διδασκαλία ειμή εις Κωνσταντινούπολιν, εις Ρώμην, εις Βηρυτόν, και προς τας ειδικάς του Κώδικος διατάξεις, δι’ ων κωλύεται παν μάθημα διδασκόμενον υπό εθνικών. Αλλ’ ουδαμού αναφέρεται ρητή των εν Αθήναις σχολών κατάργησις. Οι δε νεώτεροι αξιούντες ότι εψηφίσθη τοιαύτη συνδυάζουσι αυτήν με την πολυθρύλητον προς τον βασιλέαν Χοσρόην αποδημίαν των επτά φιλοσόφων, Δαμασκίου του Σύρου και Σιμπλικίου του Κίλικος, Ευλαμπίου τε του Φρυγός και Πρισκιανού του Λυδού, Ερμεία τε και Διογένους των εκ Φοινίκης και Ισιδώρου του Γαζαίου. «Εκδιωχθέντες, λέγει ο Βίκτωρ Κουζέν εν τη προμνημονευθείση καθολική αυτού ιστορία εκ της εν Αθήναις σχολής, ην μεν οι Αντωνίνοι είχον ιδρύσει πάλαι ίνα διδάσκηται εν αυτή εσσαεί η πλατωνική φιλοσοφία, ο δε Ιουστινιανός δια θεσπίσματος έκλεισεν εν έτει 529, οι ταλαίπωροι εκείνοι Αλεξανδρινοί, αφού εζήτησαν επί τινά χρόνον άσυλον εν τη φιλτάτη αυτοίς Ανατολή, παρά τω βασιλεί των Περσών Χοσρόη, επανήλθον αύθις εις την Ευρώπην και διασκορπισθέντες τήδε κακείσε ηφανίσθησαν οι πλείστοι εις την ο της Λιβύης, ην μετέβαλον εις φιλοσοφικήν τινά Θηβαΐδα». Και όμως ο Αγαθίας, όστις δια μακρών ιστορεί την εις την αυλήν του Χοσρόου αποδημίαν των επτά τούτων φιλοσόφων, δεν λέγει ότι ανεχώρησαν δια την κατάργησιν της εν Αθήναις σχολής, όπως ήτο φυσικώτατον να είπε, εάν τωόντι εγένετο η κατάργησις αύτη· αλλά βεβαιοί ότι απεδήμησαν «επειδή αυτούς η παρά Ρωμαίοις κρατούσα επί τω κρείττονι δόξα ουκ ήρεσκεν», ο εστί διότι δεν ησπάζοντο την επικρατούσαν ενταύθα θρησκείαν. Ότι απηγορεύθη η διδασκαλία της νομικής ου μόνον εν Αθήναις αλλά και απανταχού αλλού του κράτους, εξαιρέσει των δύο βασιλευουσών πόλεων και της Βηρυτού είναι βέβαιον, και ουδέν ήττον βέβαιον είναι ότι απηγορεύθη πάσα άλλη διδασκαλία υπό εθνικών γινομένη. Εκ τούτου όμως δεν είπετο απαραιτήτως ότι έμελλον να παύσωσιν αι εν Αθήναις σχολαί. Η απαγόρευσις ήτο γενική και εν τούτοις αι εν τη Ανατολή σχολαί, της Βηρυτού, της Γάζης, της Τύρου, της Βύβλου, της Αλεξανδρείας και άλλαι εξηκολούθησαν ακμάζουσαι μέχρι της αραβικής κατακτήσεως και αναδεικνύουσαι πολλούς και περιφανείς σοφιστάς και άλλους λογίους άνδρας, ων τινάς ανεφέραμεν εν τω προοιμίω του παρόντος βιβλίου, αλλ’ εξηκολούθησαν ακμάζουσαι ως χριστιανικαί, ενώ αι εν Αθήναις εμαράνθησαν τωντι, διότι ενταύθα δεν υπήρχον ειμή εθνικοί διδάσκαλοι. Το μόνον λοιπόν ζήτημα είναι αν ο Ιουστινιανός έπραξε καλώς ή κακώς κωλύσας την υπό των εθνικών διδασκαλίαν. Και το καθ’ ημάς δεν δυνάμεθα τη αληθεία να κατακρίνωμεν το τοιούτον αυτού πολίτευμα, διότι ουδείς ποτέ ηγεμών δύναται να λογιστεί υπόχρεως εις το να μισθοδοτεί και να προστατεύει ανθρώπους διδάσκοντας δόγματα ανατρεπτικά της καθεστώσης θρησκείας και συντελεστικά εις την ηθικήν των πνευμάτων ταραχήν και εις την πολιτικήν του κράτους αναρχίαν. Οι νεώτεροι αγανακτούσι κατά της αποφάσεως ταύτης του Ιουστινιανού ένεκα των συμπαθειών αυτών προς το παρελθόν, το οποίον όμως δεν ήτο δυνατόν να ζήση πλέον και επρόκειτο μόνον να παρεμβάλλει προσκόμματα εις την νέαν πίστιν, εξ ης ηξηρτάτο το μέλλον του ελληνισμού, και τη αληθεία ολόκληρου του κόσμου.

Παρατηρήσεις – σχόλια:

Ο Κ. Παπαρηγόπουλος ως ιστορικός, παραθέτει τα διαδραματιζόμενα γεγονότα. Αλλά ως υπερασπιστής του δόγματος του «Ελληνοχριστιανισμού», προσπαθεί να δικαιολογήσει παρά να αιτιολογήσει οτιδήποτε δεν είναι σύμφωνο με αυτό. Έτσι:

1. Δέχεται μεν ότι η εξάλειψη κάθε τι ελληνικού ήταν μέσα στην επίσημη πολιτική του Ιουστινιανού. Δεν δέχεται όμως, όπως δέχεται η πλειοψηφία, ότι εντός αυτής της πολιτικής ήταν και το κλείσιμο της Ακαδημίας.

2. Δέχεται μεν ότι το κλείσιμο της Ακαδημίας δια αυτοκρατορικού προστάγματος, μαρτυρείται από δύο χρονογράφους· τον Μαλάλα και κάποιον άλλο του οποίου αγνοούμε το όνομα. Ωστόσο, θεωρεί ότι κάνουν λάθος.

3. Παραδέχεται μεν ότι σύμφωνα με τον ιστορικό Προκόπιο, ο Ιουστινιανός αφαίρεσε τους μισθούς των δασκάλων. Αλλά, όπως ισχυρίζεται ο Παπαρηγόπουλος, αυτό δεν σημαίνει ότι έκλεισε η Ακαδημία.

4. Δέχεται ακόμα ότι σύμφωνα με τον Πανδέκτη, ο Ιουστινιανός απαγόρευσε στους εθνικούς να διδάσκουν «παν μάθημα». Αυτό φυσικά, είχε ως αποτέλεσμα να σταματήσει η διδασκαλία στη σχολή, που ήταν επίσης και σύμβολο του Ελληνισμού. Όμως και πάλι, κατά τον ίδιο, δεν αναφέρεται ρητά η κατάργηση της Ακαδημίας.

5. Ενώ γνωρίζει την αναφορά του ιστορικού Αγαθία για την μετανάστευση των επτά φιλοσόφων, ωστόσο θεωρεί αυθαίρετη τη σύνδεση της μετανάστευσης με το κλείσιμο της σχολής από τον Ιουστινιανό, επειδή δεν αναφέρεται πουθενά κάτι τέτοιο στον Αγαθία.

6. Ο Παπαρηγόπουλος μας πληροφορεί μεν ότι η απαγόρευση της διδασκαλίας από εθνικούς δασκάλους ήταν γενική, αλλά οι σχολές λειτουργούσαν κανονικά μέχρι και την κατάκτηση από τους Άραβες που θα γίνει στα κατοπινά χρόνια, προσθέτοντας τη φράση-κλειδί (κατά την γνώμη μου)… «αλλ’ εξηκολούθησαν ακμάζουσαι ως χριστιανικαί, ενώ αι εν Αθήναις εμαράνθησαν τωντι, διότι ενταύθα δεν υπήρχον ειμή εθνικοί διδάσκαλοι». Αυτό δείχνει ότι οι σχολές αλώθηκαν εκ των έσω, με την αντικατάσταση των εθνικών δασκάλων από χριστιανούς. Αν παρατηρήσουμε την εξέλιξη των χριστιανικών θεολογικών γραμμάτων, θα δούμε πράγματι ότι ήδη από τον 4ο αιώνα και εξής, όχι μόνο χρησιμοποιούνται όροι από την ελληνική φιλοσοφία, αλλά επιχειρείται ιδιοποίηση όσων στοιχείων της δεν έρχονται σε αντίθεση με τα χριστιανικά δόγματα (τα υπόλοιπα αποκηρύσσονται και αναθεματίζονται) . Κλασικό παράδειγμα αποτελεί η σειρά των λεγόμενων «αρεοπαγιτικών» κειμένων. Μόνο η ακαδημία του Πλάτωνος έστεκε ακόμη απόρθητο φρούριο του Ελληνισμού, λειτουργώντας ως φάρος, οδοδείκτης, και άσυλο για τον εθνικό κόσμο.

7. Τέλος, ο Παπαρηγόπουλος παίρνει ευθέως θέση υπέρ της συγκεκριμένης πολιτικής, χάριν της ειρήνης και της ασφάλειας. «Έπρεπε» λοιπόν «κατά ανάγκη» ο αυτοκράτορας να σταματήσει τη μισθοδοσία και να αφαιρέσει κάθε πολιτικό δικαίωμα. Εδώ, εμμέσως πλην σαφώς, αφήνεται να εννοηθεί ότι ο Ιουστινιανός έκανε το παν για να σταματήσει τη λειτουργία της Ακαδημίας, αλλά όχι με βίαιους τρόπους.

Απάντηση σε δικαιολογίες.

Αυτές οι δικαιολογίες δεν στέκουν ούτε λογικά, ούτε με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα που δείχνουν το αντίθετο. Ούτε βέβαια με βάση τα κείμενα της εποχής. Καταρχάς, έχουμε ήδη τις καθαρές μαρτυρίες των δύο χρονογράφων, που είναι σύγχρονοι των γεγονότων.

Ο δε Προκόπιος (σύγχρονος και αυτός), στην «Απόκρυφη ιστορία», μπορεί να μην αναφέρεται στο κλείσιμο της Ακαδημίας, αλλά αναφέρει άλλα στοιχεία που συνδυάζονται με τους δύο χρονογράφους κατά άριστο τρόπο. Όπως αναφέρει «επέτρεπε στους ιερείς να παραβιάζουν πιο άφοβα τα δικαιώματα των άλλων και τους συνέχαιρε όταν καταλήστευαν τους ανθρώπους της περιοχής τους, πιστεύοντας ότι έτσι δείχνει ευσέβεια προς τα θεία». Ακόμα «Αυτός ο ίδιος καμάρωνε μεταχειριζόμενος το παραπέτασμα της θρησκείας όταν οικειοποιούνταν με άνομα μέσα τις περιουσίες ζωντανών και νεκρών και τις αφιέρωνε αμέσως σε κάποιον ναό για να μην επανέλθουν ποτέ πια οι τίτλοι ιδιοκτησίας σε κείνους που είχαν υποστεί το άδικο. Επιπλέον, για να πετύχει τους σκοπούς αυτούς, οδηγούσε στο θάνατο αναρίθμητους ανθρώπους. Επιδιώκοντας δηλαδή να συνενώσει τους πάντες σε μια δοξασία σχετικά με τον Χριστό, θανάτωνε όλο τον άλλο κόσμο και μάλιστα προβάλλοντας για τα έργα του αυτά το πρόσχημα της ευσέβειας· νόμιζε δηλαδή ότι δεν ήταν φόνος να σκοτώνει ανθρώπους που κατά τύχη δεν είχαν την ίδια πίστη με αυτόν» (Εκ. Άγρα, σ. 93).Επίσης, «απογύμνωσε τους περισσότερους από τις περιουσίες τους χωρίς κανέναν λόγο, με τη βία και την αρπαγή, ενάγοντας τους θεωρούμενους ως εύπορους τόσο στο Βυζάντιο όσο και σε κάθε άλλη πόλη για εγκλήματα που δεν είχαν διαπράξει: Άλλους κατηγορούσε για πολυθεΐα, άλλους για αίρεση, δηλαδή πίστη χριστιανική μη ορθή…» (σ. 126). Επιπλέον, «Αλλά και τους γιατρούς και τους δασκάλους, ανθρώπους από ευγενική γενιά, τους κατάντησε να στερούνται τα αναγκαία. Γιατί τα επιδόματα διατροφής που οι προηγούμενοι αυτοκράτορες είχαν ορίσει να χορηγούνται από το δημόσιο σ’ αυτούς ακριβώς τους επαγγελματίες, αυτά, όπως είναι γνωστό, τα κατάργησε όλα» (σ. 156).

Ούτε ο αξιόπιστος Αγαθίας αναφέρεται άμεσα στο κλείσιμο της Ακαδημίας. Αναφέρει ότι οι επτά φιλόσοφοι πήγαν στην Περσία «επειδή αυτούς η παρά Ρωμαίοις κρατούσα επί τω κρείττονι δόξα ουκ ήρεσκεν», θεωρώντας «την Περσικήν πολιτείαν πολλώ είναι αμείνονα» (βιβλίο Β΄, 30). Δηλαδή, ο Αγαθίας αναφέρει ότι οι φιλόσοφοι δεν συμβιβάζονταν (ήρεσκεν > αρέσκω=ταιριάζω, συμβιβάζω, πρβ. Λεξικό Δορμπαράκη, σ. 140) με την παρά των Ρωμαίων δοξασία (την ορθοδοξία) -που σημειωτέον δεν χαρακτηρίζει «ελληνική», που κυριαρχούσε (ξέρουμε πως) επί τω κρείττονι. Θεώρησαν ότι η Περσική πολιτεία (που ήταν άσχετη με τον Χριστιανισμό), ήταν καλύτερη. Σε συνδυασμό με την οικονομική αφαίμαξη που επιχειρήθηκε και από το διάταγμα που απαγορεύει στους εθνικούς δασκάλους να διδάσκουν, τότε το πράγμα γίνεται ακόμα πιο καθαρό. Ο νόμος ήταν σαφής: «Θα παρεμποδίσουμε δε κάθε μάθημα που διδάσκεται από αυτούς που πάσχουν από τη νόσο των ανοσίων Ελλήνων, έτσι ώστε να μην προσποιούνται ότι διδάσκουν όσους φοιτούν κοντά στους διαφθείροντας τις ψυχές των μαθητών με δήθεν αλήθειες. Αλλά δεν θα απολαύσουν σίτιση από το δημόσιο ταμείο αυτοί που δεν έχουν ελευθερία λόγου, ούτε θα διεκδικήσει κανείς για χάρη τους άδεια από τα θεία γράμματα ή τους πραγματικούς τύπους. Οι περιουσίες των ανθρώπων αυτών θα δοθούν στο δημόσιο, ενώ οι ίδιοι θα παραδοθούν στην εξορία» (Ιουστινιάνειος Κώδικας 1.11.9). Στην συνέχεια ο Αγαθίας γράφει ότι με την συνθήκη ειρήνης μεταξύ Περσών και Ρωμαίων, συμφωνήθηκε από κοινού «το δειν εκείνους τους άνδρας ες τα σφέτερα ήθη κατιόντας βιοτεύειν αδεώς το λοιπόν». Δηλαδή, τους επετράπη να επιστρέψουν (κατιόντας > κάτειμι=επιστρέφω, Λεξικό Δορμπαράκη, σ. 433) ζώντας κατά τα ήθη τους αφόβως στο εξής (αδεώς=αφόβως, ελευθέρως, πρβ. Λεξικό Δορμπαράκη, σ. 23). «Ουδέν οτίουν πέρα των δοκούντων φρονείν ή μεταβαλλείν την πατρώαν δόξαν αναγκαζομένους» (ο. π. 31). Εδώ είναι το κλειδί. Ούτε θα τους ανάγκαζε κανείς να μεταβάλλουν την πατρώα πίστη ή κάτι πέρα από το φρόνημά τους. Αυτά επεδίωκε ο Ιουστινιανός.

Από τα αρχαιολογικά ευρήματα, τέλος, μαθαίνουμε ότι βρέθηκαν αγάλματα και προτομές κρυμμένα σε πηγάδια μέσα στην αγορά, ενώ όσα δεν τα έκρυψαν, βρέθηκαν σπασμένα και κατεστραμμένα, την εποχή εκείνη. Οικίες εθνικών δημεύθηκαν και πέρασαν σε χέρια χριστιανών, ενώ σύμφωνα με τον Wildberg, ο Δαμάσκιος έχασε και αυτός την περιουσία του. Επόμενο ήταν να εγκαταλείψουν την Αθήνα.

Κατόπιν τούτων, γίνεται φανερό ότι η Ακαδημία δεν έκλεισε από τους ίδιους τους πλατωνικούς επειδή δήθεν ήταν σε πορεία παρακμής η σχολή. Η αλήθεια είναι -όπως είναι πολύ φυσικό-, ότι πέρασε από διακυμάνσεις. Επί εποχής Πρόκλου (δηλαδή μέχρι και το 485) η Ακαδημία ήταν σε πλήρη άνθιση. Επί Μαρίνου και Ηγία παρουσίασε πτώση. Όταν ανέλαβε ο Δαμάσκιος διαδεχόμενος τον Ζηνόδοτο το 515, προσπάθησε να τονώσει τον φιλοσοφικό στοχασμό, όπως και έγινε. Αυτό δεν φαίνεται μόνο από την παραγωγή των φιλοσοφικών κειμένων (όσων δηλαδή έφτασαν ως τις μέρες μας), αλλά και από το γεγονός ότι ο Δαμάσκιος δημιούργησε νέα εκπαιδευτικά κτήρια για τους καθηγητές κατά τα πρότυπα του Σεβαστείου της Αφροδισιάδος. Αναφέρει ο Κ. Σιμόπουλος: «Οι φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας λειτουργούν κανονικά. Στο δεύτερο ήμισυ του Δ΄ αιώνα η φήμη και η δημοτικότητά τους προσελκύουν σπουδαστές από όλο τον κόσμο» (Η λεηλασία και η καταστροφή των ελληνικών αρχαιοτήτων, σ. 149). Σε άλλο σημείο, αναφερόμενος στην κατάσταση της Ακαδημίας κατά τον τέταρτο αιώνα, γράφει: «Το διάταγμα του Θεοδοσίου για κατεδάφιση των αρχαίων ναών και καταστροφή των αγαλμάτων δεν εφαρμόστηκε στην Αθήνα. Η αριθμητική δύναμη των χριστιανών ήταν ασήμαντη και ολόκληρη η κοινότητα υπερασπιζόταν με σθένος τα μνημεία και τα καλλιτεχνήματα του κλασσικού πολιτισμού. Υπήρχε και η ακτινοβολία της νεοπλατωνικής Ακαδημίας που κυριαρχούσε στον δημόσιο βίο ως το βίαιο κλείσιμό της το 529 από τον Ιουστινιανό» (σ. 150) . Ο Γ. Κορδάτος, γράφει: «Ως τα χρόνια του Ιουστινιανού η αρχαία και ελληνιστική παράδοση ασκεί τη μεγαλύτερη επίδραση. Οι φιλοσοφικές σχολές της Αλεξανδρείας, της Αθήνας και της Αντιοχείας τροφοδοτούν ακόμα τη φιλοσοφική σκέψη και φέρνουν σε επαφή τους πνευματικούς ανθρώπους με τους κλασσικούς συγγραφείς της ελληνικής αρχαιότητας» (Ακμή και παρακμή του Βυζαντίου, σ. 151).

Συχνά αναφέρεται ότι κατά την εποχή εκείνη, η Ακαδημία δεν αποτελούσε πλέον σχολή σκέψης και φιλοσοφίας, αλλά «μαγείας». Βέβαια, η λέξη «μαγεία» (όπως και πολλές ακόμα) , έχει υποστεί νοηματική αλλοίωση. Στο λεξικό του Αμμωνίου αναφέρεται: «Μάγος (…) τον περί τους θεούς ιερουργόν». Δηλαδή «μαγεία» ήταν η ιερουργία. Ο Πλάτων, ως ιδρυτής της Ακαδημίας, ήταν φύση θρησκευτική. Το ίδιο και ο Ορφεύς και ο Πυθαγόρας, των οποίων υπήρξε συνεχιστής των διδασκαλιών. Αλλά και οι κατοπινοί, μέχρι και τον Δαμάσκιο, λίγο-πολύ, διατήρησαν την θρησκευτικότητα. Μελετώντας κείμενα όχι μόνο της Ακαδημίας, αλλά και γενικότερα του νεοπλατωνισμού, μπορούμε να κατανοήσουμε ότι ο μύθος, τα μυστήρια, η μύηση, η ιεροπραξία-ιερουργία, συνδυάζονται με τη λογική, τον φιλοσοφικό στοχασμό, τον πρακτικό τρόπο ζωής. Όμως, η φιλοσοφία, η θρησκεία, και η επιστήμη, ήταν ένα ενιαίο σύνολο κατά την αρχαιότητα. Και αυτή η γραμμή διατηρήθηκε στην Ακαδημία. Έτσι λοιπόν, η ιερουργία (που καλείται και θεουργία), ήταν ανέκαθεν μια πτυχή της σχολής.

Υπάρχει ο ισχυρισμός ότι ο Μαλάλας φάσκει και αντιφάσκει, άρα δεν είναι αξιόπιστος. Διότι τη μια γράφει ότι ο Ιουστινιανός απαγόρευσε τη διδασκαλία της νομικής και της φιλοσοφίας στην Αθήνα το 529, και από την άλλη ότι το 530 έστειλε τον νομικό του κώδικα στην Αθήνα και τη Βυρηττό. Αν όμως κάνει λάθος όσον αφορά τη νομική, πιθανόν να σφάλει και στην πληροφορία για την φιλοσοφία.

Όμως δεν αντιφάσκει ο Μαλάλας που ήταν σύγχρονος των γεγονότων και ξέρει τι γράφει. Έρευνες έχουν αποδείξει ότι το χωρίο του Μαλάλα («θεσπίσας πρόσταξιν έπεμψεν εν Αθήναις, κελεύσας μηδένα διδάσκειν φιλοσοφίαν μήτε νόμιμα εξηγήσθαι») δεν έλεγε «νόμιμα», αλλά «αστρονομίαν». Όπως επιμαρτυρείται από τον δεύτερο χρονογράφο του οποίου αγνοούμε το όνομα. Το «νόμιμα» υπάρχει στην έκδοση του Dindorf που βασίζεται σε χειρόγραφο του 17ου αιώνα. Σε άλλα σύγχρονα χειρόγραφα, υπάρχει η λέξη «αστρονομία».

Άλλωστε, ο βυζαντινολόγος Α. Α. Βασίλιεφ, γράφει: «Την εποχή τού Ιουστινιανού ήκμασαν τρεις Νομικές Σχολές: μία στην Κωνσταντινούπολη, μία στη Ρώμη και μία στη Βηρυτό, που καταστράφηκε από έναν φοβερό σεισμό τον οποίο ακολούθησε φωτιά» (Α΄ τ., σ. 194). Δεν υπήρχε νομική σχολή στην Αθήνα, κατά την εποχή εκείνη.

Γράφει ο Μαλάλας: «Εν αυτώ δε τω χρόνω ανακωδίκευσις εγένετο των παλαιών νόμων· και ποιήσας ιδίους νόμους κατέπεμψεν εν πάσαιας ταις πόλεσι προς το τους δικαζομένους μη περιπίπτειν θλίψεσι και ζημίαις, αλλά ταχείαν έχειν την απαλλαγήν· όπερ μονόβιβλον κατασκευάσας έπεμψεν εν Αθήναις και εν Βηρυτώ».

Συνεπώς, στο χωρίο του Μαλάλα όπου γίνεται λόγος για ανακωδίκευση των παλαιών νόμων, καθίσταται φανερό ότι αυτοί οι νόμοι δεν αποστάλθηκαν σε σχολές, αλλά στα δικαστήρια, «προς το τους δικαζομένους».

Άλλη μια πλάνη που υποστηρίζεται, είναι ότι δήθεν η Ακαδημία, αφού ανέστειλε τη λειτουργία της για ένα χρόνο ο Δαμάσκιος, επαναλειτούργησε μέχρι και τον 6ο αιώνα όπου σταμάτησε οριστικά με την κατάβαση των σλαβικών φύλων.

Αν ίσχυε κάτι τέτοιο, τότε θα έπρεπε να έχουμε τα ονόματα των διαδόχων του Δαμάσκιου. Επίσης, είναι αμφίβολο ότι ο Δαμάσκιος και οι υπόλοιποι έξι φιλόσοφοι γύρισαν πίσω. Μάλιστα, υπάρχουν μερικές μαρτυρίες που λένε ότι ίδρυσαν φιλοσοφική σχολή στην Χαρράν. Στην Έμεσα βρέθηκε στήλη (χρονολογείται το 538) με επίγραμμα το οποίο αποδίδεται στον Δαμάσκιο.

Ο Ολυμπιόδωρος (φιλόσοφος στην Αλεξάνδρεια) αναφερόμενος στην Ακαδημία, κάνει λόγο για τα «διαδοχικά», τα οποία διατηρούνταν κατά την εποχή της συγγραφής του (λίγο μετά το 529). Κάποιοι συμπεραίνουν από αυτό ότι η Ακαδημία συνέχισε τη λειτουργία της.

Ας δούμε τι γράφει ο Ολυμπιόδωρος σχετικά, στο υπόμνημά του «εις Πλάτωνος Αλκιβιάδην»: «Και έχεις εκ τούτου ότι πρώτος Πλάτων επετήδευσε αμισθίαν, είγε σύγχρονος γέγονεν Ζήνωνι εισπραττομένω μισθούς. Αλλά δια τι μόνη η φιλοσοφία ουκ εισπράττεται μισθούς, των άλλων τεχνών τούτο ποιουσών; Ή επειδή οι μεν άλλοι τεχνίται ουκ επαγγέλλονται αγαθούς ποιήσαι τους προσιόντας αλλά μόνον τεχνίτας, οίον οι ιατροί ιατρούς και ο τέκτων τέκτονας· ο δε φιλόσοφος αγαθούς επαγγέλλεται ποιείν και ταύτη ελπίζει μη αγνωμονη θήσεται υπ’ αυτών. Ίσως δε ο Πλάτων ως ευπορών αμισθίαν επετήδευσε· διό και μέχρι του παρόντος σώζονται τα διαδοχικά, και τοιαύτα πολλών δημεύσεων γινομένων» (141, 3).

Η λέξη «διαδοχικά» εκλαμβάνεται ως «διαδοχή», κατά το σκεπτικό των υπερασπιστών του Ιουστινιανού. Άρα, η Ακαδημία συνέχισε την λειτουργία της και μετά το 529. Το απόσπασμα όμως αναφέρεται σε «μισθό», σε χρήματα. Αν ήθελε να μιλήσει για διαδοχή, ότι δηλαδή η διαδοχή των σχολαρχών υπήρχε κατά την εποχή που γράφει (μετά το 529), θα χρησιμοποιούσε τον όρο «διαδοχή» και θα αναφερόταν στους σχολάρχες. Στο «Μέγα ετυμολογικό» του Δ. Δημητράκου, η λέξη «διαδοχικός» ως ουσιαστικό σημαίνει «ο ανήκων εις φιλοσοφικήν τινά σχολήν» (τ. Δ΄, σ. 1863).

Τα «διαδοχικά» στο κείμενο του Ολυμπιόδωρου συνδέονται νοηματικά με τους όρους «μισθός», «αμισθία», «ευπορία», «δημεύσεις». Αν ο Ολυμπιόδωρος αναφέρονταν σε διαδοχή φιλοσόφων, θα έπρεπε σήμερα να έχουμε τα ονόματα των φιλοσόφων που διαδέχτηκαν τον Δαμάσκιο. Εκτός αυτού, η λέξη είναι στον πληθυντικό αριθμό. Θέλοντας να είμαστε συνεπείς τόσο με το ίδιο το απόσπασμα του Ολυμπιόδωρου, όσο και με τα δεδομένα που αντλούμε από τις πηγές, ο όρος «διαδοχικά» αναφέρεται στην ίδια την περιούσια της Ακαδημίας, που παρ’ όλες τις πολλές μερικές δημεύσεις που υπέστη, ωστόσο κατά την εποχή του Ολυμπιόδωρου, ακόμα διατηρούνταν μέρος της περιουσίας της. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι εξακολουθούσε και η λειτουργία της.

Τέλος, προβάλλεται το επιχείρημα ότι οι χριστιανοί Θεόδωρος και ο Τυχικός ο Βυζάντιος σπούδασαν φιλοσοφία στην Αθήνα, άρα οι αυτοκρατορικοί νόμοι δεν εφαρμόζονταν.

Η μαρτυρία για τον Θεόδωρο (που μετέπειτα θα γίνει αρχιεπίσκοπος του Canterbury), προέρχεται από αναφορά του Πάπα Ζαχαρία τον 8ο αιώνα. Όμως, ο Βέδας ο Σεβαστός (σύγχρονος του Θεόδωρου), δεν αναφέρει τίποτα στην εκκλησιαστική του ιστορία. Η αναφορά του Πάπα Ζαχαρία δεν μνημονεύει την Ακαδημία, απλά το ότι ο Θεόδωρος γνώρισε φιλοσοφία στην Αθήνα. Ο Γισλένος (σύγχρονος του Θεόδωρου) σπούδασε στην Αθήνα σε ιδιωτικούς δασκάλους.

Η μαρτυρία για τον Τυχικό βρίσκεται στην αυτοβιογραφία του μαθητή του, Ανανία. Αναφέρει ότι ο Τυχικός βρήκε έναν διάσημο άνδρα στην Αθήνα (του οποίου δεν λέει το όνομα), που του δίδαξε φιλοσοφία. Πουθενά δεν γίνεται λόγος για φιλοσοφική σχολή.

Άλλωστε, όπως είδαμε και παραπάνω, ο Ιουστινιανός αποσκοπούσε στην εξάλειψη κάθε είδους πίστης (θρησκευτικής και φιλοσοφικής) που έρχονταν σε αντίθεση με την «ορθοδοξία». Για αυτό και εμπόδισε τους εθνικούς από το να διδάσκουν παν μάθημα. Πιθανότατα με τον όρο «φιλοσοφία», εννοούνται οι χριστιανικές αλχημείες, η ένδυση των χριστιανικών πεποιθήσεων με όρους και παραποιημένες έννοιες από τον φιλοσοφικό στοχασμό.