Σάββατο 8 Σεπτεμβρίου 2018

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΑΙΣΧΥΛΟΣ - Πέρσαι (65-100)

πεπέρακεν μὲν ὁ περσέπτολις ἤδη [στρ. α] 65
βασίλειος στρατὸς εἰς ἀν-
τίπορον γείτονα χώραν,
λινοδέσμῳ σχεδίᾳ πορθμὸν ἀμείψας
70 Ἀθαμαντίδος Ἕλλας,
πολύγομφον ὅδισμα
ζυγὸν ἀμφιβαλὼν αὐχένι πόντου.

πολυάνδρου δ᾽ Ἀσίας θούριος ἄρχων [ἀντ. α]
ἐπὶ πᾶσαν χθόνα ποιμα-
75 νόριον θεῖον ἐλαύνει
διχόθεν, πεζονόμον τ᾽ ἔκ τε θαλάσσας,
ἐχυροῖσι πεποιθὼς
στυφελοῖς ἐφέταις, χρυ-
80 σογόνου γενεᾶς ἰσόθεος φώς.

κυάνεον δ᾽ ὄμμασι λεύσσων [στρ. β]
φονίου δέργμα δράκοντος,
πολύχειρ καὶ πολυναύτης,
Σύριόν θ᾽ ἅρμα διώκων,
85 ἐπάγει δουρικλύτοις ἀν-
δράσι τοξόδαμνον Ἄρη.

δόκιμος δ᾽ οὔτις ὑποστὰς [ἀντ. β]
μεγάλῳ ῥεύματι φωτῶν
ἐχυροῖς ἕρκεσιν εἴργειν
90 ἄμαχον κῦμα θαλάσσας·
ἀπρόσοιστος γὰρ ὁ Περσῶν
στρατὸς ἀλκίφρων τε λαός.

δολόμητιν δ᾽ ἀπάταν θεοῦ [μεσῳδ.]
τίς ἀνὴρ θνατὸς ἀλύξει;
95 τίς ὁ κραιπνῷ ποδὶ πηδή-
ματος εὐπετέος ἀνάσσων;
φιλόφρων γὰρ ‹ποτι›σαίνου-
σα τὸ πρῶτον παράγει
βροτὸν εἰς ἄρκυας Ἄτα,
τόθεν οὐκ ἔστιν ὑπὲρ θνα-
100 τὸν ἀλύξαντα φυγείν.

***
Είν᾽ αντίκρυ περασμένος, καιρός τώρα,
στη γειτονική τη χώρα
ο στρατός του Βασιλέα ο καστρομάχος,
με σκοινόδετο αφού διάβηκε γιοφύρι
70 απ᾽ της Έλλης το κανάλι
ζυγό ρίχνοντας στης θάλασσας το σβέρκο
δρόμο στεριοκαρφωμένο.

Και προγκάει το της πολύαντρης της Ασίας
ο θούριος άρχοντας σε γη και σ᾽ οικουμένη
τ᾽ αναρίθμητο, ένα θάμα, το κοπάδι,
διπλή στράτα, από στεριάς κι από πελάου
μπιστεμένος σε πρωτάρηδες γενναίους
και τρανούς – ο ισόθεος άντρας
80 της χρυσής γενιάς βλαστάρι.

Αιμοβόρου θεριού αστράφτει απ᾽ τη ματιά του
μαύρη φλόγα και κινώντας
μύρια χέρια, σκαριά μύρια,
σπρώχνει εμπρός το Ασσύριο τ᾽ άρμα
και πάει να ρίξει πάνω σ᾽ άντρες
στο κοντάρι ξακουσμένους
Άρη τοξοδαμαστή.

Και ποιός θα ᾽ταν ικανός να σταθεί αντίκρυ
στης ανθρώπινης το ρέμα της πλημμύρας
και με φράχτες, όσο στέριους, να κρατήσει
90 τ᾽ απολέμητο της θάλασσας το κύμα;
γιατ᾽ αβάσταγο ᾽ν᾽ το στράτεμα
των Περσών κι έχει ο λαός μας
πολεμόχαρη καρδιά.

Μα ποιός άνθρωπος θνητός θενα ξεφύγει
του θεού τη δολομήχανην απάτη;
ποιός με πόδι τόσο αψύ θα βγάλει πέρα
τέτοιο πήδημα, έτσι εύκολα, ποτέ του;

Γιατί πρόσχαρη με χάδια η Θεοβλάβεια
τον θνητό τον ξεπλανάει ως να τον σύρει
μες στα βρόχια της, οπούθε να ξεμπλέξει
100 κι όξω πέσει, μπορετό κανείς δεν είναι.

Θουκυδίδης: Η σκιά του Περικλή

ΔΙΚΑΙΩΣ ΕΧΕΙ ΕΙΠΩΘΕΙ ΠΩΣ: «ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΑΝΔΡΕΣ Εχουν δύο ζωές· η μία διαρκεί όσο εργάζονται σε τούτη εδώ τη γη· η δεύτερη αρχίζει τη μέρα που πεθαίνουν και συνεχίζεται όσο οι ιδέες και τα οράματά τους παραμένουν ζωντανά».[1] Το ίδιο ισχύει και για τον Περικλή. Όπως και πολλοί άλλοι σπουδαίοι ηγέτες, άφησε ένα δυσαναπλήρωτο κενό το οποίο κανείς δεν ήταν σε θέση να το καλύψει. Οι πολιτικοί της Αθήνας σύντομα στράφη­καν και πάλι στους ανταγωνισμούς του παρελθόντος, κα­θώς οι επιφανέστεροι άνδρες ανταγωνίζονταν για τη θέση που είχε αφήσει κενή ο Περικλής. Επειδή όμως εκείνοι δεν διέθεταν το ξεχωριστό του κύρος, ο ανταγωνισμός τους είχε τα τυπικά γνωρίσματα των δημοκρατικών αναμετρήσεων, τουτέστιν προσπαθούσαν να βρουν νέους τρόπους για να ευχαριστήσουν και να κολακέψουν τους ψηφοφόρους.
 
Ο Θουκυδίδης θεώρησε αυτούς τους διαδόχους αποτυχημένους και ισχυρίστηκε ότι η ανεπάρκεια της ηγεσίας τους ήταν υπεύθυνη για την ήττα της Αθήνας στον Πόλεμο. Οι προσωπικές τους φιλοδοξίες και η απληστία τους τους ανάγκασαν όχι απλώς να εγκαταλείψουν τη στρατηγική του Περικλή, αλλά και να προβούν σε πολιτικές επιλογές που έρχονταν σε αντίθεση με τα συμφέροντα της Αθήνας. «Τα όσα αναλάμβαναν, αν πετύχαιναν, προσπόριζαν όφελος και τιμές σε ιδιώτες, αν όμως αποτύχαιναν, έβλαπταν την Αθήνα και τη διεξαγωγή του πολέμου» (Θουκυδίδης 2.65.7). Αυτή η κρίση είναι υπερβολικά αυστηρή, γιατί οι διάδοχοι παρέλαβαν μιαν απελπιστική κατάσταση και κάποιοι από αυτούς - αν όχι όλοι - ακλούθησαν την πολιτική που θεωρούσαν καλύτερη για την Αθήνα. Κανείς τους, όμως, δεν συνδύαζε τα απαραίτητα προσόντα του ηγέτη που απαιτούνταν εκείνη την ώρα. Κανείς δεν διέθετε τις αρετές και την εμπειρία που έπρεπε να έχει για να γίνει «πρώτος ανήρ» με όλη τη σημασία της λέξης, όπως ήταν ο Περικλής. Κι όμως, ο καθένας με τον τρόπο του, φαίνεται ότι προσπάθησαν συνειδητά να μιμηθούν κάποιες από τις αρετές του Περικλή.
 
Ο σημαντικότερος πολιτικός άνδρας στα αμέσως επόμενα χρόνια μετά τον θάνατο του Περικλή ήταν ο Νικίας. Είχε υπηρετήσει ως στρατηγός μαζί με τον Περικλή κι έδειχνε ότι ήταν άξιος διάδοχός του, γιατί παρέμενε πιστός στη στρατηγική του. Αυτό προκάλεσε την εχθρότητα του Κλέωνα, ο οποίος ήταν οπαδός μιας πιο επιθετικής στρατηγικής κι εξαπέλυε επιθέσεις εναντίον του, όπως είχε κάνει και με τον Περικλή. Χωρίς να διαθέτει το ανάστημα και τη ρητορική δεινότητα του μεγάλου ανδρός, ο Νικίας προσπάθησε εντούτοις να μιμηθεί το ύφος του. Έκανε ό, τι περνούσε από το χέρι του για να δώσει έμφαση στις ομοιότητες, όντας ακατάδεχτος στην ιδιωτική του ζωή και αποφεύγοντας τα συμπόσια, τις κοινωνικές εκδηλώσεις, ακόμη και τις συζητήσεις. Ο Νικίας, όπως και ο Περικλής, ριχνόταν με πάθος στη δουλειά, είτε υπηρετούσε ως στρατηγός είτε ως απλό μέλος της Εκκλησίας του Δήμου. Έβαζε τους φίλους του να στέκονται στην πόρτα του σπιτιού του και να ζητούν συγγνώμη από τους επισκέπτες, επειδή «εκείνη τη στιγμή ο Νικίας ήταν απασχολημένος με σπουδαία ζητήματα της πόλης» (Πλού­ταρχος, Νικίας 5.2). Επίσης, είχε προσλάβει κι έναν υπεύθυνο δημοσίων σχέσεων, όπως θα λέγαμε σήμερα. Ο Πλούταρχος τον αποκαλεί «βασικό συμπρωταγωνιστή του Νικία» σε όλο αυτό το θέατρο και αναφέρει ότι «συνεργαζόταν μαζί του για να τον περιβάλλει με κύρος και φήμη». Αυτός ο άνθρωπος, ο Ιέρων, είχε αναλάβει να διαδίδει διάφορες ιστορίες που έδειχναν πόσο δύσκολες ώρες περνούσε ο Νικίας για να υπηρετήσει την πόλη:
 
Ακόμη και όταν βρίσκεται στο λουτρό ή δειπνεί, όλο και κάποια δημόσια υπόθεση θα τον απασχολεί. Παραμελεί την προσωπική του ζωή σκεπτόμενος διαρκώς το κοινό συμφέρον και σπανίως πέφτει για ύπνο πριν από τα μεσάνυχτα. Γι’ αυτό και το σώμα του δεν είναι σε καλή κατάσταση και δεν συμπεριφέρεται ευγενικά κι ευχάριστα στους φίλους του, αντίθετα έχει χάσει και φίλους και χρήματα υπηρετώντας την πόλη. Άλλοι κερδίζουν φιλίες και πλουτίζουν από του βήματος, ενώ καλοπερνούν και παίζουν με τα συμφέροντα της πόλης. (5.3.4)
 
Επρόκειτο, βεβαίως, για μια καρικατούρα της αγέρωχης συμπεριφοράς που ήταν έμφυτη στον Περικλή και σύντομα φάνηκε ότι ο Νικίας δεν διέθετε ούτε τη διορατικότητα ούτε τη ρητορική πειθώ του προκατόχου του. Όμως ο Νικίας ήταν ακλόνητος πατριώτης και απολύτως αδιάφθορος. Έζησε άλλα δεκαέξι χρόνια μετά τον θάνατο του Περικλή και σε αυτό το διάστημα συνέχισε να ασκεί μεγάλη επιρροή στην Αθήνα, κατά έναν μεγάλο βαθμό επειδή είχε επιτύχει να συνδεθεί με το πρότυπό του.
 
Όλως παραδόξως, η σκιά του Περικλή επέδρασε ακόμη και στον Κλέωνα, τον άνθρωπο που είχε επιτεθεί με τόση δριμύτητα στον ίδιο και στην πολιτική του. Ο Κλέων ήταν το αντίθετο του Περικλή σχεδόν στα πάντα. Ενώ ο Περικλής συμπεριφερόταν με ατάραχη αυτοσυγκράτηση, ο Κλέων περιγράφεται ως «βιαιότατος» (Θουκυδίδης 3. 36.6). Ο Περικλής προσπαθούσε να είναι μετριοπαθής και στη συμπεριφορά του απέναντι στους συμμάχους και σε ό,τι αφορούσε τους πολεμικούς στόχους της πόλης· ο Κλέων υποστήριζε ότι οι αποστάτες έπρεπε να τιμωρούνται παραδειγματικά, ενώ τασσόταν υπέρ της επιθετικής στρατηγικής και πρότεινε πολεμικούς στόχους οι οποίοι δεν θα μπορούσαν να επιτευχθούν παρά μόνον με μεγάλες θυσίες. Ο Περικλής ενθάρρυνε τον ελεύθερο διάλογο για τα σημαντικά θέματα και ήταν ανοιχτός στις καινούργιες ιδέες. Ο Κλέων κατηγορούσε τους Αθηναίους για την προθυμία τους να εμπλέκονται σε παρατεταμένες συζητήσεις, να ακούνε πολλές διαφορετικές απόψεις και να αλλάζουν γνώμη κάθε φορά που πείθονταν από ένα καινούργιο επιχείρημα.
 
Κι όμως, ο Κλέων, αυτός ο περιβόητος δημαγωγός, συνήθιζε να αντιγράφει την πολιτική του Περικλή αγνοώντας ή ακόμη και επιπλήττοντας την πλειονότητα όποτε θεωρούσε ότι είχε άδικο. Μια φορά άρχισε την ομιλία του λέγοντας: «Μένω σταθερός στην ίδια γνώμη που είχα και πριν», σχεδόν επαναλαμβάνοντας τα λόγια που είχε πει ο Περικλής όταν είχε έρθει σε σύγκρουση με την πλειονότητα τις παραμονές του Πολέμου. Σ’ αυτόν τον λόγο, ο Κλέων κατηγόρησε τους ίδιους τους Αθηναίους για τα δεινά τους, όπως είχε κάνει πλειστάκις και ο Περικλής. Είχε την εξυπνάδα να μιμηθεί τους τρόπους και το ύφος του Περικλή, παρ’ όλο που επεδίωκε τελείως διαφορετικούς στόχους από εκείνον.
 
Όσο για τον Αλκιβιάδη, επόμενο ήταν ο προστατευόμενος του Περικλή, που είχε μεγαλώσει στο σπίτι του σπουδαίου ηγέτη, να επηρεαστεί επίσης από εκείνον. Τα χαρίσματα που είχε ως παιδί, η ιδιοσυγκρασία του και το μεγαλείο του πατέρα του θα τον οδηγούσαν, ούτως ή άλλως, σε μια πολιτική και στρατιωτική σταδιοδρομία. Όμως όλες οι μαρτυρίες δείχνουν ότι το παράδειγμα του κηδεμόνα του ήταν αυτό που τον καθόρισε και τον κατηύθυνε. Η παιδική του ηλικία συνέπεσε με την ακμή της σταδιοδρομίας του Περικλή, όταν εκείνος ήταν ο πιο ισχυρός άνδρας της Αθήνας. Η προσωπική του φιλοδοξία και η ενθάρρυνση των φίλων του έκαναν τον Αλκιβιάδη να προσβλέπει σε μια σταδιοδρομία που δεν θα ήταν απλώς σπουδαία, αλλά θα προσπαθούσε να ξεπεράσει τα επιτεύγματα του κηδεμόνα του.
 
Η σταδιοδρομία του ξεκίνησε με λαμπρό τρόπο όταν, όπως και ο Περικλής, εξελέγη στρατηγός λίγο μετά τα τριάντα του χρόνια. Ύστερα από τον θάνατο του Κλέωνα, έγινε ο ηγέτης της παράταξης που αντιτασσόταν στον Νικία και στην πολιτική του, η οποία υποστήριζε την ειρηνική συνύπαρξη με τους Σπαρτιάτες. Ο Αλκιβιάδης επεδίωκε ακριβώς το αντίθετο, τη δημιουργία μιας συμμαχίας ανάμεσα στην Αθήνα, στο Άργος και σε άλλους εχθρούς της Σπάρτης στην Πελοπόννησο, ακολουθώντας μια στρατηγική που είχε ως πρότυπο τη στρατηγική του Περικλή κατά τον Πρώτο Πελοποννησιακό Πόλεμο. Λίγο έλειψε να βγάλει τη Σπάρτη εκτός μάχης και να χαρίσει μια ολοκληρωτική νίκη στην Αθήνα, πλην όμως ηττήθηκε στη μάχη της Μαντίνειας το 418.
 
Αυτό συνέβη, εν μέρει, επειδή ούτε ο Αλκιβιάδης ούτε ο Νικίας, ούτε οποιοσδήποτε άλλος Αθηναίος είχαν το πολιτικό έρεισμα που θα τους επέτρεπε να εφαρμόσουν την πολιτική τους αν έρχονταν αντιμέτωποι έστω και με μία αντιξοότητα. Η Αθήνα χρειαζόταν επειγόντως έναν Περικλή για να ενώσει τον λαό και να τον κατευθύνει με σταθερότητα και συνέπεια προς τη μία ή την άλλη πολιτική. Χωρίς συνετή και αποτελεσματική ηγεσία, η δημοκρατία παρέπαιε άσκοπα μεταξύ καταστροφικής αγριότητας και αυτοκαταστροφικού τυχοδιωκτισμού. Το χειρότερο, ίσως, παράδειγμα είναι αυτό των κατοίκων της Μήλου, οι οποίοι μέχρι τότε είχαν τηρήσει αποστάσεις από την Αθήνα και τη συμμαχία της και για περισσότερα από εξήντα χρόνια οι Αθηναίοι τους το είχαν επιτρέψει. Καμιά επείγουσα ανάγκη δεν υποχρέωνε τους Αθηναίους να αλλάξουν πολιτική, όμως το 416 η αυξανόμενη απογοήτευση τους τους ώθησε να διατάξουν τη Μήλο να ενταχθεί στην Αθηναϊκή Ηγεμονία. Όταν οι Μήλιοι αρνήθηκαν, οι Αθηναίοι πολιόρκησαν το νησί. Αφού οι Μήλιοι τελικά παραδόθηκαν, οι νικητές Αθηναίοι σκότωσαν όλους τους άνδρες και πούλησαν τα γυναικόπαιδα για σκλάβους. Αυτή ήταν η πιο περιβόητη ωμότητα που διέπραξαν ποτέ οι Αθηναίοι και δεν έπαψε να κηλιδώνει τη φήμη τους ανά τους αιώνες. Ποτέ δεν είχαν διαπράξει κά­τι ανάλογο την εποχή του Περικλή, ακόμη κι όταν σοβαρές εξεγέρσεις απείλησαν τη δύναμη και την επιβίωσή τους.
 
Την επόμενη χρονιά, ψάχνοντας απεγνωσμένα έναν τρόπο για να επικρατήσει, ο Αλκιβιάδης πρότεινε μια εκστρατεία για τον έλεγχο του μακρινού, αλλά πλούσιου νησιού της Σικελίας. Σε τέτοιου είδους περιπέτειες ο Περικλής ήταν πάντοτε αντίθετος. Και ο Νικίας ήταν αντίθετος, αλλά η προσπάθειά του να υπονομεύσει το σχέδιο είχε ως μόνο αποτέλεσμα να σταλεί μια εκστρατευτική δύναμη πολύ μεγαλύτερη από αυτήν που προτάθηκε αρχικά. Έτσι αυτό που θα μπορούσε να αποδειχτεί μικρό λάθος εξελίχθηκε σε μεγάλη καταστροφή. Ο Αλκιβιάδης δικάστηκε και καταδικάστηκε για προδοσία ερήμην το 413, βρέθηκε εξόριστος στη Σπάρτη. Ο Νικίας είχε πεθάνει, όπως και χιλιάδες στρατιώτες, Αθηναίοι και σύμμαχοι- το μεγαλύτερο μέρος του αθηναϊκού στόλου είχε βυθιστεί στα νερά της Σικελίας και το δημόσιο ταμείο ήταν σχεδόν άδειο. Όλα έδειχναν πως οι Αθηναίοι είχαν ηττηθεί. Οι σύμμαχοί τους εξεγέρθηκαν, οι Σπαρτιάτες ήταν βέβαιοι ότι θα νικούσαν εύκολα και γρήγορα, και ακόμη κι αυτοί που είχαν μείνει ουδέτεροι σχεδίαζαν να συνταχτούν με το μέρος τους για να μοιραστούν τα λάφυρα.
 
Εκείνη τη δύσκολη ώρα, ο ίδιος ο αθηναϊκός λαός απέδειξε ότι είχε διατηρήσει ζωντανή την ανάμνηση και την επιρροή του Περικλή. Αναγνωρίζοντας την ανάγκη για έναν συνετό και αξιόπιστο πολιτικό ηγέτη του αναστήματος του κι εφόσον δεν υπήρχε κάποια χαρισματική προσωπικότητα γι’ αυτόν τον ρόλο, οι Αθηναίοι επινόησαν ένα νέο τέχνασμα προκειμένου να εξασφαλίσουν καθοδήγηση και σταθερότητα. Αποφάσισαν με την ψήφο τους «να εκλέξουν ένα σώμα Γερόντων προβούλων, οι οποίοι θα τους συμβούλευαν και θα νομοθετούσαν σύμφωνα με τις περιστάσεις» (Θουκυδίδης 8.1.3). Ορισμένοι αρχαίοι συγγραφείς, αλλά και κάποιοι σύγχρονοι μελετητές, είδαν αυτό το τέχνασμα ως απομάκρυνση από τη δημοκρατία, επειδή αυτό το συμβούλιο των σαράντα Γερόντων ήταν σε θέση να περιορίσει την εξουσία των δημοκρατικών οργάνων, δηλαδή της Εκκλησίας του Δήμου και της Βουλής. Όμως αυτή η άποψη είναι σαφέστατα λανθασμένη. Η Εκκλησία του Δήμου επέλεξε ελεύθερα και χωρίς καμία απολύτως πίεση να καθιερώσει το συμβούλιο αυτό ανταποκρινόμενη σε μια επείγουσα κατάσταση, και τα μέλη του εξελέγησαν ελεύθερα.
 
Μόνον δύο από τα ονόματα των σαράντα ανδρών μάς είναι γνωστά, ο Άγνων και ο Σοφοκλής, όμως στη σκέψη του λαού και οι δύο ήταν στενά συνδεδεμένοι με τον Περικλή. Ο Άγνων είχε υπηρετήσει ως στρατηγός μαζί με τον Περικλή τουλάχιστον τρεις φορές, στη Σάμο το 440 και σε άλλες εμπόλεμες περιοχές το 430 και το 429. Το 438 έπαιξε σημαντικό ρόλο στην υπεράσπιση του Περικλή από τις επιθέσεις των πολιτικών του εχθρών και το 437 είχε γίνει οικιστής μιας σπουδαίας αποικίας, της Αμφίπολης. Ο τραγικός ποιητής Σοφοκλής είχε φέρει εις πέρας μια λεπτή διπλωματική αποστολή για λογαριασμό του Περικλή κατά τη διάρκεια του Σαμιακού Πολέμου και ήταν ευρέως γνωστό ότι διατηρούσε φιλικές σχέσεις με εκείνον.[2] Προφανώς οι Αθηναίοι συμπεριέλαβαν όσο το δυνατόν περισσότερους παλαιούς οπαδούς του Περικλή στο νέο συμβούλιο Γερόντων.
 
Ο Θουκυδίδης δεν υπήρξε θαυμαστής της μετά τον Περικλή Αθήνας, και ο έπαινός του για τις προσπάθειες των Αθηναίων το 413 είναι κάπως απρόθυμος: «Παρασυρόμενοι από τον φόβο της στιγμής, όπως συνηθίζει ο Δήμος, ήταν έτοιμοι να επιβάλουν τάξη στα πάντα» (8.1.4). Στην πραγματικότητα, η στάση της αθηναϊκής δημοκρατίας σε αυτήν την κρίση δείχνει ιδιαίτερα επηρεασμένη από τον Περικλή. Τον πρώτο χρόνο του Πολέμου, όταν ο Περικλής φοβόταν πως τα πάθη θα παρεμπόδιζαν την εφαρμογή ορθής πολιτικής, εκμεταλλεύτηκε το τεράστιο προσωπικό κύρος του για να περιορίσει τη δημοκρατία αποφεύγοντας τις συνελεύσεις της Εκκλησίας του Δήμου. Τώρα η Εκκλησία του Δήμου, δρώντας σε απόλυτη συμφωνία με το πνεύμα του Περικλή -αποφασιστική, πρακτική, συγκρατημένη, συνετή και φειδωλή-, δέχτηκε να θέσει η ίδια ένα όριο στον εαυτό της παραχωρώντας πρωτοφανείς εξουσίες σε ένα σώμα αποτελούμενο από αξιοσέβαστους και αξιόπιστους μετριοπαθείς πολιτικούς, οι οποίοι είχαν μαθητεύσει στην παράδοση του Περικλή. Επίσης επέδειξαν αξιοσημείωτη ακεραιότητα σε δημοσιονομικά θέματα. «Αποφάσισαν, όσο τους το επέτρεπε η κατάσταση, να μην υποχωρήσουν αλλά να ετοιμάσουν στόλο, εξασφαλίζοντας ξυλεία και χρήματα από όπου μπορούσαν, για να φροντίσουν την ασφάλεια της συμμαχίας τους ... και να μειώσουν τις δημόσιες δαπάνες» (8.1.3).
 
Με τη βοήθεια των προβούλων, οι Αθηναίοι πέτυχαν μια εντυπωσιακή ανάκαμψη. Ήταν έτοιμοι να καταστείλουν τις αποστασίες στη συμμαχία τους και να εκδιώξουν τον πελοποννησιακό στόλο από τις θάλασσες. Όμως η παρέμβαση των Περσών στο πλευρό της Σπάρτης έδωσε νέα δύναμη στον εχθρό. Οι Αθηναίοι έμοιαζε να μην έχουν καμιά πιθανότητα να νικήσουν την Πελοποννησιακή Συμμαχία, αν αυτή διέθετε την υποστήριξη του Μεγάλου Βασιλιά. Στο μεταξύ, ο Αλκιβιάδης είχε δραπετεύσει από τη Σπάρτη για να αποφύγει τη θανατική ποινή και υπηρετούσε ως προσωπικός σύμβουλος του Τισσαφέρνη, του Πέρση σατράπη που είχε αναλάβει τις διαπραγματεύσεις για τη νέα συμφωνία με τη Σπάρτη. Ο Αλκιβιάδης ήταν πρόθυμος να επιστρέφει στην Αθήνα, αλλά αυτό ήταν αδύνατον να συμβεί όσο υπήρχε η δημοκρατία, γιατί σοβαρές ποινικές κατηγορίες εκκρεμούσαν ακόμη εις βάρος του. Ήρθε σε διαπραγματεύσεις με κάποιους Αθηναίους στο Αιγαίο, δίνοντας την υπόσχεση ότι θα έπειθε τον Τισσαφέρνη και τους Πέρσες να υποστηρίξουν την Αθήνα αν ανατρεπόταν η δημοκρατία και ο ίδιος επέστρεφε στην Αθήνα. Ακόμη και καλοί πατριώτες και οπαδοί της δημοκρατίας ήταν έτοιμοι να δεχτούν την επιστροφή του υπό αυτούς τους όρους, εφόσον αυτή θα τους εξασφάλιζε την περσική βοήθεια, τη νίκη και τη σωτηρία. Ακολούθη­σε ένα επιτυχές πραξικόπημα το 411 και η καθιέρωση της δικτατορίας των Τετρακοσίων αυτή ήταν η πρώτη φορά που ανατρεπόταν η δημοκρατία στην Αθήνα μετά από έναν αιώνα.
 
Η κυρίαρχη παράταξη μεταξύ των Τετρακοσίων σύντομα απέδειξε ότι τα μέλη της ήταν γνήσιοι ολιγαρχικοί και εχθροί της δημοκρατίας. Εγκαινίασαν μια περίοδο εκτελέσεων και τρομοκρατίας με στόχο τους δημοκρατικούς και τους μετριοπαθείς πολίτες κι ήταν έτοιμοι να προδώσουν την πόλη στους Σπαρτιάτες, όταν οι μετριοπαθείς αποφάσισαν να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους. Μόλις τέσσερις μήνες μετά το πραξικόπημα, οι Τετρακόσιοι αντικαταστάθηκαν από μια ευρύτερη κυβέρνηση και μέσα σε έναν χρόνο η δημοκρατία αποκαταστάθηκε πλήρως. Αυτή η αποκατεστημένη δημοκρατία δεν γέννησε μεγάλους ηγέτες, διέπραξε λάθη και, τελικά, έχασε τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Για όλα αυτά στηλιτεύθηκε στην αρχαιότητα και βρήκε ελάχιστους υποστηρικτές ανά τους αιώνες. Κι όμως τα επιτεύγματά της ήταν σημαντικά, το θάρρος και η αποφασιστικότητά της αξιοσημείωτα- στην πραγματικότητα, εξάλλου, λίγο έλειψε να νικήσει. Η εκτίμηση του Θουκυδίδη αποτελεί γι’ αυτήν τον μεγαλύτερο φόρο τιμής:
 
Ακόμη και μετά την καταστροφή στη Σικελία, όπου έχασαν όλον τον στρατό που είχαν στείλει και το μεγαλύτερο μέρος του στόλου, κι ενώ άρχιζε ένας εσωτερικός σπαραγμός, κατόρθωσαν να αντέξουν οκτώ ολόκληρα χρόνια πολεμώντας, όχι μόνον εναντίον όσων αρχικά ήταν εχθροί τους, αλλά και εναντίον όσων από τη Σικελία ενώθηκαν με τους εχθρούς τους και εναντίον των δικών τους συμμάχων, που αργότερα επαναστάτησαν οι περισσότεροι, ακόμα και εναντίον του Κύρου, του γιου του Μεγάλου Βασιλέως, που έδινε χρήματα στους Πελοποννησίους για τον στόλο τους. Και δεν νικήθηκαν παρά μόνον όταν εξαντλήθηκαν από τον εσωτερικό σπαραγμό. (2.65.12- 13)
 
Ο Θουκυδίδης το επισημαίνει αυτό για να υποστηρίξει την πρόβλεψη του Περικλή ότι οι Αθηναίοι θα κέρδιζαν εύκολα τον Πόλεμο αν ακολουθούσαν την αρχική του στρατηγική. Δεν είναι ανάγκη να συμφωνούμε με αυτήν την άποψη για να συμμεριστούμε τον θαυμασμό του μεγάλου ιστορικού απέναντι στη σπάνια αντοχή και στο θάρρος που επέδειξε η αθηναϊκή δημοκρατία, ακόμη και μετά την απώλεια του ηγέτη της. Αντιθέτως, δικαιούμαστε να εκπλαγούμε από την αφοσίωσή της στο όραμά του για τη δημοκρατία, το οποίο υπηρέτησε πιστά και στις πιο δύσκολες ώρες. Αυτή η αφοσίωση παρέμεινε ακλόνητη ακόμη και όταν η ήττα είχε στερήσει από τους Αθηναίους την ηγεμονία τους, την αυτονομία τους και τη δημοκρατία τους.
 
To 404, οι Σπαρτιάτες επέβαλαν αυστηρούς όρους υποταγής στους ηττημένους και λιμοκτονούντες Αθηναίους. Οι ηττημένοι υποχρεώθηκαν να παραιτηθούν από τη συμμαχία τους και τον στόλο τους· ένα μέρος του αμυντικού τείχους της πόλης γκρεμίστηκε- και οι Αθηναίοι έχασαν τον έλεγχο της εξωτερικής τους πολιτικής εφόσον η πόλη τους έγινε μέλος της Πελοποννησιακής Συμμαχίας, δίνοντας την υπόσχεση ότι «θα ακολουθεί τους Σπαρτιάτες όπου κι αν την οδηγήσουν». Εν συνεχεία, οι Σπαρτιάτες εγκατέστησαν μια κυβέρνηση αχυρανθρώπων ολιγαρχικών στους οποίους, λόγω της σκληρότητας τους, δόθηκε η ονομασία «Τριάκοντα Τύραννοι». Το νέο καθεστώς σύντομα εγκαινίασε μια νέα περίοδο τρομοκρατίας με γενικευμένες δημεύσεις περιουσιών και εκτελέσεις, στρεφόμενο αρχικά, για πολιτικούς λόγους, ενάντια σε γνωστούς δημοκρατικούς ηγέτες, κατόπιν ενάντια στους πλούσιους πολίτες, αποσκοπώντας στο κέρδος, προτού επιτεθεί στο τέλος και κατά των μετριοπαθών, ακόμη και όσων ανήκαν στις τάξεις του, οι οποίοι διαμαρτύρονταν γι’ αυτές τις ωμότητες. Καθώς το μίσος και η αντίσταση του λαού μεγάλωναν, οι Τριάκοντα αναγκάστηκαν να φέρουν μια σπαρτιατική φρουρά προκειμένου να προστατευθούν από τους συμπολίτες τους.
 
Έχοντας αναλάβει τον έλεγχο της πρώην Αθηναϊκής Ηγεμονίας, οι Σπαρτιάτες κυριαρχούσαν πλέον στον ελληνικό κόσμο. Έδειχναν πως είχαν εδραιωθεί στην εξουσία καταστέλλοντας παντού τη δημοκρατία και αντικαθιστώντας τη με πειθήνιες ολιγαρχικές κυβερνήσεις. Ακόμη και η ίδια η Αθήνα αποτελούσε κατεχόμενο έδαφος, στο οποίο και η παραμικρή υποψία συμπάθειας προς τη δημοκρατία ήταν ικανή να οδηγήσει σε καταγγελίες και θανατώσεις. Η φλόγα της δημοκρατίας του Περικλή γι’ άλλη μια φορά φάνηκε να σβήνει τελείως.
 
Σε εκείνες τις δύσκολες ώρες, οι Αθηναίοι βρήκαν έναν ηγέτη στα μέτρα του Περικλή. Ο Θρασύβουλος, γιος του Λύκου, ήταν ένας από τους μετριοπαθείς πολιτικούς που ήθελαν να ανακαλέσουν τον Αλκιβιάδη στην Αθήνα για να σώσουν την πόλη και να κερδίσουν τον Πόλεμο. Όταν οι ολιγαρχικοί συνωμότες του 411 προσπάθησαν να επεκτείνουν το πραξικόπημά τους στη Σάμο, όπου ο Θρασύβουλος υπηρετούσε ως αρχηγός του αθηναϊκού στόλου, εκείνος οδήγησε τους δημοκράτες αντιστασιακούς στη νίκη. Υπό το μετριοπαθές καθεστώς που διαδέχθηκε τους Τετρακοσίους, αλλά και αργότερα, αφού πια η δημοκρατία αποκαταστάθηκε πλήρως, είχε μια λαμπρή παρουσία ως διοικητής των αθηναϊκών στόλων νικώντας στις σπουδαιότερες ναυμαχίες του Πολέμου. Ο Θρασύβουλος ήταν παιδί της δημοκρατίας του Περικλή και προϊόν της πολιτικής του παιδείας, είχε μαθητεύσει στην παράδοση του καθήκοντος και της αφοσίωσης στην Αθηναϊκή Ηγεμονία- σε αυτά τα ιδανικά παρέμεινε πιστός για όλη του τη ζωή.[3]
 
Μετά τη νίκη της Σπάρτης, οι επιλογές των Αθηναίων ήταν παρόμοιες με εκείνες των Γάλλων το 1940. Οι περισσότεροι Γάλλοι αποδέχθηκαν όσο ήταν δυνατόν την ήττα τους και τη γερμανική κατοχή και προσπάθησαν να συνεχίσουν τη ζωή τους όσο πιο φυσιολογικά γινόταν. Ορισμένοι επέλεξαν να συνεργαστούν με τους Γερμανούς είτε λόγω πεποιθήσεων, είτε επειδή αυτό θα τους παρείχε ασφάλεια και ευκαιρίες, είτε επειδή ήλπιζαν ότι θα βοηθούσαν τους συμπατριώτες τους καθιστώντας πιο ήπιες τις συνέπειες της κατοχής. Κάποιοι άλλοι Γάλλοι, πολύ λίγοι αριθμητικά, υπό την ηγεσία του Σαρλ Ντε Γκολ, αποφάσισαν αμέσως να παλέψουν για την απελευθέρωση, αναζητώντας στήριγμα και βοήθεια στη Μ. Βρετανία.
 
Ο Θρασύβουλος ήταν ο Αθηναίος Ντε Γκολ. Κατέφυγε στη Θήβα, η οποία παλιότερα ήταν εχθρός των Αθηναίων, αλλά τώρα είχε αποξενωθεί από τη Σπάρτη. Εκεί, διάφοροι φυγάδες Αθηναίοι, δημοκράτες και πατριώτες συσπειρώθηκαν γύρω του και σχημάτισαν έναν μικρό στρατό, τον οποίο εκείνος εγκατέστησε σε ένα ορεινό φρούριο στα βόρεια σύνορα της Αθήνας. Όταν αποδείχτηκε ότι οι δυνάμεις των Τριάκοντα δεν ήταν σε θέση να καταστείλουν τους επαναστάτες, οι περισσότεροι Αθηναίοι αναθάρρησαν και δραπέτευσαν από την πόλη για να συμμετάσχουν στην αντίσταση. Τελικά, ο Θρασύβουλος βρήκε τη δύναμη να βαδίσει κατά του Πειραιά, να τον καταλάβει και να νικήσει τον σπαρτιατικό στρατό ανακόπτοντας την προέλασή του. Οι Σπαρτιάτες προτίμησαν να εγκαταλείψουν την Αθήνα και το 403 ο Θρασύβουλος και οι άνδρες του αποκατέστησαν πλήρως τη δημοκρατία. Καθόλου παράξενο που οι Αθηναίοι τον τίμησαν όταν πέθανε θάβοντάς τον στο δημόσιο νεκροταφείο, κοντά στον τάφο του Περικλή.
 
Οργισμένοι με τις ωμότητες των Τριάκοντα, πολλοί πολίτες ήθελαν τη σύλληψη και την τιμωρία των ενόχων και των συνεργατών τους. Αυτό θα σήμαινε δίκες, εκτελέσεις και εξορίες. Η Αθήνα θα διαλυόταν από τους κομματικούς αγώνες και τους εμφύλιους σπαραγμούς που είχαν καταστρέψει τη δημοκρατία σε τόσες άλλες ελληνικές πόλεις. Αντ’ αυτού, ο Θρασύβουλος ενώθηκε με άλλους μετριοπαθείς προκειμένου να επιβάλει μια αμνηστία, η οποία προστάτεψε τους πάντες εκτός από ελάχιστους ε­γκληματίες του χειρίστου είδους. Η άρτι αποκατεστημένη δημοκρατία τήρησε πιστά μια μετριοπαθή και συγκρατημένη πολιτική, γεγονός που αργότερα απέσπασε τους θερμούς επαίνους του Αριστοτέλη: «Η αντίδραση των [Αθηναίων δημοκρατικών] απέναντι στα δεινά του παρελθόντος, τόσο στην ιδιωτική όσο και στη δημόσια σφαίρα, φαίνεται πως ήταν η πιο έξοχη πολιτική στάση που επέδειξε ποτέ ένας λαός». Όχι απλώς υποστήριξαν και τήρησαν την αμνηστία, αλλά έφτασαν στο σημείο με έρανο να συγκεντρώσουν χρήματα για να επιστρέφουν στη Σπάρτη το ποσόν που είχαν δανειστεί οι Τριάκοντα προ- κειμένου να πολεμήσουν τους δημοκρατικούς. «Γιατί πίστευαν ότι αυτός ήταν ο καλύτερος τρόπος για να αποκαταστήσουν την κοινωνική αρμονία. Σε άλλες πόλεις, όταν αναλαμβάνουν οι δημοκρατικοί την εξουσία, ούτε καν διανοούνται να ξοδέψουν τις δικές τους περιουσίες· αρπάζουν και αναδιανέμουν τη γη των αντιπάλων τους» (Αθηναίων Πολιτεία 40.2-3). Η μετριοπάθεια των δημοκρατικών του 403 ανταμείφθηκε με επιτυχή συμφιλίωση των τάξεων και των παρατάξεων, η οποία επέτρεψε στην αθηναϊκή δημοκρατία να ευημερήσει χωρίς εμφυλίους πολέμους ή πραξικοπήματα σχεδόν μέχρι τα τέλη του 4ου αιώνα.
 
Συνεπώς, το πνεύμα του Περικλή είχε θριαμβεύσει. Μισόν αιώνα μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας, οι μετριοπαθείς Αθηναίοι δημοκράτες εγκωμίαζαν τον ίδιο και τα επιτεύγματά του με τα πιο κολακευτικά λόγια: Ήταν ένας από τους σπουδαίους εκείνους άνδρες, όπως ο Σόλων, ο Κλεισθένης και ο Θεμιστοκλής, στους οποίους όφειλε η Αθήνα τη δημοκρατία και το μεγαλείο της. Ήταν αδιάφθορος, «έξοχος πολιτικός ηγέτης, άριστος ρήτορας, και είχε κοσμήσει την πόλη με τόσους ναούς, αναθήματα και κάθε είδους μνημεία, ώστε ακόμη και σήμερα όσοι έρχονται στην Αθήνα τη θεωρούν άξια να κυβερνήσει όχι μόνον τους Έλληνες, αλλά και ολόκληρο τον κόσμο» (Ισοκράτης, Υπέρ Αντιδόσεως 234).
 
Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα, θα μπορούσε κανείς να πιστέψει ότι αυτές οι ενθουσιώδεις επιδοκιμασίες του Περικλή και της αθηναϊκής δημοκρατίας είχαν κερδίσει τη μάχη. Οι ομολογίες πίστεως στις αρετές της δημοκρατίας είναι σήμερα πιο διαδεδομένες από ποτέ άλλοτε. Μερικοί φτάνουν στο σημείο να υποστηρίξουν ότι η προαιώνια διαμάχη μεταξύ της δημοκρατίας και των αντιπάλων της, η οποία ξεκίνησε στην αρχαία Αθήνα, έχει φτάσει στο τέλος της. Μια ματιά στις πηγές, όμως, θα οδηγούσε σε πιο νηφάλια συμπεράσματα.
 
Για περισσότερο από διακόσια χρόνια η δημοκρατία είχε πολλούς ισχυρούς εχθρούς και ελάχιστους φίλους. Σπουδαίοι διανοητές του αιώνα που διαδέχθηκε την εποχή του Περικλή καταδίκασαν τη δημοκρατία και χρησιμοποίησαν την Αθήνα ως απόδειξη για τα ολέθρια ελαττώματά της. Οι περισσότεροι αρχαίοι συγγραφείς απεικόνισαν τους ηγέτες της ως ιδιοτελείς δημαγωγούς οι οποίοι έβλαπταν το κοινό συμφέρον. Αποκάλεσαν τη δημοκρατία ασταθές πολίτευμα, θέατρο φθοροποιών αγώνων μεταξύ κομμάτων και παρατάξεων όπου η φτωχή πλειοψηφία ποδοπατούσε την πιο ευκατάστατη μειοψηφία αδιαφορώντας για τα δικαιώματα του ατόμου η εγγενής της αστάθεια οδηγούσε αναπόφευκτα σε εμφυλίους πολέμους και ως εκ τούτου στην αναρχία και την τυραννία. Ο Πλάτων επιτέθηκε ευθέως στον Περικλή και κα- τέκρινε τους Αθηναίους που επαινούσαν τους δημοκράτες πολιτικούς:
 
Ο λαός λέει ότι εκείνοι έκαναν σπουδαία την πόλη και δεν βλέπει ότι αυτή εξωτερικά είναι διογκωμένη και από μέσα την κατατρώει ύπουλη αρρώστια εξαιτίας των προηγούμενων ηγετών της· γιατί εκείνοι γέμισαν την πόλη με λιμάνια και ναυστάθμους και φρούρια και φόρους και κάθε είδους ανοησίες, και δεν έχουν αφήσει χώρο για το μέτρο και τη δικαιοσύνη. Και όταν ξεσπάσει η κρίση της αρρώστιας, ο λαός θα κατηγορεί τους τότε συμβούλους του και θα επικροτεί τον Θεμιστοκλή και τον Κίμωνα και τον Περικλή, οι οποίοι είναι οι πραγματικοί υπεύθυνοι για τις συμφορές του. (Γοργίας 518e-519a)
 
Αυτή η εχθρική απεικόνιση έμεινε χωρίς αντίπαλο μέχρι τον 1 8ο αιώνα και κυριάρχησε στη δυτική σκέψη. Ηγεμόνες και συγγραφείς από την Αναγέννηση έως και την εποχή του Διαφωτισμού συμμερίστηκαν την κριτική του Πλάτωνα, επειδή αυτή εξυπηρετούσε απόλυτα τα συμφέροντά τους. Βασιλείς, ευγενείς και συντηρητικοί υποστηρικτές της ιεραρχίας έτρεμαν τις συνέπειες που θα είχε η ανάθεση της εξουσίας στον «όχλο». Συγγραφείς και καλλιτέχνες φοβούνταν την υποβάθμιση του πολιτισμού σε ένα καθεστώς όπου εξουσιάζει ο μέσος άνθρωπος· θρησκευτικοί ηγέτες προέβλεψαν ότι η εξουσία της Εκκλησίας θα ήταν ασυμβίβαστη με μια κυβέρνηση του λαού - όλες οι ισχυρές δυνάμεις και οι θεσμοί της βασιλικής και αριστοκρατικής Ευρώπης ήταν αντίθετοι στην ιδέα της δημοκρατίας και δέχονταν πρόθυμα την άποψη ότι η Αθήνα του Περικλή υπήρξε μια πανωλεθρία.
 
Στις έντονες συζητήσεις που χαρακτήρισαν την εποχή του Διαφωτισμού και διαπότισαν τη Γαλλική Επανάσταση, η περίπτωση της Ελλάδας χρησιμοποιήθηκε συχνά ως αφοπλιστικό επιχείρημα κατά των υπερασπιστών της δημοκρατίας. Τόσο ισχυρή και διαδεδομένη ήταν αυτή η άποψη, ώστε ακόμη και άνθρωποι οι οποίοι θεμελίωσαν την πιο επιτυχημένη και σταθερή δημοκρατία του κόσμου τη θεωρούσαν δεδομένη στις συζητήσεις τους για το αμερικανικό Σύνταγμα. Ο Αλεξάντερ Χάμιλτον[4] έφερε ως παράδειγμα τη σταδιοδρομία του Περικλή για να δείξει πόσο εύκολο είναι να καταχραστεί την εξουσία ένας δημοφιλής ηγέτης σε μια καθαρόαιμη δημοκρατία:
 
Άνθρωποι αυτού του είδους, ασχέτως αν ήταν ευνοούμενοι του βασιλέως ή του ναού, καταχράστηκαν πολλές φορές την εμπιστοσύνη προς το πρόσωπό τους· και χρησιμοποιώντας ως άλλοθι το συμφέρον του λαού, δεν δίστασαν να θυσιάσουν την ηρεμία του έθνους για το προσωπικό τους συμφέρον ή την προσωπική τους ευχαρίστηση.
 
Ο περίφημος Περικλής, ενδίδοντας στη μνησικακία μιας πόρνης [της Ασπασίας] και θυσιάζοντας πολύ αίμα και μεγάλο μέρος από τις περιουσίες των συμπολιτών του, επιτέθηκε στην πόλη των Σαμνίων [sic], την υπέταξε και την κατέστρεψε ... Ο ίδιος άνθρωπος, ωθούμενος από προσωπικά κίνητρα, υπήρξε ο ηθικός αυτουργός του περίφημου όσο και ολέθριου πολέμου, ο οποίος αναφέρεται στα χρονικά των Ελλήνων με το όνομα Πελοποννησιακός Πόλεμος· ο πόλεμος αυτός ... έληξε με την καταστροφή της αθηναϊκής πολιτείας.[5]
 
Ακόμη και ο Τζέιμς Μάντισον απηχεί την κρίση του Πλάτωνα για την αρχαία Αθήνα: «Τέτοιες δημοκρατίες ανέκαθεν ήταν εστίες αναταραχών και συγκρούσεων ποτέ δεν συμβιβάζονταν με την προσωπική ασφάλεια και το δικαίωμα στην ιδιοκτησία- και εν γένει ο βίος τους υπήρξε τόσο βραχύς όσο βίαιος ήταν και ο θάνατός τους»[6]
 
Όσον αφορά την Αθήνα του Περικλή, τα πράγματα, όπως είδαμε, ήταν πολύ διαφορετικά. Η επίθεση του Πλάτωνα ενάντια στη φύση αυτής της δημοκρατίας είναι γελοία. Ο αθηναϊκός λαός δεν επέτρεπε στους ηγέτες του να σφετεριστούν την εξουσία. Ήταν ανά πάσα στιγμή έτοιμος να καθαιρέσει και να τιμωρήσει ακόμη και τους πιο ισχυρούς άνδρες, όπως έμελλε να διαπιστώσει με λύπη του ο Περικλής, και αντιστεκόταν με σθένος τόσο στις εξωτερικές όσο και τις εσωτερικές απειλές κατά της δημοκρατίας του. Παρά τη φρίκη του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο οποίος διήρκεσε σχεδόν τρεις δεκαετίες, τη στρατιωτική ήττα, τη σπαρτιατική κατοχή και ένα ολιγαρχικό πραξικόπημα, ο λαός της Αθήνας επέδειξε τον συνδυασμό αφοσίωσης και αυτοσυγκράτησης που είναι αναγκαίος για την επιβίωση μιας λαοπρόβλητης κυβέρνησης και τη ζωή σε μιαν αξιοπρεπή κοινωνία.
 
Αυτή η αυτοσυγκράτηση είναι ακόμη πιο αξιοσημείωτη αν λάβουμε υπόψη μας πόσο απλό θα ήταν για την πλειονότητα των Αθηναίων να κατακλέψουν τους πλούσιους και να εκδικηθούν τους εχθρούς τους. Προφανώς είχαν αποδεχθεί το δημοκρατικό όραμα και η εμπειρία τους είχε αποδείξει τη δύναμή του. Δεν έβλεπαν τα ήθη και τους νόμους που διείπαν την Αθήνα ως μια συνωμοσία των πλουσίων κι ευκατάστατων για να εξουσιάζουν και να εκμεταλλεύονται τις μάζες. Αντιθέτως, θεωρούσαν ότι ο σεβασμός προς τους νόμους και η υπακοή σε αυτούς ήταν η ασφαλέστερη προστασία των αδυνάτων και των φτωχών από τους πλούσιους και τους ισχυρούς, και ότι μια λαοπρόβλητη κυβέρνηση, το μόνο είδος κυβέρνησης που θα μπορούσε να εξασφαλίσει ελευθερία, αξιοπρέπεια και αυτοσεβασμό στον απλό άνθρωπο, προϋπέθετε την τήρηση των νόμων. Η ασέβεια προς τους νόμους, πίστευαν, ήταν γνώρισμα της τυραννίας: «Σε μια δημοκρατία οι νόμοι είναι αυτοί που προστατεύουν τη ζωή του πολίτη και το πολίτευμα της πόλης, ενώ τους τυράννους και τους ολιγαρχικούς τους προστατεύουν η καχυποψία τους και οι ένοπλες φρουρές τους» (Αισχίνης, Κατά Τιμάρχου 4-5). Το 403, λίγο μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας, ένας ρήτορας περιέγραψε θαυμάσια την αφοσίωση των Αθηναίων προς τους νόμους σε έναν επιτάφιο λόγο ο οποίος θυμίζει τον Επιτάφιο που είχε εκφωνήσει ο Περικλής μια γενιά νωρίτερα. Οι παλιότεροι Αθηναίοι, είπε, ήταν οι πρώτοι που καθιέρωσαν τη δημοκρατία, πιστεύοντας ότι η ελευθερία όλων των πολιτών είναι η σπουδαιότερη πηγή αρμονίας· χάρη στις κοινές ελπίδες που πήγαζαν από τους κοινούς κινδύνους πολιτεύονταν με ελεύθερο φρόνημα. Χρησιμοποιούσαν τους νόμους για να τιμούν τους καλούς και να τιμωρούν τους κακούς, γιατί πίστευαν ότι μόνον τα θηρία επικρατούν διά της βίας, ενώ οι άνθρωποι πρέπει να απονέμουν δικαιοσύνη με τους νόμους, να πείθουν με τη λογική και να υπηρετούν αυτά τα δύο αποδεχόμενοι την εξουσία του νόμου και την καθοδήγηση της λογικής. (Λυσίας, Επιτάφιος 17-19)
 
Τον 19ο αιώνα, όταν η σύγχρονη δημοκρατία είχε αρχίσει να εδραιώνεται στις Ηνωμένες Πολιτείες και στη Μ. Βρετανία, η αντιμετώπιση της αθηναϊκής δημοκρατίας έγινε πιο θετική. Οι Βρετανοί οπαδοί της δημοκρατίας ανακάλυψαν εκ νέου κι εξύμνησαν το πολίτευμα της Αθήνας του Περικλή και τον δημοκρατικό τρόπο ζωής της. Η έκδοση του σπουδαίου δωδεκάτομου έργου του George Grote, Ιστορία της Ελλάδας, η οποία έγινε στο διάστημα μεταξύ 1846 και 1 856, άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόταν ο κόσμος την Αθήνα του Περικλή. Καθώς η Βρετανία κατευθυνόταν σε μια πληρέστερη μορφή δημοκρατίας, η Αθήνα του Περικλή, όπως την ερμήνευε ο Grote, φαινόταν να αναδεικνύεται σε ολοένα και μεγαλύτερη πηγή έμπνευσης. Οι μορφωμένοι Άγγλοι και Αγγλίδες μεγάλωναν μελετώντας και θαυμάζοντας τους Αθηναίους του 5ου αιώνα.
 
Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, στα λονδρέζικα λεωφορεία υπήρχαν αφίσες με αποσπάσματα από τον Επιτάφιο του Περικλή. Οι άνθρωποι που τα επέλεξαν πίστευαν ότι τα λόγια με τα οποία ο Περικλής καλούσε τους Αθηναίους να αντισταθούν στους Σπαρτιάτες είχαν νόημα για τους πολίτες μιας σύγχρονης, φιλελεύθερης δημοκρατίας που πολεμούσε ενάντια σε μια μιλιταριστική μονοκρατορία. Σκέφτονταν ότι το κάλεσμα που απηύθυνε σε κάθε Αθηναίο, προτρέποντάς τον να κάνει τις αναγκαίες θυσίες για την κοινότητα, θα είχε αντίκρισμα στον βρετανικό λαό και ήλπιζαν ότι οι αξίες της ισότητας, της υπακοής προς τους νόμους, της ελευθερίας του λόγου, της συμμετοχής στα κοινά και της αγάπης για το αγαθό, το ωραίο, τη δύναμη και τη δόξα θα συγκινούσαν τον απλό πολίτη.[7]
 
Το 1915, ένας διακεκριμένος Βρετανός κλασικιστής δεν δίστασε να δηλώσει:
 
Οι ελληνικές ιδέες και η ελληνική έμπνευση μπορούν να μας βοηθήσουν σήμερα όχι απλώς να αντιμετωπίσουμε τα τρέχοντα καθήκοντά μας, αλλά και να βαθύνουμε και να διευρύνουμε το νόημα της δημοκρατίας και των δικαιωμάτων του πολίτη, της ελευθερίας και του νόμου, κάτι που θα λέγαμε ότι αποτελεί το ύψιστο πολιτικό καθήκον της ανθρωπότητας για τη νέα ιστορική περίοδο στην οποία εισήλθαμε αιφνιδίως.[8]
 
Σε γενικές γραμμές, η φήμη της δημοκρατικής Αθή­νας έχει βελτιωθεί από τότε, αλλά η σύγχρονη δημοκρατία αυτή καθεαυτήν έχει δεχτεί σοβαρές απειλές από ένοπλες επιθέσεις και ιδεολογικούς πολέμους. Η Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του 1930, καθώς και η άνοδος του φασισμού και των ναζί που τη διαδέχθηκε, έδειχναν να ειρωνεύονται τις προσδοκίες του 19ου αιώνα, σύμφωνα με τις οποίες η δημοκρατία θα θριάμβευε τελικά ως αποτέλεσμα μιας φυσικής εξελικτικής πορείας προς την επικράτηση του ορθού λόγου, την ευημερία και την αυτονομία. Για κάποιο χρονικό διάστημα θα πίστευε κανείς ότι οι δημοκρατικές κυβερνήσεις μπορεί να εξαφανίζονταν από τα περισσότερα μέρη του κόσμου παραχωρώντας τη θέση τους σε τυραννίες, οι οποίες θα είχαν γίνει πιο άγριες και αποτελεσματικές από κάθε άλλη φορά χάρη στα προϊόντα της σύγχρονης τεχνολογίας.
 
Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος κατέστρεψε μια μορφή τυραννίας, όμως μια άλλη, καινούργια τυραννία κυριάρχησε σε ένα μεγάλο τμήμα του πλανήτη. Οι δυτικές δημοκρατίες αντιμετώπισαν τη νέα πρόκληση· όμως η τραγική ειρωνεία είναι ότι πολλοί δυτικοί διανοούμενοι συνέχισαν την επίθεση κατά της δημοκρατίας που είχε αρχίσει ο Πλάτων, παρότι η κριτική τους γινόταν τώρα από διαφορετική οπτική γωνία. Ο Πλάτων και οι πρώτοι σύγχρονοι οπαδοί της μοναρχίας και της αριστοκρατίας που ακολούθησαν το παράδειγμά του κατηγορούσαν τη δημοκρατία του Περικλή για την υπερβολική έμφαση που έδινε στην ισότητα. Αντιθέτως, όσοι αντιμετωπίζουν κριτικά τον 20ό αιώνα παραπονέθηκαν έντονα για τις ανισότητές της, και ιδίως για την άνιση κατανομή του πλούτου, αναπόφευκτη σε μια ελεύθερη κοινωνία, απαιτώντας όχι ισότητα ευκαιριών για όλους τους πολίτες, αλλά ισότητα αποτελεσμάτων. Οι μαρξιστές, τόσο στον κομμουνιστικό όσο και στον μετακομμουνιστικό κόσμο, χλεύασαν την «αστική δημοκρατία», ισχυριζόμενοι ότι στην πραγματικότητα δεν ήταν παρά μια μορφή καταπίεσης και εκμετάλλευσης. Οι σχετικιστές υποστήριξαν πως η δημοκρατία μπορεί να ήταν καλή για τις χώρες όπου ήδη είχε προλάβει να ριζώσει, αλλά ουσιαστικά επρόκειτο για ένα δυτικό φαινόμενο, ακατάλληλο για άλλα μέρη του κόσμου. Ώσπου να σημειωθούν οι εξεγέρσεις που ξέσπασαν στον κομμουνιστικό κόσμο το 1989, πολλοί δυτικοί διανοούμενοι δικαιολογούσαν ή ακόμη κι εγκωμίαζαν καθεστώτα τα οποία είχαν προδώσει τις πολιτικές ελευθερίες και τη δημοκρατία στο όνομα της οικονομικής ισότητας.
 
Η πολιτική ισότητα ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος της αθηναϊκής δημοκρατίας, όμως η οικονομική ισότητα, όπως είδαμε, δεν αποτελούσε μέρος του δημοκρατικού προγράμματος ούτε στην εποχή του Περικλή ούτε μετά από αυτήν. Στις αρχές του 6ου αιώνα, οι Αθηναίοι αγρότες απαίτησαν ανακατανομή της γης και ισομοιρία (ίση μοιρασιά) της αττικής γης, όμως το αίτημά τους δεν εκπληρώθηκε ούτε ανατέθηκε ποτέ. Η εμπειρία από τις κοινωνικές επαναστάσεις σε άλλες πόλεις, όπου οι παραβιάσεις του δικαιώματος της ιδιοκτησίας είχαν προκαλέσει εμφύλιους πολέμους, αναρχία, τυραννία και φτώ­χεια, απέδειξε ότι η ισονομία, και όχι η ισότητα των αγα­θών, ήταν το μόνο είδος αρχής που συμβιβαζόταν με την ευημερία, την ελευθερία και την ασφάλεια. Για τους Αθηναίους, επομένως, η κοινωνική δικαιοσύνη δεν σήμαινε οικονομική ισοπέδωση. Ο Αθηναίος δημοκράτης απαιτούσε ισότητα ευκαιριών, «μια σταδιοδρομία ανάλογη των προσόντων του καθενός». Όμως πίστευε, επίσης, ότι η πείρα και η ανώτερη ικανότητα πρέπει να επιβραβεύονται. Παρά τις καταστροφές και τους πειρασμούς, στα πλούτη και στη φτώχεια, οι Αθηναίοι έμειναν πιστοί σε αυτές τις αρχές.
 
Και οι αρχαίοι και οι σύγχρονοι επικριτές της δημοκρατίας συμμερίζονται μια βασική θέση. Και οι μεν και οι δε δυσπιστούν απέναντι στον μέσο άνθρωπο και παραβλέπουν την αυτονομία του αναζητώντας έναν υψηλότερο στόχο: μια ουτοπική ιδέα δικαιοσύνης. Κατά τον Πλάτωνα, αυτή ισοδυναμούσε με την εξουσία μιας μικρής ομάδας φιλοσόφων, οι οποίοι θα κυβερνούσαν υπό το φως κάποιας θεϊκής, απαρασάλευτης γνώσης. Κατά τη μαρξιστική θεωρία, η ιδέα αυτή ισοδυναμούσε με μια ουτοπία ισότητας και απόλυτης ελευθερίας, απαλλαγμένη από τις έννοιες της εκμετάλλευσης και της αλλοτρίωσης. Στην εκκοσμικευμένη εκδοχή της, κατέληξε να σημαίνει ότι η εξουσία του «προλεταριάτου» -στην πραγματικότητα, μια μικρή, δικτατορικού χαρακτήρα «δημοκρατική εμπροσθοφυλακή» με ηγέτες όπως ο Λένιν, ο Μάο και ο Κάστρο - θα κυβερνούσε ουτοπίες όπως η Σοβιετική Ένωση, η Κομμουνιστική Κίνα και η Κούβα. Αμφότερες οι κριτικές της δημοκρατίας συμμερίζονται την άποψη ότι η ατομική ελευθερία και η αυτονομία είναι δευτερεύουσες σε σχέση με την οικοδόμηση μιας πραγματικά δίκαιης κοινωνίας, και ότι υπάρχει μια ολιγάριθμη τάξη ανθρώπων που έχουν το προνόμιο να γνωρίζουν ποιο είναι το σωστό και πώς πρέπει να επιτευχθεί.
 
Οι περισσότεροι συνήγοροι της δημοκρατίας πιστεύουν πως δεν υπάρχει καμιά ελίτ που να έχει αποκλειστική πρόσβαση στη γνώση της πολιτικής τέχνης ή της πολιτικής επιστήμης. Ισχυρίζονται ότι για να υπάρξει σωστή διακυβέρνηση και δίκαιη κοινωνία χρειάζεται η συμμετοχή όλων των πολιτών. Τα συστατικά στοιχεία της δημοκρατίας - η ελευθερία του ατόμου, η ισονομία, η ισότητα ευκαιριών, το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέ- γεσθαι - δεν αποτελούν μέσα για την επίτευξη ενός ανώτερου σκοπού, ενώ αντιθέτως το αυτόνομο δημοκρατικό σύστημα αποτελεί αυτοσκοπό. Η αξιοπρέπεια και η προκοπή του ανθρώπου προϋποθέτουν ένα λογικό επίπεδο ευημερίας και την καλλιέργεια των αρετών που απαιτούνται για μια ελεύθερη και αυτόνομη ζωή. Συνεπώς, πρωτεύουσα σημασία έχει η πολιτική και όχι η οικονομία. Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις σύμφωνα με τις οποίες κανένα άλλο σύστημα δεν αποφέρει τόση ευημερία όση η δημοκρατία και η ελεύθερη οικονομία. Κανένα πολιτικό σύστημα δεν μπορεί να εγγυηθεί την ευημερία, αλλά ένα δημοκρατικό σύστημα μπορεί τουλάχιστον να καλύψει ως έναν βαθμό τις απαιτούμενες ανάγκες.
 
Η ιστορία των Αθηναίων της εποχής του Περικλή δείχνει ότι η γέννηση και η επιβίωση της δημοκρατίας απαιτούν ηγεσία πρώτου μεγέθους. Όταν τέθηκαν σε δοκιμασία, οι Αθηναίοι επέδειξαν την απαιτούμενη αφοσίωση, σοφία και σύνεση κυρίως επειδή είχαν εμπνευστεί από το δημοκρατικό όραμα του Περικλή και το πρότυπο που τόσο αποτελεσματικά τους είχε υποβάλει. Επρόκειτο για ένα όραμα που εξύψωνε το άτομο εντός της πολιτικής κοινότητας· έθετε όρια στο πεδίο δράσης και στην εξουσία της πολιτείας, αφήνοντας περιθώριο στην ατομική ελευθερία, την ιδιωτικότητα και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, σημαντικό μέρος της οποίας αποτελούν αυτές οι αξίες. Απέρριπτε την αρχή της ισοπέδωσης που ακολουθούσαν τόσο η Σπάρτη όσο και ο σύγχρονος σοσιαλισμός, καταστρατηγώντας αυτά τα δικαιώματα. Επιβραβεύοντας τους άξιους, ενθάρρυνε τα ατομικά επιτεύγματα και τις ατομικές διακρίσεις που κάνουν ευχάριστη τη ζωή και αναβαθμίζουν το επίπεδό της για όλους. Κυρίως, όμως, ο Περικλής έπεισε τους Αθηναίους πως οι ατομικές τους ανάγκες, και οι υλικές και οι πνευματικές, απαιτούσαν μια κοινότητα σαν κι αυτή στην οποία είχε εξελιχθεί η Αθήνα. Συνεπώς, ήταν πρόθυμοι να αψηφήσουν τον κίνδυνο για να την υπερασπιστούν, να κάνουν θυσίες για χάρη της και να συγκρατήσουν τα πάθη τους και τις επιθυμίες τους για να τη διατηρήσουν.
 
Οι νεότευκτες αναδυόμενες δημοκρατίες του καιρού μας είναι πολύ εύθραυστες και όλες αντιμετωπίζουν σοβαρές προκλήσεις. Λίγες είναι εκείνες που έχουν τη δυνατότητα να βασιστούν σε μια ισχυρή δημοκρατική παράδοση, και σε όλες υφίστανται οικονομικές συνθήκες οι οποίες θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν από κακές έως άθλιες. Πολλές από αυτές έρχονται τώρα αντιμέτωπες με εθνικές διαφορές, οι οποίες είχαν καταπιεστεί για πο­λύ καιρό και απειλούν να καταστρέψουν την απαιτούμενη ενότητα και αρμονία. Στο μεταξύ, η εικόνα και το παράδειγμα των πλούσιων, ελεύθερων εθνών του κόσμου, έτσι όπως μεταφέρονται στον λαό τους από τη σύγχρονη τεχνολογία, έχουν οδηγήσει τις υλικές προσδοκίες σε δυσθεώρητα ύψη. Αν τα προσφάτως απελευθερωμένα έθνη αντιμετωπίζουν τη δημοκρατία κυρίως ως έναν σύντομο δρόμο προς την υλική ευημερία και τη δίκαιη κατανομή του πλούτου, θα απογοητευθούν οικτρά και η δημοκρατία θα αποτύχει. Για να επιτύχει, χρειάζονται ένα όραμα για το μέλλον τους που θα είναι αρκετά ισχυρό, ώστε να τα στηρίζει και στις καλές και στις δύσκολες στιγμές, και να δικαιολογεί τις πολλές και μεγάλες θυσίες που απαιτούνται από αυτά. Οφείλουν να δουν ότι από όλα τα πολιτεύματα μόνον η δημοκρατία είναι αυτή που σέβεται την αξιοπρέπεια και την αυτονομία του ατόμου και να αντιληφθούν πως η επιβίωσή της απαιτεί από τον καθένα να θεωρεί την προσωπική του ευημερία αλληλένδετη με την ευημερία της κοινότητας.
 
Θα είναι πολύ δύσκολο να ριζώσει αυτή η καινούργια πίστη σε κοινωνίες που έχουν μάθει να αντιμετωπίζουν με κυνισμό τη χρήση του ιδεαλισμού στη σφαίρα της πολιτικής. Συνεπώς, οι νέες αυτές δημοκρατίες χρειάζονται ηγέτες σαν τον Περικλή, ηγέτες που γνωρίζουν ότι ο στόχος και η φύση της αληθινής δημοκρατίας είναι να οδηγεί τους πολίτες της στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο και ότι η εξόντωση του καλύτερου για να μην τον φθονεί ο χειρότερος είναι γνώρισμα της τυραννίας. Χρειάζονται ηγέτες οι οποίοι αντιλαμβάνονται ότι η ελευθερία του ατόμου, η αυτονομία και η ισονομία είναι αξίες εξαιρετικά πολύτιμες αυτές καθεαυτές. Και κυρίως χρειάζονται ηγέτες που έχουν το χάρισμα να πείθουν τους ανυπόμονους πολίτες ότι αυτοί οι πολιτικοί θεσμοί αποτελούν το πρώτο, απαραίτητο βήμα προς ένα δίκαιο καθεστώς και μια ζωή καλή για όλους.
 
Δεν είναι εύκολο να βρεθούν τέτοια οράματα και τέτοιοι ηγέτες στην εποχή μας. Ο κόσμος είδε έκπληκτος τους αδύναμους βλαστούς της δημοκρατίας να προσπαθούν να φυτρώσουν στο σκληρό έδαφος της καταπίεσης. Όσοι θα ήθελαν να τους βοηθήσουν να αναπτυχθούν και να μεγαλώσουν, το καλύτερο που έχουν να κάνουν ι αναζητήσουν έμπνευση και καθοδήγηση στην ιστορία του Περικλή και της πόλης του, της Αθήνας, όπου, μι κι έναν καιρό, παρά τις μύριες αντιξοότητες, η δημοκρατία κατόρθωσε να θριαμβεύσει.
--------------------------
[1] Αυτά τα λόγια ειπώθηκαν από τον Adolph Berle για τον Φραν- κλίνο Ρούζβελτ λίγο μετά τον θάνατο του προέδρου. Η ομιλία του περιέχεται στον τόμο Adolph A. Berle, Navigating the Rapids, εκδ. Beatrice Bishop Berle και Travis Beal Jacobs (Νέα Υόρκη 1973), σ. 535. To χωρίο παραθέτει ο William Ε. Leuchtenburg στο In the Shadow of FDR (Ithaca 1983), σ. viii-ix. 
[2] Βλ. D. Kagan, The Outbreak of the Peloponnesian War (Ithaca 1969, σ. 149-151, 175-177). 
[3] W. Schwann, «Thrasybulos», Kroll, Realenzyklopaedie der klassischen Altertumswissenschaft, εκδ. A. Pauly, G. Wissowa και W. Kroll, σ. 568-574. 
[4] Χάμιλτον Αλεξάντερ(ΐ755/1757-1804): Αμερικανός πολιτικός, δημοσιογράφος και νομικός, οργανωτής του δημοσιονομικού συ­στήματος των ΗΠΑ. (Σ.τ.Μ.) 
[5] Federalist, Αριθμός 6, σ. 109. 
[6] Federalist, Αριθμός 10, σ. 133. 
[7] Αυτή η παράγραφος παραφράζει τις παρατηρήσεις του Frank Μ. Turner, The Greek Heritage in Victorian Britain (Νιου Χέιβεν 1981), σ. 187. 
[8] Alfred E. Zimmern, «The Greek Commonwealth: Politics and Economics», στον τόμο Fifth-Century Athens (Οξφόρδη 1915), σ. 5 (παρατίθεται από τον Turner, σ. 188).

Η μοναδική απόδειξη ζωής είναι η ωρίμανση

Σχετική εικόναΑν τοποθετήσετε μια πέτρα κάτω από ένα μικροσκόπιο και την παρατηρήσετε προσεκτικά, θα δείτε ότι ποτέ δεν αλλάζει. Αλλά, αν τοποθετήσετε ένα κοράλλι κάτω απ’ το ίδιο μικροσκόπιο, θα διαπιστώσετε ότι μεγαλώνει κι αλλάζει.
 
Συμπέρασμα: το κοράλλι είναι ζωντανό, η πέτρα είναι νεκρή.  
 
Πώς θα ξεχωρίσετε ένα ζωντανό λουλούδι από ένα νεκρό;
 
Ζωντανό θα είναι αυτό που ωριμάζει κα μεγαλώνει.
 
Η μοναδική απόδειξη ζωής είναι η ωρίμανση!
 
Το ίδιο ισχύει και στον ψυχολογικό κόσμο. Αν ωριμάζετε, είστε ζωντανοί. Αν δεν ωριμάζετε, είναι πολύ πιθανόν να είστε νεκροί.
 
Μπορεί να έχετε ως κινητήρια δύναμη περισσότερο την επιθυμία να ωριμάσετε παρά την ανάγκη να διορθώσετε τα ελαττώματά σας.
 
Αν δέχεστε ότι μπορείτε πάντα να ωριμάζετε, να βελτιώνεστε, να γίνεστε όλο και μεγαλύτεροι, τότε αυτό είναι αρκετό.
 
Όταν αποφασίσετε ν’ ακινητοποιηθείτε ή να νιώσετε επώδυνα συναισθήματα, έχετε αποφασίσει να μην ωριμάσετε.
 
Η κινητήρια δύναμη ωρίμανσης σημαίνει μάλλον να χρησιμοποιείτε την ενέργεια της ζωής για μεγαλύτερη ευτυχία παρά να πρέπει να βελτιώνεστε επειδή αμαρτήσατε ή επειδή είστε ελλιπείς.
 
Αποκορύφωμα της επιλογής της ωρίμανσης, ως κινητήριας δύναμης, είναι η προσωπική κυριαρχία σε κάθε τωρινή στιγμή της ζωής σας.
 
Κι αυτή η κυριαρχία σημαίνει να είστε εσείς που θ’ αποφασίζετε για τη μοίρα σας· δεν είστε απλά κάποιος που τα βγάζει πέρα, αγωνίζεται ή προσαρμόζεται στον κόσμο.
 
Αντί γι’ αυτό, διαλέξτε ποιος θα είναι για σας ο κόσμος.
 
Ο Τζωρτζ Μπέρναρντ Σω το διατυπώνει αυτό στο έργο του «Το επάγγελμα της κ. Γουώρρεν»:
«Οι άνθρωποι πάντα κατηγορούν τις συνθήκες ζωής τους γι’ αυτό που οι ίδιοι είναι. Δεν πιστεύω στις περιστάσεις και τις συνθήκες. Οι άνθρωποι που πετυχαίνουν σ’ αυτό τον κόσμο είναι αυτοί που προχωρούν, διαλέγουν τις συνθήκες και τις περιστάσεις που θέλουν κι όταν δεν τις βρίσκουν τις δημιουργούν».
 
Όμως να θυμάστε, η αλλαγή του τρόπου που σκέφτεστε, νιώθετε ή ζείτε είναι πιθανή, αλλά ποτέ εύκολη.
 
Αν στ’ αλήθεια θέλετε να ζείτε ολοκληρωμένα και να ελέγχετε τις προσωπικές σας επιλογές, αν στ’ αλήθεια θέλετε να φτάσετε στην ευτυχία της τωρινής στιγμής, θα πρέπει να είστε το ίδιο αυστηρά προσηλωμένοι και στην προσπάθεια να αποβάλετε τον ηττοπαθή τρόπο σκέψης και στην εκμάθηση οποιουδήποτε δύσκολου εγχειρήματος.

Τα μεγαλύτερα μαθήματα στη ζωή τα έφερε η απώλεια

Αποτέλεσμα εικόνας για ερεβοκτονος Μη Φοβάσαι να ΦέρεσαιΤα μεγαλύτερα μαθήματα στη ζωή αυτή, μπορώ να πω με σιγουριά πως τα έφερε η απώλεια. Αυτή που σου χτύπησε την πόρτα ένα πρωί και σου άλλαξε τη ζωή που έζησες μέχρι εκείνη τη στιγμή. Σου άφησε αγαπημένα σου πρόσωπα πίσω στη μέρα που πέρασε κι έντυσε την ψυχή και το κορμί σου με εκείνο το μαύρο χρώμα που τόσο μίσησες στη συνέχεια.

Κι αλήθεια αναρωτήθηκα πολλές φορές στην πορεία, αν το αναπάντεχο και το ξαφνικό πονά περισσότερο από το αναμενόμενο. Αν ο θάνατος που έρχεται με μια ανίατη ασθένεια κι ο χρόνος μετρά αντίστροφα πονά λιγότερο. Γιατί λες έχω ακόμα ένα περιθώριο χρόνου. Η απάντηση θα είναι πάντα αρνητική. Αναμενόμενο ή αναπάντεχο, το μαχαίρι θα πονά πάντα το ίδιο μέσα μας. Η απουσία που ο χρόνος θα φέρει θα ματώνει το ίδιο την καρδιά μας.

Με κάθε άνθρωπο που αφήνει μια άδεια καρέκλα γύρω μας, αποχαιρετάμε κι ένα κομμάτι του εαυτού μας. Ένα κομμάτι που δεν θα λάμψει ποτέ ξανά χωρίς αυτούς. Και κάθε που θα βλέπουμε εκείνα τα μέρη που πηγαίναμε μαζί και θα βρέχει αναμνήσεις, η καρδιά μας θα πονά ακόμα περισσότερο. Ο χρόνος θα είναι πότε σύμμαχος και πότε εχθρός. Θα μας ταξιδεύει σε ένα ένδοξο παρελθόν και ένα αβέβαιο μέλλον.

Κι άνθρωποι γύρω μας αμήχανα θα ανοίγουν την καρδιά τους και θα μοιράζονται δικές τους απώλειες νομίζοντας πως αυτό θα απαλαίνει τον πόνο. Σαν να σου λένε “Ξέρω• κράτα γερά”. Γνωστοί θα γίνουν φίλοι και φίλοι θα γίνουν ξένοι σε αυτό το δύσκολο δρόμο. Θα φανούν αυτοί που πραγματικά αξίζουν να έχεις δίπλα σου. Γιατί μεγαλύτερη δοκιμασία από αυτή δεν υπάρχει. Αυτή που δυστυχώς δεν σε αφήνει ποτέ ξανά τον ίδιο και σε αναγκάζει να αρχίσεις και πάλι απ’ την αρχή.

Πολλές φορές έχουμε τη ψευδαίσθηση πως ετούτη η ζωή είναι αιώνια. Πως όταν ήμαστε ευτυχισμένοι, γινόμαστε άτρωτοι, αιώνιοι. Μα αλήθεια μια χούφτα στιγμές είναι αυτή η ζωή. Είναι μια μέρα λιακάδας με εκείνους που τόσο αγαπήσαμε στη μνήμη του μυαλού μας. Είναι αλήθεια όλες εκείνες οι μικρές στιγμές που πέρασαν και θεωρούσαμε δεδομένες.

Κι αυτό γιατί η άγνοια, μας κάνει να νομίζουμε πως τα αναπάντεχα συμβαίνουν πάντα στους άλλους, μα ποτέ στη δικιά μας πόρτα. Ποτέ στους ανθρώπους που αγαπάμε. Πάντα στους άλλους, ποτέ σε εμάς. Μα αλήθεια όλοι μας ήμαστε οι ίδιες σταγόνες σε ένα απέραντο ωκεανό. Σαν ξανασμίξουμε δεν έχουμε καμία διαφορά. Ούτε διακρίσεις υπάρχουν σε φτώχεια και πλούτη. Γιατί τον θάνατο κανένα άψυχο υλικό δεν τον εξαγόρασε και κανένα χαρτονόμισμα. Όσο μεγαλεπήβολα κι αν είναι τα κάστρα, θα βρίσκει πάντα τον τρόπο να τα διαπερνά. Άλλοτε αθόρυβα κι άλλοτε άτσαλα.

Γι’ αυτό σας λέω. Μια χούφτα στιγμές η ζωή μας. Το τώρα θα είναι πάντα το μέλλον που περιμένουμε. Καμία αναβολή δεν σηκώνει. Τίποτα δεν είναι δεδομένο σε αυτή τη ζωή. Γιατί δυστυχώς σε μια μονάχα μέρα μπορεί να χάσουμε όλη τη ζωή που γνωρίζαμε. Αυτήν που νομίζαμε πως θα κρατήσει για πάντα.

Πώς να απαλλαγούμε από τις περιοριστικές πεποιθήσεις αλλάζοντας τη νοοτροπία μας

Η νοοτροπία μας καθορίζει το πόσο επιτυχημένοι θα γίνουμε σε κάθε πλευρά της ζωής μας. Αν θέλουμε να γίνουμε επαγγελματίες αθλητές ή εκατομμυριούχοι επιχειρηματίες, αλλά δεν πιστεύουμε ότι θα συμβεί, το πιθανότερο είναι να μη συμβεί. Η λάθος νοοτροπία και στάση ζωής παράγουν περιοριστικές πεποιθήσεις για τον εαυτό και τις δυνατότητές μας.

Οι περισσότεροι άνθρωποι σκέφτονται ότι χρειάζονται σκληρή δουλειά, ταλέντο ή συνδυασμό και των δύο για να «ξεκλειδώσουν» τη δυναμική τους. Αν και αποτελούν και αυτές σημαντικές παραμέτρους, η σωστή στάση ζωής τα κάνει όλα δυνατά. Χωρίς αυτά, δεν θα προχωρήσουμε στη δράση που χρειαζόμαστε για να κάνουμε πραγματικότητα τους στόχους μας.

Το πώς μεγαλώσαμε και το τι διδαχτήκαμε ως παιδιά έχει μεγάλη επίδραση στη νοοτροπία που έχουμε αναπτύξει σήμερα. Το πρόβλημα είναι ότι οι περισσότεροι άνθρωποι αμφισβητούν τις πεποιθήσεις και τις σκέψεις τους. Αν θέλουμε να κάνουμε μεγάλες αλλαγές σε ορισμένους τομείς της ζωής μας, χρειάζεται να επανεξετάσουμε την τρέχουσα νοοτροπία μας.

Τα δύο είδη νοοτροπίας

Όπως παρατηρεί η Carol Dweck στο βιβλίο της Mindset, υπάρχουν δύο κύρια είδη νοοτροπίας: η στατική και η νοοτροπία ανάπτυξης.

1. Στατική νοοτροπία

Η στατική νοοτροπία μαρτυρά ότι έχετε στατικές πεποιθήσεις. Δεν προσαρμόζεστε στην αποτυχία ή στην αλλαγή. Αν κάτι πάει στραβά, βρίσκετε δικαιολογίες όπως «Δεν είμαι αρκετά έξυπνος» ή «Ποτέ δεν τα πήγαινα καλά σε αυτό, οπότε πάντα έτσι θα είμαι». Η στατική νοοτροπία είναι περιοριστική, δεν επιτρέπει την εξέλιξη και ενισχύει μια αρνητική στάση προς την αποτυχία και τη μάθηση. Συνεπώς, δεν βοηθά στο ξεδίπλωμα της πλήρους δυναμικής μας. Ευτυχώς, όμως, είναι κάτι που μπορεί να αλλάξει και να περάσουμε στην νοοτροπία ανάπτυξης.

2. Νοοτροπία ανάπτυξης

Η νοοτροπία ανάπτυξης είναι το απολύτως αντίθετο της στατικής. Με αυτή, πιστεύετε ότι τίποτα δεν είναι αδύνατο. Έχετε μια τάση για μάθηση και θεωρείτε τις αποτυχίες ως ευκαιρίες να μάθετε, αντί να προσδιορίζεστε ως αποτυχημένοι. Με τη νοοτροπία ανάπτυξης, πιστεύετε ότι έχετε την ικανότητα να καλλιεργείτε και να αλλάζετε τις καταστάσεις σας. Τα προβλήματα αποτελούν προσωρινά εμπόδια, όχι μόνιμες καταστάσεις. Όσοι χαρακτηρίζονται από νοοτροπία ανάπτυξης τείνουν να είναι πιο αισιόδοξοι και να νιώθουν ότι μπορούν να αλλάξουν ριζικά. Κάποιοι από τους πιο επιτυχημένους ανθρώπους στον κόσμο όπως η Oprah Winfrey ή οι περισσότεροι πρωταθλητές επιλέγουν να έχουν νοοτροπία ανάπτυξης. Αυτό είναι λοιπόν που χρειαζόμαστε για να ξεπεράσουμε αποτυχίες και προκλήσεις.

Η νοοτροπία αλλάζει το νόημα της αποτυχίας

Πώς αντιλαμβάνεστε την αποτυχία; Μόλις συμβεί, λέτε στον εαυτό σας: «είμαι μια αποτυχία» ή «απέτυχα»; Αν η απάντησή σας είναι η πρώτη, τότε έχετε μια στατική νοοτροπία, ενώ η δεύτερη δηλώνει μια νοοτροπία ανάπτυξης. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας, οι άνθρωποι αποτυγχάνουμε. Όταν όμως αρχίζουμε τον αρνητικό εσωτερικό διάλογο, προσδιορίζοντας τον εαυτό μας ως αποτυχημένο, τότε αυτό γίνεται μέρος της ταυτότητάς μας.

Όταν έχετε μια στατική νοοτροπία με τη σημασία της αποτυχίας, τότε δεν έχετε πραγματική επιλογή για να βελτιώσετε την κατάσταση. Αντιθέτως, αποτυχία σημαίνει ότι δεν φτάνετε ποτέ να ξεκλειδώσετε τις ικανότητές σας ή τη δυναμική σας και έτσι βυθίζεστε στην αποτυχία. Ποιον βοήθησε όμως αυτή η στάση; Να θυμάστε ότι η αποτυχία είναι μέρος της διαδικασίας για να γίνετε επιτυχημένοι. Η επιτυχία δεν είναι γραμμική, κανείς ποτέ δεν πέτυχε κάτι χωρίς πρώτα να αποτύχει.

Η νοοτροπία μπορεί να επηρεάσει τα επίπεδα προσπάθειάς μας

Η νοοτροπία παίζει επίσης έναν τεράστιο ρόλο στην ποσότητα προσπάθειας που θα καταβάλλετε σε οτιδήποτε. Με μια στατική νοοτροπία, δεν πιστεύουμε ότι χρειάζεται καν κάποια προσπάθεια, όλα θα έπρεπε να συμβαίνουν εύκολα και ακούραστα. Αν προσπαθήσουμε σκληρά, τότε μάλλον δεν είμαστε αρκετά καλοί.

Με λίγη σοβαρή εμπειρία όμως, κάποιος μπορεί να αντιληφθεί εύκολα πως αυτό δεν ισχύει. Η σκληρή δουλειά είναι μέρος της διαδικασίας, ακριβώς όπως η αποτυχία. Η προσπάθεια μπορεί να τρομοκρατεί όσους έχουν στατική νοοτροπία. Αλλά όσοι έχουν νοοτροπία ανάπτυξης, καταλαβαίνουν ότι η προσπάθεια είναι ο μόνος τρόπος να επιτύχουν.

Όλα τα παραπάνω υποδεικνύουν ότι χωρίς τη σωστή νοοτροπία, είναι σχεδόν αδύνατο να αγγίξουμε, πόσο μάλλον να ξεκλειδώσουμε την πλήρη δυναμική μας. Όταν υποδεχτούμε τη νοοτροπία ανάπτυξης στη ζωή μας, θα καταλάβουμε ότι τίποτε δεν είναι στατικό: ούτε η νοημοσύνη, ούτε το σώμα μας, ούτε η ικανότητα να μάθουμε κάτι καινούριο.

Τι μπορούμε να κάνουμε όταν νιώθουμε ότι όλα γύρω μας καταρρέουν

Ακόμα κι όταν όλα πηγαίνουν καλά, η ζωή και πάλι μπορεί να μας τρομοκρατεί. Αλλά όταν δεν πάνε καλά, όταν τα πράγματα γύρω μας καταρρέουν, μπορεί να νιώθουμε σαν να μην υπάρχει καμία ελπίδα. Η αλήθεια είναι ότι πολλές φορές μπαίνουμε σε καταστάσεις, από τις οποίες δεν υπάρχει εύκολη διέξοδος. Αλλά η νέα μέρα φέρνει απροσδόκητες πιθανότητες όσο και δυνατότητες, και μπορούμε να την εκμεταλλευτούμε για να αντιμετωπίσουμε αυτό το χάος που νιώθουμε πως υπάρχει στη ζωή μας.

Η αλήθεια είναι ότι η ζωή δεν σταματά ποτέ να μας φέρνει εμπόδια, αλλά αν εργαστούμε για την εξέλιξή μας, μπορούμε να μάθουμε να χορεύουμε ανάμεσά τους με άνεση. Γι’ αυτό όταν νιώθουμε ότι όλα γύρω μας καταρρέουν, μπορούμε να ακολουθήσουμε κάποιες πρακτικές για να βελτιώσουμε το πώς νιώθουμε και αντιλαμβανόμαστε τη ζωή, ενώ παράλληλα επενδύουμε σε ένα λαμπρότερο μέλλον.

Στραφείτε στον εσωτερικό σας κόσμο

Όταν νιώθουμε ότι δεν έχουμε τον έλεγχο, ήρθε η στιγμή να στραφούμε στον εσωτερικό μας κόσμο, το πρώτο βήμα, όταν όλα φαίνεται γύρω μας να καταρρέουν. Πώς το κάνουμε αυτό; Όταν λέμε «εσωτερικός κόσμο», εννοούμε το να δουλέψουμε την εσωτερική μας απόκριση στα εξωτερικά ερεθίσματα, συμπεριλαμβανομένων των συναισθημάτων και των προκαθορισμένων συμπεριφορών.

Πάρτε λίγο χρόνο να μάθετε να διαλογίζεστε, ένα εργαλείο που θα σας βοηθήσει. Εκτός από αυτό, δοκιμάστε να κρατάτε ημερολόγιο και να κάνετε τακτικά βαθιές συζητήσεις με τους στενούς σας φίλους ή με μέλη της οικογένειας που εμπιστεύεστε ως μια μορφή ψυχοθεραπείας, ώστε να ξεδιπλώσετε αυτά που νιώθετε ότι σας συμβαίνουν. Όσο περισσότερο εργάζεστε με τον εσωτερικό σας κόσμο, τόσο πιο δυνατοί και ανθεκτικοί θα γίνεστε και σύντομα θα νιώθετε ότι ανακτάτε και ένα μέρος του ελέγχου.

Εστιάστε στη σφαίρα επιρροής σας

Εκτός από το να «κυριεύσετε» στον εσωτερικό σας κόσμο, ένα άλλο χρήσιμο βήμα που μπορείτε να κάνετε όταν η ζωή σας ζορίζει είναι να αναγνωρίσετε και να εστιάσετε στη «σφαίρα επιρροής» σας. Βγάλτε ένα χαρτί και ένα μολύβι και ζωγραφίστε μια κουκκίδα στο κέντρο της σελίδας – αυτοί είστε εσείς. Τώρα ζωγραφίστε έναν μεγάλο κύκλο γύρω σας που να καταλαμβάνει το μισό της σελίδας σας.

Καταγράψτε όλα εκείνα τα πράγματα που σας ανησυχούν αυτό τον καιρό και τα οποία πιστεύετε ότι έχετε την ικανότητα να επηρεάζετε – να βελτιώσετε, να ξεφορτωθείτε, να αλλάξετε – μέσα στον κύκλο. Ύστερα, καταγράψτε όλα εκείνα που σας ανησυχούν και τα οποία βρίσκονται έξω από τον έλεγχό σας, άρα και έξω από τον κύκλο σας. Τώρα, κάντε ένα βήμα πίσω και κοιτάξτε τον κύκλο. Παρατηρήστε πόσα είναι εκείνα που βρίσκονται έξω από τον κύκλο, αλλά εσείς ξοδεύετε νοητική ενέργεια προσπαθώντας να τα λύσετε.

Και τι γίνεται με όλα τα πράγματα που βρίσκονται μέσα στον κύκλο; Σε αυτά χρειάζεται να ξοδέψετε ενέργεια και χρόνο – αυτή είναι η σφαίρα επιρροής σας. Αυτά μπορείτε να αλλάξετε, για να ανοίξετε το μονοπάτι σας προς μια καλύτερη και σταθερότερη ζωή.

Όταν τα πράγματα καταρρέουν, δημιουργείται χώρος για κάτι νέο

Η ζωή είναι αλλαγή και η παροδικότητα είναι το πρώτο θεμελιώδες μάθημα που χρειάζεται να μάθουμε αν ευχόμαστε να ζήσουμε μία πιο ευτυχισμένη και γαλήνια ζωή. Αλλά αυτό το στοιχείο της ζωής δεν είναι απαραίτητα αρνητικό, έχει μια πολύ δημιουργική, όμορφη πλευρά• ανάλογα βέβαια σε ποια πλευρά βρίσκεστε εσείς τη δεδομένη χρονική περίοδο.

Όταν τα πράγματα είναι άσχημα, να θυμάστε ότι με το χρόνο οι συνθήκες θα αλλάξουν. Ασχέτως του τι κάνετε, τα πράγματα σίγουρα θα βελτιωθούν. Αυτό είναι δεδομένο. Μπορεί προσωρινά να επιδεινωθούν περισσότερο, αλλά αργά ή γρήγορα θα βελτιωθούν, γιατί αυτή είναι η πορεία της ζωής. Εξάλλου, μπορεί ορισμένα χαρακτηριστικά της ζωής σας να αποχωρούν, όμως άλλα έρχονται. Όταν η σκόνη μετά το «χάος» κατακαθίσει, μπορεί τα πράγματα να μη φαίνονται όπως είναι, αλλά το αποτέλεσμα θα είναι και πάλι θετικό.

Πόσο χαμένος πήγε όλος ο κόπος τους

Θέλεις τώρα να μάθεις γιατί αυτοί οι άνθρωποι υποστηρίζουν ότι δεν ζουν πολλά χρόνια;

Αρκεί να προσέξεις τούτο μόνο, πόση επιθυμία έχουν να ζήσουν πολύ. Ενώ είναι υπέργηροι, ικετεύουν στις προσευχές τους να τους δοθούν λίγα ακόμα χρόνια ζωής` προσποιούνται ότι είναι νεότεροι από όσο είναι` ικανοποιούνται με ένα ψέμα, και είναι τόσο ευχαριστημένοι που εξαπατούν τον εαυτό τους., όσο θα ήταν αν, παράλληλα, εξαπατούσαν και τη μοίρα.

Όταν όμως τελικά κάποια ασθένεια τους υπενθυμίσει ότι είναι θνητοί, πόσο τρομαγμένοι πεθαίνουν, καθώς νιώθουν ότι τους αποσπούν από τη ζωή και ότι δεν την εγκαταλείπουν απλώς! Φωνάζουν ότι στάθηκαν ανόητοι, γιατί στην πραγματικότητα δεν έζησαν, και ότι, αν καταφέρουν να ξεφύγουν από αυτή την αρρώστια, θα ζήσουν από εκεί και πέρα απολαμβάνοντας ελεύθερα το χρόνο τους.

Τότε και μόνο τότε αντιλαμβάνονται πόσο μάταιο ήταν να αγωνίζονται για πράγματα που ποτέ δεν χρησιμοποίησαν, πόσο χαμένος πήγε όλος ο κόπος τους. Όσοι όμως έζησαν τη ζωή τους μακριά από τέτοιο φόρτο εργασίας για ποιο λόγο να νομίσουν ότι η ζωή τους υπήρξε σύντομη;

Κανένα μέρος της δεν παραδόθηκε σε κάποιον άλλον, κανένα δεν σπαταλήθηκε εδώ και εκεί, κανένα δεν εγκαταλείφθηκε στην τύχη, κανένα δεν καταστράφηκε από αμέλεια, κανένα δεν αφαιρέθηκε από σπάταλες προσφορές, κανένα δεν παρέμεινε αχρησιμοποίητο` ολόκληρη η ζωή, για να το πω έτσι, τους αποδίδεται και πάλι.

Και έτσι, όσο μικρή κι αν ήταν, υπήρξε απόλυτα ικανοποιητική` γι’ αυτό, όποτε κι αν έρθει η τελευταία του μέρα, ο σοφός άντρας δεν θα διστάσει να πάει να συναντήσει το θάνατο με βήμα σταθερό.

ΣΕΝΕΚΑΣ, Περί της συντομίας της ζωής
 

Μη Φοβάσαι να Φέρεσαι Ανορθόδοξα

Ο Ρουσό είχε γράψει: «Πάρε το δρόμο που είναι αντίθετος στον συνηθισμένο και σχεδόν πάντα θα έχεις κάνει τη σωστή επιλογή». «Σκέψου Διαφορετικά». Ή, όπως λέω κι εγώ ο ίδιος στις διαλέξεις μου, «αν ακολουθήσεις το πλήθος, το πιθανότερο είναι να καταλήξεις στην έξοδο». Για να έχεις μια πιο γεμάτη και πλούσια ζωή, είναι εξαιρετικά σημαντικό να χαράζεις τον δικό σου δρόμο. Πάψε να υποκύπτεις στις απαιτήσεις της κοινωνικής πίεσης με τίμημα τη μοναδικότητά σου. Αν μελετήσεις τις ζωές των πιο φωτισμένων κι επιτυχημένων ανθρώπων στον κόσμο, θα διαπιστώσεις ότι δεν έδιναν δεκάρα για το τι σκέφτονταν οι άλλοι για εκείνους. Αντί να επιτρέπουν στην κοινή γνώμη να τους υπαγορεύει τις πράξεις τους, είχαν το θάρρος να αφήνουν τις καρδιές τους να τους καθοδηγούν.

Και ακολουθώντας τον λιγότερο ταξιδεμένο δρόμο, συναντούσαν επιτυχίες που δεν είχαν φανταστεί ούτε στα πιο τολμηρά τους όνειρα.

Μια από τις καλύτερες ρήσεις σχετικά με τη σημασία της ανορθόδοξης συμπεριφοράς ανήκει στον Κρίστοφερ Μόρλεϊ, που είχε πει: «Να διαβάζεις κάθε μέρα κάτι που κανείς άλλος δεν διαβάζει. Να σκέφτεσαι κάθε μέρα κάτι που κανείς άλλος δεν σκέφτεται. Είναι κακό για το μυαλό να συμφωνεί πάντα με την ομοφωνία». Αλλά ή πιο εύστοχη ρήση ανήκει στον Έμερσον: «Είναι εύκολο μέσα στον κόσμο να ζεις σύμφωνα με τη γνώμη του κόσμου· είναι εύκολο μέσα στη μοναξιά να ζεις σύμφωνα με τη γνώμη τη δική σου· αλλά ο σπουδαίος άνθρωπος είναι εκείνος που καταμεσής στο πλήθος κρατά με τέλεια γλυκύτητα την αυτονομία της μοναξιάς».

Στη διάρκεια του επόμενου μήνα, ξανασκέψου τον τρόπο με τον οποίο ενεργείς. Μην ενεργείς με έναν συγκεκριμένο τρόπο απλώς επειδή ενεργούν έτσι όλοι οι άλλοι. Κάνε ό,τι είναι σωστό για εσένα. Αν είσαι διαφορετικός για όλους τους σωστούς λόγους, θα μπορέσεις να ζήσεις με σοφία τη ζωή σου.

Ποιος θα κλάψει όταν πεθάνεις;

Το να μάθεις να ζεις με τους άλλους απαιτεί χειρισμούς επιδέξιους και μελετημένους

Στην πραγματικότητα, αυτοί που φαίνεται ότι κατόρθωσαν να αποδεχτούν τη ζωή όπως είναι, προσδοκούν ελάχιστα πράγματα.

Όταν αγαπάς κάποιους δεν τους αγαπάς όλη την ώρα, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, από στιγμή σε στιγμή. Αυτό είναι αδύνατο. Κι ωστόσο είναι αυτό ακριβώς που οι περισσότεροι αξιώνουμε. Έχουμε ελάχιστη πίστη στο κύμα της ζωής, της αγάπης και των σχέσεών μας. Πηδάμε ορμητικά πάνω στο φουσκωμένο κύμα, αλλά αντιστεκόμαστε με τρόμο όταν υποχωρεί. Φοβόμαστε ότι δεν θα ξαναγυρίσει ποτέ. Επιμένουμε στη σταθερότητα, στη διάρκεια και στη συνέχεια, τη στιγμή που η μόνη δυνατή συνέχεια, στη ζωή όπως και στην αγάπη, βρίσκεται στην ανάπτυξη, στη ρευστότητα – στην ελευθερία.

Δεν πρόκειται για εύκολη δουλειά. Το να μάθεις να ζεις με τους άλλους και να τους αγαπάς απαιτεί χειρισμούς τόσο επιδέξιους και μελετημένους, όπως οι κινήσεις του χειρούργου, όπως του αρχιμάστορα χτίστη και του αρχιμάγειρα μιας πλούσιας κουζίνας. Κανένας απ’ αυτούς δεν θα μπορούσε να διανοηθεί ότι έκανε σωστά τη δουλειά του αν προηγουμένως δεν είχε εφοδιαστεί με τις αναγκαίες γνώσεις. Κι όμως, οι περισσότεροι άνθρωποι, εύθραυστοι και ελάχιστα εξοπλισμένοι, τρέχουμε μπροστά από το άροτρο, δημιουργούμε φιλίες, παντρευόμαστε, κάνουμε οικογένειες, μεγαλώνουμε παιδιά με ελάχιστες ή και καθόλου χειροπιαστές γνώσεις στο ν’ αντιμετωπίσουμε το βαρύ φορτίο αυτών των καταστάσεων. Δεν είναι, λοιπόν, καθόλου περίεργο να βλέπουμε τις σχέσεις μας, που συνήθως αρχίζουν με χαρούμενη διάθεση και αθωότητα, να καταλήγουν πολύ συχνά στην απογοήτευση, την πικρία και την απελπισία. Η πρωταρχική μαγική αύρα φαίνεται να σβήνει σιγά σιγά μέσα στην καθημερινή διαδικασία της ύπαρξης.

Αλλά αν με εξημερώσεις, τότε θα έχουμε ανάγκη ο ένας τον άλλον

Ο Μικρός πρίγκιπας του Αντουάν ντε Σαιντ – Εξυπερύ είναι ένα παραμύθι που μιλάει για την αγάπη και για τις διαπροσωπικές σχέσεις, καθώς και για πολλά άλλα ουσιώδη ζητήματα.

Στη μικρή αυτή ιστορία, τόσο γεμάτη από διδάγματα και γνώση, συναντάμε μια αλεπού, η οποία, όπως πολλοί από μας, δεν θέλει να είναι μόνη. Γνωρίζοντας τον μικρό πρίγκιπα, η αλεπού αναγνωρίζει ότι είναι άγρια, ότι είναι επικίνδυνη, αλλά κι ότι στο βάθος επιθυμεί να έχει σύντροφο, κάποιον που να τον ακολουθεί και με τον οποίο πια δε θα μπορεί να νιώθει μόνη.

Ξέρει ότι η αγάπη θα την εξημερώσει αλλά και θα της επιτρέψει να δει τον κόσμο με διαφορετικό τρόπο.

Είναι ένα ζώο σοφό.

Όπως εξηγεί η αλεπού στον μικρό πρίγκιπα:
Για μένα, δεν είσαι ακόμα παρά ένα παιδί ίδιο με άλλα εκατό χιλιάδες παιδιά. Και δεν σε έχω καμία ανάγκη. Κι εσύ, από τη μεριά σου, δεν με χρειάζεσαι. Για σένα, δεν είμαι παρά μια αλεπού όπως εκατό χιλιάδες άλλες αλεπούδες. Αλλά αν με εξημερώσεις, τότε θα έχουμε ανάγκη ο ένας τον άλλον. Για μένα, εσύ θα είσαι ο μοναδικός σε όλο τον κόσμο. Κι εγώ θα είμαι η μοναδική για σένα.

Κι όντως η αγάπη, όπως κανένα άλλο συναίσθημα, μας επιτρέπει να ανοιγόμαστε στον κόσμο και σε όλα τα θαύματά του. Και το κάνει μέσα από τη σοφία, γιατί όταν ερωτευόμαστε ξέρουμε πως διακινδυνεύουμε να υποφέρουμε, να χάσουμε κάτι που μας είναι αγαπημένο και χωρίς αυτό θα νιώθουμε κενοί. Αλλά, συγχρόνως, ξέρουμε πως μέσω αυτής της αγάπης θα μπορέσουμε να ζήσουμε εμπειρίες και να απολαύσουμε τη ζωή με έναν τρόπο πολύ πιο έντονο και σημαντικό.

Όπως διαβεβαιώνει η αλεπού τον μικρό πρίγκιπα:
Αλλά αν εσύ με εξημερώσεις, θα είναι σαν να ήρθε ο ήλιος να φωτίσει τη ζωή μου. Θα ξέρω ότι μια πατημασιά είναι διαφορετική από τις άλλες. Οι άλλοι με κάνουν να κρύβομαι κάτω από το έδαφος, αλλά τα βήματά σου θα είναι σαν μουσική και θα με κάνουν να βγαίνω από τον κρυψώνα μου. Και κοίτα: Βλέπεις τα σταροχώραφα; Εγώ δεν τρώω ψωμί, γι’ αυτό και το σιτάρι μού είναι άχρηστο. Τα σταροχώραφα δεν έχουν τίποτα να μου πουν. Αλλά εσύ έχεις τα μαλλιά χρυσαφένια. Σκέψου τι φανταστικά που θα είναι όταν θα μ’ έχεις εξημερώσει! Το σιτάρι, που επίσης είναι χρυσαφένιο, θα μου θυμίζει εσένα. Και τότε θα λατρεύω τον άνεμο μέσα στα σταροχώραφα…

Όπως συνηθίζουν να λένε, είναι καλύτερα χίλιες φορές να υποφέρεις από έρωτα παρά να μην έχεις αγαπήσει ποτέ σου. Η αλεπού του Σαιντ – Εξυπερύ το έχει πολύ ξεκάθαρο στο μυαλό της, γιατί, παρόλο που ξέρει ότι ο μικρός πρίγκιπας θα την αφήσει, κρατάει το ότι τα σταροχώραφα θα είναι ιδιαίτερα πια και για πάντα χάρη σ’ αυτή την αγάπη.

Ποιοί γαλαξίες είναι ορατοί από τη Γη;

Εάν ζείτε στο βόρειο ημισφαίριο, υπάρχουν μόνο δύο γαλαξίες που είναι ορατοί για ανθρώπους με κανονική όραση: ο δικός μας Γαλαξίας (Milky Way) και ο γιγάντιος γειτονικός μας γαλαξίας Μ31 ή καλύτερα ο γαλαξίας της Ανδρομέδας. Και οι δύο απαιτούν σκοτεινό ουρανό, Αλλά από μια ξεκάθαρη αγροτική περιοχή η λάμψη του Γαλαξία μας μπορεί να φαίνεται σχεδόν απίθανα φωτεινή. 
 
Σχηματίζει μια ζώνη φωτός επειδή ο Γαλαξίας μας είναι ένας πεπλατυσμένος δίσκος, έχει περίπου τη μορφή ενός τηγανισμένου αυγού, και βλέπουμε μέσα από αυτό, το άκρο από το εσωτερικό. Μπορείτε ακόμη να δείτε ακανόνιστα σχήματα στη λάμψη του Γαλαξία, που προκαλούνται από σκοτεινά νέφη αερίου και σκόνης που φράζουν το φως των πιο μακρινών αστεριών. Η καλύτερη θέα του είναι το καλοκαίρι, όταν η κεντρική περιοχή του γαλαξία μας είναι ορατή στο Νότιο νυχτερινό ουρανό, αλλά μπορείτε να δείτε το απαλό φως του Γαλαξία οποιαδήποτε εποχή του χρόνου, εάν η θέση σας είναι αρκετά σκοτεινή. 
 
Ο καλύτερος χρόνος για να δείτε τον γαλαξία της Ανδρομέδας είναι το φθινόπωρο, όταν είναι ψηλά στον ουρανό μετά το σούρουπο. Και πάλι, είναι απαραίτητη η απομάκρυνση σας από τη φωτορύπανση, αν και μπορείτε να εντοπίσετε εύκολα το M31 ή Ανδρομέδα από αρκετά φωτεινά προάστια με κιάλια, έστω και μέτριων (7×50. Εδώ είναι ένας καλός παρατηρητικός οδηγός από το περιοδικό Sky & Telescope:

Ο γαλαξίας της Ανδρομέδας απλώς μοιάζει με μια μικρή φωτεινή περιοχή. Δεν φαίνεται τίποτα σαν τις εκπληκτικές εικόνες που δημιουργήθηκαν με εκτεταμένες εκθέσεις χρησιμοποιώντας γιγαντιαία τηλεσκόπια. Αλλά σκεφθείτε! Ο γαλαξίας της Ανδρομέδας απέχει 2,5 εκατομμύρια έτη φωτός – το πιο απομακρυσμένο αντικείμενο που είναι γενικά ορατό στο ανθρώπινο μάτι.
 
Όταν δηλαδή κοιτάξετε τον γαλαξία της Ανδρομέδας, βλέπετε φως που έχει ταξιδέψει προς τη Γη για 2,5 εκατομμύρια χρόνια. Βλέπετε τον γαλαξία όπως ήταν πριν 2,5 εκατομμύρια χρόνια, σε μια εποχή που το πιο κοντινό πράγμα σε έναν άνθρωπο σε αυτόν τον πλανήτη ήταν ο Australopithecus africanus.

Σε μια πραγματικά καθαρή νύχτα μπορεί να δείτε το M33, τον γαλαξία Τρίγωνον (Triangulum) , ο οποίος δεν απέχει πολύ από τον M31 στον ουρανό και είναι ακόμα πιο απομακρυσμένος (2,9 εκατομμύρια έτη φωτός μακριά). Αλλά ο γαλαξίας Τρίγωνον είναι πιο δύσκολο να τον δείτε με γυμνό μάτι εκτός κι αν ξέρετε ακριβώς τι ψάχνετε.
 
Εάν ζείτε στο νότιο ημισφαίριο, μπορείτε να πάρετε μια επιπλέον εικόνα των δύο μεγάλων δορυφορικών γαλαξιών του δικού μας Γαλαξία, το Μεγάλο Μαγγελανικό Νέφος και το Μικρό Μαγγελανικό Νέφος. Πήραν τα ονόματα αυτά από τον Φερδινάντο Μαγγελάνο και το πλήρωμά του κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του το 1519, παρόλο που ο πέρσης αστρονόμος al-Sufi έγραψε γι ‘αυτούς περισσότερα από 500 χρόνια νωρίτερα… και φυσικά ήταν γνωστοί στους Αβορίγινες στην Αυστραλία.
 
Το μεγάλο Νέφος του Μαγγελάνου είναι 163.000 έτη φωτός μακριά. Το Μικρό Νέφος του Μαγγελάνου απέχει περίπου 200.000 έτη φωτός. Το φως τους άρχισε να κατευθύνεται προς το Earthward, όταν εμφανίστηκε στην Ανατολική Αφρική ο πρώτος ανατομικά σύγχρονος Homo sapiens . Και οι δύο μοιάζουν με κομμάτια του Γαλαξία που έσπασε και πέρασαν στον ουρανό. Η εμφάνιση αυτή δεν είναι εντελώς παραπλανητική. και οι δύο γαλαξίες έχουν αλληλεπιδράσει με τον (πολύ μεγαλύτερο) Γαλαξία μας στο παρελθόν, και οι ιστορίες και των τριών είναι βαθιά αλληλένδετες.
 
Αυτή η φωτογραφία, που τραβήχτηκε στη Χιλή  σας δίνει την αίσθηση της εμφάνισης των Μαγγελανικών Νεφών σε μια σκοτεινή νύχτα. Πρόκειται για τα δύο αντικείμενα στα δεξιά.

Με τα σύγχρονα τηλεσκόπια και τους ψηφιακούς ανιχνευτές, είναι φυσικά δυνατόν να δούμε πολλούς, περισσότερους γαλαξίες. Μια από τις βαθύτερες, πιο ευαίσθητες εικόνες του μακρινού σύμπαντος είναι το Ultra Deep Field του Hubble. Τα πιο απομακρυσμένα αντικείμενα εδώ είναι περίπου 13 δισεκατομμύρια έτη φωτός μακριά, που χρονολογούνται από πολύ καιρό πριν η Γη ακόμη υπήρχε. Η εικόνα δείχνει περίπου 10.000 γαλαξίες σε ένα μικρό κομμάτι ουρανού στον αστερισμό της Καμίνου (Fornax) (κοντά στο Ωρίωνα). Εξετάζοντας αυτή την εικόνα, το ορατό σύμπαν περιέχει περίπου 100 έως 200 δισεκατομμύρια ανιχνεύσιμους γαλαξίες.

Τελικά η τεχνολογία έχει επεκτείνει το πεδίο της ανθρώπινης όρασης από δύο γαλαξίες σε 200 δισεκατομμύρια!

Υπολογίζοντας πότε μπόρεσε να εμφανιστεί η ζωή πάνω στη Γη

Το ερώτημα πώς άρχισε η ζωή στη Γη ήταν πάντοτε ένα ζήτημα έντονου ενδιαφέροντος για τους επιστήμονες. Αλλά εξίσου σημαντικό με το πώς εμφανίστηκε η ζωή είναι το ζήτημα του πότε προέκυψε. Εκτός από τον τρόπο με τον οποίο τα μη έμβια στοιχεία συσσωρεύτηκαν για να σχηματίσουν τους πρώτους ζωντανούς οργανισμούς (μια διαδικασία γνωστή ως αβιογένεση), οι επιστήμονες προσπάθησαν επίσης να προσδιορίσουν πότε εμφανίστηκαν οι πρώτοι ζωντανοί οργανισμοί στη Γη. 
 
Σε μια νέα μελέτη από μια ομάδα Καναδών ερευνητών, το ζήτημα του πότε προέκυψε η ζωή στη Γη περιορίζεται σε δύο προσεγγίσεις. Συνδυάζοντας αστροφυσικά και γεωφυσικά στοιχεία με βιοϋπογραφές σε γεωλογικά δείγματα, εκτιμούν ότι η ζωή εμφανίστηκε περίπου 200 με 800 εκατομμύρια χρόνια αφότου η γη έγινε κατοικήσιμη (περίπου 3.7 δισεκατομμύρια χρόνια πριν). Αυτή η μελέτη θα μπορούσε να έχει δραστικές συνέπειες για την κατανόηση της ζωής μας και πόσο καιρό χρειάζεται για να βρεθεί σε πλανήτες που μοιάζουν με τη Γη. 
 
Η μελέτη τους δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο περιοδικό  Astrobiology με τίτλο «Περιορισμός του χρονικού διαστήματος για την προέλευση της ζωής στη γη». Η μελέτη καθοδηγήθηκε από τον Ben Pearce από το Ινστιτούτο Origins και το Τμήμα Φυσικής και Αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο McMaster στο Χάμιλτον του Οντάριο.
 
Τα απολιθωμένα κατάλοιπα που βρέθηκαν στη Γροιλανδία χρονολογούνται πριν από 3,7 δισεκατομμύρια χρόνια, 220 εκατομμύρια χρόνια παλαιότερα από ό, τι πιστεύεται ότι η ζωή έχει προκύψει.
 
Για τη μελέτη τους, ο Pearce και οι συνεργάτες του προσπάθησαν να δημιουργήσουν ένα χρονοδιάγραμμα για την εμφάνιση της ζωής στη Γη. Όπως σημειώθηκε, υπολόγισαν αφενός αστροφυσικά και γεωφυσικά στοιχεία και, αφετέρου, βιοϋπογραφές σε γεωλογικά δείγματα, για την κατασκευή ορίων και για τα δύο στοιχεία.
 
Όπως εξηγεί ο Pearce: «Υπάρχουν δύο όρια που οριοθετούν το χρονικό διάστημα για την προέλευση της ζωής και για να βρεθεί κάθε όριο απαιτούνται διαφορετικά είδη αποδεικτικών στοιχείων. Το όριο της κατοικησιμότητας (ο βαθμός υποστήριξης του πλανήτη μας για την ανάπτυξη και διατήρηση της ζωής.) περιορίζεται από αστροφυσικά και γεωφυσικά στοιχεία, π.χ. το χρονοδιάγραμμα του  φλοιού που σχηματίζει η Σελήνη και τη ψύξη του μανδύα της γης. Το όριο βιοϋπογραφης περιορίζεται από διάφορες βιοϋπογραφές, όπως τα μικροαπολιθώματα, οι στρωματόλιθοι (ιζηματογενείς βράχοι, που έχουν σχηματιστεί από τις διαδοχικές εκκρίσεις μικροοργανισμών και ιδιαίτερα κυανοβακτηρίων.) και οι υπογραφές του άνθρακα-13».
 
Με βάση τα αστροφυσικά και γεωφυσικά στοιχεία, η ομάδα μπόρεσε να τοποθετήσει το όριο κατοικησιμότητας για τη Γη μεταξύ 4,5 και 3,9 δισεκατομμυρίων ετών πριν από σήμερα. Η ομάδα ήταν σε θέση να περιορίσει περισσότερο το όριο βιοϋπογραφής, τοποθετώντας το σε περίπου 3,7 δισεκατομμύρια χρόνια πριν, με βάση την παρουσία τόσο των στρωματόλιθων όσο και των υπογραφών ελαφρού άνθρακα σε σφαιρίδια γραφίτη ιζηματικής προέλευσης.
 
Η διαφορά μεταξύ αυτών των δύο ορίων λοιπόν μας δίνει μια ιδέα για το πόσο καιρό χρειάστηκε να εμφανιστούν μορφές πρώιμης ζωής. «Τα στοιχεία δείχνουν ότι χρειάστηκε η ζωή 200-800 εκατομμύρια χρόνια για να αναδυθεί στη Γη, η οποία είναι σχετικά σύντομη χρονική περίοδος θεωρώντας ότι ο πλανήτης υπήρξε κατοικήσιμος για 4.5-3.9 δισεκατομμύρια χρόνια και θα παραμείνει κατοικήσιμος για περίπου ένα δισεκατομμύριο ακόμα», δήλωσε Pearce.
 
Η αρχαία εποχή (Archaean Era ) περίπου 4 έως 2,5 δισεκατομμύρια χρόνια πριν, όταν ξεκίνησε η ζωή και ξεκίνησε η οξείδωση της ατμόσφαιράς μας.
 
Ενώ αυτή η μελέτη έχει σημαντικές συνέπειες για τη μελέτη της ζωής εδώ στη Γη, δεν ισχύει ακόμα για τους εξω-ηλιακούς πλανήτες. Ενώ οι εκτιμήσεις για το πόσο καιρό χρειάζεται για να βγει η ζωή σε έναν πλανήτη όπως ο δικός μας μπορεί να φανεί χρήσιμος όταν διερευνάμε εξωπλανήτες κάποια μέρα «σαν τη Γη» , οι γνώσεις μας για τους εξω-ηλιακούς πλανήτες και συστήματα είναι επί του παρόντος πολύ περιορισμένοι. Όπως ανέφερε ο Pearce:
 
«Δυστυχώς δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε μια μελέτη του χρονικού διαστήματος για την προέλευση της ζωής στη Γη ως οδηγό για την αναζήτηση της ζωής σε εξωπλανήτες, καθώς είμαστε ένα μέγεθος δείγματος με n = 1. Δεν έχουμε ιδέα εάν η ζωή χρειάστηκε περισσότερο χρόνο για να αναδυθεί στη Γη από ότι σε έναν τυπικό κατοικήσιμο κόσμο, ή μικρότερο ή αν η ζωή εμφανίστηκε οπουδήποτε εκτός από τη Γη».
 
Ωστόσο, όπως πρόσθεσε ο Pearce, αυτή η ανασκόπηση είναι πολύ χρήσιμη όσον αφορά την κατανόηση μας για την προέλευση της ζωής στη Γη. «Για παράδειγμα, τα 200 εκατομμύρια χρόνια μπορεί να είναι ένας απαραίτητος χρόνος για μια χημική σύνθεση για να εξερευνήσετε το μεγάλο, τυχαίο, μη λειτουργικό διάστημα αλληλουχίας βιοπολυμερών. Μόνο μετά από αυτή τη μακρά περίοδο έρευνας και αναμονής, ίσως μια μικρή σταθερή ομάδα αναπαραγόμενων όντων να έχει εγκατασταθεί στην πρώιμη Γη».
 
Τα επόμενα χρόνια, τα όργανα της επόμενης γενιάς θα επιτρέψουν τον χαρακτηρισμό των εξωπλανητών, όπως ποτέ άλλοτε πριν. Με μια πρόσθετη έρευνα, ενδέχεται να διατίθενται επιστημονικές εκτιμήσεις για το πότε θα μπορούσε να εμφανιστεί η ζωή σε διάφορους εξωπλανήτες σαν τη Γη. Μέχρι τότε, είναι παρήγορο να γνωρίζουμε ότι πλησιάζουμε στον καθορισμό του πώς και πότε η ζωή εμφανίστηκε στη Γη.