Τα τεκμήρια για τη γέννηση και τη δράση του Ομήρου είναι λειψά, με δεδομένο τον ανεκδοτολογικό χαρακτήρα που εμφανίζουν οι αρχαίες βιογραφίες (Βίοι Ομήρου) αλλά και οι ετερόκλητες υποθέσεις για το όνομά του. Για συμβατικούς μάλλον λόγους το όνομα «Όμηρος» αναφέρεται στον ποιητή των δύο ομηρικών επών, ανεξάρτητα αν η Οδύσσεια υπολογίζεται από αρκετούς ομηριστές ως έργο διαφορετικού ποιητή. Σχετικά αδιάγνωστος παραμένει ο τόπος της σύνθεσης των δύο επών, καθώς πόλεις και νησιά της ανατολικής Μεσογείου στην περιοχή της Ιωνίας, κυρίως η Σμύρνη και η Χίος, ήδη από την αρχαιότητα, διεκδικούσαν τον τίτλο της γενέθλιας γης και δράσης του Ομήρου. Ισχυροί πάντως θεωρούνται οι δεσμοί του ποιητή με τη Χίο, καθώς το όνομά του συνδέθηκε με τις συντεχνίες των ραψωδών του νησιού, τους Ομηρίδες (6ος αι. π.Χ.), τους οποίους ο Πίνδαρος, γύρω στα τέλη του 5ου αι. π.Χ., ονομάζει ῥαπτῶν ἐπέων ἀοιδούς (Νεμ. 2.1-3).
Το βέβαιο είναι ότι στην αρχαιότητα δεν γνώριζαν με σιγουριά περισσότερα πράγματα για την προσωπικότητα και το έργο του Ομήρου από ό,τι εμείς σήμερα. Στα νεότερα χρόνια έγιναν πολλές προσπάθειες, ώστε από τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται οι αοιδοί κυρίως της Οδύσσειας (ο Δημόδοκος, για παράδειγμα, στη Σχερία και ο Φήμιος στην Ιθάκη), να ανασυντεθούν η μορφή και η κοινωνική θέση του Ομήρου, ο χρόνος και ο τρόπος σύνθεσης του έργου του. Καθώς στο οδυσσειακό έπος οι δεξιοτέχνες αοιδοί εντοπίζονται στην αυλή ηγεμόνων και το έργο τους απευθύνεται σε ακροατήριο ευγενών, συμπεραίνεται ότι ο χρόνος που έζησε ο ποιητής εντοπίζεται σε μια περίοδο κατά την οποία η τάξη των ευγενών βρίσκεται σε πλήρη ακμή. Σε συνδυασμό με τα σχετικά, αρχαιολογικά και ιστορικά, ευρήματα και πορίσματα, θεωρείται πιθανό η ακμή της αριστοκρατικής τάξης, που εκπροσωπείται κυρίως στον κόσμο της Οδύσσειας, να συμπίπτει με το δεύτερο μισό του 8ου αι. π.Χ.
Αποδεσμεύσου από αυτούς που ποτέ δεν έκαναν τίποτα για να μείνουν στη ζωή σου, από ανθρώπους με παροδικά συναισθήματα που σε έκαναν να επενδύσεις τον χρόνο σου και να βασίσεις τις ελπίδες σου σ’ αυτούς.
Το να απομακρυνθείς θέλει θάρρος, αλλά αφού αποδεχθείς το τέλος της σχέσης, θα διακρίνεις στο βάθος την αρχή κάτι καινούργιου. Ποιος δεν έχει αναγκαστεί κάποια στιγμή να κλείσει ένα κεφάλαιο στη ζωή του; Είναι αυτό που λέμε, πως τα πράγματα ολοκληρώνουν τους κύκλους τους.
Είναι κάτι που θρέφει και την προσωπική μας εξέλιξη. Ενώ αφήνουμε πίσω μας άτομα που μας πληγώνουν, κερδίζουμε κάποιους άλλους. Η ζωή είναι ένα ασταμάτητο ποτάμι που μας κατακλύζει και μας συναρπάζει σε κάθε επόμενη στάση, γι’ αυτό το λόγο δεν αξίζει να μένουμε κολλημένοι σε καταστάσεις ή σε πρόσωπα που μας βυθίζουν και μας καθηλώνουν σε ένα σημείο. Τα πρόσωπα που δεν μας καταλαβαίνουν, που μας πληγώνουν και διαβρώνουν την ύπαρξή και την ψυχή μας, εμποδίζουν την εξέλιξή μας.
Μπορεί να είναι δύσκολο να το παραδεχτούμε ή να θέλουμε να μην το εκδηλώνουμε, αλλά η στενοχώρια είναι κάτι που κανείς δεν μπορεί να κρύψει. Μας πληγώνει, μας εξουθενώνει και σβήνει την ενέργειά μας. Έτσι, κάτι πρέπει να κάνουμε για να τη σταματήσουμε.
Στη ζωή φθάνει πάντα εκείνη η στιγμή που έρχεται η χειραφέτηση, η απελευθέρωση από τα βάσανα και η απεμπλοκή από τα λάθος άτομα.
Το να προχωρήσουμε κλείνοντας ένα κεφάλαιο στη ζωή μας, δεν έχει να κάνει μόνο το να πούμε αντίο σε ένα πρόσωπο που μέχρι τώρα μοιραζόμασταν τη ζωή, είναι επίσης και μια πράξη γενναιότητας. Μερικές φορές μπορεί να μην είμαστε τα πρόσωπα που απομακρύνονται, αλλά αυτοί που εγκαταλείπονται από κάποιο άτομο που αισθανόμασταν κοντά. Στην περίπτωση αυτή, η απεμπλοκή από τις άσχημες σκέψεις και η συνέχιση της ζωής μας είναι ζωτικής σημασίας.
Το κλείσιμο αυτού του κύκλου της ζωής μας, ο οποίος εξακολουθεί να μας πληγώνει απαιτεί χρόνο. Η θλίψη πρέπει να βιωθεί, ο θρήνος είναι απαραίτητος κι αργότερα πρέπει να γίνει αποδεκτός, προκειμένου να δώσουμε συγχώρεση. Μόλις η πληγή κλείσει και απελευθερωθούμε από το βάρος, είμαστε σε θέση να συγχωρέσουμε τα άτομα αυτά, έτσι θα αισθανθούμε πολύ πιο ελαφρείς και έτοιμοι για νέα πράγματα.
Πρέπει να ξεχνάμε τα άτομα που μας εγκαταλείπουν, γιατί αν δεν το κάνουμε, θα συνεχίσουμε να παραμένουμε προσκολλημένοι σε μια σειρά από αρνητικά συναισθήματα που θα μας βλάπτουν όλο και περισσότερο κάθε μέρα. Και αυτή τη φορά θα είμαστε εμείς υπεύθυνοι γι’ αυτή την κατάσταση.
Η απομάκρυνση είναι το σπάσιμο του ομφάλιου λώρου που μας συνέδεε με το άλλο άτομο, κι έτσι για να ανακάμψουμε πρέπει να «επιστρέψουμε» στον εαυτό μας. Όταν ο δεσμός αυτός σπάσει πρέπει να ανακαλύψουμε τον εαυτό μας και πάλι, να τον φροντίσουμε και να τον βοηθήσουμε να καλλιεργήσει τον αυτοσεβασμό και την αυτοπεποίθησή του, ώστε να προχωρήσουμε προς τα εμπρός με σθένος.
Μην ταΐζετε την νοσταλγία σας για το παρελθόν, σταματήστε να παρατηρείτε το χθες, διότι το παρελθόν δεν υπάρχει πια, έφυγε και δεν υπάρχει τίποτα στη θέση του πλέον. Να θυμάστε πως όποιος ζει νοσταλγώντας το παρελθόν μένει στάσιμος, δεν εξελίσσεται και αντιθέτως τροφοδοτεί τη θλίψη και κολλάει σε αυτό εξιδανικεύοντάς το και χάνοντας το παρόν. Η ευκαιρία σας για να είστε ευτυχισμένοι είναι «εδώ και τώρα».
Αυτός που τροφοδοτεί την οργή, την κακία και την μνησικακία αναψηλαφίζοντας το παρελθόν γίνεται δέσμιος αυτού που τον έβλαψε. Το πρόσωπο που σας προκαλεί θυμό και σας εστιάζει στην ανάγκη για εκδίκηση, σας κρατά φυλακισμένους πίσω από τα δικά σας διαρκή αρνητικά συναισθήματα.
Η συγχώρεση δεν είναι κάτι εύκολο να δοθεί. Μερικές φορές νομίζουμε ότι η συγχώρεση είναι μια παραίτηση από τα δίκια του εαυτού μας, σαν να παραδινόμαστε και να κάνουμε τους εαυτούς μας θύματα. Αυτή είναι μια τόσο παραμορφωμένη εικόνα που έχουμε που απέχει παρασάγγας από την αλήθεια.
Για να συγχωρέσουμε θα πρέπει να ανακτήσουμε την εμπιστοσύνη προς τον εαυτό μας. Κανείς δεν είναι ψυχικά πιο δυνατός όσο το πρόσωπο που είναι σε θέση να συγχωρήσει αυτόν που τον έβλαψε, γιατί με αυτή του την κίνηση δείχνει πως έχει ξεπεράσει το φόβο του να ζήσει χωρίς το πρόσωπο αυτό και πλέον αισθάνεται ελεύθερος.
Η απεμπλοκή από τη στενοχώρια και το θυμό που νοιώθαμε μας φέρνει πίσω στη θεμελιώδη μας κατάσταση, στην θέση της ψυχικής μας ισορροπίας, όπου οι πληγές της καρδιάς μας επουλώνονται και πάλι και διώχνουμε τα αρνητικά συναισθήματα. Μόνο τότε η ουσιαστική πράξη του να προχωρήσουμε γίνει πιο εύκολο να επιτευχθεί και αισθανόμαστε ελεύθεροι.
Μην επενδύετε το χρόνο σας σε κάποιον που δεν του αξίζει, σε κάποιον που δεν έκανε τίποτα για να σταθεί στο πλευρό σας όταν το είχατε ανάγκη, ή δεν πολέμησε μαζί σας για τους στόχους και τα όνειρά σας. Αλλάξτε δρόμο και δώστε τους το χώρο να πορευθούν πλέον μόνοι τους όπως επέλεξαν και θέλησαν. Κάντε το επειδή δεν αξίζει να βρίσκεστε εκεί που δεν σας θέλουν και επειδή με κάθε πόρτα που κλείνει, ανοίγει μια άλλη με νέες ευκαιρίες.
Σύμφωνα με το διαγνωστικό και στατιστικό εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (Diagnostic And Statistical Manual Of Mental Disorders - DSM) ως δυσφορία φύλου (παλαιότερα διαταραχή ταυτότητας φύλου) ορίζεται η έντονη ασυμφωνία και αναντιστοιχία μεταξύ της ταυτότητας κοινωνικού και βιολογικού φύλου.
Οι άνθρωποι που βιώνουν αυτή την αναταραχή δεν μπορούν να σχετιστούν με την έκφραση του φύλου τους, ειδικά όταν αυτό ταυτίζεται μέσα σε παραδοσιακούς, άκαμπτους κοινωνικούς δυαδικούς αρσενικούς ή θηλυκούς ρόλους, οι οποίοι μπορεί να προκαλέσουν πολιτιστικό στιγματισμό.
Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε περαιτέρω δυσκολίες διαπροσωπικών σχέσεων με την οικογένεια, τους συνομηλίκους, τους φίλους και να οδηγήσει σε συγκρούσεις, απόρριψη από την κοινωνία, συμπτώματα κατάθλιψης, άγχους, διαταραχές χρήσης ουσιών, αρνητική αίσθηση ευεξίας, χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυξημένο κίνδυνο αυτοτραυματισμού και αυτοκτονίας.
Σύμφωνα με το DMS-V υπάρχουν τέσσερις κατηγοριοποιήσεις:
1. Η δυσφορία γένους σε παιδιά: έκδηλη ασυμφωνία μεταξύ του γένους που βιώνεται από το άτομο και του προσδιοριζόμενου γένους κι έχει διάρκεια τουλάχιστον 6 μήνες με τουλάχιστον 6 κριτήρια όπως η επιμονή ότι ανήκει σε διαφορετικό γένος, η προτίμηση σε ρόλους του άλλου γένους, η αντιπάθεια για σεξουαλική ανατομία και η έντονη προτίμηση συμμετοχής σε στερεότυπα παιχνίδια του άλλου γένους.
2. Η δυσφορία γένους σε εφήβους και ενήλικες: έκδηλη ασυμφωνία μεταξύ του γένους που βιώνεται από το άτομο και του προσδιοριζόμενου γένους κι έχει διάρκεια τουλάχιστον 6 μήνες με τουλάχιστον δύο κριτήρια όπως, η έντονη επιθυμία να αντιμετωπίζεται όπως το άλλος γένος, η επιθυμία να είναι το άλλο γένος, και η ασυμφωνία πρωτογενών και δευτερογενών χαρακτηριστικών.
3. Η άλλη προσδιορισμένη δυσφορία γένους: η οποία δε πληροί τα κριτήρια συμπτωμάτων για τη δυσφορία φύλου
4. Η απροσδιόριστη δυσφορία γένους (American Psychiatric Association, 2013).
Χαρακτηριστικά και ορολογία
Τα συμπτώματα της δυσφορίας του φύλου μπορεί να περιλαμβάνουν:
έντονη αίσθηση δυσφορίας ή σύγχυσης με το φύλο που του έχει ανατεθεί,
έντονη επιθυμία να μην έχει το άτομο πλέον τα κύρια χαρακτηριστικά του φύλου που έχει από τη γέννηση,
επιθυμία να αντιμετωπίζεται ως το αντίθετο φύλο,
να έχει τα πρωτογενή και δευτερογενή χαρακτηριστικά της προτιμώμενης ταυτότητας του φύλου του,
επιθυμία ρόλων διασταυρούμενου φύλου
έκφραση ισχυρής απόρριψης παιχνιδιών και άλλων δραστηριοτήτων που σχετίζονται συνήθως με το φύλο (Kearney-Cooke, 1999).
Η δυσφορία του φύλου δεν σχετίζεται με τον σεξουαλικό προσανατολισμό ενός ατόμου αφού μπορεί κάποιος να είναι ομοφυλόφιλος, λεσβία, αμφιφυλόφιλος ή τρανσέξουαλ.
Ωστόσο, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι δεν αντιμετωπίζουν όλοι όσοι είναι τρανσέξουαλ ή μη συμμορφούμενοι με το φύλο δυσφορία φύλου. Υπάρχουν πολλοί βιολογικοί και γενετικοί παράγοντες που σχετίζονται με κληρονομικότητα, γονίδια, χρωμοσώματα και ορμόνες κατά την κύηση.
Είναι σημαντικό να τονιστεί εδώ ότι οι συμπεριφορές είναι σύνθετες βιο-ψυχο-κοινωνικές λειτουργίες, με ισχυρό αναπτυξιακό υπόβαθρο και συνεχή ανατροφοδότηση από την εμπειρία, όπως επίσης και με έντονη επιρροή από αναπτυξιακούς και ψυχοκοινωνικούς παράγοντες.
Σύμφωνα με μελέτες, χαρακτηριστικά του ατόμου και των γονέων, προσωπικές εμπειρίες, στερεότυπες αντιλήψεις αλλά και ψυχιατρική συννοσηρότητα εντείνουν τη διαταραχή ταυτότητας φύλου (Kreukels et al., 2016).
H ορολογία που υπάρχει παγκοσμίως είναι η εξής:
Διεμφυλικός (Transgender): Όρος για όσους δεν αισθάνονται ότι ταυτίζονται με το φύλο στο οποίο έχουν καταταχθεί κατά την γέννα, δηλαδή το βιολογικό τους φύλο.
Τρανσέξουαλ (Transexual): Όρος που χρησιμοποιείται για όσους έχουν μεταβάλει μόνιμα το σώμα τους, είτε με χειρουργική επέμβαση είτε με ορμονοθεραπεία.
Τρανς: Όρος "ομπρέλα" που συμπεριλαμβάνει τους transgender και τους τρανσέξουαλ.
Gender Nonconformity: Όρος για τη μη συμμόρφωση φύλου, κατάσταση στην οποία ένα άτομο δεν παρουσιάζει τα κοινωνικά και ψυχολογικά χαρακτηριστικά του βιολογικού του φύλου.
Τραβεστί (Crossdresser): Όρος που περιγράφει όσους επιθυμούν να φοράνε ρούχα του αντίθετου φύλου. Ο όρος Drag Queen περιγράφει τους τραβεστί που ντύνονται έτσι για λόγους ψυχαγωγίας και θεάματος.
Cisgender: Όρος που περιγράφει ένα άτομο του οποίου η ταυτότητα φύλου ευθυγραμμίζεται με την παραδοσιακή έννοια του φύλου που του έχει ανατεθεί κατά τη γέννηση.
Μη δυαδικό: Όρος που χρησιμοποιείται από ορισμένα άτομα των οποίων η ταυτότητα φύλου δεν είναι ούτε κορίτσι/γυναίκα ούτε αγόρι/άνδρας.
Φύλο που αποδίδεται κατά τη γέννηση: Παραδοσιακός χαρακτηρισμός ενός ατόμου ως "θηλυκό", "αρσενικό" ή "ενδιάμεσο" με βάση την ανατομία (εξωτερικά γεννητικά όργανα και εσωτερικά αναπαραγωγικά όργανα) ή/και τη βιολογία (σεξουαλικά χρωμοσώματα και/ή ορμόνες) (American Psychiatric Association, 2020).
Επιδημιολογία και Συννοσηρότητα
Λόγω των συναισθημάτων στενοχώριας και του στιγματισμού, πολλά άτομα με δυσφορία φύλου απομονώνονται κοινωνικά, γεγονός που συμβάλει στην χαμηλή αυτοεκτίμηση, στη σχολική αποστροφή ή ακόμα και στην εγκατάλειψη.
Σε ορισμένες περιπτώσεις δυσφορίας φύλου η ψυχική ζωή ενός ατόμου περιστρέφεται γύρω από δραστηριότητες που μειώνουν τη δυσφορία αυτή.
Για παράδειγμα το άτομο μπορεί να είναι απασχολημένο με την εμφάνισή του, ειδικότερα πριν την επίσημη μετάβαση του φύλου του. Οι σχέσεις με τα μέλη της οικογένειας μπορεί επίσης να διαταραχθούν σοβαρά, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις όπου τα μέλη της οικογένειας έχουν αρνητικές ή στιγματιστικές απόψεις για τους τρανσέξουαλ ή για τα άτομα που δεν συμμορφώνονται με το φύλο τους (Zucker, 2017).
Όσοι πάσχουν από δυσφορία φύλου δυστυχώς εμφανίζουν διαταραχές που σχετίζονται με ουσίες, κατάθλιψη και αυτοκτονικό ιδεασμό συχνότερα από εκείνα του γενικού πληθυσμού.
Μετά τη μετάβαση του φύλου, ο κίνδυνος αυτοκτονίας μπορεί να εξαλειφθεί ή να παραμείνει, ανάλογα με την προσαρμογή του ατόμου. Τα παιδιά με δυσφορία φύλου μπορεί να εκδηλώσουν συνυπάρχουσα διαταραχή άγχους αποχωρισμού, γενικευμένη αγχώδη διαταραχή ή συμπτώματα κατάθλιψης (Davy & Toze, 2018).
Πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι ο επιπολασμός μιας αυτοαναφερόμενης ταυτότητας τρανσέξουαλ σε παιδιά, εφήβους και ενήλικες κυμαίνεται από 0,5 έως 1,3%.
Τα διεθνή επιδημιολογικά δεδομένα από διάφορες χώρες δείχνουν ότι οι καλύτερες διαθέσιμες εκτιμήσεις για τον επιπολασμό οποιασδήποτε διάγνωσης δυσφορίας φύλου είναι περίπου 20% για τους εφήβους και τείνουν να αυξάνονται σε σχεδόν 50% στους τρανς ενήλικες (Furlong & Janca 2022). Αξιολόγηση και Αντιμετώπιση
Το DSM-V συνιστά προκειμένου να πληρούνται τα κριτήρια για τη διάγνωση, η κατάσταση να σχετίζεται με κλινικά σημαντική δυσφορία και έκπτωση λειτουργικότητας σε κοινωνικούς, επαγγελματικούς ή άλλους σημαντικούς τομείς (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders DSM-5®, APA 2013).
Η ατομική και οικογενειακή συμβουλευτική συνιστάται για παιδιά με δυσφορία φύλου, ενώ η ατομική ή/και θεραπεία ζευγαριών συνιστάται για ενήλικες.
Η υποστήριξη για άτομα με δυσφορία φύλου μπορεί να περιλαμβάνει ανοιχτή εξερεύνηση των συναισθημάτων και των εμπειριών τους σχετικά με την ταυτότητα και την έκφραση του φύλου, χωρίς ο θεραπευτής να έχει προκαθορισμένη ταυτότητα φύλου που να ορίζεται ως προτιμότερη από μια άλλη.
Ενώ ορισμένα άτομα καταφέρνουν να ξεπεράσουν τα συμπτώματα της δυσφορίας από μόνα τους, η ψυχοθεραπεία είναι συχνά πολύ χρήσιμη για την επίτευξη της προσωπικής ανακάλυψης και ευφορίας, ευεξίας διευκολύνοντας έτσι την άνεση του εαυτού τους για την αντιμετώπιση ισχυρών συναισθημάτων που μπορεί να έχουν προκύψει από προκλήσεις που σχετίζονται με συνομηλίκους ή κοινωνικό στίγμα και αποκλεισμό.
Τα καλύτερα αποτελέσματα για άτομα με δυσφορία φύλου συνδέονται με την έγκαιρη διάγνωση, ένα υποστηρικτικό περιβάλλον και μια ολοκληρωμένη θεραπεία που σέβεται τις επιθυμίες του ατόμου.
Σε επόμενο στάδιο είναι πολύ σημαντικό να γίνεται μια ολιστική διάγνωση και θεραπεία μέσω ορμονών ή χειρουργείο αν κρίνεται απαραίτητο. Οι επιλογές ορμονικής και χειρουργικής θεραπείας των ατόμων οφείλουν να είναι οι κατάλληλες για την αντιμετώπιση της εξωτερικής εμφάνισης του ασθενούς ώστε να είναι σύμφωνες με την ταυτότητα του φύλου τους.
Οι μη ρεαλιστικές προσδοκίες πρέπει να αντιμετωπιστούν επαρκώς πριν ολοκληρωθεί η διαδικασία αυτή. Οπωσδήποτε θα πρέπει να υπάρχει ενημέρωση για τους κινδύνους αλλά και για τα οφέλη της θεραπείας.
Η δυσφορία του φύλου είναι η εμπειρία της δυσφορίας, δυσθυμίας με τα χαρακτηριστικά του φύλου του σώματος και του ρόλου του φύλου που έχει ανατεθεί κατά τη γέννηση. Είναι κάτι που βιώνεται διαφορετικά από όλους και μπορεί να αλλάξει με την πάροδο του χρόνου. Δεν υπάρχει κανένας τρόπος αντιμετώπισης της δυσφορίας καθώς διαφορετικά πράγματα λειτουργούν για διαφορετικούς ανθρώπους.
Ο άνθρωπος είναι ένας πολυσύνθετος οργανισμός, το ίδιο και η ανάλυση της συμπεριφοράς του. Σταδιακά οι εξελίξεις στην τεχνολογία έχουν φέρει ελπίδα σε άτομα με δυσφορία φύλου, αφού περισσότερες ερευνητικές μελέτες διερευνούν διαφορετικές επιλογές θεραπείας για την πάθηση αυτή.
Η διάγνωση περιλαμβάνει τη συμμετοχή διαφόρων ιατρών που βοηθούν στον εντοπισμό των διαφόρων πτυχών της αναντιστοιχίας φύλου στους ασθενείς. Η θεραπεία εξαρτάται από την επιτυχή διάγνωση και υπάρχουν πολύ θετικά αποτελέσματα σύμφωνα με μελέτες.
Το φύλο ενός ατόμου δεν είναι επιλογή, προέρχεται από κάπου βαθιά μέσα του σε ένα επίπεδο λειτουργίας του εγκεφάλου που δεν υπόκειται σε αλλαγές. Υπάρχουν παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν σε διακύμανση της αντίληψης ενός ατόμου για το φύλο του.
Έτσι λοιπόν όσο η ευαισθητοποίηση συνεχίζει να αυξάνεται, όλο και περισσότεροι είναι οι άνθρωποι που συνειδητοποιούν ποιες είναι οι ανάγκες και οι επιλογές τους και επιθυμούν να βελτιώσουν τη ζωή τους τόσο ψυχικά όσο και σωματικά.
Μιλώντας για μοναξιά γίνεται όλο και πιο σαφές ότι δεν πρόκειται για κάτι που μπορούμε να επιλέξουμε ή να απορρίψουμε.
Είμαστε μόνοι. Μπορούμε να ξεγελούμε τον εαυτό μας ως προς αυτό, να κάνουμε σαν να μην είναι έτσι.
Αλλά αυτό είναι όλο.
Είναι προτιμότερο ωστόσο να κατανοήσουμε ότι είμαστε μόνοι και να ξεκινούμε από κει.
Ίσως βέβαια και να πάθουμε ίλιγγο, γιατί έτσι χάνονται όλα τα σημεία πάνω στα οποία ήταν συνηθισμένο να ακουμπά το βλέμμα μας, παύουν να υπάρχουν τα κοντινά πράγματα κι όλα τα μακρινά βρίσκονται απείρως μακριά.
Αίσθημα παρόμοιο μ' εκείνο που θα δοκίμαζε κάποιος ο οποίος, χωρίς να έχει προηγουμένως προετοιμαστεί ή να έχει περάσει από ένα μεταβατικό στάδιο, θα βρισκόταν ξαφνικά από το δωμάτιό του στην κορυφή ενός υψηλού βουνού.
Η τρομακτική ανασφάλεια, η εγκατάλειψη στο άγνωστο θα τον εκμηδένιζε σχεδόν.
Θα φανταζόταν πως έπεφτε ή πως εκτοξευόταν στο διάστημα ή πως γινόταν χίλια κομμάτια.
Το μυαλό του θα έπρεπε να εφεύρει ένα τεράστιο ψέμα για να μπορέσει να ξαναβρεί ή να ξεκαθαρίσει τα συναισθήματά του.
Έτσι και για κείνον που γίνεται μοναχικός, αλλάζουν όλες οι αποστάσεις και όλα τα μεγέθη.
Πολλές απ' αυτές τις αλλαγές εμφανίζονται ξαφνικά και, όμοια με τον άνθρωπο που απ' τη μια στιγμή στην άλλη βρίσκεται στην κορυφή του βουνού, γεννιούνται μέσα του πρωτόγνωρες φαντασιώσεις και παράξενες αισθήσεις που μοιάζει να αναπτύσσονται πέρα από τα μέτρα που μπορεί να αντέξει.
Ποιός από μας δεν έχει γνωρίσει κάποιον άνθρωπο (ίσως τον ίδιο μας τον εαυτό) που να είναι τόσο στραμμένος προς τα έξω, τόσο απορροφημένος στη συσσώρευση αγαθών ή στο τι σκέφτονται οι άλλοι, ώστε να χάνει κάθε αίσθηση του εαυτού του; Ένας τέτοιος άνθρωπος, όταν του τίθεται κάποιο ερώτημα, αναζητεί την απάντηση προς τα έξω κι όχι προς τα μέσα. Διατρέχει δηλαδή τα πρόσωπα των άλλων, για να μαντέψει ποιά απάντηση επιθυμούν ή περιμένουν.
Για έναν τέτοιον άνθρωπο θεωρώ χρήσιμο να συνοψίσω μια τριάδα δοκιμίων που έγραψε ο Σοπενάουερ προς το τέλος της ζωής του. (Για όποιον έχει φιλοσοφικές τάσεις είναι γραμμένα σε γλώσσα σαφή και προσβάσιμη στον μη ειδικό).
Βασικά τα δοκίμια τονίζουν ότι το μόνο που μετράει είναι αυτό που το άτομο είναι. Ούτε ο πλούτος ούτε τα υλικά αγαθά ούτε η κοινωνική θέση ούτε η καλή φήμη φέρνουν την ευτυχία. Αν και οι σκέψεις αυτές δεν αφορούν συγκεκριμένα τα υπαρξιακά θέματα, παρ' όλ' αυτά μας βοηθούν να μετακινηθούμε από ένα επιφανειακό επίπεδο προς βαθύτερα ζητήματα.
1. Αυτό που κατέχουμε. Τα υλικά αγαθά είνα απατηλά. Ο Σοπενάουερ υποστηρίζει πολύ κομψά ότι η συσσώρευση πλούτου και αγαθών είναι ατελείωτη και δεν προσφέρει ικανοποίηση. Όσο περισσότερα κατέχουμε, τόσο πολλαπλασιάζονται οι απαιτήσεις μας. Ο πλούτος είναι σαν το νερό της θάλασσας: όσο περισσότερο πίνουμε, τόσο πιο πολύ διψάμε. Στο τέλος δεν κατέχουμε εμείς τα αγαθά μας – μας κατέχουν εκείνα.
2. Αυτό που αντιπροσωπεύουμε στα μάτια των άλλων. Η φήμη είναι το ίδιο εφήμερη όσο και τα υλικά πλούτη. Ο Σοπενάουερ γράφει: «Οι μισές μας ανησυχίες και αγωνίες έχουν προέλθει από την έγνοια μας για τις γνώμες των άλλων... πρέπει να βγάλουμε αυτό το αγκάθι απ' τη σάρκα μας». Είναι τόσο ισχυρή η παρόρμηση να κάνουμε μια καλή εμφάνιση, ώστε για μερικούς φυλακισμένους, την ώρα που βαδίζουν προς τον τόπο της εκτέλεσής τους, αυτό που κυρίως απασχολεί τη σκέψη τους είναι το ντύσιμο και οι τελευταίες τους χειρονομίες. Η γνώμη των άλλων είναι ένα φάντασμα που μπορεί ανά πάσα στιγμή ν' αλλάξει όψη. Οι γνώμες κρέμονται από μια κλωστή και μας υποδουλώνουν στο τι νομίζουν οι άλλοι, ή, ακόμα χειρότερα, στο τι φαίνεται να νομίζουν – γιατί ποτέ δεν μπορούμε να μάθουμε τι σκέφτονται πραγματικά.
3. Αυτό που είμαστε. Μόνο αυτό που είμαστε έχει πραγματική αξία. Μια καλή συνείδηση, λέει ο Σοπενάουερ, αξίζει περισσότερο από μια καλή φήμη. Ο μεγαλύτερος στόχος μας θα έπρεπε να είναι η καλή υγεία κι ο πνευματικός πλούτος, ο οποίος οδηγεί σε ανεξάντλητα αποθέματα ιδεών, στην ανεξαρτησία και σε μια ηθική ζωή. Η ψυχική μας γαλήνη πηγάζει από τη γνώση ότι αυτό που μας αναστατώνει δεν είναι τα πράγματα, αλλά η ερμηνεία μας για τα πράγματα.
Αυτή η τελευταία σκέψη – ότι η ποιότητα της ζωής μας προσδιορίζεται από το πως ερμηνεύουμε τις εμπειρίες μας, όχι από τις ίδιες τις εμπειρίες – είναι ένα σημαντικό θεραπευτικό δόγμα που ανάγεται στην αρχαιότητα. Κεντρικό αξίωμα στη σχολή του στωικισμού, πέρασε από τον Ζήνωνα, τον Σενέκα, τον Μάρκο Αυρήλιο, τον Σπινόζα, τον Σοπενάουερ και τον Νίτσε κι έφτασε να γίνει θεμελιώδης έννοια τόσο στην ψυχοδυναμική όσο και στη γνωστική-συμπεριφορική ψυχοθεραπεία.
Όπως η αναπνοή μάς συνδέει με τη ζωή, έτσι και το άγγιγμα είναι το πιο εκφραστικό μέσο για τη μετάδοση συναισθηματικών πληροφοριών ανάμεσα σε δύο άτομα. Η πρώτη συγκεκριμένη εμπειρία, που μας εισαγάγει στον κόσμο αυτό, πραγματοποιείται με το άγγιγμα των ανθρώπινων χεριών και το άγγιγμα παραμένει η επαφή στην οποία έχουμε τη μεγαλύτερη εμπιστοσύνη.
Θα εμπιστευτώ το άγγιγμά σου, πριν εμπιστευτώ τα λόγια σου. Οι στενές προσωπικές σχέσεις τονώνονται ή αποθαρρύνονται από τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι βιώνουν την άμεση αυτή επαφή.
Θυμήσου με πόσους τρόπους χρησιμοποιείς τα χέρια σου: για να σηκώσεις, για να χαϊδέψεις, για να κρατηθείς, να δείρεις, να ισορροπήσεις. Κάθε άγγιγμα συνδέεται μ' ένα συναίσθημα, όπως αγάπη, εμπιστοσύνη, φόβο, αδυναμία, αναστάτωση και πλήξη.
Διδάσκω τους ανθρώπους να συνειδητοποιούν πώς αισθάνονται οι άλλοι την επαφή τους. Για να το μάθεις αυτό, πρέπει να ρωτήσεις, "πώς αισθάνεσαι όταν σ' ακουμπάω έτσι;" Μας έχουν πολύ λίγο μάθει να αισθανόμαστε το άγγιγμά μας. Αυτή η ερώτηση θα φέρει σε δύσκολη θέση πολλούς ανθρώπους. Όταν τη μεταχειριστείς λίγο καιρό, αρχίζεις να καταλαβαίνεις την αξία της.
Μία άλλη πλευρά του αγγίγματος είναι να πεις σε κάποιον άλλον τι συναισθήματα σού δημιουργεί το δικό του άγγιγμα. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι, εκτός αν κάποιος άλλος μας επιστήσει την προσοχή σ' αυτό, δεν έχουμε καμία αντίληψη της αίσθησης που δημιουργεί το άγγιγμά μας. Θυμάμαι πόσες φορές άτομα συναισθηματικά και ενθουσιώδη μου ματώσανε τα δάχτυλά μου: φορούσα δαχτυλίδια κι εκείνοι μου λιώσανε τα δάχτυλα με μία εγκάρδια χειραψία.
Πιστεύω επίσης πως οι περισσότεροι γονείς δεν έχουν καμία πρόθεση να τραυματίσουν τα παιδιά τους, όταν τα χτυπάνε. Μα ούτε υποψιάζονται καθόλου πόσο δυνατά χαστουκίζουν. Πολλοί κυριεύονται από φρίκη όταν δουν τα αποτελέσματα από τα χτυπήματά τους. Αυτό κυρίως ισχύει με άτομα που διδάχτηκαν πώς να αποκτήσουν μεγάλη σωματική δύναμη, αλλά δεν έμαθαν τι αποτελέσματα έχει αυτή η δύναμη πάνω στους άλλους ανθρώπους και ιδιαίτερα στα παιδιά.
Γνώρισα έναν αστυνομικό που έσπασε τρία πλευρά της γυναίκας του όταν την αγκάλιασε, μετά από μία απουσία του. Ξέρω πως αυτός ο άντρας δεν είχε καθόλου εχθρικά συναισθήματα για τη γυναίκα του. Μα ούτε του περνούσε απ' το νου πως ήταν τόσο δυνατός.
Θέλω να τονίσω ότι χρειάζεται να μάθουμε να έχουμε συναίσθηση του αγγίγματός μας, αλλά και να το σκεπτόμαστε. Αυτό το σημείο της διαπαιδαγώγησής μας έμεινε ολότελα παραμελημένο. Την επόμενη φορά που θα χαιρετήσεις κάποιον με χειραψία ή θα χαϊδέψεις κάποιον, φρόντισε να νιώσεις τι συμβαίνει καθώς τον αγγίζεις.
Έπειτα κουβέντιασε αυτές σου τις παρατηρήσεις μαζί του: "Τότε, λοιπόν ένιωσα...Εσύ τι ένιωσες;" Μερικοί λένε ότι δεν αισθάνθηκαν τίποτε κι ότι όλα αυτά τους φάνηκαν κουταμάρες και βλακείες. Αυτό με στενοχωρεί, γιατί σημαίνει πως εκείνοι έχουν χτίσει τοίχους τριγύρω τους, ώστε να μην ευχαριστιούνται καθόλου από τη φυσική επαφή.
Ξεπερνάει κανένας πραγματικά ποτέ την επιθυμία και την ανάγκη για την ίδια τη σωματική επαφή και για την ανακούφιση που προσφέρει;
Τα τελευταία δέκα χρόνια, οι άνθρωποι άρχισαν να δέχονται τις ανάγκες τους για τη σωματική επαφή.
Το αγκάλιασμα είναι ένας ανερωτικός, πολύ ανθρώπινος τρόπος για να πάρεις και να δώσεις στοργή.
Άρχισαν σιγά σιγά και οι άνδρες να το αποδέχονται. Το δέρμα τους μπορεί να πεινάει τόσο, όσο και των γυναικών για χάδι.
Ίσως, αν οι άνθρωποι επέτρεπαν στον εαυτό τους να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους για χάιδεμα, δε θα ήταν τόσο επιθετικοί.
Όλη η ζωή είναι επιλογές, μόνο στη μοναχικότητα δεν υπάρχει επιλογή. Επιλογή, οποιουδήποτε είδους, σημαίνει σύγκρουση. Στην επιλογή υπάρχουν αναπόφευκτα αντιθέσεις. Αυτές οι αντιθέσεις, εσωτερικές και εξωτερικές, γεννάνε σύγχυση και δυστυχία. Για να ξεφύγει κανείς από αυτή τη δυστυχία, κάνει να μοιάζουν οι θεοί, τα πιστεύω, ο εθνικισμός και η αφοσίωση σε διάφορα μοντέλα δραστηριότητας, σαν πραγματικές ανάγκες.
Ξεφεύγοντας με αυτές τις κάνεις να αποκτήσουν πολύ μεγάλη σημασία, αλλά η φυγή είναι ο δρόμος της ψευδαίσθησης και τότε εμφανίζονται ο φόβος κι η ανησυχία. Ο δρόμος της επιλογής είναι ο δρόμος της θλίψης όπου ο πόνος δεν έχει τέλος. Η επιλογή, η εκλογή, θα υπάρχει πάντα όσο υπάρχει εκείνος που επιλέγει -που είναι η συσσωρευμένη μνήμη πόνου και ευχαρίστησης- και κάθε εμπειρία επιλογής, το μόνο που κάνει είναι να δυναμώνει τη μνήμη, που η αντίδρασή της γίνεται σκέψη και συναίσθημα.
Η μνήμη έχει μόνο μερική σημασία, καθώς είναι φτιαγμένη για να αντιδρά μηχανικά κι αυτή η αντίδραση είναι η επιλογή.
Δεν υπάρχει ελευθερία στην επιλογή. Διαλέγεις σύμφωνα με τον τρόπο που έχεις ανατραφεί, σύμφωνα με την κοινωνική, οικονομική και θρησκευτική διαμόρφωσή σου. Η επιλογή δυναμώνει, χωρίς εξαίρεση, αυτή τη διαμόρφωση. Δεν υπάρχει φυγή από αυτή τη διαμόρφωση που μόνο γεννάει όλο και περισσότερα βάσανα.
Η επιλογή γεννάει πάντα δυστυχία. Παρακολούθησέ την και θα δεις να καραδοκεί, να απαιτεί, να επιμένει, να εκλιπαρεί και πριν το καταλάβεις, θα βρίσκεσαι πιασμένος στο δίχτυ των αναπόφευκτων υποχρεώσεων, ευθυνών και απογνώσεων που φέρνει.
Παρακολούθησέ την και θα έχεις επίγνωση αυτού που πραγματικά συμβαίνει. Έχε επίγνωση αυτού που συμβαίνει, δε μπορείς να αλλάξεις αυτό που συμβαίνει, μπορείς να το κουκουλώσεις, να το βάλλεις στα πόδια, αλλά δε μπορείς να το αλλάξεις. Είναι εκεί. Αν το αφήσεις ήσυχο χωρίς να παρεμβαίνεις με τις απόψεις σου και τις ελπίδες σου, τους φόβους σου και τις απελπισίες σου, με τις υστερόβουλες και πανούργες κρίσεις σου, θα ανθίσει και θα φανερώσει όλη τη δαιδαλώδη μορφή του, όλες τις λεπτές κινήσεις του -και υπάρχουν πολλές- τη φαινομενική σημασία και ηθική του, τα κρυμμένα του κίνητρα και τις κρυμμένες φαντασιώσεις του.
Αν αφήσεις εκείνο που πραγματικά συμβαίνει ήσυχο, θα σου δείξει όλα αυτά και περισσότερα. Αλλά πρέπει να έχεις μια χωρίς επιλογές επίγνωσή του, περπατώντας ήσυχα. Τότε θα δεις ότι η επιλογή, έχοντας ανθίσει, πεθαίνει και μένει η ελευθερία, όχι ότι είσαι ελεύθερος, αλλά υπάρχει ελευθερία.
Εσύ είσαι εκείνος που κάνει τις επιλογές, εσύ είσαι εκείνος που σταμάτησε να τις κάνει. Δεν υπάρχει τίποτα να επιλέξεις. Μέσα από αυτήν την χωρίς επιλογές κατάσταση ανθίζει η μοναχικότητα. Ο θάνατος της επιλογής δεν είναι ποτέ το τέλος της. Πάντοτε ανθίζει και πάντοτε είναι καινούρια. Το να πεθαίνεις για το γνωστό σημαίνει να είσαι μόνος. Κάθε επιλογή βρίσκεται στο πεδίο του γνωστού. Η δράση σε αυτό το πεδίο φέρνει πάντα θλίψη.
Ας θυμηθούμε πρώτα απ’ όλα ότι το ρεύμα κοινωνιολογικής σκέψης που αποκαλείται «κοινωνικός δαρβινισμός» –η έκφραση αυτή χρονολογείται από το 1880– συγκροτήθηκε ανεξάρτητα από τον Δαρβίνο. Ο ιδρυτής του, ο Βρετανός φιλόσοφος και μηχανικός Χέρμπερτ Σπένσερ (1820-1903), διαστρέβλωσε και υποβάθμισε την έννοια της φυσικής επιλογής, την οποία ανακάλυψε το 1858, κατά τη διάρκεια της παρουσίασης ενώπιον μιας λονδρέζικης εταιρείας λογίων και επιστημόνων της θεωρίας που επεξεργάστηκε ο Δαρβίνος σε συνεργασία με τον φυσιοδίφη Αλφρεντ Ράσελ Γουάλας. Την επόμενη χρονιά, ο Δαρβίνος δημοσιεύει την «Καταγωγή των ειδών», το κείμενο που θεμελιώνει τη θεωρία της εξέλιξης, στο οποίο προτείνει την εξήγηση του μετασχηματισμού των ειδών με τον μηχανισμό της φυσικής επιλογής οργανικών παραλλαγών που πλεονεκτούν στους κόλπους ενός φυσικού περιβάλλοντος, το οποίο λειτουργεί σαν κόσκινο.
Ας θυμηθούμε τις κυριότερες αρχές της θέσης του: όλα τα ζωντανά όντα, σημειώνει ο Δαρβίνος, παράγουν αυθόρμητα παραλλαγές που μπορούν να είναι γι’ αυτά, σε συνάρτηση με τις συνθήκες του περιβάλλοντος, ευνοϊκές, αδιάφορες ή δυσμενείς. Θα μεταβιβαστούν από γενιά σε γενιά μόνον οι παραλλαγές που παρουσιάζουν το πιο ισχυρό πλεονέκτημα για τους οργανισμούς, επιτρέποντάς τους την καλύτερη πρόσβαση στους διαθέσιμους πόρους, μέσα σε ένα περιβάλλον του οποίου τα όρια υποκινούν έναν διαρκή ανταγωνισμό ανάμεσα στα άτομα και ανάμεσα στα είδη.
Με την ίδια κίνηση, οι οργανισμοί που μειονεκτούν θα εξαλειφθούν από την πάλη για την ύπαρξη και από τον ανταγωνισμό με οργανισμούς καλύτερα προσαρμοσμένους στις συνθήκες αυτής της πάλης. Η επιλογή, σε αυτό το επίπεδο, είναι επομένως αδιαχώριστη από την εξάλειψη.
Ετσι κι αλλιώς, στην «Καταγωγή των ειδών» ο άνθρωπος μόλις που αναφέρεται. Η δαρβινική θεωρία της φυσικής επιλογής βασίζεται αποκλειστικά στη μελέτη των ζώων και των φυτών. Αυτό δεν εμπόδισε τον Σπένσερ να δει σε αυτήν ένα οικουμενικό σχέδιο, που έδινε μιαν επιστημονική βάση στις υπερφιλελεύθερες επιλογές του στο πολιτικό και κοινωνικό πεδίο.
Επικροτούμενος από τους θιασώτες ενός φιλελεύθερου φονταμενταλισμού, που συνόδευε τότε, στη Μεγάλη Βρετανία, την άνθηση του βικτοριανού βιομηχανισμού, υποστήριζε ότι η βελτίωση των ανθρώπινων κοινωνιών πρέπει να ακολουθεί τον φυσικό νόμο της επιβίωσης των πιο προικισμένων και της συνακόλουθης εξάλειψης των λιγότερο ικανών.
Αναπτύσσοντας αυτές τις θέσεις στις δεκαετίες 1860 και 1870, ο Σπένσερ προλαβαίνει τον Δαρβίνο, ο οποίος θα επεκτείνει τη θεωρία του στην ανθρώπινη ύπαρξη το 1871, στο έργο του «Η καταγωγή του ανθρώπου».
Τι διαβάζουμε λοιπόν σε αυτό το σε μεγάλο βαθμό παραγνωρισμένο βιβλίο, που αποτελεί ωστόσο, μετά την «Καταγωγή των ειδών», τον άλλο πόλο της δαρβινικής σκέψης; Αυτό που χαρακτηρίζει το ανθρώπινο είδος στην εξέλιξή του είναι η εμφάνιση της ηθικής και του πολιτισμού, που προήλθαν από την επιλογή κοινωνικών ενστίκτων και από την ενίσχυση των ορθολογικών ικανοτήτων. Με βάση μιαν επέκταση του συναισθήματος της «συμπάθειας» –που ο Δαρβίνος δανείζεται από τη φιλοσοφία του σκοτσέζικου Διαφωτισμού, εκείνη του Ντέιβιντ Χιουμ και του Ανταμ Σμιθ–, αυτή η διαδικασία εκπολιτισμού γεννάει την ανάπτυξη συνεργατικών συμπεριφορών και πολλαπλών μορφών αφοσίωσης στον άλλον. Κατανοούμε ότι ο Δαρβίνος αποδοκίμαζε τις θεωρίες του Σπένσερ και των οπαδών του, που τον εμφάνιζαν να λέει, για το θέμα του ανθρώπου, το αντίθετο από αυτό που σκεφτόταν και που είχε γράψει.
● Σύμφωνα με τον Δαρβίνο, επομένως, ο άνθρωπος αποτελεί μιαν εξαίρεση στους κόλπους του ζωικού κόσμου και είναι το μόνο είδος που είναι ικανό για «συμπάθεια» και καλοσύνη;
Πολύ πριν η ανάπτυξη των μελετών για τα εξελιγμένα θηλαστικά μάς επιτρέψει να διευκρινίσουμε τις γνώσεις μας γι’ αυτό το θέμα, ο Δαρβίνος υπογράμμιζε ότι στους κόλπους αυτών των ομάδων ζώων, που συγγενεύουν φυλογενετικά με το ανθρώπινο είδος, υπάρχουν στοιχεία που προεικονίζουν τις συνεργατικές μας συμπεριφορές.
Για παράδειγμα, αυτός στάθηκε πολύ στις πολλαπλές μορφές αλληλοβοήθειας, ιδίως αμυντικής, μεταξύ των πιθήκων, οι οποίοι, γράφει, είναι ικανοί ακόμη και για «ηρωικές» πρωτοβουλίες προκειμένου να σώσουν έναν μικρό πίθηκο που κινδυνεύει ή να υπερασπιστούν έναν «αγαπημένο φύλακά τους» που δέχεται επίθεση από έναν άλλο πίθηκο. Σύμφωνα όμως με τον Δαρβίνο, το ανθρώπινο είδος εκδηλώνει στη σχέση του με το περιβάλλον μοναδικά χαρακτηριστικά.
Μαζί με τον Αλφρεντ Ράσελ Γουάλας συμμεριζόταν την ιδέα ότι ο άνθρωπος, στην πορεία της εξέλιξης, διακρίνεται στους κόλπους του ζωικού βασιλείου από μια μοναδική αντιστροφή των τρόπων προσαρμοστικής συμπεριφοράς. Τα άλλα ζώα, παρά τις ευκαιριακές ή τακτικές διευθετήσεις που κάνουν στο περιβάλλον ζωής τους, καταλήγουν να είναι στενά εξαρτημένα από τις διακυμάνσεις αυτού του περιβάλλοντος και, συνεπώς, είναι αναγκασμένα να προσαρμόζονται φυσιολογικά στις επιλεκτικές πιέσεις που αυτό ασκεί.
Ο άνθρωπος, αντίθετα, εξαιτίας των εξαιρετικών εγκεφαλικών του ικανοτήτων, των τεχνικών του δεξιοτήτων και των δυνατοτήτων του για συλλογική οργάνωση, χειραφετείται σε μεγάλο βαθμό από αυτούς τους καταναγκασμούς, μετασχηματίζοντας το περιβάλλον του σε ενισχυτικό της επιβίωσης.
Αυτό σημαίνει, μιλώντας σχηματικά, ότι αυτός προσαρμόζει το περιβάλλον του στις ανάγκες του μάλλον, παρά προσαρμόζεται σε αυτό· μια αντιστροφή που μεταφράζεται σε μιαν ισχυρή μείωση των οφειλόμενων στην επιλογή αποτυχιών. Ταυτόχρονα, η επιλογή των κοινωνικών ενστίκτων ευνόησε στον άνθρωπο την επέκταση των «συμπαθητικών» διαθέσεων, τη διεύρυνση των αλληλέγγυων και συνεργατικών συμπεριφορών, την επιμήκυνση της διάρκειας των φροντίδων που προσφέρει στους απογόνους του, την πολύπλοκη διαμόρφωση και τη ρύθμιση της κοινωνικής δραστηριότητας.
Γεννημένος από αυτή την επιλογή, ο πολιτισμός διεύρυνε την άσκηση της ορθολογικότητας μέσω της κοινοτικής αλληλοβοήθειας και της ηθικής εκπαίδευσης, που αυτή απαιτεί για την τελειοποίησή της. Σε αυτή την προοπτική, το επίπεδο εσωτερικής αλληλεγγύης μιας ανθρώπινης ομάδας γίνεται το ηθικό μέτρο του βαθμού εκπολιτισμού της.
● Η φυσική επιλογή δεν έπαιξε επομένως κανένα ρόλο στην ανάπτυξη των γνωστικών και τεχνικών ικανοτήτων της ανθρώπινης ύπαρξης;
Χωρίς να χάνεται εντελώς, η φυσική επιλογή δεν άσκησε, σύμφωνα με τον Δαρβίνο, παρά μικρή επίδραση στη διαδικασία βελτίωσης του ανθρώπινου είδους, την οποία αυτός ονομάζει κατάσταση πολιτισμού. Είναι αυτή η διαδικασία που περιέγραψα με την έννοια του «αποτελέσματος του ανατρεπτικού της εξέλιξης»: Μολονότι τα κοινωνικά ένστικτα προκύπτουν από τη φυσική επιλογή στο πλαίσιο της αιώνιας πάλης για την ύπαρξη, ο πολιτισμός δεν μπορεί να οριστεί παρά ως η διαρκής ανατροπή του μηχανισμού της επιλογής, ο οποίος προηγείται από αυτόν και τον παρήγαγε. Μπορούμε να συνοψίσουμε αυτό το παράδοξο φαινόμενο με αυτό το σχήμα: η φυσική επιλογή, μέσα από τον δρόμο των κοινωνικών ενστίκτων, επέλεξε τον πολιτισμό, του οποίου τα χαρακτηριστικά και η εξελικτική τάση αντιτίθενται στη φυσική επιλογή. Με άλλα λόγια, εκεί όπου η φυσική επιλογή εξαλείφει, ο πολιτισμός προστατεύει.
Ο λύκος μεταμφιεσμένος σε πρόβατο. Ο αγώνας της χελώνας και του λαγού. Αυτοί είναι από τους πιο γνωστούς μύθους του Αισώπου, μια συλλογή ιστοριών που λέγεται ότι δημιουργήθηκε από έναν σκλάβο, πριν από περίπου 2.500 χρόνια, για να μεταδώσει ηθικά μηνύματα στους αρχαίους Έλληνες.
Είναι αξιοσημείωτο ότι οι μύθοι του Αισώπου εξακολουθούν να διαβάζονται σε όλο τον κόσμο, όπως και το ότι τα μηνύματα τους παραμένουν διαχρονικά ακόμα και σήμερα: σκεφτείτε ότι «αυτός που πορεύεται αργά και σταθερά κερδίζει τον αγώνα», «το ξινό σταφύλι» ή «η ειλικρίνεια είναι η καλύτερη επιλογή», είναι ιστορίες που συχνά πυκνά μνημονεύουμε όλοι και αναφέρουμε σαν μεταφορές για συμπεριφορές.
Επίσης, οι μύθοι αυτοί μας γεννούν και ιδέες μας για το πως συμπεριφέρονται τα ζώα στη φύση: μεγαλώνουμε με ιστορίες για την πονηρή αλεπού, το πονηρό κοράκι ή τον ανόητο γάιδαρο – αλλά ποια είναι η αλήθεια αυτών των αντιλήψεων;
Τον περασμένο αιώνα σημειώθηκε μια έκρηξη επιστημονικής έρευνας σχετικά με το τι κάνουν τα ζώα και γιατί, πράγμα που σημαίνει ότι είμαστε πλέον έτοιμη για να εξερευνήσουμε τι έχει να πει η επιστήμη για τους μύθους του Αισώπου.
Ο λύκος με την προβιά
Δεδομένου του πόσο ριζωμένο είναι το παραπλανητικό στερεότυπο του λύκου στη σύγχρονη κουλτούρα, μπορεί να σας εκπλήσσει το γεγονός ότι δεν έχει καμία πραγματική βάση. Οι λύκοι ζουν σε στενά συνδεδεμένες οικογενειακές ομάδες («αγέλες») και δείχνουν τάσης συνεργασίας, παιχνιδιάρικης διάθεσης και πίστης στους συγγενείς τους. Δουλεύουν μαζί, για να κυνηγήσουν τροφή για το κοπάδι του και απέχουν πολύ από το να είναι αδίστακτες μηχανές δολοφονίας – αν και συνήθως καταδιώκουν τα πιο ευάλωτα θηράματα, η αγέλη συχνά αποτυγχάνει να σκοτώσει.
Οι λύκοι είναι οι πλησιέστεροι εν ζωή συγγενείς των κατοικίδιων σκύλων και μελέτες έχουν αποκαλύψει μερικές αξιοσημείωτες ομοιότητες και διαφορές στις ικανότητές τους, στην επίλυση προβλημάτων: και τα δύο είδη ζώων μπορούν να συνεργάζονται αποτελεσματικά με τους ανθρώπους για την εκτέλεση εργασιών, αλλά οι λύκοι επίσης συνεργάζονται πολύ καλύτερα με άλλους λύκους, από ότι οι σκύλοι μεταξύ τους.
Όταν αντιμετωπίζουν ένα δύσκολο πρόβλημα, οι λύκοι τα καταφέρνουν με απόλυτη επιμονή να το λύσουν, ενώ οι σκύλοι συχνά αναζητούν βοήθεια στους ανθρώπους τους. Η εξαπάτηση δεν έχει νόημα για αυτούς τους συνεργατικούς τύπους, πράγμα που σημαίνει ότι ο Αίσωπος (και πολλοί άλλοι αφηγητές από τότε) έκαναν λάθος.
Ευτυχώς, υπάρχουν καλύτερα υποψήφια ζώα που μπορούν να παίξουν τον ρόλο του απατεώνα.
Ο πίθηκος και ο ψαράς
Ο συγκεκριμένος μύθος του Αισώπου παρουσίασε τον πίθηκο σαν «το πιο μιμητικό από όλα τα ζώα» και είναι ένας χαρακτηρισμός που του έχει κολλήσει, διατηρημένος σε ρητά όπως «ο πίθηκος βλέπει, ο πίθηκος κάνει». Αρχικά, η μίμηση (δηλαδή η πιστή αντιγραφή των πράξεων των άλλων) θεωρήθηκε ότι αποκάλυπτε έλλειψη ευφυΐας, έτσι οι πίθηκοι βάφτηκαν ως ανόητοι, ανόητοι μιμητές που δεν μπορούσαν να σκεφτούν μόνοι τους.
Τον τελευταίο περίπου αιώνα, η επιστημονική έρευνα επ’ αυτού άλλαξε και η μίμηση έχει γίνει κάτι σαν το «ιερό δισκοπότηρο» στην κοινωνική μάθηση των ζώων, πιθανότατα λόγω των συσχετισμών της με τον πολιτισμό και του γεγονότος ότι στηρίζει τη δική μας πολιτιστική εξέλιξη.
Αυτό που θεωρήθηκε αρχικά ως γεγονός, έχει γίνει πλέον μυθοπλασία, μιας και μελέτη δεκαετιών, έδειξε ότι ενώ πολλά είδη πιθήκων επηρεάζονται από αυτά που κάνουν τα άλλα μέλη της ομάδας τους, δεν τα μιμούνται. Αντίθετα, ένας πίθηκος μπορεί απλώς να δώσει προσοχή σε οτιδήποτε με το οποίο αλληλεπιδρά ένας άλλος πίθηκος και στη συνέχεια να εξερευνήσει και να μάθει για αυτό.
Αυτη η συμπεριφορά είναι κατηγορηματικά διαφορετική από τη μίμηση, οδηγώντας στο συμπέρασμα ότι οι πίθηκοι δεν μαθαίνουν από άλλους πιθήκους, αλλά μαζί τους.
Ο γάιδαρος που κουβαλούσε μια εικόνα
Ενώ τα γαϊδούρια ήταν πάντα ζώα που κουβαλούσαν φορτία, δεν τα θεωρούσαν ανέκαθεν χαζά. Οι αρνητικές αντιλήψεις για αυτά, φαίνεται να έχουν αυξηθεί καθώς τα άλογα έγιναν πιο κοινά σαν ζώα στους ανθρώπους και ξεπέρασαν τα μικρότερα ξαδέρφια τους ως κυρίαρχα ιπποειδή (η ομάδα συγγενικών ειδών που περιλαμβάνει επίσης ζέβρες και άγριους γαϊδούρια).
Στην πραγματικότητα, τα χαρακτηριστικά των γαϊδάρων που συχνά χλευάζονται μπορούν να εξηγηθούν από την προγονική τους καταγωγή και την εξελικτική τους πορεία στις αφρικανικές πεδιάδες. Τα μεγάλα κεφάλια τους σημαίνουν μεγάλους μύες της γνάθου, που τους επιτρέπουν να τρίβουν σκληρά, πλούσια σε λιγνίνη φυτά, ενώ τα μεγάλα αυτιά τους βοηθούν στη διάχυση της θερμότητας. Σε αντίθεση με τα άλογα, δεν είναι ζώα αγέλης και αυτό σημαίνει ότι είναι πιο επιρρεπή στη μάχη παρά στη φυγή – τα γαϊδούρια θα σταθούν στο έδαφος και θα υπερασπιστούν τον χώρο τους, γεγονός που τα καθιστά εξαιρετικά αποτελεσματικά ζώα φύλαξης.
Ενώ υπάρχει έλλειψη μελετών που αξιολογούν τη νοημοσύνη τους, τα γαϊδούρια είναι ικανοί μαθητές και δείχνουν μεγαλύτερη ευελιξία συμπεριφοράς από ό,τι λέει η ταμπέλα που τους έχει μπει εδώ και αιώνες. Επιπλέον, έρευνες για την κοινωνική νοημοσύνη των αλόγων, τα οποία έχουν εξημερωθεί για περίπου το ίδιο χρονικό διάστημα με τα γαϊδούρια, αποκαλύπτουν μερικές αξιοσημείωτες ικανότητες. Ίσως αν κάναμε την προσπάθεια να ερευνήσουμε τα μυαλά των γαϊδάρων, να εκπλαγούμε με αυτό που βρίσκουμε.
Τα σύμβολα είναι άυλες μορφές που σμιλεύτηκαν από τις απαρχές της ανθρωπότητας. Αυλές και ανθρώπινες κατασκευές συγχρόνως, διότι απλώς είναι αποτελέσματα της σκέψης των ανθρώπων. Η δύναμη τους είχε συγκρατήσει από πάντα την προσοχή μας και έχουν αναπτυχθεί πολλές σημαντικές προσεγγίσεις που τις βρίσκουμε στα έργα των ανθρώπων, τις παραδόσεις τους, τα γραπτά που αφήσανε, κτλ.
Οι παραστάσεις στους ναούς των Αιγυπτίων, οι αριθμοί και η τετρακτύς των Πυθαγόρειων, οι αναλογίες των Ελληνικών ναών, το δένδρο της ζωής της εβραϊκής Καμπάλα, οι ιεροτελεστίες των διαφόρων λαών, κ.ά. Αναρίθμητα συγγράμματα τα έχουν μελετήσει, όπως το τελευταίο βιβλίο που μας άφησε ο Karl Jung «Ο άνθρωπος και τα σύμβολα του» που αποτελεί σταθμό. Βρείτε το βιβλίο γιατί χάνεται κι αυτό σιγά- σιγά όπως και άλλα άξια λόγου βιβλία και αντικαθίστανται από τα βιβλία της ΝΤΠ.
Η Δημιουργία, εξ ορισμού, δεν θα είχε νόημα χωρίς εξέλιξη στο καθετί. Δηλαδή το γνωστό μας «τα πάντα ρεί» είναι ένα βασικό στοιχείο που την χαρακτηρίζει. Το κάθε τι μπορεί να είναι διαφορετικό την επόμενη στιγμή. Εμείς στην Γη, και τα άλλα νοήμονα δημιουργήματα απανταχού στο Σύμπαν, είμαστε οι προνομιούχοι παρατηρητές που μπορούν και προσπαθούν να βγάλουν νόημα από το κάθε τι. Είμαστε προνομιούχοι διότι είμαστε οι μόνοι που έχουν την συνειδητότητα, το ότι γνωρίζουν ότι γνωρίζουν, δηλαδή την αίσθηση του γίγνεσθαι, των υπαρξιακών ερωτήσεων «από πού ερχόμαστε και που πάμε».
Έχει λοιπόν να κάνει με τον Χρόνο. Σε αντίθεση με όλα τα άλλα δημιουργήματα που υφίστανται χάρη στις φυσικές τους επιταγές και τα λειτουργικά τους ένστικτα (ανόργανος κόσμος, φυτά, ζώα). Επομένως, για να επιβιώσουμε και να εξελιχθούμε με τον ασφαλέστερο τρόπο και την επόμενη στιγμή, μας ενδιαφέρει διακαώς να μπορούμε να μαντεύουμε το μέλλον, καταπραΰνοντας έτσι την αγωνία μας για το αύριο. Χρειαζόμαστε λοιπόν πληροφορίες για τις αλλαγές που μας αφορούν, δηλαδή το πιθανόν μέλλον, εξ ου και η σημασία της μαντικής για κάθε πολιτισμό.
Η θεωρία της πληροφορίας από την πλευρά της υπογραμμίζει τα παραπάνω διότι αποδεικνύει ότι μόνο κάτι που αλλάζει πρέπει να χαρακτηρίζεται σαν πραγματική, λειτουργική πληροφορία. Εάν κάτι παραμένει σταθερό, μπορώ να το μαντέψω για την επόμενη στιγμή μόνος μου, χωρίς να χρειάζομαι τίποτε άλλο. Αυτό όμως είναι σπάνιο επειδή όλα αλλάζουν και έτσι χρειάζομαι την γνώση αυτής της αλλαγής, άρα ένα σήμα – κάτι άυλο επομένως – από κάπου.
Την στιγμή λοιπόν που αυτές οι ανταλλαγές πληροφοριών είναι θεμελιώδεις για την εξέλιξη στο Σύμπαν και την Ζωή, η αποδοτικότητά τους θα πρέπει να είναι τέλεια. Οι συνεχείς πράξεις μας είναι μια αλληλουχία αναλύσεων ενώ η εμπειρία μας αποτελεί μια σύνθεση αυτών που έχουμε βιώσει, εμείς η οι άλλοι, διότι εστιάζεται στο τι είναι αρεστό και τι επικίνδυνο. Η σύνθεση δεν ενδιαφέρεται για τις αναλυτικές λεπτομέρειες του «γιατί» που έχουν γίνει πριν.
Είναι ένα άυλο πακέτο πληροφοριών που εμπεριέχει την πεμπτουσία των αναλύσεων κι εμπειριών μας που συν-βάλουν. Τα σύμβολα λοιπόν έχουν ακριβώς αυτό το βασικό χαρακτηριστικό. Ένα άλλο χαρακτηριστικό τους είναι ότι έχουν νόημα για τον παραλήπτη, δηλαδή τον βοηθούν να βγάλει συμπεράσματα. Αλλά και το νόημα αυτό είναι μια άυλη μορφή. Επομένως, στον υλικό κόσμο που εξελισσόμαστε, τα βασικά λειτουργικά «εργαλεία» μας –πληροφορίες και νόημα– είναι άυλα.
Τα Σύμβολα Βρίσκονται Παντού
Στην καθημερινότητά μας, είμαστε συνηθισμένοι να αποκαλούμε σύμβολο κάτι το ξεχωριστό, το ιδιαίτερο, και το νόημα που του δίνουμε εξαρτάται από τις προσωπικές μας γνώσεις, αξίες και εμπειρίες, καθώς και από αυτές του κοινωνικού μας συνόλου. Για παράδειγμα, ο κύκλος σαν σύμβολο της τελειότητας, ο ταύρος σαν σύμβολο της δύναμης, ο χρυσούς αριθμός = 1.618 σαν σύμβολο της αρμονίας, κι αναρίθμητα άλλα, διαφορετικά για κάθε πολιτισμό που έχει τα δικά του βιώματα. Με μια μόνο λέξη η μια εικόνα μεταφέρουμε την ουσία του νοήματος που θέλουμε να εκφράσουμε, την σύνθεσή του.
Η ουσία αυτή αντιπροσωπεύει το συμπέρασμα που έβγαλε συλλογικά ένα σύνολο ανθρώπων, ενώ ο Jung εισήγαγε τον όρο «αρχέτυπα», σύμβολα που τα μοιράζεται υποσυνείδητα όλη η ανθρωπότητα, όπως εμφανίζονται συχνά και στον κόσμο των ονείρων μας. Σαν παράδειγμα πυκνότητας αποθηκευμένης γνώσης που εμπεριέχεται σε σύμβολα μπορούν να παρατεθούν οι διάφοροι μύθοι των λαών, η θρησκευτικά σύμβολα: η έννοια του ήρωα και της λύτρωσης που μπορεί να μας φέρει, η ακόμη ο χαμένος παράδεισος, ή ο φόβος της κόλασης. Αλλά είναι όλα αυτά, πράγματι, ανθρώπινα δημιουργήματα ή μήπως όχι;
Τα χρώματα έχουν την δική τους σημασία –π.χ. τα χρώματα των ενδυμάτων που επιλέξαμε το πρωί, η ο χρωματισμός του δωματίου μας– τα οποία δηλώνουν την ψυχική μας διάθεση. Η επιλογή των διακοπών –βουνό (σύμβολο του πατέρα) η θάλασσα (σύμβολο της μητέρας)– φαίνεται αποτέλεσμα συνειδητής απόφασης αλλά στην ουσία δηλώνει αυτά που μας λείπουν η αυτά που αποφεύγουμε υποσυνείδητα. Η ακόμη όταν αποφεύγουμε τον ήλιο –τον απειλητικό πατέρα.
Το ίδιο συμβαίνει με την επιλογή των επαγγελμάτων. Το σύμβολο του γιατρού είναι αυτού που μπορεί να μας θεραπεύσει, να μας σώσει. Εάν θελήσω π.χ. να γίνω γιατρός, κινούμαι αόρατα προς αυτήν την επιλογή από ένα στρες δικό μου η των γονιών μου η άλλων στο γενεαλογικό δένδρο μετά από ένα δράμα διότι για κάποιους λόγους έλειψε ο γιατρός όταν χρειάσθηκε και προσπαθώ έτσι υποσυνείδητα να επανορθώσω.
Στο κάθε τι, ένα πρότυπο κατευθύνει, ερήμην μου, τις αποφάσεις μου μέσα από την φόρτιση των ανησυχιών και των φόβων μου.
Τα αντιεπιβιωτικά για τον άνθρωπο σύμβολα στα logo εταιριών
Τα διάφορα δόγματα (επιστημονικά, θρησκευτικά, κοινωνικά, κτλ.) δημιουργούν επίσης συστήματα, σκεπτομορφές, εγρηγορότα, που έχουν την δική τους δύναμη και υπόσταση και αγωνίζονται να την διατηρήσουν και να την αυξήσουν. Χιλιάδες επιστήμονες και εκατομμύρια μελετητές και σκεπτόμενοι απανταχού σμιλέψανε με τις σκέψεις τους και συνεχίζουν να τροφοδοτούν π.χ. ένα σύστημα επιστημονικό – έναν τρόπο σκέψης για το πως να ερμηνεύουμε τον κόσμο, η ένα σύστημα θρησκευτικό η κοινωνικό – έναν τρόπο σκέψης για τις επιβεβλημένες αξίες, τα πρέπει και τα πιστεύω μας.
Ακολουθώντας αυτό το άυλο σύμπλεγμα συμπερασμάτων σαν γνώμονα στις καθημερινές μας αποφάσεις και στάση μας στην ζωή, μας καθιστά άβουλες μαριονέτες που νομίζουν ότι εξασκούν την ελεύθερη βούληση τους. Η συνειδητοποίηση της ύπαρξης των προτύπων που ακολουθούμε είναι λοιπόν ο πρώτος σταθμός προς την ελευθερία μας. Η ελεύθερη βούληση μας θα εξασκηθεί πραγματικά όταν επιλέξουμε συνειδητά αυτό που μας αρμόζει κάλλιστα.
Οι λέξεις έχουν επίσης αναδυθεί από παρόμοια διαδικασία. Μην ξεχνάμε τον θεμελιώδη ρόλο που παίξανε στα πανάρχαια χρόνια οι «ονοματοποιοί» που δημιουργήσανε τις λέξεις για να αντιπροσωπεύουν πραγματικά αυτό που εκφράζουν. Εκτοτε, η σημασία αυτής της διεργασίας χάθηκε, αφήνοντας σαν ίχνη την σημερινή, επιφανειακή ετυμολογία. Κάθε φορά που προφέρουμε μία λέξη, συντονιζόμαστε με αυτήν την αρχαία, αλλά πάντα παρούσα αξία, παρόλο που την αγνοούμε.
Χρυσός αριθμός Φ – τέλειες αναλογίες
Ο λόγος που η Φύση ακολουθεί το Φ είναι απλός επειδή το κάθε ένα από τα εμπλεκόμενα επίπεδα παίζει εν δυνάμει τρεις ρόλους συγχρόνως, δηλαδή σύνολο για άλλα μέλη, μέλος για μεγαλύτερα σύνολα, και φυσικά ενδιάμεσο, είναι απαραίτητο για την αρμονία του όλου το πέρασμα από το ένα επίπεδο στο επόμενο η στο προηγούμενο να γίνεται χωρίς κανένα πρόσκομμα. Είναι ο μόνος τρόπος για το όλον να αποτελεί μια αρμονική οντότητα.
Αυτό επιτυγχάνεται όταν η αναλογία μεταξύ επιπέδων είναι η ίδια και αυτό είναι δυνατό μόνο με την αναλόγια του Φ, πράγμα παρατηρήσιμο εύκολα και συχνά στις αναλογίες της Φύσης. Αυτό αποτελεί και την έννοια των fractals στα μαθηματικά, καθώς και την βασική έννοια στην θεωρία της Διττότητας του Δρ. Γκαρνιέ Μαλέ, όπου μάλιστα κάθε επίπεδο πραγματικότητας λειτουργεί με δική του ροή χρόνου και συνεπώς αντίληψη για την ροή αυτή, προγραμματισμένη στην βιολογία των παρατηρητών που βιώνουν την κάθε πραγματικότητα. Μικρές αλλαγές σε διαρκή επανάληψη δημιουργούν καινούριες οντότητες.
Ορίζοντες μέσα σε άλλους ορίζοντες
Ο αριθμός Φ εμπεριέχει όμως και δεύτερη θεμελιώδη σύνθεση. Ο Ιταλός μαθηματικός της Αναγέννησης Φιμπονάτσι ανακάλυψε πως εάν αρχίσουμε με τον αριθμό 1 και συνεχίσουμε προσθέτοντας τον προηγούμενο (εκτός φυσικά από το ίδιο το 1 στο οποίο προσθέτουμε τον εαυτό του), η αναλογία μεταξύ δύο διαδοχικών αριθμών της σειράς πλησιάζει, χωρίς ποτέ να φτάνει με ακρίβεια, τον αριθμό Φ. Αυτή η διεργασία όμως είναι θεμελιώδης στην Φύση και διέπει, είναι δηλαδή το πρότυπο, οποιασδήποτε εξέλιξης, και ακόμη της ίδιας μας της ζωής.
Η Φύση λοιπόν, κι εμείς σαν μέλη της, ακολουθούμε νόμους, πρότυπα. Πρόκειται για άυλες έννοιες που αντιπροσωπεύουν την αρμονία και εμφανίζονται στην ύλη. Πάντα το άυλο προηγείται της υλικής εμφάνισης που απλώς καθρεφτίζει το «αναλλοίωτο». Το βελανίδι «ονειρεύεται» να γίνει βελανιδιά, που είναι ο τελικός σκοπός του, ο «ελκυστής» του. Ο Έντισον ονειρεύτηκε τον λαμπτήρα πυράκτωσης πριν τον δημιουργήσει μετά από πολλές προσπάθειες και ο λαμπτήρας θα εκφράζει πάντα την λειτουργικότητα που ονειρεύτηκε ο δημιουργός του –να φωτίζει. Το ίδιο με τον αγγειοπλάστη και το βάζο που βγαίνει από τον τροχό του.Apple και Starbucks
Δείτε μια συναρπαστική και ανεξάρτητη ταινία για την εταιρική χρήση των αρχέτυπων συμβολισμών, τα οποία είναι ενσωματωμένα σε εταιρικά λογότυπα και τα οποία είναι ορατά παντού. Το μάτι μπορεί να τα δει, όπου υπάρχουν «πολιτισμένα» μέρη των ανθρώπων με τα μηχανοκίνητα οχήματα του και με όλους να σπρώχνονται μεταξύ τους, τόσο στις αστικές όσο και στις προαστιακές «κοινωνίες».
Παρακολουθώντας την ταινία ανακαλύπτεις τον έλεγχο και την χειραγώγηση του ανθρώπινου ζώου στις τερατουπόλεις. Είναι πράγματι λυπηρό για ένα ον που δημιουργεί, τις δημιουργίες.
Στο βιβλίο του «Λυκόφως των ειδώλων» ο Νίτσε αναφέρει τέσσερα μεγάλα λάθη που κάνουν οι άνθρωποι. Είναι τα εξής:
Το λάθος της σύγχυσης αιτίας και αποτελέσματος. Δεν υπάρχει πιο επικίνδυνο λάθος από το μπέρδεμα της αιτίας με το αποτέλεσμα. Το ονομάζω πραγματική διαφθορά του λογικού. Κι όμως τούτο το λάθος εντάσσεται στις αρχαιότερες και στις νεότερες συνήθειες της ανθρωπότητας: είναι καθαγιασμένο και φέρει το όνομα της «θρησκείας» ή της «ηθικής». Οποια πρόταση διατυπωθεί από τη θρησκεία και την ηθική το περιέχει. Οι ιερείς και οι νομοθέτες ηθικών κανόνων είναι οι γεννήτορες τούτης της διαφθοράς του λογικού
Το λάθος της ψευδούς αιτιότητας. Οι άνθρωποι πάντα πίστευαν ότι γνωρίζουν τί είναι μια αιτία: από που παίρναμε όμως τη γνώση μας – ή ακριβέστερα, την πίστη μας ότι είχαμε αυτήν τη γνώση; Από τη σφαίρα των περίφημων «εσωτερικών γεγονότων», από τα οποία κανένα δεν αποδείχτηκε μέχρι σήμερα πως είναι όντως γεγονός. Πιστεύαμε ότι είμασταν αιτιώδεις στην πράξη της θέλησης: νομίζαμε πως τουλάχιστον εδώ συλλαμβάναμε την αιτιότητα επί το έργον. Δεν υπήρχε καμιά αμφιβολία πως όλα τα προηγούμενα μιας πράξης, οι αιτίες της, έπρεπε να αναζητηθούν στη συνείδηση, και πως θα βρίσκονταν εκεί αν πράγματι αναζητούνταν – με τη μορφή «κινήτρων»: αλλιώς κανείς δεν θά ‘ταν ελεύθερος και υπεύθυνος για την πράξη αυτή. Τέλος, ποιος θα αρνιόταν ότι μια σκέψη προκαλείται από μια αιτία; Ότι το εγώ γίνεται αίτιο της σκέψης;
Το λάθος των φανταστικών αιτιών. Για να αρχίσουμε με τα όνειρα: κατόπιν εορτής, μια αιτία τοποθετείται λαθραία κάτω από μια αίσθηση (λόγου χάρη, την αίσθηση που δημιουργείται από το μακρινό πυροβολισμό ενός κανονιού) – συχνά η αιτία αυτή είναι ένα ολοκληρωμένο μυθιστόρημα όπου κεντρικό πρόσωπο είναι ακριβώς αυτός που ονειρεύεται. Η αίσθηση διαρκεί στο μεταξύ, μ’ ένα είδος αντήχησης: περιμένει, ώσπου να της επιτρέψει το αιτιώδες ένστικτο νά ‘ρθει στην πρώτη σειρά, όχι πια σαν τυχαίο συμβάν, αλλά σαν «νόημα». Ο πυροβολισμός του κανονιού παρουσιάζεται μ’ έναν αιτιώδη τρόπο, μέσα σε μια φαινομενική αντιστροφή του χρόνου. Αυτό που είναι πραγματικά τελευταίο, το κίνητρο, βιώνεται πρώτο -συχνά με εκατοντάδες λεπτομέρειες που περνούν σαν αστραπή – και ο πυροβολισμός ακολουθεί… Τι συνέβη; Οι παραστάσεις που δημιουργήθηκαν από μια ορισμένη κατάσταση θεωρήθηκαν λανθασμένα αιτίες της.
Το λάθος της ελεύθερης θέλησης. Σήμερα δε νιώθουμε καμιά λύπηση για την έννοια της «ελεύθερης θέλησης»: ξέρουμε πολύ καλά τι είναι – το πιο ολοκληρωμένο κατασκεύασμα των θεολόγων που θέλει να κάνει «υπεύθυνη» την ανθρωπότητα με τη δική τους έννοια, δηλαδή να την κάνει να εξαρτάται απ’ αυτούς. Δίνω εδώ μόνο την ψυχολογία κάθε «απόπειρας υπευθυνοποίησης»…
Παντού όπου αναζητούνται ευθύνες, εκείνο που λειτουργεί συνήθως είναι το ένστικτο της επιθυμίας για κρίση και για τιμωρία. Το γίγνεσθαι χάνει την αθωότητά του όταν οποιοσδήποτε συγκεκριμένος τρόπος ύπαρξης αποδίδεται στη θέληση, σε σκοπούς, σε υπεύθυνες πράξεις: η θεωρία της θέλησης επινοήθηκε ουσιαστικά για το σκοπό της τιμωρίας, δηλαδή της επιθυμίας για εύρεση ενόχων. Ολόκληρη η παλιά ψυχολογία, η ψυχολογία της θέλησης, καθορίστηκε από το γεγονός ότι οι προπάτορές της, οι ιερείς που ήταν επικεφαλής των παλιών κοινοτήτων, ήθελαν να δημιουργήσουν για τους εαυτούς τους το δικαίωμα να τιμωρούν – ή ήθελαν νά δημιουργήσουν τούτο, το δικαίωμα για το Θεό… Οι άνθρωποι θεωρούνταν «ελεύθεροι» ώστε να μπορούν να κρίνονται και να τιμωρούνται – ώστε να μπορούν να γίνονται ένοχοι: κατά συνέπεια, κάθε πράξη έπρεπε να θεωρηθεί ηθελημένη, και η καταγωγή κάθε πράξης έπρεπε να θεωρηθεί πως βρισκόταν μέσα στη συνείδηση
Τι μπορεί νά ‘ναι η θεωρία μας; Η θεωρία μας είναι ότι κανείς δεν απονέμει στον άνθρωπο τις ιδιότητες του – ούτε ο Θεός, ούτε η κοινωνία, ούτε οι γονείς και οι πρόγονοί του, ούτε ο εαυτός του. (Η ανοησία της τελευταίας ιδέας διδάχτηκε ως «νοητή ελευθερία» από τον Καντ – ή ίσως κι από τον Πλάτωνα). Κανείς δεν είναι λοιπόν υπεύθυνος για το ότι είναι έτσι, για το ότι είναι φτιαγμένος με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ή για το ότι βρίσκεται σ’ αυτές τις συνθήκες ή σ’ αυτό το περιβάλλον. Η αδυσώπητη μοίρα της ουσίας του δεν πρέπει να διαχωρίζεται από την αδυσώπητη μοίρα αυτού που υπήρξε και αυτού που θα υπάρξει. Ο άνθρωπος δεν είναι το αποτέλεσμα κάποιας ειδικής επιδίωξης, μιας θέλησης, ενός σκοπού’ ούτε είναι το αντικείμενο μιας απόπειρας προσέγγισης ενός «ιδανικού ανθρώπου» ή μιας «ιδανικής ευτυχίας» ή μιας «ιδανικής ηθικής». Είναι παράλογο να θέλουμε να αναθέσουμε την ουσία κάποιου στον ένα ή στον άλλο σκοπό. Επινοήσαμε την έννοια του «σκοπού»: στην πραγματικότητα δεν υπάρχει σκοπός.
Ο καθένας μας είναι αναγκαίος, είναι κομμάτι του μοιραίου, ανήκει στο όλον, είναι μέσα στο όλον δεν υπάρχει τίποτε που να μπορεί να κρίνει, να μετρήσει, να συγκρίνει ή να καταδικάσει το «είναι» μας, γιατί κάτι τέτοιο θα σήμαινε πως θα έκρινε, θα μετρούσε, θα σύγκρινε ή θα καταδίκαζε το όλον.
Έπαινος του Τιμόθεου – Συμβουλές για τον τρόπο διακυβέρνησης
Με την επιστολή αυτή ο Ισοκράτης συμβουλεύει τον Τιμόθεο, που έγινε τύραννος της Ηράκλειας του Πόντου μετά τον θάνατο του πατέρα του, του Κλεάρχου, να ασκήσει την εξουσία με πραότητα και σωφροσύνη.
*** Περί μεν λοιπόν της οικειότητος που υπάρχει μεταξύ μας νομίζω ότι συ έχεις ακούσει από πολλούς, σε συγχαίρω δε πρώτον μεν διότι πληροφορούμαι, ότι ασκείς την εξουσίαν που έχεις τώρα καλύτερον του πατρός σου και φρονιμώτερον, έπειτα δε διότι προτιμάς να αποκτήσης μάλλον φήμην καλήν παρά να συναθροίσης πλούτον πολύν. Διότι παρουσιάζεις σημείον όχι μικρόν της αρετής σου, αλλ' όσον το δυνατόν μέγιστον, έχων ταύτην την γνώμην· ώστε, αν μείνης σταθερός εις όσα λέγονται τώρα διά σε, δεν θα έχης έλλειψιν εκείνων, οι οποίοι θα επαινέσουν και την φρόνησίν σου και το ότι επροτίμησες τοιούτον τρόπον ζωής. Νομίζω δε ότι και όσα έχουν αναγγελθή διά τον πατέρα σου συμβάλλουν πολύ ώστε να γίνεται πιστευτόν και να φαίνεσαι ότι σκέπτεσαι ορθώς και ότι διαφέρεις των άλλων· διότι οι πλείστοι των ανθρώπων συνηθίζουν να μη επαινούν και να τιμούν τόσον πολύν τους καταγομένους από πατέρας που έχουν υπόληψιν, όσον τους καταγομένους από δυστρόπους και σκληρούς γονείς, αν φαίνωνται ότι δεν είναι καθόλου όμοιοι προς αυτούς. Διότι περισσότερον από όλα τα αγαθά είναι ευχάριστον εις τους ανθρώπους το συμβαίνον αγαθόν χωρίς να το περιμένουν, παρά εκείνα που συμβαίνουν ευλόγως και πρεπόντως.
Ταύτα έχων υπ' όψιν πρέπει να ερευνάς και να σκέπτεσαι, με ποίον τρόπον και με ποίους ως συμβούλους και τας ατυχίας της πόλεως θα επανορθώσης και τους πολίτας θα προτρέψης προς τας εργασίας των και την σωφροσύνην και θα τους κάμης να ζουν ευχαριστότερον και θαρραλεώτερον παρά κατά το παρελθόν, διότι τούτο είναι το έργον των ορθώς και φρονίμως ασκούντων την μοναρχικήν εξουσίαν. Ταύτα μερικοί καταφρονήσαντες ουδέν άλλο έχουν κατά νουν παρά πώς και αυτοί θα περάσουν τον βίον των όσον το δυνατόν με μεγαλυτέραν ακολασίαν και πώς τους αρίστους εκ των πολιτών και πλουσιωτάτους και φρονιμωτάτους θα βλάψουν και θα φορολογήσουν, έχοντες σχηματίσει εσφαλμένην γνώμην, διότι πρέπει οι ορθώς σκεπτόμενοι και έχοντες το αξίωμα αυτό (του τυράννου) να μη παρασκευάζουν διά τους εαυτούς των ευχαριστήσεις με τας δυστυχίας των άλλων, αλλά με τας ιδικάς των φροντίδας να καθιστώσι τους πολίτας ευτυχεστέρους· επίσης δεν πρέπει να συμπεριφέρωνται προς όλους σκληρώς και να παραμελούν την σωτηρίαν των, αλλά με τόσην πραότητα και νομιμότητα να ασκούν την εξουσίαν των, ώστε κανείς να μη τολμά να σκέπτεται κακόν εναντίον των, με τόσον δε μεγάλην επιμέλειαν να φυλάττουν το σώμα των, ωσάν όλοι να πρόκειται να τους φονεύσουν· αυτά σκεπτόμενοι και οι ίδιοι θα είναι εκτός των κινδύνων και θα έχουν υπόληψιν εκ μέρους των άλλων· μεγαλύτερα τούτων αγαθά είναι δύσκολον να εύρη τις.
